Պարույր Սևակ

[SAS]

ՊԱՀՊԱՆԵՆՔ ԵՎ ՀԱՐՍՏԱՑՆԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՅՐԵՆԻՆ

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

03.I.1962թ.

Երևան

___Սակավ սրբություններ չունի մարդ արարածը, բայց, անկասկած, նրա սրբության սրբոցը մայրն է, այս պատճառով էլ ամենանվիրական բաները առնչում են մորը` Հայրենիքը կոչելով «մայր», լեզուն` «մայրենի» Ճիշտ է, պատահում են նաև «մոր ծիծ կտրողներ», բայց ընդհանրապես մայրը հարուցել ու հարուցում է անշահադետ հոգածություն, բոլորանվեր խնամք, բնաբուխ փայփայանք:

____Իբրև մոր նայել և իբրև մոր են պահել իրենց մայրենի լեզուն հայ ժողովրդի մայրասեր ու մայրախնամ զավակները` սկսած Մաշտոցից ու մեր առաջին թարգմանիչներից մինչև Նարեկացի ու Շնորհալի, Դուրյան ու Րաֆֆի, Վարուժան ու Չարենց:

____Սովետական իշխանության չորս տասնամյակներում այդ հոգատարությունը վիթխարի չափեր է ստացել և տվել այնպիսի արդյունքներ, որոնք բերկրանք են հարուցում մեր բարեկամների սրտերում: Չխոսենք մեր դպրոց-ուսումնարանների թվից ու գրքերի տպաքանակից, ինչպես նաև Պետական համալսանից ու Գիտությունների ակադեմիայից: Բավարարվենք հիշելով, որ անցած քառասուն տարում հայրենիք վերադարձավ, վերջապե՜ս, և հայրենի կտուրի տակ բնակվելով բարգավաճեց հայագիտությունը, որ տարափոխիկ թռչունի պես ապաստանել էր օտար բներում` Վենետիկում և Մոսկվայում, Վիեննայում և Թիֆլիսում, Պոլսում և Բաքվում:

____Այս խնամակալ և հոգածու վերաբերմունքի վառ հենքի վրա առավել սև է երևում հյուսվածքի այն շերտը, որ գործվեց անհատի պաշտամունքի մռայլ տարիներին, ձեռքերով այն մարդկանց, որոնց մեղքը նույնքան աններելի է, որքան բացատրելի:

____Այդ օրվանից անցել են տարիներ, պատշաճ և անպատշաճ շատ առիթներով հայ մտավորականությունը բազմիցս վերադարձել է այս ցավոտ խնդրին, խոսվել է գրավոր ու բանավոր: Վերջերս էր, որ նոր մի սրությամբ այս հարցը դրվեց և՛ համալսարանում ու ակադեմիայում` հայագետների կողմից, և՛ Գրողների տանը` գրողների բերանով, և՛ Հանրապետական ակտիվի խորհրդակցության ժամանակ` Վ. Համբարձումյանի զորավոր շուրթերով: Եվ, վերջապես, բազմահազար ռադիոունկնդիրների առաջ իր ձայնը հնչեցրեց մեր սիրելի ավագ ընկերը` անվանի բանաստեղծ Գեղամ Սարյանը, որի բանավոր խոսքը նաև գրավոր դարձավ «Սովետական դպրոց» լրագրում:

____Դժվար է բան ավելացնել Գ. Սարյանի «Խոհեր մայրենի լեզվի մասին» հոդվածին: Դժվար է, որովհետև այնտեղ ամեն ինչ ճիշտ է, ամեն ինչ պատճառաբանված ու հիմնավորված: Բայց դժվար է նաև չարձագանքել այդ հոդվածին: Դժվար է, որովհետև հասել է ժամանակը, որ վերջ տրվի այս խոսակցությանը, այսինքն` խոսքը դառնա գործ:

____Ամենից առաջ ուզում եմ ասած ու շեշտած լինել, որ մտահոգություն է հարուցում ոչ միայն բառերի այն խումբը, որ արհեստականորեն սոսնձվեց մեր շուրթերին, այլև այն վրդովեցուցիչ երևույթը, որ ծայր առավ ու գնալով ծավալվեց այդ սոսնձումից հետո` ստանալով մի տեսակ վահան ու թիկնապահություն:

____Բայց քանի որ խոսքը բացվել է այդ բառախմբի առիթով, դրանից էլ սկսենք:

____Հրամանագրով մեր լեզվին փաթաթված այդ եվրոպական բառերից և ոչ մեկը չունի գեթ ամենաչնչին առավելություն մեր բնիկ բառերի հանդեպ` ո՛չ ստուգաբանությամբ, ո՛չ հասկանալիությամբ, ո՛չ էլ ճկունությամբ: Ավելին. այդ բառերը բնիկներին զիջում են և՛ ստուգաբանությամբ, և՛ հասկանալիությամբ, և՛ ճկունությամբ:

____Համեմատենք, դիցուք, «ռևոլյուցիան» «հեղափոխության» հետ:

____Նախ և առաջ` «ռևոլյուցիան» «հեղափոխությանը» զիջում է ստուգաբանորեն: Նրա լատինական արմատը նշանակում է «շուռ տալ, դարձնել» (նաև` «ետ շուռ տալ, ետ դարձնել») Հայերեն բառը պարունակելով այս առումը` ունի նաև ավելի լայն իմաստ, քանի որ «հեղել» («յեղուլ») բայը նշանակում է ոչ միայն «շրջել», «շուռ տալ», ոչ միայն «փոխել, փոփոխել», այլև «դարձնել, վերածել մեկ այլ բանի, մի որակից մի այլ որակ ստեղծել»:

____ «Ռևոլյուցիան» չի կարող հայերենում «հեղափոխության» հետ մրցել նաև ճկունությամբ: Հեղափոխությունը` ռևոլյուցիա, հեղափոխական միտքը` ռևոլյուցիոն (հայերենով` ռևոլյուցիոնական) միտք, հեղափոխական մարդը` ռևոլյուցիոներ, իսկ հեղափոխականները` ռևոլյուցիոներներ: Բայց ինչպե՞ս թարգմանենք «հեղափոխիչը» Նորի՞ց «ռևոլյուցիոն» Հապա նաև` հեղափոխականություն, հեղափոխականացում, հեղափոխականացնել, հեղափոխականանալ, հեղափոխականորեն, հեղափոխել, հեղափոխվել, հեղափոխում և այնուհետև` հեղափոխարար, հեղափոխատյաց, հեղափոխամոլ, հեղափոխաշունչ և այլն, և այլն` իրենց ժխտականներով և հավաքական ածանցումով:

____Այս և այսօրինակ բազմաթիվ այլ բառեր կկրկնապատկվեն «հակա» կամ «ան» ժխտականով, ինչպես նաև «ություն» վերջածանցով, և այս մեկ հատիկ բառի ածանցումն ու բարդումը կտա հարյուրից ավելի նոր բառ:

[SAS]

(շարունակություն)

____Փորձենք այս բառերը փոխարինել «ռևոլյուցիա» բառի ածանցումով կամ բարդումով և ճակատով կբախվենք այն մետաղե պատին, որ կոչվում է անհնարինություն` առաջացնելով մի զնգոց, որ լսել է պետք:

____Արձանագրենք նաև այն նշանակալի իրողությունը, որ 20-30-ական թվականներին այնքան երգված ու փառաբանված հեղափոխությունը հետագայում համարյա ի սպառ չքացավ մեր սովետահայ բանաստեղծությունից` լոկ այն պատճառով, որ «ռևոլյուցիան» ու նրա ածանցումները բանաստեղծական տողի մեջ իրենց պահում են այնպես, ինչպես մախաթը պարկի մեջ. ո՛չ շեշտի տակ են ընկնում, ո՛չ չափ ու կշռույթի...

____Այսպիսի արդյունք կստացվի, եթե մենք շարունակենք մեր բնիկ բառերի համեմատությունները եվրոպական «պարտիա», «ռեսպուբլիկա», «կոնստիտուցիա», «դելեգատ», «դեպուտատ» և մյուս բառերի հետ:

____Հրամանագրված բառերից իր գոյությունն արդարացնել կարող է միայն մեկը` «սովետը»: Մեր «խորհուրդը», անշուշտ, իր մեջ տեղակայում է ռուսական «совет»–ը և կարող է կատարել նրա դերը, ինչպես որ կատարել է երկար տարիներ` մինչև «սովետի» ընդունումը: Բայց «սովետը» մի բառ է, որով արտահայտվում է պետական նոր կարգ, կառավարության նոր տիպ, կառավարչության նոր եղանակ, որ ծնվեց ռուսական հեղափոխությունից և կիրառվեց Ռուսաստանում: Այսօր արդեն նույնիսկ ռուսները «совет» ասելիս առաջին հերթին հասկանում են պետական նոր կարգ, իսկ աշխարհի մյուս բոլոր ժողովուրդների գիտակցությամբ սովետը բնավ էլ կարծիք չէ, որ թելադրվում է ուրիշներին, կամ մարդկանց ժողով չէ` մի բան որոշելու համար, այլ միայն ու միայն պետական նոր վարչաձև, կառավարման նոր կարգ: Այս նկատառումով էլ` քննության առարկա դարձած օտար բառերից միայն «սովետն» է, որ բեռ չի դառնում մեր լեզվի համար, ինչպես նաև չի աղքատացնում մեր լեզուն:

____Օտար բառերի կիրառման խնդրում ամենից ավելի պիտի գործի կշռադատության օրենքը և ոչ երբեք օրենքը թույլ դիմադրության կամ ինքնահոսի: Եթե գործեր կշռադատության նվազագույն պահանջը, մի՞թե մենք մեր լեզվի մեջ տեղ կտայինք այնպիսի բառերի, ինչպիսիք են, օրինակ, «պարկը» (զբոսայգին) և «ցեխը» (գործարանի բաժանմունքը):

____Ռուսը կարո՞ղ էր փոխ առնել այդ բառերը, եթե դրանք նույնանիշ լինեին «мешок» և «грязь» բառերին: Մինչդեռ մենք օրական մեկ անգամ չէ, որ կարդում ենք. «Ցեխի պլանը չի կատարվում... ցեխը հիանալի արտադրանք է տալիս... ցեխի աշխատողները... ցեխի պատիվը... ցեխի նորարարները...ցեխի ղեկավարները…»:

____Գոնե այդ «ցեխի աշխատավորները», որ բազմահազար են և ներկայացնում են մեր բանվոր դասակարգը, և «ցեխի ղեկավարները», որ հարգարժան մարդիկ են, գոնե սրանք հանուն իրենց «ցեխի պատվի» «բառադուլ հայտարարեն»` ազատվելու համար այս ականջ խցող և միտք ցեխոտող «ցեխ» բառից, որի դերը հեշտ ու հանգիստ կարող են կատարել մեկից ավելի դերակատարներ:

____Այստեղից էլ վերադառնանք մեր այն գլխավոր մտքին, որ մի խումբ բառերի հրամանագրումը ինքնին չարիք էր, բայց ոչ աղետ: Աղետավորն այն է, որ հրամանագրումով վահանավորված` ասպարեզ է ներխուժել բառերի մի այնպիսի խուժդուժ բազմություն, որին հին հույները կոչում էին «բարբարոս», հին հայերը` «խուժան»:

____Օտար բառ գործածելը դարձել է մի տեսակ կիրթ լինելու, զարգացածության, խելքի նշան, կարծես թե թասակի տեղ` գլխարկ, գլխարկի տեղ շլյապա դնելով, պիտի փոխվի գլուխը կամ նրա պարունակությունը: Եվ այս վարակը տարածված է ոչ միայն մտավորականության զանազան շերտերի մեջ, այլև գրականագետների և գրողների բնագավառում էլ:

____Գեղագիտական և գրականագիտական բազմաթիվ գրքեր ու հոդվածներ են լույս տեսնում, որոնց հեղինակները միամտություն ունեն կարծելու, թե խելոքի տպավորություն կթողնեն, եթե գեղագիտության փոխարեն ասեն էսթետիկա, քնարերգության փոխարեն` լրիկա: Այսպես էլ` ոչ թե արձակ ու արձակագիր , այլ պրոզա և պրոզայիկ, ոչ թե թատերագրություն ու թատերագիր, այլ դրամատուրգիա և դրամատուրգ, ոչ թե մենախոսություն և երկախոսություն, այլ մոնոլոգ ու դիալոգ, ոչ թե հույզ, այլ էմոցիա, ոչ թե գլխավոր, այլ կարդինալ, ոչ թե սկզբունք, այլ պրինցիպ, ոչ թե առաջադիմական և պահպանողական, այլ պրոգրեսիվ և կոնսերվատիվ, ոչ թե ամսագիր կամ հանդես, այլ ժուռնալ, ոչ թե գաղափար ու գաղափարախոսություն, այլ իդեա ու իդեոլոգիա, ոչ թե... ոչ թե... ոչ թե երգիծանք ու երգիծաբան, այլ սատիրա ու սատիրիկ...

____Ակա՜նջդ կանչի, Պարոնյա’ն:

____Հիշու՞մ եք. թե նա ինչպես է բնորոշել Գրիգոր Արծրունուն.

____«Ինդուկտիվ խմբագիր դեդուկտիվ «Մշակի»:

____Նկատի առնելով մեր լրագրերի լեզուն` կարո՞ղ ենք ասել, թե պակասել են «դեդուկտիվ» լրագրերի «ինդուկտիվ» խմբագիրներն ու աշխատակից-թղթակիցները:

____Լուսահոգի Պարոնյանը հանգուցյալ Արծրունու լեզվի մասին խոսելիս բերել է մի հեռագիր. «Րեյնալ պատերազմական մինիստրին պախարակեց, որ խիստ մեծուրաներ չգործադրեց սենատորի մը դեմ, որ լեքիդիմական ցուցմունքներ առավ: Կապինետը կամենում է դեմիծիոնե տալ: Բյուդժեյի սոմաները ընդունված են սենադից. եպիսկոպոսների կրեդիտը մերժեց և ժողովի սեսիան փակված է հայտնում: Բյուլըդենը կծանուցանե, թե կայսրուհին պլեվրիտ ունի»

____Պարոնյանի ժամանակներում այս քաղվածքը, անշուշտ, հոմերական քրքիջ է առաջացրել ընթերցողների մեջ: Իսկ հիմա մեր ծիծաղը չի էլ գալիս, որովհետև վերջին երկու տասնամյակում մենք արդեն վարժվել ենք այն լեզվական խառնափնթորությանը, որ Լենինը կոչել է «ֆրանսնիժեգորոդյան բառագործութուն», իսկ մեզ համար հարմար կլինի կոչել «քյ՜ավառա—մոսկովյան»:

[SAS]

(շարունակություն)

____Այս դատապարտելի վիճակին ենք հասել, կրկնում ենք, որովհետև օտար բառերի գործածությունը դարձել է մի տեսակ կիրթ լինելու, զարգացածության, խելքի նշան, մինչդեռ դա պիտի ընկալվի իբրև տգիտություն, կիսագրագիտություն, մտավոր խեղճություն, որովհետև որևէ լեզվով քիչ թե շատ կարգին (ուրեմն նաև` մաքուր) խոսել չկարողանալը այլ բան չի նշանակում:

____Չենք կարծում, թե կգտնվեն «ջուր պղտորողներ» և կաշխատեն «ձուկ որսալ»` մեզ հասկանալով այնպես, թե մենք ընդհանրապես դեմ ենք օտար բառի ընդունմանն ու գործածությանը: Մենք հայոց լեզվի պատմությանը տեղյակ ենք գոնե այնքան, որ գիտենք փոխառությունների չափը մեր լեզվի ընդհանուր կշռի մեջ: Բայց լեզվին կշիռ է պետք և ոչ թե բեռ: Բոլոր ժողովուրդներն էլ բառափոխանակություն կատարել ու կատարում են: Բայց փոխանակություն կատարելիս ամեն մարդ վերցնում է այն, ինչ պակասում է իրեն, ինչի կարիք է զգում: Այսպես են վերցնում նաև բառերը: Եթե անհրաժեշտ են դրանք` հարստացնելով գեղեցկացնում են, իսկ եթե ավելորդ են` խճողելով այլանդակում են տվյալ լեզուն, չեն ավելացնում նրա կշիռը, այլ ծանրացնում են նրա բեռը:

____Հայոց լեզուն դարեր շարունակ բարգավաճել է ոչ միայն իր սեփական միջոցներով, այլև հարստացել է անհրաժեշտ փոխառություններով: Այսօր էլ շարունակվում է նույնը: Միայն վերջին քառասնամյակին մեր լեզուն ընդունել ու մարսել է հարյուրավոր նոր բառեր, որոնցով, իրոք, նա ավելացրել է իր կշիռը: Մեր արագընթաց դարը ամեն օր ծնում է նոր երևույթ, գիտության նոր ճյուղ, մեզ շրջապատում նոր առարկաներով ու իրերով, որոնք չեն կարող չբերել նոր բառեր, և այդ բառերի ընդունմանը կարող է հակառակել միայն խելապակասը:

____Բայց չպիտի մոռանալ, որ յուրաքանչյուր լեզու ունի առավելություններ, որոնք կարող են բացակայել ուրիշ լեզուներից: Հայերենն, օրինակ, ունի մի առավելություն, որ աշխարհի քիչ լեզուներ ունեն. բառակազմության հեշտությունն ու շահավետությունը: Ու եթե որևէ լեզու, հայերենից նայնիսկ ավելի հարուստ ու ճկուն մի լեզու, ստիպված է օտար բառն ընդունել, որովհետև բառակազմության իր հնարավորությունները սուղ են, ապա հայերենի պես մի լեզու պարտավոր է հայացնել այդ բառը, որովհետև օտար բառը, իբրև ընդհանուր օրենք, շատ ավելի քիչ բան է ասում հային, քան մայրենի լեզվի հաջող բառակազմությունը: Չի կարելի ասել, թե մենք չենք օգտվում մեր լեզվի այս մեծ առավելությունից, բայց անկարելի է չասել, օգտվում ենք շատ ավելի քիչ, քան կարող ենք և պարտավոր ենք:

____Եթե մեր նախնիներն այնպես վարվեին, ինչպես մենք ենք անում վերջին տարիներս, ապա մեր մանուկներն այսօր պիտի չգիտենային այնպիսի բառեր, որպիսիք են` թվաբանություն, հանրահաշիվ, երկրաչափություն, եռանկյունաչափություն, բնագիտություն, աշխարհագրություն, կենսաբանություն, աստղաբաշխություն, բուսաբանություն, կենդանաբանություն և այլն - գիտության ճյուղեր, որոնք ժամանակին նույնպիսի նորություններ էին, ինչպիսին են հիմա, դիցուք, միջուկային տեսությունը կամ կիբեռնետիկան:

____Մինչդեռ մենք գիտական բազմաթիվ նոր երևույթների համար ոչ միայն չենք ստեղծում հայերեն համարժեքներ, այլև դարավոր կենդանություն ունեցող բառերն իսկ փոխարինում ենք նրանց «նեգատիվ»–ով: Մոռացած, որ հույն փիլիսոփայության կորած շատ երկեր այսօր համաշխարհային գիտությանը հայտնի են միայն հայերեն թարգմանությամբ, մեր որոշ վայ-փիլիսոփաների թեթև ձեռքով` «տրամաբանությունը», օրինակ, «լոգիկա» է հնչում, ճիշտ այդպես էլ «երկրաբանությունը»` «գեոլոգիա», «բուսաբանությունը»` «բոտանիկա», «կենդանաբանությունը»` «զոոլոգիա», և, նույնիսկ բանասերների բերանում էլ, «բանասիրությունը»` «ֆիլոլոգիա»:

____Ռուս մանուկներն անգիր գիտեն Տուրգենևի հայտնի խոսքը. «Պահպանեցեք լեզվի մաքրությունն իբրև սրբություն: Երբեք մի՛ գործածեք օտար բառեր: Ռուսաց լեզուն հարուստ ու ճկուն է այնպես, որ մենք բան չունենք վերցնելու նրանցից, ովքեր մեզնից աղքատ են»:

____Իր մեծ նախորդից մոտ 60 տարի հետո, 1934 թվականին, փոքր ինչ այլ խոսքերով նույնն էր պահանջում նաև Գորկին. «Ռուսաց լեզուն հարստացնելու անհրաժեշտության մասին եղած պարապ խոսքերը (разговорчики) կասկածելի են իրենց անկեղծությամբ և անարդյունավետությամբ, եթե դրական արդյունք չհամարվի լեզվի աղտոտումը անպետքություններով»:

____Այս նույնը պիտի ներշնչել նան հայ մանուկին և հասկացնել հայ պատանուն:

____Մեր լեզուն «հարստացնելու», «մաքրամոլ» և «հնաբույր» չերևալու և, վերջապես, զարգացած ու խելոք կարծվելու արատը առաքինություն դարձրած` մեզնից շատերը հասել են այն ծիծաղելի (բայց և զայրացուցիչ) վիճակին, որ ռուս գրող Ֆոնվիզինը բնորոշել է շատ դիպուկ. «Ռուսերեն խոսելով` ֆրանսերեն են զկռտում»:

____Բայց մեր լեզուն տանջվում է ոչ միայն այդ «ֆրանսերեն զկռտալուց»` անհարկի և անպետք օտար բառերի խճախցումից:

____Բանն այնտեղ է հասել, որ աղավաղվում է մեր լեզվի շարահյուսությունն էլ: Վայ-գրողների ու վայ-լրագրողների մեղքով մեր արդի գրականության մեջ վխտում են օտար բառերի հետ նաև օտարաբանություններ, սխալ (և օտար) խնդրառություն, սխալ (և օտար) համաձայնություն, մեր շաղկապների նրբիմացության անգիտում կամ թերացում, իսկական և անիսկական կապերի գիտակցման այնպիսի՜ մթագնում, որ հավասարվում է բացաչք կուրության...

____Հիմա էլ, ի պատասխան արդար հանդիմանության, մեզնից շատերը արդարանում են. «Արդեն այսպես են ասում»: Մե՛նք պիտի պայքարենք հենց «արդեն այդպես ասելու» դեմ, էլ ուր մնաց թե գրելու դեմ: Մեզնից ոմանք իրենց ոչ միայն բանավոր, այլև գրավոր խոսքի մեջ զոհ են լինում իրենցով, նվագում են ջութակի վրա, երգում են իրենց մասին, գլխարկ են հագնում, ինչպես նաև ակնոցներ, գտնվում են իրենց մոտ, ստիպված տանն են փակվում ցեխի շնորհիվ, իսկ դուրս գալիս` շրջում են փողոցի վրա...

____Մի առանձին մտահոգության և հատուկ խոսակցության նյութ է մեր գործածական լեզվի աղքատությունը, հայերենի բառամթերքից կեսբուռ օգտվելու կամավոր մուրացիկությունը: Իսկ բառերն ապրում են ո՛չ բառարաններում, ո՛չ էլ գրքերում: Բառերի կյանքը գործածության մեջ է: Լեզուն մտածողություն լինելով` նաև գործիք է, իսկ այդ գործիքն ապրում է բանելիս և բանելով, հակառակ դեպքում փտում է կամ ժանգոտում...

____Ամեն ազգ ու ժողովուրդ իր բաժինն է բերում համաշխարհային մշակույթի մթերանոցը: Սակավ չէ մեր բաժինը: Ունենք սքանչելի երաժշտություն, որի քարեղեն մարմնավորումն է մեր փառահեղ ճարտարապետությունը: Ունենք հնադարյան ճոխ դպրություն: Մատենադարան, որի անգնահատելի արժեքը կրկնապատկվում է այդ մատյանները զարդարող մանրանկարչությամբ: Մեր բանաստեղծությունը տվել է գլուխգործոցներ, որոնք մեր հոգու թարգմանությունը լինելով` խոսում են հանուր մարդկության հոգու հետ:

____Այո՛, մեր նախնիները մեզ և աշխարհին փոքր ժառանգություն չեն կտակել: Բայց մենք պիտի հասկանանք և հասկանալով չմոռանանք երբեք, որ մեր ժառանգության մեծագույն գանձը մեր լեզուն է:

____Գալով անհիշելի ժամանակներից, անցնելով բազում դարերի միջով, շփվելով բազմաթիվ ազգերի լեզուներին` հայոց լեզուն մի յուրատեսակ հանրագիտարան է անհիշելի ժամանակների, բազում դարերի և բազմաթիվ այլ ազգերի: Այսպես դատելով` մեր լեզուն միայն մեզ չի պատկանում, այլև աշխարհին. նա միայն մեր սրբությունը չէ, այլև մասունքը հանուր մարդկության: Այս պատճառով էլ` նա ուսումնասիրվում է ոչ միայն մեր Պետական համալսարանում, այլև աշխարհի շատ համալսարաններում: Բայց այդ լեզվի խնամքը, նրա անաղարտությունը, նրա պահպանությունն ու պաշտպանությունը դրված է մեզ վրա: Օտար համալսարաններն ու ակադեմիաներն ի վիճակի չեն անելու այն, ինչ պարտավոր է անել հայկական համալսարանն ու հայկական ակադեմիան` նաև այդ համալսարանների ու ակադեմիաների բարոյական պարտադրանքով: Եվ պարտավոր է անել Հայաստան աշխարհը` համայն աշխարհի հոգեկան պարտադրանքով:

____Այսպես պիտի նայենք մեր լեզվին` ոչ միայն այն պատճառով, որ նա մեր մայրենին է, այլ նաև այն բանի համար, որ նա իր չորս գրական լեզուների և վեց տասնյակ բարբառների անչափելի հարստության դրամագլուխը մեզ պահելով` շահույթը պարտավոր է մարդկությանը փոխանցել...

____Այս գիտակցությամբ էլ, որի մեջ հպարտությունից ավելի պիտի խոսի պարտավորվածությունը, այս գիտակցությամբ էլ մենք պիտի հոգ տանենք ու խնամենք մեր մայրենին և, առաջին հերթին, նրան ազատենք այն բորբոսից, որ ծնվեց անհատի պաշտամունքի ամպամած օրերին և պիտի փարատվի Կոմունիստական կուսակցության վերջին համագումարների կենարար ջերմությամբ:

[Pandukht]

«Да будет свет» - рождение после ареста

В Армении многие и помнят, и знают историю ареста поэзии — эпохальной и нашумевшей книги Паруйра Севака (1924-1971) «Да будет свет». Редактора этой книги, известного армянского писателя и яркого публициста Мкртича Саркисяна (1924-2002), нет уже в живых, однако он оставил обширные мемуары о своих встречах с П. Севаком, в том числе и о том роковом для поэта событии.

В 1962-1970 годы М. Саркисян занимал должность главного редактора издательства «Айастан». Когда наступили времена свободы слова, бывший тогда директор издательства Хикар Барсегян в 1992 году издал свою книгу, в которой представил себя другом, защитником П. Севака и знатоком его поэзии. Однако домыслы и фальсификация фактов автора были разоблачены в мемуарном цикле М. Саркисяна, опубликованном в 2000 году на страницах «Гракан терт».

А еще раньше, в 1993 году, Х. Барсегян был уличен во лжи после публикации на страницах газеты «Айастани Анрапетутюн» ордера на арест книги Севака — документа, который директор издательства написал, будучи в отпуске, нигде его не зафиксировал и не поставил в известность главного редактора и редактора книги М. Саркисяна.

В личном архиве писателя Геворка Аршакяна сохранился сигнальный экземпляр книги с автографом Х. Барсегяна, скорее всего, адресованным директору типографии: «Тираж придержать, ни один экземпляр никому не выдавать до новых распоряжений». Волокита с вето на сборник длилась полтора года. Полтора года здоровье поэта было на грани нервного срыва.

Предлагаем читателям эту мемуарно-детективную историю рождения и ареста одного из шедевров творчества П. Севака, вызвавшего невиданный ажиотаж и в партийных верхах, и в читательских кругах.

Предыстория. Вето – обвинение в мошенничестве

В первой половине 1968 года мне было поручено отредактировать книгу стихов Паруйра Севака «Да будет свет!» (Сразу хочу внести ясность: с удивлением прочитал в книге Хикара Барсегяна: «Редактором книги «Да будет свет» был Мкртич Саркисян. Как работали над книгой «Да будет свет» автор и редактор в 1966-1967 гг., когда и какие стихотворения они сняли или добавили, им одним ведомо». В указанные годы эту книгу я не держал в руках, а значит, и не мог работать над тем, чего у меня не было.) В начале 1969 года я закончил редактировать книгу. Некоторые задержки были связаны с включением в нее новых стихотворений или внесением кое-каких изменений. Признаюсь, что редакторская работа над рукописью была увлекательной и доставляла удовольствие. Несколько раз прочитал ее, и каждый раз это было захватывающее чтение. Не скрою, что рука не поднималась на редакторское вмешательство в текст. После обсуждения с поэтом некоторых натуралистических страниц с его согласия они были сняты из поэмы «Трехголосная литургия». Трудно вспомнить, какие еще произведения не были включены, во всяком случае, это были три-четыре стихотворения, которые не улучшили и не ухудшили бы художественное качество книги. Если замечание касалось художественной стороны текста, с которым Паруйр соглашался, он с улыбкой произносил: «Снимаем!» Однако на замечания идейного характера обижался, возражал, и мы начинали с ним спорить.

Я с гордостью подписал рукопись в печать, поскольку дал «добро» появлению на свет книге, которую не страшило время. На радость мне и автору ЦК Компартии Армении не изъявил желания ознакомиться с рукописью, и она беспрепятственно спустилась в типографию. Завершался 1969 год. К концу декабря появился сигнальный экземпляр книги. Был готов весь тираж.

Однако судьба распорядилась по-своему. Председатель Госкомиздата Айкарам Утмазян поручил мне найти Паруйра Севака и пригласить к нему.

— Зачем? — между прочим спросил я.

— Для участия в ближайшем заседании коллегии, — ответил он несколько обиженно. — Будем обсуждать вопрос твоего директора и твой тоже.

— За что? — уже насторожился я.

— Его — за то, что влез в государственный карман, нарушив размер гонорара, а тебя — за беспринципность, за то, что скрепил своей подписью его договор. Найди Севака, его все обыскались.

Возможно, талант, высокое положение Паруйра давали ему право выступить со своим весомым словом. Он был депутатом Верховного Совета СССР, лауреатом Государственной премии Армянской ССР, доктором филологических наук...

Поручение Утмазяна я решил не выполнить. Вовсе не стоило Паруйру выступать — нажил бы себе неприятностей. Главная редакция к тому времени уже подписала и утвердила выпуск 25-тысячного тиража книги «Да будет свет», сигнальный экземпляр лежал на столе директора издательства. Мы обсудили это с моим заместителем Геворком Аршакяном.

— Геворк, мы должны искать Паруйра, но находить его не стоит. Иначе он может выступить против Хикара Барсегяна, и нам потом придется с Паруйром спасать его книгу.

Паруйра нашли не мы с Геворком, а другие. Через пару дней Геворк Аршакян сообщил, что прошлым вечером Паруйр был в гостях у Айкарама Утмазяна, где находился и его зам Ваагн Мкртчян, и они беседовали допоздна.

— А ты откуда знаешь?

— От жены Айкарама, Рачуи Джинанян.

И случилось непоправимое. 5 января состоялось заседание коллегии Госкомиздата, на котором обсуждался вопрос гонорара за книгу библиографии «Ст. Шаумян» Х. Барсегяна. Во время перерыва я снова (в присутствии Г. Аршакяна, Гр. Баласаняна, Е. Ованисяна) попросил Паруйра воздержаться от выступления, не скрывая своего беспокойства за судьбу книги «Да будет свет». «Постарайся не оскорблять Хикара, не забывай, что он директор издательства и у него есть право на вето».

Паруйр отмахнулся. Я понял, что зря его уговариваю. И он выступил — строго и толково, а в конце сказал:

— Товарищ Барсегян, как прикажете вас понимать: одной рукой вы пишете книги о Ленине, Степане Шаумяне, а другой рукой влезаете в карман созданного ими государства? Разве ваш поступок не является мошенничеством?

— Так вы что, обвиняете меня в мошенничестве?

— Если я прав, то да, — не отступил поэт.

— Ладно, — зловеще буркнул Хикар Барсегян.

Произошло то, чего боялся не только я один. Ярлык мошенника, что и говорить, было не шуточное обвинение. Как и следовало ожидать, председатель Госкомиздата одержал блестящую победу. Решение об освобождении Хикара Барсегяна должно было быть отправлено в ЦК Компартии Армении на утверждение. Я получил очередной выговор коллегии и ушел с заседания. На сердце было неспокойно за поэта и судьбу его книги.

Закрутился механизм интриг

В те дни ни Айкарам Утмазян, ни его заместитель Ваагн Мкртчян — никто и ни разу ни в чем меня не обвинили, не грозили обсудить мой вопрос из-за книги Паруйра Севака. Однако постепенно, исподволь усиливалось давление на меня того же Госкомиздата. Всячески старались сделать мне замечание. Становилось явным предвзятое ко мне отношение. Хотя придирки не имели ничего общего с «Да будет свет», я чувствовал, откуда ветер дует и что выстраиваются редуты самозащиты, выискиваются потенциальные «крайние», с тем чтобы, если заварить кашу, втянув в общий котел невинных жертв, можно было бы легко с ними эту кашу расхлебывать. Если заглянуть в архив Госкомиздата, то можно будет обнаружить с десяток разных выговоров, которыми «наградило» меня начальство за нерадивую работу, идеологически слабые книги и прочее...

Спустя несколько дней после коллегии Хикар Барсегян направил официальное письмо руководству комитета, в котором уведомил о нецелесообразности распространения тиража сборника «Да будет свет». О письме он не сообщил ни мне, ни другим сотрудникам.

Полагаю, что запрет на книгу Паруйра со стороны директора издательства должен был вызвать замешательство, даже тревогу у руководства комитета. А. Утмазян и В. Мкртчян были умные люди, и не обязательно было быть пророками, чтобы понять: Хикар Барсегян бросает вызов им и Паруйру Севаку для продолжения боя и решительной победы. В комитете перепугались, но не предались панике. Однако в цэка, особенно в верхних эшелонах, утратили бдительность и не стали преследовать книгу, не составили никаких инструкций. Конечно, у состряпанного Хикаром Барсегяном дела были старательные продолжатели...

Под контролем Андропова, или Кочинян - друг Севака

Вскоре Хикар Барсегян преподнес еще один сюрприз.

— Знаешь, наша книга (так и сказал — наша книга) в подстрочном переводе находится у Андропова.

— Кто такой Андропов? — растерялся я.

— Руководитель КГБ страны, — рассмеялся Барсегян, но не над моей безграмотностью, а над моим замешательством.

— Откуда ты узнал?

— Это не важно.

Я уже не сомневался, что мы с Паруйром угодили в водоворот с такими завихрениями, которые, как правило, утопающим могли гарантировать только моральную победу. Я поспешил позвонить по правительственному телефону (в кабинете у меня сидел Геворк Аршакян) первому секретарю ЦК Компартии Армении Антону Кочиняну и попросил срочно меня принять.

— Послушай, — раздался его дружелюбный голос, — раз у тебя такой важный разговор, прямо сейчас и подъезжай к цэка.

— Товарищ Кочинян, — сразу начал я, войдя в кабинет, — знаете ли вы, что книга Севака находится в ведомстве Андропова?..

— Говори толком, какого Андропова? — Кочинян напрягся.

— Председателя КГБ.

— Откуда тебе известно?

— Хикар Барсегян сказал.

Лицо первого секретаря стало непроницаемым. Он призадумался, потом сказал:

— Ну, раз Хикар Барсегян говорит, значит, должно быть это так, — то ли с иронией, то ли всерьез сказал он. — Знаешь, я уважаю Паруйра Севака и, пока являюсь первым секретарем цэка партии, заверяю тебя, ни один волос не упадет с головы ни Севака, ни с твоей.

— Правильно ли я понял, что книга «Да будет свет» будет спасена? Почему цэка партии не скажет своего авторитетного слова о книге?

— Верно говоришь, — и Кочинян сморщил лицо, — сейчас я вызову Роберта Хачатряна и поручу ему ускорить выход книги. Конечно, не мне судить о ее недостатках и достоинствах. Признаться, сложная книга, читаю и ничего не понимаю.

Чуть погодя вошел Роберт Хачатрян, секретарь цэка, курирующий идеологические вопросы. Я его хорошо знал. Лет семь-восемь мы работали с ним вместе в аппарате цэка, в отделе культуры. Грамотный, эрудированный, наделенный ораторским талантом Роберт Хачатрян, конечно же, мог стать настоящим историком, даже писателем, если б не его стремление сделать карьеру. Не в меньшей мере мешала ему и лень, а должность секретаря заметно вскружила голову. Своим мещанским, барским отношением к армянской интеллигенции он отдалился от нее. К «Да будет свет» Паруйра Севака у него было явно негативное отношение.

— Послушай, Роберт, — обратился Кочинян к вошедшему секретарю, — товарищ Саркисян жалуется, что мы не проявляем оперативного отношения к книге Паруйра Севака. Когда ты ее прочитаешь, чтоб на нас больше не жаловались? Даю тебе три дня, на нас давят писатели, народ, наверху тоже ждут ответа, книга взята под их контроль...

— Товарищ Кочинян, все равно товарищ Хачатрян не прочитает книгу.

— Слышишь, Роберт Хачикович, нам больше не верят, — в голосе первого секретаря появились металлические нотки, — поторопись...

...На защиту П. Севака и его книги встала армянская интеллигенция. Правление Союза писателей обратилось в ЦК Компартии Армении с просьбой снять арест с тиража книги, отметив ее высокий художественный и идейный уровень. Под обращением подписались Эдвард Топчян, Рачия Ованисян и Степан Аладжаджян. Высокое мнение выразила и комиссия ЦК Компартии, в которую входили Эдвард Топчян (первый секретарь СП Армении), Айкарам Утмазян (председатель Госкомиздата Армянской ССР), Эдвард Джрбашян (директор Института литературы АН Армянской ССР). Однако к голосу интеллигенции никто не прислушивался. Напротив, имели силу клеветники, политические иезуиты, громкие голоса которых доходили до Москвы.

Лиха беда начало

Прошли месяцы, затем год, но Роберт Хачатрян так и не «прочитал» «Да будет свет». Не пожелал прочитать. Побоялся иметь собственное мнение и высказать его. Он не понимал, что в данном случае трусу не прощают. После разговора в кабинете Кочиняна он методически стал пилить мои нервы, выводить из равновесия, укорять в том, я плохой работник, поэтому подписал в печать книгу, которая неприемлема с идеологической точки зрения и вредна. «Ты поставил нас фактически перед нерешаемой проблемой», — заявил он во время одной из наших встреч. «Послушайте, товарищ Хачатрян, — не выдержал я, — моя семья состоит из пяти человек, и каждый день, выходя из дома, семья поручает мне решить как минимум пятнадцать проблем. Вы же один из руководителей страны, а хотите прожить беззаботно и без проблем. Кто избегает проблем, тому не следует занимать столь высокий пост». Обиделся Роберт Хачатрян: «Посмотрим, как ты заговоришь, когда твой вопрос будет разбираться на заседании бюро цэка». — «Прошу не запугивать меня бюро. Я достаточно получал по шапке от бюро, так что кожа у меня задубела. Знайте, что вы не имеете права нарушать решение советского правительства. Во введении к инструкции Главлита черным по белому написано, что книги депутатов СССР и верховных советов союзных республик не подлежат вмешательству Главлита. Так что тут ваши руки коротки. А главное, вот что я хочу вам сказать: книга Паруйра Севака — великая и могучая книга, меня надо благодарить, а не наказывать за то, что я подготовил ее к печати. А если книга Паруйра Севака стала для вас проблемой, то вы сами эту проблему и создали — цэка Компартии, а не редактор книги. Паруйр Севак достиг таких высот, что если вы попытаетесь столкнуть его вниз, то он прежде всего упадет вам на головы».

В цэка не стали обсуждать вопрос о снятии ареста с тиража книги. Мне не хочется вспоминать те угрозы, запугивания, бессонные ночи, тревожные будни, которые пришлось пережить мне. В красной стране я превратился в красный лоскуток материи, завидев которую горе-руководители, точно быки с налитыми кровью глазами, принимались меня бодать. Им в голову не приходило, какие тяжелые, неизлечимые раны они наносят. Складывалась атмосфера политической нетерпимости, недоверия. Однако более тяжелым было состояние самого поэта — его смелость и упорство сходили на нет и, что еще хуже, покидала надежда. Он, который верил в свою неуязвимость, понял, что ни звания, ни степени больше не имеют значения в обществе, в котором любовь и уважение существуют в принудительном порядке, как и налогообложение, как приговор суда, в котором жизненной движущей силой является насилие. Паруйр Севак замечательно сформулировал сущность своего времени: боль, боль стимулирует нашу жизнь — такова правда. Все чаще у меня (да и у других близких) вызывало тревогу и опасения его душевное состояние.

Таким образом, стало ясно, что к дальнейшей судьбе книги «Да будет свет» Хикар Барсегян уже не имел никакого отношения, судьба ее была во власти вышестоящей инстанции и решалась в стенах цэка партии. По всей видимости, вершителями судьбы была небольшая группа людей, а авторов расписанного сценария вряд ли сегодня можно назвать поименно, поскольку говорят, что никаких следов в архивах ни цэка, ни КГБ не сохранилось.

...У работников цэка (и не только) есть «оправдательные» аргументы — доносы и давление Москвы, из-за чего они якобы не могли дать зеленый свет книге. Старая знакомая песня. Семьдесят лет мы своей трусостью потворствовали доносчикам, семьдесят лет над нами довлел идеологический пресс Москвы, однако, невзирая на это, издавались Чаренц и Бакунц, Шираз и Даштенц, Шант и Верфель. Разумеется, давление порождает и противостояние, и великие ценности пробивали себе путь даже сквозь каменную толщу и выходили на свет божий. Тем не менее, в этом вопросе, как мне кажется, непонятную позицию занял первый секретарь цэка Антон Кочинян. Он считал себя другом Паруйра Севака. Неужели инертность является лучшим средством защиты друга? Но, как знать, может быть, в те тяжелые дни невозможно было быть рядом с поэтом-бунтовщиком, когда армянские доносчики рука об руку, вдохновляемые поддержкой со стороны Москвы, могли подкопаться и под уважаемого первого секретаря. Не будем выискивать виновников — их можно разглядеть и невооруженным глазом...

Посмертная встреча с читателем

Приближался неизбежный финал, который, однако, оказался слишком неожиданным и непредвиденным. Тяжелое душевное состояние Паруйра Севака усугублялось, он стал неуравновешенным. Увы, были тщетны все увещевания, что не стоит близко к сердцу принимать арест книги, что все равно читатель скоро ее увидит. Помню, как весной 1971 года мне с трудом пришлось вывести его из цэка. Он совершенно утратил самообладание — сорочка на нем была порвана, в глазах слезы, и он ругался. Чтобы Паруйр ругался — нет, речь идет не об уличной брани: он безадресно крыл всех негодяев, всех судей души человека, врагов света и прочее.

Трагическая смерть Паруйра стала сейчас предметом обсуждений: было ли это убийством или несчастным случаем? Выдвигается даже версия самоубийства (что и говорить, совершенно неприемлемая: ведь в машине с ним были жена и двое сыновей). По-моему, это была злая случайность. Одно могу сказать с уверенностью: в том душевном состоянии, в котором находился Паруйр в последние дни, ему не следовало садиться за руль. Он к тому же был неопытным водителем, сетовал, что не может дать задний ход и т. д. Он ездил из деревни в город или обратно с помощью водителя союза писателей Симона: в городе машину вел Симон, а на трассе — Паруйр.

После его смерти вето с тиража было снято. Книга подверглась легкой косметической правке (удалили одно стихотворение и восемь строк из другого стихотворения), и она пришла к читателю.

В наши дни муссируется факт изъятия произведений из книги Паруйра Севака, я даже знаком с довольно сомнительными машинописными страницами текста, которые якобы (возможно) являются стихотворениями Паруйра Севака и были сняты из сборника «Да будет свет».

Как я уже отмечал, во время редактирования между мной и автором возникло творческое взаимопонимание, мы оба были заинтересованы и старались, чтобы сборник получился композиционно более компактным и целостным, художественно убедительным, добротным. И включаемые в книгу произведения, и советы автору преследовали именно такую цель. И могу уверенно сказать: «Да будет свет» в своем классическом виде («Айастан», Ереван, 1969) является детищем и автора, и редактора, и ни одно значимое стихотворение, поэтический цикл или поэма в процессе редактирования не были убраны из рукописи без ведома Паруйра Севака. Арест уже напечатанного тиража, пожалуй, и породил предвзятые, смутные высказывания и предположения.

Страховщики, противники книги не получили поддержки из Москвы, лишь их хронический страх переадресовался, и они должны были держать ответ перед народом — всегда и во всем, — искупить свою вину и чистосердечно во всем сознаться.

Арестовавшие книгу знали, что литература во все времена находится в оппозиции к господствующей власти, какой бы передовой она ни была, потому что литература стремится к идеалу, к совершенству, к Богу...

Подготовила и перевела Каринэ Халатова

[SAS]

Եղիցի՛ լույս եւ եղեւ... խաւար:

[Nazel]

Гений...

[Pleasure]

... mah@ misht che yev amenqin che, or gegeckacnum e.

Baic yes gitem, or merneluc heto piti gegeckanam...

******************************

Ator kochvac@...

nra hamar e, vor nsteq vran

sakayn parzvum e,

or sra nstogi vra

sa inqn e nstum...

*****************************

Yerb inqners enq paxchum meznic

motenum enq mez aravel...

cayramas enq uzum gnal,

baic xrvum enq mer kentronum...

[lili.bagdasarovna]

Նայեք այս բալիկին

Edited August 25, 2011 by lili.bagdasarovna

[SAS]

ԴԱՐԱԿԵՍԻ ՀԻՄՆԸ

1.

Առաջներում մերպեսներին

Այրում էին խարույկի մեջ...

_____Հիմա պիտի խարույկ վառենք մենք ինքներըս,

_____Խարույկ՝ մեզնո՛վ։

_____Աղը կրակ է հանգցընում։

_____Բայց մենք պիտի մեր կրակով աղն էլ վառենք,

_____Որ ավելի բոցավառվենք,

_____Այնպե՛ս վառվենք,

_____Որ չմնա նույնիսկ մոխիր ու մնացորդ...

2.

Առաջներում մերպեսներին

Կա՛մ քառատում, կա՛մ սպանում էին դանդաղ՝

Մեր մարմնի մեջ ցից խրելով,

Ինչպես քորոցն են մխրճում

Թիթեռնիկի եղա՜ծ-չեղած մեկ օրվա մեջ...

_____Հիմա պիտի մենք ինքներըս հանգիստ նստենք

_____Հեռուստացույց-աշտարակի բարձըր ցցին,

_____Որպեսզի մեր սուր դեմքերով ու խոսքերով

_____Մենք ինքներըս ցցվենք-մնանք

_____Ողջ մարդկության ականջներում ու աչքերում՝

_____Իբրև նշտար ապաքինման,

_____Իբրև ասեղ սրսկումի...

3.

Առաջներում մերպեսների ականջն էին հատում հիմքից,

Կտրում ձեռքը, կտցում աչքը, հատում լեզուն

Կամ ճակատին խորատպում անջինջ խարան՝

Համարելով մեզ չար կախարդ,

Սուտ մարգարե։

_____Իսկ մենք հիմա պիտի արձակ ու համարձակ

_____Վերադառնանք վաղնջական մեր արհեստին՝

_____Դառնանք կախարդ... մեր բարությամբ,

_____Գեղեցիկի ու վսեմի նոր հարությամբ,

_____Եվ մարգարե դառնանք իրոք՝

_____Ա՛յն անվանի և անանուն խոտերի պես,

_____Որ զգում են մոտալուտը արեգակի,

_____Եվ կամ թե չէ ա՛յն գազանի մաշկի նման,

_____Որ փոխվում է՝

_____Եղանակի փոփոխումը նախզգալով...

4.

Առաջներում մերպեսներին նայում էին,

Ինչպես նայել ու նայում են բորոտներին։

_____Եվ, ճիշտն ասած, մենք իսկապես

_____Բորոտներ ենք, սակայն... ներսից։

_____Թաքուն տենդից, ցուրտ առնելուց

_____Դուրս է տալիս շուրթը ոմանց,

_____Իսկ մեր՝ ներսը,

_____Իսկ մեր՝ հոգին։

_____Կարմի՜ր-կարմի՜ր բշտիկներով

_____Մենք պատված ենք ներսից այնպես,

_____Ինչպես հոնի աշնանային ծառը դրսից։

_____Մեր ներսն ամբողջ ասես լինի համակ խտուտ,

_____Ինչպես կուրծքը նորահարսի։

_____Քոր է գալիս մեր ներսն ամբողջ...

_____Ու... մեր ներսով - ներաշխարհով

_____Մենք քսվում ենք ու քսքսվում

_____Ողջ աշխարհի ելունդներին,

_____Բարի ձեռքին մարդկայնության,

_____Սիրո սուր-սուր եղունգներին

_____Եվ ցասումի սանրին քերող...

5.

Սոխի գլխի տեղ էին մեզ դնում հաճախ։

Մենք, որ սոխի գլուխ չէինք բոլորովին,

Մենք նման ենք սոխի գլխի լոկ այնքանով,

Որ նրա պես բազմաշերտ ենք, բազմափաթեթ։

_____Եվ մենք հիմա մեզ ինքներըս

_____Պիտի բացենք հոժարակամ,

_____Բացենք շե՛րտ-շե՛րտ, փաթե՜թ-փաթե՜թ,

_____Երբ որ պետք է՝ թեկուզ կծու սոխի՛ նման,

_____Երբ որ պետք է՝ արդեն ծաղկի կոկոնի՛ պես:

_____Պիտի բացվենք հոժարակամ

_____Փաթե՜թ-փաթե՜թ ու շե՜րտ առ շե՜րտ,

_____Մինչև հասնենք մեր միջուկին՝

_____Ինչպես մայրերն են սպառում իրենց կաթը,

_____Մինչև իսպառ մենք սպառվենք,

_____Ինչպես այրերն են սպառում

_____Որդեսերման զորությունը...

6.

Կան խայտառակ ժամանակներ,

Երբ մարդ եթե իր բերանին կապ չի դնում,

Ապա նրա ձեռք ու ոտքին

Ուրիշներն են դնում կապանք։

_____Մենք մեր լեզվի կապն ենք կտրել,

_____Որովհետև, ճիշտ է, լեզուն չունի ոսկոր,

_____Բայց կարող է... ոսկո՛ր ջարդել,

_____Նաև կապա՜նք ձեռք ու ոտքի։

_____Մենք, որ մարդ ենք ծնվել մորից,

_____Ո՛չ, չենք ուզում դառնալ նորից

_____Ինչ-որ ընձուղտ երկարավիզ ու բծավոր,

_____Մենք չենք ուզում դառնալ ընձուղտ,

_____Որ վիզներըս չերկարացնենք

_____Դեռ չեղած ու չլինելիք

_____Բան տեսնելու հիմար հույսով։

_____Մենք չենք ուզում ընձուղտ դառնալ,

_____Որ մեր մաշկին անհուր աստղեր չդաջոտեն՝

_____Մեզ դարձնելով մի սուտ երկինք։

_____Եվ չենք ուզում ընձուղտ դառնալ,

_____Որովհետև ընձուղտ կոչված այդ վիթխարին

_____Ո՛չ մի անգամ ամբողջ կյանքում

_____Ձայն ու ծպտուն չի՜ արձակում...

_____Մենք ուզում ենք գործի լեզո՜ւն,

_____Բայց ո՛չ իբրև երկանք ստի

_____Ու ջրաղաց խաբեության։

_____Դժվար բան է սուտ ասելը,

_____Բայց սուտ ասելն ավելի է հեշտ ու դյուրին,

_____Քան թե անվերջ սուտ լսելը։

_____Ռետինաձև սուտ ծամելուց մենք զզվել ենք։

_____Լավ ապրանքը ինքն է ծախվում,

_____Ու վատն է, որ պիտի գովես։

_____Իսկ մենք դեմ ենք ամե՜ն տեսակ փերեզակի...

_____Մենք ծնվել ենք, աշխարհ եկել,

_____Ո՛չ թե թվալ - երևալու խաբեությամբ,

_____Այլ լինելո՜ւ,

_____Ա՛յն լինելու, ինչ կանք իրոք։

_____Մենք ծնվել ենք, որ մարդկության

_____Հազար ու մի «ինչու»-ներից գոնե մեկի

_____Հարցապնդող աչքում մխենք

_____Մեր գոնե մե՛կ պատասխանը

_____Եվ դրանով գոնե մաս-մաս վերադարձնենք

_____Օտարացվող էությունը մեր մտքերի,

_____Որ չխամրեն սրանք այնպես, կարծես իսկույն

_____Չորացնում են ծծողական կոչվող թղթով

_____Եվ մեզ տրված մեծությունից

_____Թողնում միայն մի ճմըռթված թղթի կտոր,

_____Որ կոչվում է «Ստացական»...

7.

Հարյուր տարին մեկ են ծնվում մեծություններն այս աշխարհի,

Բայց ամեն օր հարյուր մեծ է գալիս աշխարհ.

Ծնվում են մեծ, բայց չեն թողնում, որ դառնան մեծ։

_____Մենք ծնվեցինք...

_____Ու սնվեցինք

_____Շատ ավելի «ալելույա-օվսաննա»-ով,

_____Քան թե հացով սովորական...

_____Ճարպոտ մուժն էր վարագուրում

_____Կիսաքաղցի մեր աչքերը։

_____Փայտոջիլներն էին կծում ու կծոտում

_____Երազները մեր անմարմին։

_____Բայցևայնպես մերպեսները կարողացան

_____Պատիվն իրենց պահել ճերմակ

_____Եվ խիղճն իրենց պահել մաքուր՝ աղի նման,

_____Որովհետև մերպեսները

_____Նախընտրում են զրկվել գլխից,

_____Քան խոնարհել գլուխն իրենց նրա՛նց առաջ,

_____Ովքեր լուրջ-լուրջ փորձ են անում

_____Ուղեղ հատել՝ դրամի պես

_____Ու միտք դաջել՝ լաթի նման։

_____Մերպեսները, ո՛չ, երբևէ

_____Ծունկ չեն ծալում կուռքի առաջ

_____Եվ չեն հանում իրենց աչքը ա՛յն պատճառով,

_____Որ այդ կուռքը, կիկլոպի պես, մեկ աչք ունի։

_____Շա՜տ-շա՜տ՝ նրանք կկոցում են մեկ աչքն իրենց,

_____Որ... ավելի հեռո՛ւն տեսնեն ու պա՜րզ տեսնեն։

_____Բայց սիրում են նրանք իրենց ծունկը ծալել՝

_____Անտանելի ցավն աշխարհի

_____Որևէ կերպ բարձրացնելու

_____Եվ արևի կիզարանում մոխրացնելու նպատակով։

_____Բայց սիրում են նրանք իրենց ծունկը ծալել՝

_____Գեղեցկության մերկ ծնկներին շուլալվելո՛ւ,

_____Հողի տաքուկ բուրմունքի մեջ լուռ հալվելո՛ւ,

_____Մանուկների աչքերի մեջ նկարվելո՛ւ երազանքով...

_____Մենք թռչուն չենք,

_____Որ մի կաթիլ ջուր ըմպելով՝

_____Կտուցներըս անմիջապես երկինք տնկենք։

_____Ով ուզում է իր ջուրն ըմպել աղբըրակից,

_____Նա չի՛ կարող չխոնարհվել,

_____Նա չի՛ կարող ծնկի չգալ։

_____Եվ չի՛ կարող չխոնարհվել,

_____Ու չի՛ կարող ծնկի չգալ՝

_____Ով ուզում է նայել խորքը ջրհորների,

_____Որոնք նույնպես ուրիշ բան չեն,

_____Քան թե կուռքեր՝

_____Արձանները ա՛յն աղջամուղջ-մթնշաղի,

_____Որ ներաշխարհ կամ հոգի է կոչվում դարեր։

_____Եվ մերպեսներն ա՛յդ կուռքին են երկրպագում,

_____Խոնարհվում ու ծնկի գալիս

_____Ա՛յդ կուռքերի առաջ միայն՝

_____Նրանց մթին հայելու մեջ

_____Իրենք իրենց ճանաչելով...

8.

Ու գալու է մի ժամանակ,

Երբ որ պիտի մարդիկ նաև մերպեսների՛ն երկրպագեն՝

Ո՛չ կուռքի պես,

Ո՛չ էլ աստծու,

Այլ... հերոսի՜,

_____Որովհետև մենք լավ գիտենք,

_____Որ շատ հաճախ

_____Բռունցքով ենք զարկում մեխի ծակող ծայրին,

_____Մեր բռունցքով՝ մուրճի տեղակ։

_____Բայց դրա հետ գիտենք նաև.

_____-Բռունցքը չէ,

_____Որ սարքվել է մուրճի ծանոթ օրինակով,

_____Այլ մուրճն է հենց,

_____Որ սարքվել է մեր բռունցքի նմանությամբ։

_____Ու մենք գիտենք.

_____-Եթե քամին

_____Ընդամենը մեր մազերի հետ է խաղում,

_____Ապա ինքը եղանակը խաղ է անում... մեր գլխի՜ հետ։

_____Բայց աստղերը իրենց կլոր - ճերմակ սանրով

_____Հանգստարար շարժումներով ամեն անգամ

_____Հարդարում են քամուց գզված մեր մազերը

_____Ու դրանով հավատացնում իրենց ու մեզ,

_____Որ առայժմ... մեր գլուխը իր տեղումն է...

_____Այս հավատով ու հույսով է, բարեկամըս,

_____Որ աշխարհում մերպեսները ամեն գիշեր

_____Աղքատ քնում ու զաթնում են հարստացած...

18-20.XI.1963թ. Երևան

[Pandukht]

Миру нужна чистота, или сорок лет без Паруйра Севака

17 июня исполнился сорок один год со дня трагической гибели Паруйра Севака, до сих пор покрытой флером таинственности. Он был – воспользуюсь его же поэтическим образом – одиноким деревом-громоотводом. Камертоном, мерилом нравственного здоровья нашего общества, той планкой самооценки и чистоты человеческих отношений, к которой мы тщетно тянулись тогда и о которой продолжаем безнадежно мечтать сегодня.

Есть афоризм, пришедший к нам из средневековья: "Люди, ненавидящие правду, ненавидят и тех, кто говорит правду". Боже, как сильно должна была ненавидеть и страшиться Паруйра Севака монопольно правившая страной партократия, чтобы даже бездыханное тело его сослать для захоронения подальше от столицы. Ведь все те досужие разговоры о том, что так распорядился сам Севак, никого не убеждают.

Что же такого крамольного и опасного нашли главлитовские цензоры-идеологи в книге Паруйра Севака "Да будет свет!" Почему она была снята с производства в самый последний момент? Почему при посмертном издании, когда поэт уже не представлял опасности и не мог "подрывать устоев государства", она была искорежена цензурными ножницами? Да и к первому сборнику поэта – "Человек на ладони" – бдительные партаппаратчики отнеслись более чем настороженно. А ведь ни во втором, ни тем более в первом сборнике поэта не было никакого инакомыслия, антисоциального бунта. В любом выступлении, скажем, Аркадия Райкина было больше целенаправленной и убийственной критики, чем во всем сборнике Севака. Не говоря уже о том, что под спудом оказалась книга живого классика, доктора филологии, депутата Верховного Совета республики, лауреата Государственной премии, автора поэмы "Неумолкающая колокольня", которая к тому времени уже стала настольной книгой каждого армянина. Ведь, по логике вещей, он должен был оказаться не по зубам пусть даже всемогущему по тем временам КГБ и его полномочному и полноправному наместнику и исполнительному органу в сфере литературы – главлиту.

Вспомним Пастернака: "Оставлена вакансия поэта: она опасна, если не пуста". И все-таки почему ждановско-сусловская административная система так ненавидела ершистых, неуправляемых, непредсказуемых талантов-одиночек, не делавших, в сущности, ничего антигосударственного, которые просто-напросто отстаивали свое право говорить правду, иметь свои суждения и взгляды и быть услышанными своим народом?

За то, что не может

Гигант подчиниться

Закону пигмеев,

Ничтожеству их.

За то, что не могут,

Не в силах пигмеи

Гиганта

В свою тесноту заточить.

Отдельное дерево,

Что оно значит –

Никак недогадливый лес не поймет.

А дуб на холме –

Громоотвод.

Перевод Олега Чухонцева

С уходом Паруйра Севака из жизни мы внезапно ощутили, что мы тот самый лес, оказавшийся беззащитным перед молнией, потому что уже нет того одинокого дуба-громоотвода. В мире сразу стало меньше добра и света. И еще мы ощутили, что живем не в большом и самоочищающемся океане, а в небольшом аквариуме, в котором давно уже пора поменять воду.

О чем, в сущности, говорил Паруйр Севак в стихотворениях зрелого периода, в сборниках "Человек на ладони" и "Да будет свет"? В его представлении Поэт является "секретарем Бога" и в этом своем качестве доводит до сознания людей все те же очень простые и понятные библейские, новозаветные истины: нельзя убивать, обманывать и красть, нужно быть достойным своего звания и назначения. Он говорил о том, что современный ему человек исключительно прост, руководствуется всего лишь пятью органами чувств... Но вместе с тем очень сложен, его возможности безграничны, неисчерпаемы и не исследованы до конца. Спустя два столетия после державинского "Я кофий пью, табак курю", грянувшего как гром в общем хоре ходульных, выспренних и слащавых виршей его современников, Паруйр Севак написал большой цикл программных, нарочито заземленных стихотворений, в которых он говорит о сложной гамме чувств своего лирического героя и современника, о своих будничных, вполне человеческих желаниях и намерениях, сделав их названиями произведений "Хочу", "Завидую", "Мечтаю", "Сожалею", "Воспеваю", "Дарю", "Ненавижу", "Как содрогаюсь я...", "Восхищаюсь", "Обещаю", "Схожу с ума", "Верую", "Сомневаюсь-утверждаю".

В литературной критике нередко встречается утверждение, что поэзия П. Севака сложна для восприятия. С этим можно согласиться только с большими оговорками. Напротив, его поэзия на редкость прозрачна и проста, понятна – уже хотя бы в силу своей человечности. Она также на ладони, как и лирический герой его стихотворений. Другое дело, что на общем фоне откровенно прямолинейной, рифмованной публицистики "джамбулов атомных времен" 50-х – 60-х гг. минувшего столетия подчеркнуто урбанистические, насыщенные свежими поэтическими образами, метафорами, ассоциациями, проявлениями нестандартного мышления и философского мировосприятия, парадоксами, обостренным чувством неприятия фальши, стихи армянского поэта воспринимались как прорыв. Новым словом в армянской поэзии можно считать и севаковский разностопный белый стих, который даже специалисты-литературоведы зачастую путают со свободным стихом, верлибром. Севак не писал верлибром, но он подготовил благодатную почву для появления и восприятия армянского верлибра, стал его предтечей, расчистив место для новых поколений поэтов.

Критики особенно любят обращаться к программному двустишию Севака: "Узор словесный мне претит. Устал я наконец. Пускай искусен ювелир, искуснее кузнец", усматривая в нем признание поэта в доминанте мысли над формой. Это очень примитивный, упрощенный подход к вопросу. "Кузнецов" в поэзии всегда хватало, и особенно в годы "оттепели" и "застоя". Севак не мог не понимать этого, перспектива стать еще одним "поэтическим кузнецом" никак не могла его удовлетворить. На самом же деле "кузнец" и "ювелир" никогда не боролись в поэзии Севака, нет, они всегда мирно и счастливо сосуществовали, дополняя друг друга. Любая опорная, мысль в стихах Севака обрамляется в ювелирно, филигранно отшлифованную отточенную форму. Поэт не был равнодушен к словесному изыску, к аллитерациям, к жонглированию словами и звуками, другое дело, что это мастерство и артистизм в обращении со словом и языком никогда не становились для него самоцелью, не душили смысла, не отталкивали мысль на второй план.

Севак никогда не ловчил, не юлил, не подыскивал эвфемизмом для выражения своих мыслей и чувств, не обходил острых углов. Ему был органически чужд конформизм в любой форме его проявления. В далеком 1956 году, когда еще не утихли раскаты погрома, учиненного в литературе и искусстве, когда возбранялось говорить и рассуждать о личных переживаниях, в которых видели "проявление пораженческих настроений", а любовная лирика на самом высоком, официозном уровне выдавалась за "интеллигентское слюнтяйство", Севак во всеуслышание заявил о праве человека на "запоздалую любовь", на личное, пусть трудное и выстраданное, но все-таки счастье. Это было вызовом общественным устоям и традициям, вызвало бурную полемику, которая выплеснулась со страниц "Нового мира" и приобрела характер поистине всесоюзного обсуждения.

Миру нужна чистота новорожденного ребенка, утверждал поэт. И сегодня мы намного глубже и как-то особенно болезненно ощущаем это, ощущаем фатальный, катастрофический недостаток этой чистоты.

Как любой действительно большой поэт, Паруйр Севак соединял прошлое с настоящим и будущим, мыслил общенациональными категориями. И напоминал нам, как заповедь, слова другого большого национального поэта-пророка, что грядет всепоглощающая бездуховность, что нам предстоит воочию увидеть – да что там увидеть, - стать участниками, действующими персонажами "пира во время чумы". Не об этом ли предупреждал, пророчествовал Андрей Вознесенский, говоря о "голодухе в области духа"?

Мы должны помнить – и не от юбилея к юбилею, а всегда – о доминанте истинных ценностей над мнимыми, о своей сопричастности к культурному и экологическому наследию, оставленному предыдущими поколениями мастеров и созидателей. Мы должны помнить, что миру нужна чистота...

Гурген Карапетян

[SAS]

ԲԱՐԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀ

Եթե աշխարհիս ճանապարհները

Լինեին միա՜յն միակողմանի՝

Լոկ գալո՛ւ համար,

Եվ ո՛չ գնալու...

Բայց բիլ երկնքի աստղագիր թղթին

Իր վայրկենական վարժ ձեռագըրով

Շանթն է վերստին ինքնաշարժ գրում՝

Ասես պետի պես ստորագըրում.

Ա՛յն պետի,

Որի մականունն է Կյանք, անունն՝ Անհրաժեշտ.

Դու մեկնե՛ս պիտի.

-Բարի ճանապա՜րհ:

Տե՛ս,

Ծիր Կաթինը կարծես թե լինի մի ուղեփակոց

Մայրուղու վրա կողպ Տիեզերքի:

Բայց ամպերն ահա կծածկեն նրան,

Ու քեզ կթվա,

Թե ճանապարհը բացված է արդեն.

-Բարի ճանապա՜րհ:

Պտղած ծառերը կկտցահարի անձրևը շուտով,

Բայց չի կարենա կտցածն իր ուտել.

Նա ընդամենը կտցով կկծի

Ու ցած կգցի՝

Այնքա՜ն են հասած:

Նո՛ւյնքան հասած է միտքը մեկնումիդ.

-Բարի ճանապա՜րհ:

Ծառերի վրա,

Նրանց սաղարթի հովանու ներքո,

Եվ թռչուններն են համագումարվել.

Նո՛ւյնպես քննում են հարցը մեկնումի:

Ու շուտով նրանք սուր եռանկյունով

Պիտի չափչփեն երկինքն աննկար՝

Քարտեզագրման բնազդով ծածուկ:

Դո՛ւ էլ չես կարող և պիտի չվես.

-Բարի ճանապա՜րհ:

Քեզ հասկանում եմ և լա՜վ հասկանում.

Անհայտի կանչը վախեցնում է մեզ,

Բայց անկարելի-անհնարին է այդ կանչը չանսալ

Եվ չհետևել այդ ահեղ կանչին...

Հասկանում եմ քեզ և լա՜վ հասկանում.

Տարածությունը ձգում է այնպես,

Ինչպես... անդունդը կամ վիհը,

Հիշի՜ր,

Ինչպես... անդո՛ւնդը կամ վի՛հը:

Եվ դու

Կարո՞ղ ես չափել խորքերը նրանց

Գլխիվայր անկման քո թիռ-թռիչքով:

Իսկ մենք մեխված ենք՝ ցուցանակի՛ պես՝

Ապրելու տենչով մեխված ենք կյանքին:

Հանե՞լ ես քեզնից այդ մեխերը դու...

-Բարի ճանապա՜րհ:

Մեր ծերությունը

Կարող է հանկարծ մեզ հարցնել մի օր.

«Իսկ որտե՞ղ, ասե՜ք,

Ինչպե՞ս երևաց,

Ինչո՞վ երևաց

Ջահելությունը ձեր ամենազոր»:

Գնո՞ւմ ես: Գնա՛:

Բայց խորհի՛ր նաև,

Թե քո ծերության անխուսափ հարցին

Դու ի՞նչ ես մի օր պատասխանելու:

Ասել-ասում են, թե լավ է այնտե՛ղ,

Որտեղ մենք չկանք:

Իսկ ես պնդում եմ, որ լավ է այնտե՛ղ,

Որտեղ չե՛նք կարող չլինել ու կա՜նք:

Դու ինձ կարող ես հիմա չլսել:

Եվ մի՛ էլ լսիր:

Գնա՛,

Որ ինքըդ նո՛ւյնը հասկանաս

Եվ հասկանալով նաև հասկացնես,

Որ աշխարհումըս ճշմարտությունը չի՛ հետազոտվում.

Ճշմարտությունը ապըրվո՜ւմ է լոկ:

-Բարի ճանապա՜րհ:

Կյանքի վճռական բոլո՛ր պահերին

Միշտ էլ լռում են մի քանի րոպե:

Այդպես էլ՝ նաև ճանապարհելիս:

Եվ կարճ են խոսում ճանապարհելիս,

Նաև` հապշտապ:

Ահա թե ինչու

Հոգուս խորքերում ու լեզվիս վրա

Բազմակետերն են խոսքերին հաղթում,

Եվ ինչ-որ զեռուն բառեր են վխտում՝

«Իհարկե... սակայն... և այսուհանդերձ»...

Եվ, այսուհանդերձ, թերևըս գուցե

-Բարի... վերադա՞րձ:

22.II.1964թ.

Երևան