Jump to content

Recommended Posts

Սիրելի ընթերցողիս

Ընթերցողիս, որն ինձ մեղադրում է գաղափարներս տարածելու համար ինթերնետը չարաշահելու մեջ. - Հարգելի ընթերցող, Ենթադրում եմ, որ ձեզ վիրավորում է ոչ թե ինթերնետի իմ չարաշահումը, այլ խոսքի ազատությունն ընդհանրապես։ Դուք բոլոր հիմքերն ունեք կարոտելու սովետական հին, լավ տարիները (գուցե Այաթոլլահի Իրա՞նը) երբ իմ նմանին լռեցնելու համար կբավարարեր մեկ հեռախոսազանգ մոտակա կոմիսարին (կամ մոլլային): Ցավում եմ նոր իրականությանը հարմարվելու ձեր դժվարությունների համար։ Սակայն ամեն ինչ կորած չեմ համարում դեռ։ Հիշեք, որ իմ գրածը չկարդալու ազատությունն ունեք, այն, ինչ ես անշուշտ կանեի ձեր փոխարեն։ Կանխավ հայտնում եմ երախտագիտությունս, եթե այնուամենայնիվ շարունակեք կարդալ։ Անկեղծորեն ձեր խոնարհ ծառա և այլն, և այլն…

Link to post
Share on other sites

Ֆաշիստի խոստովանությունը

Ինչպես «հայկական» կրթություն ստացած մեծամասնությանը, այնպես էլ ինձ մեծացրել են «հայրենասեր» շուն շան որդի ֆաշիստ լինելու համար։ Այդ պատճառով է, որ մի ակնթարթում ճանաչում եմ ուրիշ շուն շան որդուն - բավարար է հիշեմ երիտասարդ ու գլուխս լվացած տարիներս։ Հիմա գիտեմ, որ յուրաքանչյուր ցեղ ունի շովինիստ ֆանատիկների իր մասը, որովհետև յուրաքանչյուր ազգ իր տրամադրության տակ ունի երիտասարդ, անփորձ ուղեղներ, որոնց քննադատական բջիջները դեռ չեն զարթնել ու մեծանալուց հետո անգամ, այս խեղաթյուրված խեղճ հոգիները մնում են իրենց կանխակալ վիճակում, փոքր ինչ ունակ չլինելով սեփական արտացոլումը «հակառակ ճամբարում» տեսնելու։ Սրանք այնքան համոզված են սեփական իրավացիության մեջ, որ հաճախ պատրաստ են սպանել ու մեռնել հանուն «գաղափարի»։ Հայ, թուրք և ազերի ֆաշիստներն իրար ավելի հարազատ են, քան սեփական ցեղի այն մարդկանց հետ, որոնք կարծում են, որ ազգային գերագնահատումն ու էթնոցենտրիզմը պատճառն են բոլոր պատերազմների ու ջարդարարության։ Հանցագործությունը ազնվագույն գործ որպես ներկայացնելը այն հիմքն է, որի վրա կառուցվում է «շառլատանիզմը»։

Խոհեր

Մշակույթը, որը կոմիսարներ է արտադրում կարող է կոչվել բարբարիզմ։

Հայերը կարողանում են հաշտվել իրար հետ երբեմն թուրքերի հետ կապված, բայց ոչ մի ուրիշ հարցում։ Ազգային միաբանության սակավ բոլոր դրսևորումների համար պարտական ենք թուրքերին։ Մեզ սպանողները դարձել են մեր բարերարները։

Պարտադիր չէ լինել ապահովագրության ագենտ իմանալու համար, որ հերոսները վախկոտներից կարճ են ապրում։

Եթե ձգտում ես հաջողության հասնել, բայց չի ստացվում - անհաջողակ ես, բայց եթե նպատակդ անհաջող լինելն է ու չի հաջողվում - հաջողված ես։

Ամենամեծ սխալը, որ թուրքը կարող է անել, իր պատմութունը սեփական ցեղի պատմաբաններից սովորելն է։ Սա վերաբերում է բոլոր ցեղերին։

Լա՞վ հայ եմ ես արդյոք, թե՞ ոչ։ Անկեղծ ասած խիստ զբաղված եմ եղել միշտ ազնիվ մարդ ինձ պահելով ու նման անիմաստ ու անորոշ հարց ինձ չեմ տվել, բայց կարող եմ ասել, որ աննշան գրող եմ, աննշան ցեղի, որի մեծ մասը չի կարդում, որովետև զբաղված է հիմնականում մի կերպ կենդանի մնալով վայրագ միջավայրում, սեփական՝ հայրենիքը ներառյալ։

Ինչքան փորձել եմ հաշվետվություն տեսնել, լսել եմ, որ եթե անգամ 1 % հասնի կարիքավորներին, ավելի լավ է քան ոչինչ։ Ուրիշ կերպ սա կարելի է ձևակերպել այսպես. - ես ուզում եմ 1 % օգնել կարիքավորներին, 99 % տգիտության ու կաշառակերության օրինականացմանը։

Քննադատներիս մեկի նամակը վերջերս ստացած սկսում էր «ի տարբերություն քեզ, ես հպարտ եմ իմ հայ լինելով» և վերջանում «ես ատում եմ հայերենով»:

Ինչու՞ չեք դադարում գրել եթե հայ գրող լինելը ատում եք։ Ավելի շատ ատում եմ թշնամիներիս հաճույք պատճառելը։

Մեծ մարդը մեծամիտ չէ երբեք, որովհետև գիտե, որ անելիք գործն իրենից մեծ է։ Իրենց մեծ են համարում այն ՓՈՔՐԻԿ ՄԱՐԴՈՒԿՆԵՐԸ, որոնք աղմկում ու բարձր կչկչում են ի լուր ամենքի, ձու ածելուց առաջ:

Կանանցից հիասթափվեցի երբ տղամարդուն հավասարվելու ցանկություն հայտնեցին…

Կրոնը օփիում է… Ո՞վ է թմրադեղ տարածողը։

Այն քաղաքական կառույցը, որն հայտարարում է իր ժողովրի միտքը լինելու մասին, հայտարարում է, որ ժողովուրդն անմիտ է։

Քննադատներս ուզում են, որ իրենց պես մտածեմ, մոռանալով, որ բոլորն իրար նման են մտածում, երբ ոչ ոք չի մտածում։

Եթե հավատաս մոլլաների ու կոմիսարների երկրներից եկած շատ հայերին, արևմուտքը չարիքի որջ է, բայց այնուաենայնիվ ամեն ինչ անում են այնտեղ մնալու համար։

Որտե՞ղ է տրամաբանությունը կհարցնեք։

Ի՞նչ տրամաբանություն։ Ե՞րբ է մոլլան կամ կոմիսարը տրամաբանության կարիք ունեցել, երբ արել է այն ինչ պետք է եղել անել հանուն կոմունիզմի կամ Ալլա՜հի փառաբանման։

Լռելն այսօր, նշանակում է թշնամիների հետ սեփական անձի դեմ նյութվող դավադրությանը մասնակից լինել։

Այսօր այտ դեմ տալը նշանակում է ապտակ ու քացի ուտել չորս, դեմքի ու հետույքի այտերին։

Սպանել կանանց և երեխաերին սխալ է, Աստծո անունով սպանելը ճիշտ: Ռեժիմի քննադատներին սպանելը դեմ է օրենքին, Ժողովրդի թշնամիներին սպանելը, սուրբ պարտականություն։ Խուլիգան լինելը լավ չէ, բայց հանուն Արարատի պարտավոր ես։

Պարզ է՞, թե ինչու են այդքան հարգի կրոնն ու գաղափարախոսութունները։ Նրանք թույլ են տալիս, որ քեզ պահես խոզի պես, բայց համարես քեզ երկնային պարգև մարդկությանը։

Հայի ամենամեծ հիասթափությունը զրուցակցին ավելի խելացի տեսնելն է, քան ինքը նախորոք որոշել էր։

Եթե ինձ երբևէ հայկական մրցանակ տան, կվերցնեմ դրամը, կմերժեմ պատիվը:

Մեր ողբերգությունն այն է, որ մեր ղեկավարները հետաքրքրվում են արվեստով, իսկ արվեստագետները դրամով։

Ես գրում եմ մեր ղեկավարության հակասությունների մասին, քննադատներս հետախուզում են իմ անձնականները, կարծես իմ հակասությունները պարզելով, լուծում են ղեկավարության խնդիրները։

***

Երաշխավորված գործազուրկ են.

Անոտ պարողը,

Խուլ երաժշտական քննադատը,

Կույր տաքսու վարորդը,

Ազնիվ քաղաքական գործիչը,

Հայ գրողը

***

Ես համաձայն չեմ ձեր հետ։ Ինչպիսի հրաշալի նորություն։ Այն օրը, որ դուք իմ հետ համաձայնեք, կասկածի տակ կդնեմ հոգեկան հավասարակշռությունս։

Որոշ ընթերցողներ չեն տանում քննադատություն ոչ այն պատճառով, որ համաձայն չեն, այլ չեն կարողանում այն ընդունել օտարից։ Ո՞վ է նրանց ավելի օտար, քան հայրենակից հայը։

Քննադատության նպատակներից մեկը մեզ անընդհատ հիշեցնելն է, որ պրոպագանդան ինչպես էլ այն ձևավորած լինի, վերամշակված աղբ է, և միայն այն պատճառով, որ դրան հավատում են երկու, քսան կամ երկուհարյուր միլիոն մարդ և պատրաստ են մեռնել կամ սպանել դրա պատճառով, չի դադարում աղբ լինել։ Կազմակերպված կրոններն ու մեծագույն հանցագործությունները տարբեր վերամշակման, նույն աղբն են։

Քննադատները հեղինակություն չեն վայելում, որովհետև ոչ ոք չի սիրում հիշել այն մասին, որ այն, ինչին ինքը հավատում է, աղբ է։

Սեփական անձը գերագնահատելու վատ հետևանքն այն է, որ ստիպված ես լինելու համապատասխանել այդ գնահատականին, երբ մարդիկ շուրջդ հավատան քեզ։ Դա նախորոք պարտված մրցարշավ է։

Եթե վիսկին կոլայի նման քաղցր լիներ, երեխաներն այն կսիրեին - կանխատեսելի հետևանքներով։ Գրում եմ մեծահասակների՝ ոչ երեխաների և ինֆանտիլ տհասների համար, որոնց գլուխները լվացած են պրոպագանդայով։

Տառապալից աշխատանք է անհանդուրժողին համոզել, որ անհանդուրժող է, որովհտև խոսում է աստծո և ճշմարտության անունից, որից ուղղակիորեն հետևում է, որ չհամաձայնողները խոսում են ստից ու չարից։

Տարրական մասնիկների ձևով ապրել ու ապրելու ենք հավերժ։ Տարրական մասնիկի հավերժությունը փաստ է։ Սպեկուլացիայի թեման հոգու անմահությունն է։

Նկատած կլինեք երևի, որ Չարենցն իր ամենահայտնի պոեմը անվանել է «Ես իմ անուշ Հայաստանի»։ Որքան ինձ հայտնի է բանաստեղծը չի գրել որևէ բան «Ես իմ անուշ հայերի» վերնագրով, այն պարզ պատճառով, որ սարեր-չոլեր սիրելն ավելի հեշտ է, քան հայերին։

***

Ըստ մեր Կանադացի վարչապետի երեկվա ելույթի, այն ինչ թուրքերն արել են հայերի նախնիների հետ ոչ թէ ցեղասպանություն է, այլ ողբերգություն։ Սրանից պետք է եզրակացնել, որ թուրքերի արդարացիությունը հարցականի տակ չէ, հայերի, իր սեփական խորհրդարանի անդամների, պատմաբանների, բազում օտարերկրյա վկաների, դիվանագետների, գիտնականների արդարացիության պես։

Կան սեփական նեղանձական նպատակով պատմությունը խմբագրողներ, վերահսկողներ, արտագրողներ, գրերը զարգացնող, փոխող, հարմարացնողներ: Կան պատմություն վերարտադրողներ։ Երբ պատմությունը բեմադրում են փաստաբաններն ու «պոլիտիկանները» տեսնում ես բաներ, որոնք իրականում չկան և ակնհայտորեն երևացող բաներ, որոնք անտեսվում են։

Ինչ ցավալի է, որ փաստաբաններից և «պոլիտիկաններից» ոչ ոք մոտերքում չէր, որ սփոփեր խեղճերին ապացուցելով, որ այն ինչ նրանց հետ կատարվում է, ոչ թէ ցեղասպանություն է, այլ ողբերգություն։ Դրանից երևի ավելի լավ կզգային։

Բարոյականություն 1 - Բարեկիրթ արևմուտքն այնքան բարեկիրթ չէր այն ժամանակ, բարեկիրթ չէ հիմա՝ ճանաչելու համար անարդարությունը, երբ այն ակնհայտ է։

Բարոյականություն 2 - Բարոյական զարգացում գոյություն չունի։ Տեխնոլոգիական զարգացու՞մ - այո, բայց անգամ այն թանկ գնով է առաջանում։ Գինը համակարգված մասսայական ոչնչացման զենքն է։

Բարոյականություն 3 - Չարժի հենվել ուրիշների բանականությանն ու առաքինությանը, որովհետև անձնական շահը լինելու է նրանց անփոփոխ, համար առաջին անհանգստությունը։ Այդպես եղել է անցյալում, լինելու է ապագայում։ Ուրեմն եթե մի օր, բարեկիրթ արևմուտքն ու Թուրքիան ճանաչեն ակնհայտ փաստը, որ այն ինչ պատահել է ողբերգություն է և ցեղասպանություն միաժամանակ, դա պատահելու է ոչ արդարության պահանջով, այլ հանուն նրանց սեփական շահերի։

***

Աշխարհում, որտեղ ամեն ինչ հնարավոր է, չես կարող լավը լինել բոլորի համար։ Նշանակություն չունեն անեղծությունդ և հավատքդ - միշտ կգտնվեն քեզ անհավատ, հերետիկոս, հիմար, թշնամի պիտակողները։ Սրա պատճառը բնազդների՝ մեր կենդանական մասի գերակայությունն է տրամաբանությունից, վերջերս հատկապես սաստիկ զարգացած էվոլյուցիոն մի պրոցես։ Կարծելը, որ փոփոխություններ կլինեն մեր կյանքի ընթացքում, կամ անգամ առաջիկա հազարամյակում, կաող է լինել դառը պատրանք։ Դատելով մեսիանիկ արարածների, իմաստուն թագավորների, փիլիսոփաների, մարգարեների ու իրենց կյանքը մարդկությանը նվիրած ուրիշների քարկոծումից, թունավորումից, խաչվելուց, խոշտանգվելուց ու անապատ քշվելուց, պարզ է դառնում, որ անհաջողությունն է ճակատագիրը նրանց, ովքեր իրենց կյանքը ծառայեցրել են խաղաղությանը բարի կամքին և եղբայրությանը։ Սա ինձ վաղուց է հայտնի, բայց շարունակում եմ, որովհետև վատատեսությանս միակ արդարացումը, լավատեսի պես աշխատելն է, իսկ պարտվողականությունս ընդունելի միայն այն դեպքում, երբ կռվում եմ հաղթանակի վրա վստահ զինվորի պես։ Մի խնդրեք ինձ բացատրել թե ինչու՝ ես ինքս չեմ հասկանում։

Արդյո՞ք ռասիստներ եք մենք

Երբևէ չի եղել, որ փորձեմ խոսել հայերի ռասիզմից ու ասպատակության չենթարկվեմ մեր ռասիստներից, որոնք ինձ անվանում են հակահայ, պրոթուրք անգամ։ Քննադատությունն ընդանրապես համարվում է պրոթուրքական հայկական միջավայրում։ Պարզելու համար հարցնում եմ ինձ առաջին հերթին.

- Ռասի՞ստ եմ ես արդյոք։

Ծնվել, մեծացվել, կրթվել եմ ռասիստ։

Ատել եմ բոլոր թուրքերին։

Ատել եմ հույներին էլ, մեզ թուրքական գնչու անվանելու համար։

Գիտեի, որ խառն ամուսնութուններից ծնվածները բջեր են։

Գիտեի, որ արևմուտքը բարոյազուրկ է, ամերիկացիները բջերի ցեղ։

Շահան Շահնուրի հայ լինելն այնքան հարցականի տակ դրվեց պապի հույն լինելու պատճառով ու այնքան հալածվեց պարտիզան թերթերում, որ խեղճը փոխեց անունը (Արմեն Լյուբին) ու դադարեց հայերեն գրել։

Ազգականներ ունեմ ԱՄՆ ում, որոնք չեն ապրում Միսիսիպիում կամ Ալաբամայում, բայց կարծում են, որ սևերը կապիկ են, խառն ամուսնական զույգերը` դեգեներատներ։

Մեր ազգային հայրերից մեկը, իմ ընկերոջ ադրբեջանցի մորը հասարակավ անվանեց թուրքի քած։

Արդյո՞ք ռասիստներ եք մենք։ Փաստերը խոսուն են կարծես։ Արդյո՞ք արդարացում ունի մեր ռասիզմը։ Ոչ, որովհետև ընկերներ մենք ունենք ամենուր, ամերիկացիների, հույների, քրդերի, հրեաների, անգամ թուրքերի մեջ, որոնց զգալի մասը կարող է կես հայ լինել:

***

Նա ով ինքնուրույն չի մտածում, չի կարող կրթվել, Նմանի ուղեղը միայն լվացվում է։ Մանկուց պարտադրել են հպարտանալ Արարատով, Վանով։ Պարտադրել են անգամ հպարտանալ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանություն ապրած ժողովուրդ լինելով։ Պարտադրել են նաև հպարտանալ հազար ու մի այլ բանով, այդ թվում և ամենից շատ գոյատևելու մեր բացառիկ տաղանդով։ Եթե անմեղ զոհերը խոսեին մի օր, ինչո՞վ կհպարտանային, սադիստ մոնղոլոիդ տխմարներին զոհեր մատուցելու մեր հանճարո՞վ։ Միայն ապուշը կարող է հպարտանալ իր կորուստով։

Ինչպե՞ս ենք համարձակվում մեզ խելացի հորջորջել, երբ անընդհատ շարունակում ենք ապրել ապուշների թելադրանքով, եթե ոչ օսմանյան, ուրեմն սովետական, եթե ոչ սովետական, ուրեմն սեփական ապուշների…

Ապուշի թելադրանքով ապրում է ավելի ապուշը։

Եթե ինչ որ բան չի ասվում, չի նշանակում, որ չի մտածվում և եթե ինչ որ բան չի մտածվում, չի նշանակում, որ չի կարող ճիշտ լինել։

Հայերը խելացի են. այս պնդումի 99 % - ը ցանկություն է, 1 % - ը «էստի համեցեք»։

***

Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու նրանց արբանյակ կառույցների միջոցներով ու պատվերով, հայ պատմաբանների գրոտած պատմազեղծագեղարվեստական մեկ-երկու, լավագույն դեպքում երեք գիրք կարդալով միջին հայը կարծում է, որ գիտե ամեն ինչ Հայաստանի պատմության վերաբերյալ։ Այս թյուրիմացական ինքնասիրահարվածությունը կիսում են իմ տեսած բոլոր ազգային խմբավորումները՝ թուրքերը ներառյալ։

Անգամ իդեալիստները, մաքուր սրտով քաղաքական առաջնորդներն ու ազնվագույն նպատակները կարող են երկիրը դժոխք տանել։ Ինչպես ասում է հին ասացվածքը. - դժողքի ճանապարհը կառուցվել է լավ նպատակով։

Անկախ գինու թանկությունից՝ նրա ճակատագիրը մեզ դառնալն է։ Անկախ գաղափարախոսության ազնվությունից՝ այն կրող կուսակցության ճակատագիրը անկման սպիրալ դառնալն է։ Անկախ հիասքանչությունից, ցանկացած «իզմի» ճակատագիրը դեգրադացումն է շարլատանիզմից գանգստերիզմի։

Անընդհատ ասում են կրկնվում ես մի փոքր անամ ուշադրություն չդարձնելով անըդհատ կրկնվող սրիկայությանը, որի մասին gրելով կրկնվում եմ անընդհատ։

Շառլատանը խաբում է միայն շառլատաններին, որովհետև հիմարն էլ է շառլատան, որովհետև ձևանում է խելացի։

Հույները հայտնաբերել են դիլեկտիկան և դիալոը 2500 տարի առաջ։ Ամեն անգամ մեր հերթական խմբրի կողմից լռեցվելուց մտածում եմ, որ մեզ մի քանի սերունդ ապրել է պետք հին հույներին հասնելու համար։

Թունելի վերջում երևացող լույսը կարող է միջուկային պարունակությամբ ռումբի մուտք լինել։

Հաջողակ լինելու ամբիցիան այնպիսի տրանսֆորմացիայի է ենթարկվել ներկայումս, որ մարդ կարող է վեհ համարել անհաջողակ լինելը:

Ճշմարտությունից կարող ենք հեռու լինել, բայց բոլոր ստերը մեր մեջ են. մի բան է պետք անել ընդամենը՝ ճանաչել սուտը, անվանել այն և մերժել:

Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, հրեա գրող Սինգերը մի առիթով ասել է իր եղբայր հրեաների մասին. - Ցեղասպանության ողբերգությունն այն է, որ ոչնչացնում են լավագույններին աղբը թողնում ողջ:

Ինչու՞ հայ գրողները չեն կարողանում արտադրել նման տողեր, բացառությամբ որոշ հետմահու տպագրություններից, եթե բացառիկ բախտավոր են, անձնական օրագրերից և մասնավոր նամակագրությունից։ Անգամ հաստավիզ գրողները գրում են խոզերի հավերժ բարյացակամությունից կախված սոված որբերի նման, որոնք անընդհատ զգույշ են, որ ոչ մեկի չվիրավորեն հանկարծ, թուրքերից բացի:

Նեղմտությունը տիեզերքը մի սենյակում հավաքելու է նման, որտեղ անընդատ վերադասավորումներ անելը շփոթում են մտածելու հետ։

Մտածելը՝ իրական մտածելը, բաց եզրերով գործընթաց է, սկիզբն ու վերջը շղարշված գաղտնիքով:

Մարդիկ՝ որոնք ինձ լռեցնում են, ակնկալում են միաժամանակ իմ հանցավոր մասնակցությունը մարդու իրավունքների համատրած ոտնահարումը լռության մատնելուն, հիմնավորելով պահանջը «լավ հայը կեղտոտ սավանը ուրիշներին չպետք է ցույց տա «սկզբունքով»»։

Այն ինչ գիտես և այն ինչ կարծում ես կարող են շատ տարբեր լինել ու որքան մեծ է տարբերութունն, այնքան շատ է ամբարտավանությունը։

Յուրաքանչյուր ցեղի գլուխները լվացել են, բայց նույնիսկ ամենավայրագ (Ադիկն ու Կոբան վերջին օրինակ) ռեժիմները ունեցել են քննադատներ, այլախոհներ։ Մարդ արարածը միշտ ունեցել է հնարավորություն ընտրելու դահճի կամ զոհի կողմը:

Բոլոր իշխանությունները ստում են։ Հետաքրքիր կլիներ տեսնել թե ինչի նման կլիներ կյանքը, եթե բահը կոչեին բահ, սուտը՝ սուտ։

***

Հայրենասիրություն ընդհանուր բառով արտահայտում են բազմազան իրարամերժ մտքեր, որոնց մեջ կարող ես հանդիպել ծայրահեղ հայրենադավություն անգամ։

Հայրենասիրությունը, որը միտում ունի հարենիք քայքայող կաշառակեր ու տգետ կառավարություն պաշտպանել՝ քողարկված հայրենադավություն է։ Օրինակներ են

Մուսոլինիի իտալական ու Հիտլերի գերմանական հայրենասիրությունները և բոլոր մյուսները, որոնք տարակարծությունը համարում են հայրենադավություն։

Հայրենասիրության պես՝ տարակարծությունը, կամ խոսքի ազատությունը, ունեն բազմաթիվ նշանակություններ, բայց ոչ դիկտատներում, որտեղ կարող է լինել միայն մեկ կարծիք, մեկ խոսք, իսկ մտքի արտահայտման յուրաքանչյուր փորձ համարվում է հանցագործություն ու բռնաբարվում։

Մեկ անգամ եմ կյանքումս տեսել, որ սփյուռքահայ պարտիզանական թերթերը դատապարտեն խոսքի ազատության բռնաբարությունը՝ երբ դաշնակցականներին

Հայաստանում անօրեն հռչակեցին։Կասկած չունեմ, որ ոմանք կհասկանան, որ արտահայտում եմ այս մտքերը, որովհետև շարունակաբար լռեցվել եմ։ «Գուցե սխալ լինելուդ պատճառով ես լռեցվել» - կասեն ոմանք թերահավատորեն։ Խոսքի ազատությունն ու սխալ լինելու հնարավորությունը իրարամերժ չեն և անգամ հոմանիշ կարող են լինել։

Եթե ասենք, որ խոսքի ազատութունը միայն իմաստունների և անսխալականների մենաշնորհն է, - ու՞մ կարող ենք որակել որպես այդպիսին և ո՞վ է համաձայնելու իրեն համարել անխելք ու հիմար։

Ասե՞լ եմ այս ամենն առաջներում։ Հավանաբար։ Ձանձրացնու՞մ եմ ձեզ իմ սահմանափակ քանակությամբ գաղափարների վրա «սևեռվածությամբ»։ Դադարեք գրքերս կարդալ։

Վստահ եմ, որ հաճելի ժամանց կգտնեք այնտեղ, որտեղ հպարտանում են առաջին քրիստոնյա և 20րդ դարի առաջին ցեղասպանություն ապրած ժողովուրդ լինելով, որից հետևում է, որ քրիստոեության համար պարտական ենք մեր լուսավորված, պրոգրեսիվ, հեռատես թագավորներին, իսկ ցեղասպանութան համար՝ խավարամիտ թուրքերին և անբարոյական արևմուտքին, որից իր հերթին հետևում է, որ մեր թագավորները երբևէ սխալվել չեն կարող, իսկ նա, ով հակառակն է կարծում՝ խավարամիտ թուրք է, անբարոյական, թշնամի։

***

Ընկերներիցս մեկը վերջերս ասեց, որ հայերը «սևեռված» են պատմության վրա։ Կասկածում եմ, որ նկատի ուներ ջարդերի վրա սևեռվածությունը։ «Ճշմարտությունը մեկը կարող է լինել» կարգախոսից ելնելով մեր տարբերակը միակ ճշմարիտն ենք համարում, բնականաբար մնացած բոլոր տարբերակները հայտարարելով սուտ, խաբեություն և պրոպագանդա, հիմնված կանխակալ և անազնիվ մարդկանց վկայությունների վրա։

Անկասկած հայ պատմաբաններին հավատում եմ ավելի շատ, քանի որ հայ եմ, քան թուրք պատմաբաններին։ Ցավն այն է, որ թուրքերը նույնպես հավատում են իրենց պատմաբաններին ավելի շատ, քան հայերին և նաև մեզ շատ նման համոզված են, որ իրենց տարբերակը ճշմարտության, միակն է, ինչից իր հերթին հետևում է, որ ցեղասպանությունը մեր միասնական երևակայության արդյունքն է։

Այս պրոբլեմը նոր չէ։ Պատմության այնքան տարբերակ կա, որքան պատմաբան, յուրաքանչյուրն իր սեփական, անկրկնելի պերսպեկտիվով, հիշողությամբ, գաղափարախոսությամբ, շահով, կրոնով, բազում նախապաշարումով, և կույր ատելությամբ։ Իրաքի ներկայիս նվաճումը բաց գիրք է ասածիս վերաբերյալ իր բոլոր մանրամասներով։ Անիմաստ է իսլամական տեսակետը ամերիկյանի հետ համեմատելու փորձն անգամ, ինչպես անհնար է համեմատելը հակա-Բուշ և պրո-Բուշ ամերիկյան տեսակետները։

Տարբեր են լինում նաև զոհի և դահճի պատմութույնները, ինչպես օրինակ բնիկ ամերիկացիների և ամերիկյան կրթական համակարգում դասավանդվող պատմությունները։

Մեր «գործը» վերջնականապես խճճելու համար կարծես, կան մի քանի թուրք պատմաբան, որոնք դատապարտում են ջարդարարությունը և կան հայեր, որոնց կարծիքները «յուրայինները» մեկնաբանել են որպես ռևիզիոնիզմ և դավաճանություն։

Տարակուսանքն աճում է, երբ իմանում ես, որ անգլիացի պատմաբան Արնոլդ Ջ. Թոյնբիին թուրքերի վայրագությունն ու նրանց զոհ գնացած հայերի վիճակը նկարագրող բազում գրքեր գրելուց հետո, գրել է բազում ուրիշ գրքեր, որտեղ պնդում է, որ հայերի անկախության պահանջը, որը դարձավ ջարդերի պատճառ, անիրավ էր և անհիմն։

Կգա՞ երբևէ ժամանակ, երբ ազգերի պատմաբանները միակարծիք կլինեն։ Շունչներդ ակնկալումով մի պահեք դեռ։ Մինչ այդ ավելի անվտանգ է հիշելը, որ ՝

1. - պատմաբանները տալիս են մեզ պատմության մի պատառիկ, հաճախ խեղաթյուրած.

2. - միայն աստծուն է տրված ասել ճշմարտությունը, ամբողջ ճշմարտությունը և ոչինչ բացի ճշմարտությունը.

3.- մահկանացուի ճակատագիրն է իմանալ «ճշմարտության մի հատվածը», այն ինչ միշտ ներկայացնում է պրոպագանդան - «ճշմարտության մի հատվածը»։

Եթե կարծեք, որ փորձում եմ «լվանալ» հանցագործությունը կամ հարցականի տակ դնել ցեղասպանությունը, կասեմ, որ անգամ «թրքանպաստ» պատմաբաններ Թոյնբիին և Բերնարդ Լյուիսը երբևէ չեն հերքել ցեղասպանության փաստը։ Այն ինչ նրանք փորձել են անել, պատահատածի և դրա հետևանքով մարդկային արարքների բացատրությունները տալն է, որը ոչ մի կերպ չի նշանակում արդարացնել։

Դրական լինելու մասին

- Ե՞րբ ես դադարելու կնոջդ ծեծել.

ասում է ինձ մի ընթերցող, շարունակական բացասական լինելու համար ինձ մեղադրելուց հետո։

- Երբևէ կին չեմ ունեցել.

պատասխանեցի։

- Քանի՞ տարեկան ես.

ուզեց պարզել անմիջապես։

- Բավականին ծեր։

Բա ինչու՞ ամուսնացած չես, հը՞. (այս մարդու հետաքրքրասիրությունը անսահման է).

- Չգիտեմ, դժբախտ ճակատագիր ունեմ հավանաբար։

- Դու հոմոսեքսուալ ես չէ՞, ճիշտ ասա, չխաբես.

հաջորդ հարցն է։

- Ցավում եմ, որ պետք է հիասթափեցնեմ քեզ հարգելիս։ Ոչ, հոմոսեքսուալ չեմ ։

Հոմոսեքսուալ ես, հոմոսեքսուալ, չես խաբի.

պնդում է։

- Ինչու՞ ես այդպես ասում.

ուզում եմ իմանալ։

- Որոհետև դու ստախոս ես.

բացատրում է։

- Դու նաև զգեստապահարանում թաքնված վախկոտ ես։

Մտածում եմ ու սարսափում մտածածիցս.

- Եթե սա է դրական հայը, աստված պահպանի բացասականից։

Քննադատներ

Նշանակություն չունի հաջողակ ես թէ ոչ՝ քննադատների քանակը լինելու է անփոփոխ։

Այն ինչ կարող է տարբերվել՝ տրամաչափն է։

Անհաջողակ լինելու դեպքում քեզ կքննադատի աղբը։

Հաջողակ լինելու դեպքում քեզ կքննադատի բարձր խավի աղբը

***

Օգոստոսի 30-ին «Նյու Յորքերը» տպագրել է Ջոն Ափդայքի մի հոդված թուրք ժամանակակից գրող Օրհան Փամուկի «Ձյուն» նորավեպի մասին։ Այս գրողը թարգմանվել է անգլերեն բազմիցս և տպագրվել ԱՄՆ-ում և Մեծ Բրիտանիայում։ Համեմատելով հեղինակին Մարսել Պրուսի, Թոմաս Մաննի, Դոստոևսկու հետ, Ափդայքը գրում է.

- լինելով դեռ բավականին երիտասարդ, Պամուկը այդ երկրի ամենահավանական թեկնածուն է Նոբելյան մրցանակ ստանալու համար։ Հարկ է նշել, որ նորավեպի դեպքերն ընդանում են Կարսում, բայց հայերի ցեղասպանության մասին խոսք անգամ չկա այնտեղ։

«Սպեկտատորի» (Լոնդոն) օգոստոսի 21-ի համարում, Դավիդ Փրյուս-Ջոնսը անրադառնում է Անդրյու Մանգոի «Թուրքերն այսօր» աշխատությանը և գրում.

- Մուստաֆա Քեմալը (Աթաթուրք) հին սուլթանատի պատառներից կերտեց ժամանակակից հանրապետությունը թուքական, ֆեոդալիզմն ու իսլամական արմատականությունը երկրում վերացնելով, հիմնեց ժողովրդական հաստատություն։ Իր պատմական նշանակությամբ իրադարձությունը համեմատվում է միայն Գորբաչովի սովետական իմպերիան վերակազմավորելու և իշխանությունը համայնավար խունտայից խլելով և դա ավելի հրաշքի էր նման, քան ծրագրավորած քաղաքականության արդյունքի։ Հայերը լռության են կրկին մատնվում։

«Լե Փոյնթը» (Փարիզ) օգոստոսի 19-ի համարում տպել է մի հարցազրույց Սեմիհ Վաների հետ, որը ներկայացվել է որպես Մերձավոր Արևելքի գիտակ, որտեղ ասվում է, որ Թուրքիան կարևոր դեր ունի կատարելու արևմուտքի և իսլամական աշխարհի միջև։ Ժամանակն է. - ասվում է թերթում, որ իսլամական աշխարհը դիտվի իր ամբողջ ունակությամբ, որովհետև Թուրքան պառլամենտական, հետևաբար ժողովրդավարական երկիր է։ Հայերը կրկին լռության են մատնվում։

Կա՞ն արդյոք Աթաթուրքի մասշտաբի զինվորական-քաղաքական գործիչներ։ Զորավար Անդրանիկն է գալիս միտքս, բայց աշխարհում դա անծանոթ անուն է շնորհիվ հայկական կառավարության, որը զորավարին մոռացության մատնեց նրա կարիերայի ամենածաղկուն շրջանում։

Արդյո՞ք հայերն ունեն գրողներ, որոնք կարող էին համարվել Նոբելյան մրցանակի հավանական դափնեկիրներ։ Այո ունեն, թերևս ավելին քան մեկը, բայց մենք լռեցրել ենք նրանց բոլորին։

Նկատի չունեմ միայն սովետահայ գրողներին, որոնց ոչնչացրել են կոմիսարները, այլ նաև սփյուռքահայերին ինչպես օրինակ՝ Զարյանը, Շահնուրն ու Մասիկյանը, որոք հալածվեցին և մոռացության մատնվեցին քաղաքական կուսակցությունների և գրական էսթաբլիշմենթի կողմից։

Ու՞մ մեղքով ենք պարտվում պրոպագանդայի պատերազմը։ Պարտվում եք, որովհետև աշխարհը կարճ հիշոզություն ունի՞, թե այն պատճառով, որ մեզ իշխելու ղեկերը անընդհատ տվել ենք միջակություններին, որոնց հիմնական թշնամին սեփական հայրենակցի որակական և իմացական գերազանցությունն է։

Հիշում եմ Թոյնբիի ձևակերպունը, - ազգերը, ցիվիլիզացիաները չեն սպանվում, ինքնասպան են լինում:

Ուծացում

- Ինչո՞վ է վատ ուծացումը, ուծացվածևմի ընկեր պահանջեց բացատրել մի անգամ, կարդալուց հետո մի հոդվածս, որտեղ ուծացումը սպիտակ ցեղասպանության հետ էի համեմատել։

- Բոլորովին վատ չէ իհարկե, եթե այն մարդուն դարձնում է ավելի լավ մարդ արարած, կամ օգնում է ներդրում անել շրջակա մարդկանց բարեկեցության մեյ։ Բայց երբ ուծացումը դրդվել է մեր բազմակի բարոյականությամբ և մոլեռանդությամբ, (այն տեսակը, որ ասում է՝ իմ հետ չես, ուրեմն իմ դեմ ես)՝ արժանի է նման նկարագրի, որպես Ինքնահրահրված սպիտակ ջարդ:

Անհաջողակի խոստովանությունը

Երբ նոր էի սկսել գրել, կարծում էի, որ ընթերցողներս սիրում են, որ իրենց վերլուծեն, թե չէ ինչու՞ են Հոլիվուդի աստղերը հարյուրավոր ժամեր և միլյոնավոր դոլլարներ ծախսում հոգեբանների վրա։ Սխալվում էի։ Հիմա գիտեմ, որ ընթերցողներս ուզում են, որ հաճոյանամ, սիրեմ իրենց։ Ուզում են սիրվել, որովհետև սիրելի չեն և գիտեն ադ մասին։ Նրանց համար գրականությունը պետք է լինի լավ զգալու միջոցառում, գրողները քծնողներ։ Առաջին քրիստոնյա ազգ, ես իմ անուշ Հայաստանի, Մասիսի հավերժ ձյունը, Սևանի սուրբ ջրերը, Խաչատուրյան, Սարոյան, Միկոյան։ Չմոռանանք իհարկե Գրիգոր Իփեքյանին, Եղիսապեթ Թերզակյանին և Հակոբ Փալանջյանին (Գրեգորի Փեք, Ելիսաբեթ Թեյլոր, Ջեք Փալանս)։ Նրանք երբեք չեն կշտանում այս անուններից, որոնք կրկնվում ու կրկնվում են անդադար, մանտրաների նման։ Այս անունները խորհրդանշում են հաջողակությունը և այն ամենը ինչ լավն է կյանքում ու մանուկ հասակում ինձ էլ էին կրթում սրանց մեծարելու ավանդույթով։ Ինձ հավատացնում էին, որ նրանք արել են, ես էլ կկարողանամ և հավատացրին։ Նրանք սխալ էին, ես նույնպես։ Ես չկարողացա և խոսում եմ հիմա չկայացածի պես։ Դուք կարող եք հանգիստ մոռանալ ամենն, ինչ ասել եմ և հանգիստ խղճով մտնել անկողին։

Մամուլյան, Ազնավուր, Շեր։

Ինչու՞ եմ գրում այնպես, ինչպես գրում եմ

Հայերի համար չեմ գրում, գրում եմ մարդ արարածների համար և սրիկաների դեմ, անկախ ազգային պատկանելիության։ Մեր անհաջողությունների համար ուրիշներին մեղադրելը, կարծում եմ այն ձևն է, որով թույլ ենք տալիս կաշառակեր տգետներին մեզ խաբելու, խճճելու։ Կարծում եմ, որ նրանք, ովքեր տրիբիալ գավառամտությունը ամեն կերպ պահպանել են ուզում, հանուն այս կամ այն գաղափարախոսության, մեր գերեզմանափորներն են։ Ես չեմ հավատում բարոյական հաղթանակներին անբարոյական աշխարհում. կարծում եմ, որ դրանք կեղծ արժեքներ են, տխմարների կուրությունը քողարկելու նպատակով զեղծված։ Ես հավատում եմ կանոնին, որն ասում է, որքան մեծ է էգոն, այնքան փոքր է ուղեղը։ Ես վստահ եմ, որ եթե մի 100 տարի էլ ապրեմ ու մի 100 գիրք էլ ավել հրատարակեմ, ոչինչ չեմ փոխի, բայց շարունակում եմ գրել։

Դե փորձիր հականալ, թե ինչու եմ գրում այնպես, ինչպես գրում եմ։

Ռասիստի հիշողություններից

Առաջին գրքիս հրատարակությունից հետո, որի մեջ ցեղասպանությանը բազում գլուխներ էի նվիրել, կանադացի մի քննադատ անվանեց ինձ ռասիստ, թուրքերի նկատմամբ դաժան լինելու պատճառով։ Շվարած էի։ Ինչպե՞ս, ես հայս, թուրքական ռասիզմի զոհս, անվանվե՞մ ռասիստ, - ուզում էի գոռալ։

Սա 25 տարի առաջ էր։

Այսօր ավելի լավ գիտեմ։ Այսօր գիտեմ, որ ոչ մի բան ավելի հեշտ չէ ստրուկի համար, քան տիրոջը պաշտելը, կամ ոչ մի բան ավելի ինքնին ճշմարտացի և արդարացի չէ զոհի համար, քան իրեն բռնաբարողի արժեքները որդեգրելը։ Այս դիտարկումներս ինձ երբևէ ավելի լավ մարդ չդարձրին։ Ես տակավին ռասիստ եմ և ատում եմ թուրքերին, բոլոր թուրքերին, մի տարբերությամբ հարկավ՝ այլևս չեմ համարում դա առավելություն, խելագարություն թերևս, և հրաժարվում եմ անգամ սկսել մտածել այն մասին, որ ավելի լավ մարդ եմ, թուրքերից ներառյալ։

Ինչպե՞ս լավ հայ լինել

Հեշտ չէ, բայց ահա մի քանի օրենք, որ գուցե ցանկանաս պահել մտքումդ։

1. Եթե շովինիստը մեղադրում է քեզ նրանում, որ անդադար ծեծում ես կնոջդ, չհակաճառես, անգամ եթե համոզված ամուրի ես։ Աշխատիր արդարացնել մեղադրանքը հարևանի շանը կամ կատվին քացով խփելով, եթե քո սեփականը չունես։

2. Եթե տգետն անվանում է քեզ թրքամեդ, ծնկի եկ անմիջապես և արա հասարակավ հայտարարություն առ այն, որ բոլոր թուրքերն ու չարքերը մեկ են, նախաճաշին երեխաներ են ուտում և չկա մի թուրք, որի երակներով հայի արյուն է հոսում։

3. Առավել ամենից, երբևէ չփորձես վիրավորանքի արդարացիությունը կասկածի տակ դնել, անկախ աբսուրդից, եթե այն ներկայացված է պարտիզանի կողմից, որովհետև ասել «գուցե սխալվում ես», կնդուվի ամորձիերին հարած որպես, իսկ եթե աստված մի արասցե, ապացուցես, որ սխալ է, կճվա ինչպես կոլորատուրա սոպրանո։

Այս օրենքները միասին կարող են դառնալ հասարակ մի խորհուրդ.

Տգետ, շովինիստ պարտիզան հանդիպելիս, պարզապես շուռ արի, հանիր շալվարդ և կզիր, եթե ուզում ես ճանաչվել որպես ԼԱՎ ՀԱՅ։

Օսմանյան էթնոս

Օսմանյան կայսրությունը հանդուրժող էր ազգերի, մաշկի գույնի, ցեղերի նկատմամբ. - պատմաբաններն ասում են մեզ։ Նրանք լռում են այն մասին, որ կայսրությունը հանդուրժող էր հնազանդ այն ստոր խավի քաղաքացիների նկատմամբ, ովքեր թույլ էին տալիս, որ իրենց դուստրերը կոնքուբիններ լինեն հարեմներում, իսկ որդիները մահմեդականանան և կռվեն կայսերական պատերազմներում։ Անհամաձայն ցեղն անմիջապես մորթվել է։ Թողնենք գիտնականներին հանուն օբեկտիվ գիտության բառերն աղավաղելու արհեստը։

Նույն ընթերցողներս, որոնք ինձ մեղադրում են չարախոսության մեջ, մորս պոռնիկ են անվանում, հանուն հայրենասիրության անշուշտ։ Ուրիշները հաճույք են ստանում ինձ հիմար կոչելուց, դրանով հաստատելով, որ իրենք իմաստուն են։ Բայց ո՞վ է լսել, որ իմաստունը ժամանակ վատնի հիմարի գրածը կարդալու վրա։ Ի՞նչ կարող է ավելի փերվերթ լինել, քան չսահմանազատելը իմաստության՝ բջությունից, բջությունը՝ ոռիությունից։

Աստված գթառատ է։ Աստված կարեկից է։ Նա թույլ է տալիս անգամ արնախումներին ու խուլիգաններին պտղաբեր լինել, բազմանալ, անգամ բարգավաճել։

Փառաբանենք ազնիվ մարդկանց հիմա

Մի օր լռելու եմ - կասկած չկա, բայց դա չի դառնալու որևէ մեկի հրճվանքի աղբյուրը, որովհետև եթե այն ամենն ինչ ասել եմ պարունակում է ճշմարտության նշույլ, չի մոռացվելու և արհամարվելու։ Ասելով սա չեմ կարծում, որ դարձել եմ սենտիմենտալ ճշմարտության վերաբերյալ։ Այնպես է պատահել, որ ես գիտեմ, որ ամեն ճշտի դիմաց հազար սուտ կա, և այն նույպես կրկնվելու, վերարտադրվելու է միչև ժամանակների վերջը։ Ճշմարտությունը լինելու է սարսափի հավերժ աղբյուրը բռնակալների և նրանց ճորտերի, որոնք գործում են համոզումով, որ մեկ կամ հազար մարդ սովի մատնելը կամ լռեցնելը վերջն է լինելու ազնվության։

Ասե՞լ եմ այս ամենը նախկինում։ Հարկավ։ Չեմ հիշում։ Եթե դուք հիշում եք, թույլ տվեք երախտապարտ լինել։ Բոլոր գրողները փայփայում են հավատարիմ ընթերցողներին իրենց լավ հիշողություններում, որովհետև նրանք են բարձրացնում գրվածի կարգավիճակը «գրված է» մակարդակին։

Աստծո մասին

Աստծո նկատմամաբ հավատը մեծագույնն է շքեղություններից, որովհետեև դա նշանակում է տրամադրության տակ ունենալ ներողամտության անսահման աղբյուր։

***

Մի քիչ փոփոխություն, մի քիչ «la meme» քա՜ք։ Ահա այն ամենը, ինչ կասեմ նոր տարվա մասին։

Միակ բանը, որ կփոխվի այն է, որ մի քիչ էլ կծերանամ ու հավանաբար ավելի կհիմարանամ, որովհետև կշարունակեմ գրել երևի հուսալով ամբողջ անհուսալիությամբ հանդերձ, որ գրողի դերը բարեկիրթ հասարակության մեջ այնքան կարևոր է, որքան ոստիկանինը, ավտոբուսի վարորդինը, աղբ հավաքողինը։

Նրանք, ովքեր ինձ լռեցնելու դիրքում են, կշարունակեն լռեցնել, նրանք, ովքեր չեն կարողանում լռեցնել, կփորձեն հասնել դրան ինձ վիրավորելով, կհայհոյեն մորս, Կոստան Զարյանին։ Կանեն այդ ամենը հանուն Արմենիանիզմի իհարկե, կարծես անծանոթ կնոջը, որին երբևէ չեն հանդիպել՝ պոռնիկ, կամ գրողին, որին չեն կարդում՝ միջակություն անվանելը հայրենասիրության պարտադիր դրսևորումներ է։

Աբսուրդ է Արմենիանիզմից կամ հայկական ինքնությունից խոսելն առանց հաշվի առնելու վեցհարյուր տարվա օսմանյան ճորտությունը։

Ենթադրում եմ, որ եթե առանձնացվեր այսօր հայկական «DNA»-ն, այնկպարունակեր մեկ բան՝ օսմանից չտարբերվելը հոգեբանությամբ։

Ցեղասպանություն. ճիշտն այն է, որ ոչ մեկի պետքը չէ հայերի ցեղասպանությունը, կամ ասենք ուրիշ կերպ՝ ուրիշները մտածում են մեր ցեղասպանության մասին այնքան, որքան մենք մտածում ենք ուրիշների ցեղասպանության մասին։

Ճիշտ է նաև այն, որ ուրիշները կշարունակեն օգտագործել մեր ցեղասպանությունը սեփական շահերին ծառայեցնելը, ղեկավարվելով ոչ բարոյականությամբ, արդարությամբ՝ այլ սեփական շահերով, անելով ըստ էության այն, ինչ արեցին թուրքերը անցյալ դարի սկզբներին՝ լուծելու համար հայերի խնդիրը, ազատվեցին հայերից։

***

Միլան Քունդերա (1929), չեխ գրող. - Ատելությունը որսում է մեզ, ամուր կապելով մեզ չարիքին։

Սարոյանը մի առիթով ասել է, որ խղճում է թուրքերին, ապացուցելով, որ զոհը կարող է սիրել իր դահիճներին։

Մեր կրոնը մեզ չի սովորեցնում ատել թշնամիներին։ Մեր կրոնը մեզ սովորեցնում է սիրել նրանց, անգամ նրանց, ովքեր մեր դահիճներն են։

Տողերս սիրուն նվիրված սերմոն չեն։ Ինչպես իմ քրիստոնեա եղբայրներից շատերը՝ ես լավ քրիստոնեա չեմ, բայց կուզենայի լինել, ոչ էլ Սարոյանի հետ եմ համաձայն, բայց կուզենայի լինել։

Ինձ մեծացրել են թուրք ատելու համար ու ես տակավին ատում եմ, մի տարբերությամբ հարկավ՝ այլևս չեն դիտում ատելությունս որպես վսեմ նպատակ՝ հիվանդություն թերևս։

Ես գիտեմ նաև ճշգրտորեն, որ ատելությունը ոչ մի զոհ հետ չի բերել։ Ոչ էլ պատասխանատվության է ենթարկել որևէ պատասխանատու թուրք։ Ատելությունը ոչ մի դժվարություն չի հարթել, որովհետև ատելությունը ինքնին դժվարություն է և արմատը բազում ուրիշ դժվարությունների՝ փոխադարձ անհանդուրժողականությունն ու խառնակչությունը երկուսն են բազումից։

Սկսեցինք ատել թուրքերին, հանգեցինք եղբայր հայերին ատելուն, պարզապես մեր սենտիմենտներին և մտքերին չարձագանքելու համար։

Թուրքերին պատկերում ենք անմարդկային նույն կերպ ինչպես եղբայր հայերին, պարտադրելով, որ թութակ լինեն և կրկնեն մեր, միայն մեր ճշմարտության տարբերակը։

Եթե կյանքը դիտենք որպես անվերջ փորձարկում, կհամաձայնենք, որ ատելությունը անհաջողության է մատնված։ Եթե համաձայնենք, որ իրականությունը ավելի բարդ է քան հանրահաշիվը, ուզենք չուզենք կասկածի տակ ենք դնելու մեր ինքնանշանակ ջոջերի, այսօր «էլիտա» ինքնանվանող, իմաստնությունն ու առաքինությունը, մարդկանց, որ հայտարարում են, որ իրենք ամեն ինչ հասկանում են և գիտեն թե ինչ պետք է արվի և ինչպես։

***

Բոլոր կրոններն ու գաղափարախոսությունները առաջացնում են իմամներ ու կոմիսարներ, որոնց միակ նպատակը ոչ թե ճշմարտությունն է այլ իշխանությունը։

Իմամներն ու կոմիսարները հատկանշական են նրանով, որ չեն տարբերում ճշմարտությունը պրոպագանդայից, կամ հավատում են, որ պրոպագանդան է միակ ճշմարտությունը։

Հավատացյալի համար քարոզողը ոչ թե պրոպագանդիստ է, այլ աստծո առաքյալ։ Նույնը վերաբերում է պարտիզանին և նրա ճառասացին։

Կուսակցության նկատմամբ հավատարմությունը չի կարող նույնացվել հայրենասիրության հետ։ Կուսակցությունը ոչ ժողովուրդն է, ոչ ժողովրդի միտքը։

ՀՀԴ-ն Հայաստանը չէ։

Կոմունիստական կուսակցությունը Ռուսաստանը չէ և ոչ էլ ժողովրդավարական կամ հանրապետական կուսակցությունները ամերիկացի ժողովուրդն են։ Այս բոլորը իրենց ժողովուրդների մի մասն են միայն։

Կոմիսարի համար իր կուսակցությունը ոչ թե կազմակերպություն է, այլ կրոն։

Վերստին ծնված արմատականին (քրիստոնյա կամ մահմեդական) ասելը, որ իր կրոնը ընդամենը կրոն է մյուս բոլոր կրոնների նման, համազոր է անեծքի և որպես այդպիսին մահացու վիրավորանք է։ Նույն այդ տրամաբանությամբ արմատականի աչքերում մենք անհավատներ ենք, գյավուր և աշխարհի տականքը։

Պրոպագանդան ճշմարտության համար նույնն է, ինչ օձի յուղը բալասանի։

Անցյալը հասկանալու վերաբերյալ՝ ամեն մի վարկած, որ անաչառ չէ, խառնակչված է պրոպագանդայով։ «Քիչը շատն է» ասացվածքը հարմար է այստեղ՝ որքան քիչ պրոպագանդա, այնքան շատ ճշմարտություն։

Քննադատի կամ ապակենտրոնացվածի (dissenter, dissident) գործը պրոպագանդայի սուտը բացահայտելն է։

Կասկած չունեմ, որ Սախարովի կամ Սոլժենիցինի աչքերով տեսած ռուսական պատմությունն ավելի արժանահավատ է, քան կոմիսարներինը։ Նույն պատճառով ավելի արժանահավատ եմ համարում Կոստան Զարյանի, գեներալ Անդրանիկի և Արնոլդ Ջ. Թոյնբիի վկայությունները, քան մեր սեփական կոմիսարներինը։

***

Հայեր կան, որ կարծում են, որ թուրքերը արնախում ասիացի վայրագներ են։ Կան նաև հայեր՝ Սարոյանի պես, որոնք կարծում են, որ թուրքերը մնացած բոլորի նման ժողովուրդ են՝ հույների, հրեաների, գերմանացիների, ռուսների պես։

Եկենք պատկերացնենք հիմա, որ այս «թիմերից» մեկին պետք է թողնենք թուրքերի հետ բանակցության։ Ո՞վ ավելի շատ հնարավորություն ունի համաձայնության գալու։

Տխմարության բաձրագույն աստիճան է թուրքերին բարբարոս անվանել և պահանջել ադրարություն դրանից հետո։

Մեր ուսուցիչները ավարտել են ուսուցչության Համբակ և Թափթփուկ դպրոցները։

Մեր նախահայրերը թուրքերի հետ ապրել են 600 տարի։ Չեմ կարծում, որ 6 թոպե հնարավոր կլիներ ապրել մեր իմամների և կոմիսարների հետ։

Չկա Աֆրիկայում և Ամազոններում ավելի մեծ ջունգլի, քան հայերի քննարկումները։

Հանցագործություն է թրքատեացությամբ արդարացնելը հային ատելը։

Արժե հիշեցնել մեր պարտիզաններին, որ չեն խոսում աստծո, պատմության, իրականության կամ ճշմարտության անունից, այլ խոսում են միայն իրենց կուսակցության անունից, որը նշանակում է, որ չեն խոսում ազգի կամ ժողովրդի անունից, այլ մի հատվածի միայն։

Ես գիտեմ ինչի նման է ատելի լինել թուրքերից՝ ինձ ատել են հայերը։

Ես ոչ մի բան չունեմ իմամների կամ կոմիսարների դեմ, քանի չեն օգտագործում հիմարներին, որ սպանեն կամ մեռնեն իրենց համար։

***

Ես մեծացել եմ դաշնակցական միջավայրում։ Կրթություն եմ ստացել մի միջավայրում, որտեղ երբևէ չի հիշվել ՀՀԴ-ն։ Չափահաս տարիքում հանդիպեցի ընկերների, որոնք դաշնկցությունը համարում էին ահաբեկչական կազմակերպություն։

Այսօր գիտեմ, որ մեր «լավագույնները» ոչ թե տանում էին մեզ ավետյաց երկիր, այլ սպնդանոց և մեր ընտրությունն այսօր կույր է ուրիշ կւյրերին առաջնորդող։

Մենք պետք է մտածենք սրա մասին։

Չարլզ Քինգը «Սև ծով՝ պատմություն» (Նյու Յորք, Օքսֆորդի համալսարանի հրապարակությունները, 2004).-

- Թուրքիայում այսօր կրպակներից կարելի է գնել գրքեր հայերի, լազերի և պոնտոսաբնակ ուրիշ ժողովուրդների մասին՝ անհնար մի մի բան բոլորովին վերջերս, որովհետև ազգային փոքրամասնությունների մասին բացարձակապես ոչինչ չկար տպագրված։

Ըընթերցողներիցս ոմանք մեղադրել են ինձ առաքյալի հավակնություններ ունենալու մեջ։ Եթե անգամ առաքյալ եմ, չեմ ակընկալում, որ բոստանումս բողկ ցանելուց հետո պետք է սպասեմ ցորենի բերքահավաքի։

Երկար ժամանակ տևեց մինչև հասկացա, որ ազգանունի «յան» վերջավորությունը ազնվականության նշան չէ։

Եթե մենք ուժ ունենաինք, միթե՞ մեր թշնամիները կխուսապեին կատարյալ ոչնչացումից։

Հավանաբար ուզում եմ ասել, որ հնարավոր է հարկավ, թուրքի մասին մտածելիս թուրք չդառնալ։

Ջենեթ Ռանքին (ամերիկացի քաղաքական գործիչ, 1880-1973).-

-Չես կարող հաղթել պատերազմը ինչպես չես կարող հաղթել երկրաշարժը։

Սցենար-գիտական ֆանտաստիկա

Պատկերացրեք օսմանյան կայսրությունը հայկական կայսրություն է։

Իրադարձությունները կատարվում են անցյալ դարի սկզբներում։ Կայսրությունը խորը ճգնաժամի մեջ է, շրջապատված է ամբողջությամբ արտաքին թշնամիներով, իսկ ներսում վխտւմ են վայրագ ցեղեր, տարածքային նկրտումներով։ Կայսրությունը արդեն բավականին կորուստ է կրել և մոտ է ավելին կորցնելու բորենիներ թուրքերին, քրդերին և հույներին։

Պատկերացրեք, որ դուք կայսրության պաշտպանության և ներքին գործերի նախարարն եք և ունեք երկու հնարավորություն՝ կամ հրամայում ես ոչնչացնել բոլոր նրանց, ովքեր վտանգում են մեր սիրելի հայրենիքի տարածքային ամբողջականությունը, կամ հրամայում եք, որ մեր սահմաներից ներս գտնվող բոլոր մարդկանց, այդ թվում թուրքերին, սիրեն ինչպես սեփական ընտանիքի անդամներին։

Ես անձամբ, որպես օսմանացված հայ, չէի վարանի բնաջնջման հրաման տալ, ոչ որովհետև ատում եմ թուրքերին, այլ որովհետև հայերիս եմ շատ սիրում և պտասխանատվություն եմ վերցրել վրաս պետությանս տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու և պահպանելու և ավելին՝ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում պատկերացնել հայ նախարար, որը ընդունում է ավելի առաջադեմ որոշում։ Սա վերաբերում է նաև քննադատներիս մեծ մասին։

Խոստովանում եմ, որ չեմ և երբևէ չեմ եղել օրինակելի կերպար և առաքինի քրիստոնյա, որը լսում է հիմնական հորդորը իր կրոնի, որն է սերը, անգամ թշնամիներին։ Թուրքերին սիրելու մասին խոսելն անգամ ավելորդ է իմ դեպքում, որովհետև ես անգամ չեմ տանում իմ հայրենակից հայերին, որոնք ինձ անհամաձայնություն են հայտնում։

Սրանով ես տարբերվում եմ իմ քննադատներից, բոլորից, նրանցից ովքեր բարեպաշտ քրիստոնեաներ են, սիրում են իրենց թշնամիներին, թուրքերին ներառյալ, նաև այն հայերին, որոնք հրաժարվում են թութակել նրանց սենտիմենտներն ու խոհերը։

***

Մեր գիտելիքները սահմանափակ են, անբարտավանությունը անսահմանափակ։ Միայն հիմարներն ու մոլեռանդներն են մոռանում այս։

Հայերի համար գրելը նման է բրազիլական գետում լողալուն, պիրանիաների վտառին ընդառաջ։

Մահվան մասին սկսել եմ մտածել, կարծես ազատագրման մասին։ Հայերի համար գրելը ինչ որ կապ ունի սրա հետ հավանաբար։

Եթե հայը հնարավորություն ունի ընտրելու տողերը կամ տողերի արանքը կարդալու, անկասկած ընտրում է վերջինը, անգամ եթե այն ինչ կարդում է կապ չունի գրվածի հետ։

Հայերը, որոնք ասում են, որ հայերը խելացի են ազդում են նյարդերիս վրա։

Պատկերացնում եմ ինչ տհաճ կարող են լինել օտարների համար։ Ասելը մենք խելացի ենք նշանակում է, որ մնացյալ աշխարհը ավելի պակաս է խելացի։

Ինչ վերաբերում է շուկայում խելացի համարվողներին, կնախընտրեի պարզապես ազնիվ մարդկանց հետ շփվել, ինչպես անում են մարդկանց մեծ մասը ամենուր աշխարհում։ Ես բավականին խելացի մարդ եմ հանդիպել արդեն իմանալու համար, որ աշխարհն անհամեմատ ավելի լավ տեղ կլիներ ապրելու, առանց նրանց։ Ես անհամբեր սպասում եմ այն օրերին, երբ հայերը կհամարվեն ոչ թե խելացի շուկայում, այլ ազնիվ, ամենուր։ Անվանեք ինձ անուղղելի լավատես։ Անվանեք ինձ հիմար։

Մեծ տարբերություն կա ճիշտ մարդ, ճիշտ ժամանկին լինելու և սխալ մարդ, սխալ ժամանկին լինելու մեջ։ Հայ գրող լինելը նշանակում է լինել սխալ մարդ, սխալ ժամանակ և սխալ տեղում և բոլոր ժամանակներում։

***

Հովարդ Ու. Նյուտոն. «անուղեղը հազվադեպ է անխոս»։

Խաղաղության ու համակեցության օգտին գրելու համար ինձ մեղադրել են դավաճանության մեջ:

Ես հասկանում եմ ֆանատիկներին, որովհետև ինքս ֆանատիկ էի։ Հիմարներին էլ եմ նույն պատճառով հասկանում։

Մեր ցեղասպանագետներն իրենց այնքան լուրջ են ընդունում, որ պրոթուրքական են համարում հումորը։

Տոնային խլությունն ու գունային կուրությունը ունեն իրենց քաղաքական համարժեքները. ազնվության ու շարլատանիզմի և ժողովրդավարության ու ֆաշիզմի չտարբերակումը։

Դարիո Ֆոն (գրական նոբելյան մրցանակի դափնեկիր 1997) գրում է. - մարդիկ, որոնք մինչև վիզը քաքի մեջ են, քայլում են գլուխները բարձր։

Մեր ղեկավարությունը անընդհատ հիշեցնում է մեզ ցեղասպանությունը միևնույն ժամանակ չնկատելու տալով և ակնկալելով, որ մենք էլ կմոռանանք ներկայումս ընթացող երկու «սպիտակ» ցեղասպանությունները՝ արտագաղթը և ուծացումը սփյուռքում։

***

Հայի հոգեբանությունը հիմնական թեմա է մեր գրականության մեջ,

սկսած Խորենացուց ու Եղիշեից (5-րդ դար), մինչև Շահան Շահնուր և Պարույր Մասիկյան (20-րդ դար)։

Այն ամենն ինչ ես եմ ասում մեր մասին՝ վերաձևակերպում է։

Ես ոչինչ չեմ հայտնաբերել։ Յուրօրինակ եմ բառիս էթիմոլոգիական իմաստով միայն։ Ես գնում եմ ետ՝ արմատներին, որովհետև այն ին անցյալում էր, դա էլ ներկան է։

Զարգացումը մեր ամենաքիչ անհրաժեշտ ապրանքն է, անվերջ շրջանակը՝ մեր ուղղեծիրը։

Արմենիանիզմ որոշակելու ձևերից մեկն է ասելը, որ այն պետք է ամեն ինչում հակառակ լինի Օտտոմանիզմին։ Եթե Օտոմանիզմը անհանդուրժող է, դեսպոտիկ է, դաժան է և անխիղճ՝ Արմենիանիզմը պետք է լինի հանդուրժող, ժողովրդավար, ցավակից և բարեգութ ճնշվածների և փոքրամասնությունների նկատմամբ։

Եթե թուրքերն այսօր ասում են, որ պատմության իրենց տարբերակն ունի միայն նշանակություն, մենք ոչ մի դեպքում պետք է չասենք նույն բանը պատմության միայն մեր տարբերակի մասին։

Թուրքերի հետ պրոբլեմը նրանում է, որ նրանք մտածում են իրենց թուրքական ուղեղներով։ Մենք պետք է խուսափենք նրանց նմանակելուց։ Դրա փոխարեն պետք է հետևեինք ՈՒդրու Վիլսոնի խորհրդին. «ոչ միայն օգտագործենք ուղեղները որ ունենք, բայց նաև այն ամենը, որ կարող ենք փոխարինաբար վերցնել»։

Եվ մենք՝ բոլորովին կարիք չունենք փոխարինաբար վերցնել արտասահմանյան աղբյուրներից, որովհետև այն ամենն ինչ անհրաժեշտ է, ասել են մեր գրողները։

Հարավսլավական ասածվացք.

մարդը քարից կարծր է և ձվից նուրբ։ Եթե դիտենք թուրքերին որպես քարից կարծր, իսկ մեզ ձվից նուրբ, կտեսենք հարկավ, որ նրանց միացնելով կարծրացրել են նրանց ղեկավարները, իսկ մեր առաջնորդները մեզ անընդհատ իրարից բաժանելով թուլացրել են և դարձրել խոցելի։

Եթե կարծում եք, որ ես առաջինն եմ ասում այս ամենը՝ կարդացեք Եղիշե (410 - 470թթ).

- Եթե ժողովրդին ղեկավարում են երկու թագավոր, թագավորներն էլ են անէանալու, ժողովուրդն էլ։

Մեր մարգարեներին արհամարելը բավականին վատ է. նրանց մարգարեությունները թաքցնելը ձևանալ է, իբր պատմությունը հարձակվել է մեր վրա առանց նախազգուշացման, գիշերային գողի նման։

Եղիշեից.- միասնությունը բարի գործերի մայրն է, մասնատվածությունը` չար։

Համեմատեք հիմա հետևյալ երկու մեջբերումները 5-րդ դարից երկու ուրիշների հետ, Նիկոլ Աղբալյանից (1873-1947), քաղաքական գործիչ, գիտնական, ուսուցիչ.

«Երբ մարդն իրեն չի ենթարկում օրենքի իշխանությանը, ստիպված է լինելու ենթարկել իրեն մարդկանց իշխանությանը, ասել կուզե խուժանին և հանցախմբերին»

և՝ «Մենք՝ հայերս, թուրքերի և քրդերի տրիբիալ հոգեբանության արդյունք ենք և գավառամտությունը համառորեն արմատացած է անգամ մեր ղեկավարների և էլիտայի մեջ»։

Սա անցյալում էր և սա է ներկան։

***

Երկու շաբաթ առաջ մեր տեղական թերթը գրել էր, որ հրեաները միշտ չէ, որ կարեկից են ուրիշ ցեղասպանությունների զոհերին։

Հրապարակչին ուղարկված մի ջղային նամակում ասվում էր, որ դա ճիշտ չէ, որ հրեաները միշտ հալածվածներին ցավակից են։

Իմ նամակում, նույն հրապարակչին ուղարկած, գրեցի՝

եթե հրեա ասելով նկատի ունեք գիտնականներին, այո, նրանք ցավակից են, բայց եթե նկատի ունեք Իսրաելի կառավարությունը՝

ոչ. հայերի ցեղասպանության դեպքում նրանք միշտ ջարդարարների կողմից են եղել։

Իմ նամակը չհրապարակվեց։ Ես դեմ չեմ։

Որպես հայ գրող, ես սովոր եմ լռեցվելուն։

Մեր ցենզուրայի գաղտնի ակնարկը՝ մի ազգ, որ վերապրել է բազում ցեղասպանություն, չի կարող վերապրել քննադատություն։

Իսկ ինչու՞ ենք վստահ, որ սիստեմատիկորեն չենք ցեղասպանվել, որովհետև արհամարել ենք մեր քննադատներին։

Պրոպագանդայի նպատակը այն է, որ ապացուցի, որ Մեծ Սուտն է ճշմատությունը, ամեն ճշմարտությունը և ոչինչ բացի ճշմարտությունը։

Ընթերցողներ ունեմ, որ ուզում են, որ «լավը» լինեմ։

Ես գրում եմ, չեմ խառվում դիվանագիտությանը։

Ուրիշներն ուզում են, որ դրական լինեմ։

Դա պատկանում է գրականության դիդակտիկ ճյուղին։ Ես ուսումնասիրում եմ։ Ես փորձարկում եմ։

Երբեմն, վիրաբուժական դանակի կարիք է լինում դրա համար։

Մոլեռանդների մասին

Չես կարող վիճել մոլեռանդի հետ, հատկապես երբ ինքդ մոլեռանդ ես։ Մենք փորձեցինք անել դա հարյուր տարի առաջ թուրքերի հետ՝ չաշխատեց։ Եվ այն ժամանակներից մինչ օրս փորձում ենք՝ առանց հաջողությունների։ Մենք ասում ենք նրանք մոլեռանդ են, նրանք վերադարձնում են հաճոյախոսությունը։

Ո՞վ է ճիշտ

Խոստովանել է արդյոք, որևէ հայ երբևէ, որ ինքը մոլեռանդ է։

Հայը կրթվում է մանկուց այնպես, որ հավատա, որ այն ամենը ինչ նա ասում է կամ անում պայմանավորված է սիրով, արդարամտությամբ, ճշմարտությամբ և ազատականությամբ։

Առաջին անգամ սկսեցի մտածել հանդուրժողականության մասին, չեմ ասում լավ վարվեցողության, երբ մի անգլիացի ասեց «հավանաբար դուք ճիշտ եք», երբ սարսափելի սխալ էի։

Եթե հայը կարծի, որ դու սխալ ես, անպայման վիրավորական անուններ կկպցնի քեզ, քիթդ կխրի կեղտի մեջ, իսկ եթե իշխանություն ունեցավ, կոչնչացնի քեզ, անշուշտ բացատրելով արարքը արդարությամբ, ազատականությամբ, ճշմարտությամբ, օբյեկտիվությամբ, քրիստոնեական կարեկցանքով և մի խումբ այլ լավ բաներով։

Զարդարյան եղբայրները կարծելով, որ Շահնուրը սխալվել է իրենց հոր կարճ պատմվածքը մեկնաբանելիս, հանգամանորեն ծեծեցին նրան հասարակավ։

Ուզու՞մ եք հայկական մոլեռանդության ուրիշ օրինակներ։ Այցելեք հայկական հասարակական ֆորում, կամ էլ ավելի լավ, ուսումնասիրեք հայ գրականության պատմությունը։

Այն պատճառով, որ Րաֆֆին քննադատում էր հայ վաճառականությունը, նրանցից մեկը գնեց քուրդ մարդասպանի ծառայությունները։ Այն պատճառով, որ քննադատական դիրք եմ բռնել, հայտարարվել եմ մարդկության թշնամի և տմարդ։

Նման բաներ իհարկե պատահել են ամենուր և միշտ։

Մեր տկարությունները մարդկային տկարություններ են անշուշտ։

Նշանակու՞մ է դա, որ պետք է արհամարենք դրանք, թաքցնենք, անգամ ավելին՝ օրինականացնենք դրանք, համարելով կյանքի անբաժանելի մաս։

Միթե՞ սա չենք արել մինչև հիմա և միթե՞ թշնամի եմ ես այն պատճառով, որ կարծում եմ, որ դա տկարություն է։

Ես թշնամի եմ երևում այն հայերի աչքում, որոնք իրենց դասում են քննադատությունից վեր։ Ոչ մի առողջ մարդ, նվազագույն գիտելիքով և արժանապատվությամբ չի համարի իրեն քննադատությունից վեր, բացի հայից, որը ինքն իր գլուխը լվացել է հավատալու համար, որ ինքը օրինակելի կերպար է, ադմինիստրատիվ ունակություններով։

Խնդրեմ՝ սա է մոլեռանդ հայի նկարագրությունը։

Ես փորձիցս եմ խոսում։ Ինքս մոլեռանդ էի մի ժամանակ։

Հնարավոր է, որ հիմա էլ եմ մոլեռանդ։ Բոլորին չեմ լռեցրել դեռ, երևի ուժ չունենալու պատճառով։ Այն, որ մարդասպան չեմ վարձել դեռ, բացատրվում է հավանաբար նրանով, որ նման շքեղությունը վեր է իմ հնարավորություններից։ Ինչ ուզում եք մտածեք ազատորեն իմ մասին, քանի դեռ չեք կարծել, որ ես զզվելին եմ արարածներից, որն է՝ օրինակելի կերպարը, ադմինիստրատիվ ունակություններով։

Պատրանքի մահը

Մասնագիտությունս ընտրելով հավակնություն ունեի զգացումներս, փորձս և համոզմունքներս կիսելու իմ եղբայր հայերի հետ.

լինել, խաղաղություն վայելել բազմաթիվ այլ զգացումի, փորձի և համոզմունքների բազմանախշի մեջ, բայց ավաղ հասկացա, որ ընթերցողներիս մեծ մասը (հատկապես աեմնակենսունակ գռեհիկներն ու բարձրաձայնները) մարտնչող հակաբազմանախշ են.

մեկ գույնը (վերամշակվող աղբի դարչնագույնը) բավարար լավ է նրանց համար։

Եթե այս թափթփուկի ընտրությանը թողնվեր, Հայաստանը կունենար մեկ քաղաքական կուսակցություն, իսկ ղեկավարը կկոչվեր ոչ նախարար, ոչ էլ թագավոր, այլ սուլթան՝

Յուր Պայծառափայլ Մեծություն Սուլթան Էշ Ա.Կ. Ավանակյան։

Հին ասացվածք.

Կարող ես հանել հային (թուրքական գնչու ըստ որոշ հույների) օսմանյան կայսրությունից, բայց օսմանյան կայսրությունը հայից՝ ոչ։

***

Առաջին բանը, որ անում են ֆաշիստները իշխանությունը գրավելուց հետո, մտածողներին ոչնչացնելն է, հիշենք Թալիաթին ու Ստալինին. և երբ չեն կարող սպանել՝ լռեցնում են. և երբ չեն կարողանում լռեցնել՝ արժեզրկում են։

«Ինչպե՞ս ես համարձակվում քննադատել մեր սրբազաններին». - ասում է մի բարկացած ընթերցող։ «Անգամ եթե վատն են՝ աստծո մարդիկ են այնուամենայնիվ։

«Մեր բարերարները վերակառուցում են հայրենիքը».- շեշտում է մի ուրիշ բարի ընթերցող։ «Դու ի՞նչ ես արել այսքան ժամանակ»։

Հիշում եմ գետտոյում ապրող հարևանիս՝ ջարդ վերապրած և կուսակցության մի նվիրյալ անդամ, որը խոսում էր «վատ վերջ» ունեցած հայերի մասին.-

«Նա ամբողջությամբ չեր նվիրված, հասկանու՞մ ես։ Քննադատում էր կուսակցությունը։ Չլսված բա՜ն։ Չի կարելի քննադատել կուսակցությունը»։

Ընտանիքիս մի հին բարեկամ ասում է.-

«Ոչինչ չես կարող անել մենակ։ Որպես կուսակցության անդամ՝ ուրիշ բան։»

Թարգմանվում է այսպես.

Ազնիվ գրող որպես, դատապարտված ես սովի։ «Ոռ մտնող» որպես, կհաջողես գործերումդ։

Ուզու՞մ ես հայ մնալով հանդերձ ողջ մնալ։ Սովորիր ասել «այո՜ տեր»։

Բոլորս գիտենք թե ինչ պատահեց նրանց, ովքեր դադարեցրին «այո՜ տեր» ասել սուլթանին։ Սովորիր պատմությունից, եղիր հնազանդ։

Մեր պարտիզան գուսաններից մեկը, որը նաև ցեղասպանության իմամներից մեկն է, մերժեց վերջերս աշխատանքներս, անվանելով դրանք «փիլիսոպայական դատարկաբանություն»։

Երկու թե երեք անգամ թոշակի գնացած ու վերադարձած, ութսունին մոտ տաքսու վարորդ մի քեռի.«Որքա՞ն են վճարում ամեն մի տպագրված հոդվածիդ համար։ Ոչի՞նչ։ Անցե՞լ է երբևէ մտքովդ, որ ոչին չեն տալիս, որովհետև այն ինչ գրում ես չարժե ոչինչ»։

Ես երախտապարտ եմ այս քեռուն։ Նրանից և տեսակից եմ սովորել ուղիղ խոսքի արվեստը։

Սխալ ուղի եմ բռնել հարկավ։ Պետք է սովորել այս բաներն ասել գեղեցիկ, հումորով, բայց ինչու՞ պետք է ընդհանրապես անհանգստանամ, երբ ուրիշ ոչ մեկ չի անհանգստանում։

Սրբազանները խոսում են աստծո անունից, բարերարները կապիտալի, բոսերը ուժի և պատմության պարտադրական այս խուժանի խոսքի հետ համեմատած, ճանճի թևի արած քամի է գրողի խոսքը։

***

Մեր միջավայրում, նրանք, ովքեր չեն հասկանում ներկան, ապագան են գուշակում։

Դժբախտ է այն ազգը, որի մարգարեները կրկնում են շառլատաններին:

Մերը ժողովրդավարություն է, համակցված կաշառակերությամբ, անգրագիտությամբ ու մարդասպանությամբ։

Մեր շառլատանները ասում են, որ կարող է տևել 15 - ից մի երկու սերունդ (կես դար), մինչև ամեն ինչ շտկվի։ Նրանք դա բացատրում են հայերի օսմանացումից ու ստալիացումից հետ բերելու դժվարությամբ։

Բայց հայերը խելացի են, հնարամիտ և հարմարվող։ Ողջ մնալու համար արտագաղթում են։ Հեռանում են անգամ Սիբիր ու Թուրքիա և ակնկալում ավելի ազնիվ վերաբերմունք։

Եվ մեր «լավագույնները» խրախուսում են արտագաղթը, որովհետև գիտեն հրաշալի, որ գործազրկությունն ու չքավորությունը առաջացնելու են բողոքի ալիք և աղմկոտ վերնագրեր արտասահմանայան թերթերում։

Լուծումը, ըստ մեր շառլատանների, համբերությունն է ՝ հարմարվողականության էֆեմիզմը (նույն միտքը ավելի «գեղեցիկ», ընդունելի բառերով վերաձևակերպելը), մոտավորապես նույնը, ինչ ասել են մեզ մեր օսմանյան և սովետական տերերը։

Մեր շառլատանները ակնկալում են, որ հավատանք, որ մեր «լավագույնները» ավելի լավ գիտեն։ Չեն ասում պարզապես, որ մեր «լավագույնները» կարող են լինել նաև վատթարագույնները։

Արդյո՞ք հարմարվողականությունն ու համբերատարությունը, կաշառակերության, գողության, թալանի, իշխանության չարաշահման, պոռնկության և քրեականության հետ պասիվ համաձայնություն չէ։

Հոգ չէ։

Մենք պարտադրված ենք հավատալ, որ մեր մարդիկ բարձ պաշտոններ գրավող, գիտեն իրենց «գործը»։ Գուցե գիտեն, բայց ի՞նչ անենք, եթե նրանց գործը «համար մեկին» բավարարելն է և ազգը ջլատելը։

Մեր շառլատանները ասում են, որ մեր բոսերը, «սրբազանները» և «բարերարները» ավելի լավ գիտեն, որովհետև խոսում են աստծո, կապիտալի և իշխանության անունից և երբ խոսում են «աստված, կապիտալն ու իշխանությունը», խզբզողները պետք է լռեն և լսեն և եթե հանկարծ այդպես չանեն, կլռեցվեն, ասել կուզե կզրկվեն լեզվից՝

Օսմանյան ոճ։

Ավանակի «կարապի երգը»

Այսպես է մեմուարներիս հավանական անունը, եթե գրեմ երբևէ։

Կարապի երգ, որովհետև դա կլինի իմ վերջին գիքը։

Ավանակի, ոեովհետև միայն ավանակը կգրի հայերի համար։

Երբ ինքնանշանակ հայ գիտունը, ասել կուզե միջակ ընթերցողը վստահ է, որ ավելին է հասկանում, նաև վստահ է, որ դու ավելի վատ ես հասկանում։

Այդ պատճառով է նրա փաստարկը ոչ ավել, քան զազրելի լուտանքը։

Հայերի համար գրելը ժամանակի կորուստ է։ Անգամ մեկ միավոր «IQ» ունեցող հայը վստահ է, որ գիտե ավելի լավ, քան ներկայիս, անցյալի և ապագայի գրողները, բոլոր միասին վերցրած։

Ես հանդիպել եմ բազում «ինքնանշանակ խելացի» հայեր, որոք ավելին չեն քան շարքային տխմարը և դա շատ պարզ է բացատրվում։ Միայն տխմարն է հավատում իր սեփական ինքնանշանակմանը։

Երբ հազարավոր մարդիկ համաձայնվում են ստին, դա արդեն սուտ չէ, այլ պետականորեն թույլատրված և օրինականացված պրոպագանդա։

Մենք կարող ենք հիմարացնել մեզ, մեր ուղեղները լվանալով հռետորությամբ և պրոպագանդայով, բայց դրսից նայող աչքը անմիջապես կբացահայտի ու կմերկացնի երկուսն ել։

Ուղեղը լվացածը հարմարվողական է և ստրուկ, եթե անգամ վստահ է, որ ազատ է։ Նրա մտքերն ու գործողությունները իրենը չեն, բայց իր տերերինը, եթե անգամ կարծում է, որ այդպիսիք չունի։

Ազնվորեն գրված, իմաստավորված տողը, երաժշտության նման կարող է հրճվանք պատճառել, զարմացնել, բայց ինչպես ամենագեղեցիկ երաժշտությունը, ոչ մի ազդեցություն չունի կատարյալ խուլի վրա, այնպես էլ լավ գիրը ոչ մի ազդեցություն չունի հիմարների վրա։ Նրանց վերաբերմունքը գրողներին և գրականությանը՝ վկայություն։

Մի ժամանակ կարծում էի, որ քաղաքական կողմնորոշումը լավ է գրողի համար, որովհետև առանց դրա, կարող է դատապարտվել այնպիսի բաների մասին գրելու, ինչպիսիք են սիրո փոխադարձ արտադրանքը (Սարտր)։

Մի ծեր պետական գործիչ մի անգամ ինձ ասաց.-

«Մեր միջավայրում, գրականությունն ու քաղաքականությունը փոխադարձ բացառող բաներ են»։

Հիմա հասկացել եմ, որ նա նկատի ուներ պարտիզան քաղաքականությունը և մեր պարտիզանները ավելի հետաքրքրված են անցյալով, քան ներկայով ու ապագայով, որովհետև բազում հանցագործություններ ունեն թաքցնելու անցյալում և գրանցելու բազում «միավոր» ապագայի համար, սիցիլիական ընտանիքների պես:

Խորհուրդ երիտասարդ գրողին

Եթե գրես Սոկրատեսի իմաստնությամբ ու Հիսուս Քրիստոսի մարդասիրությամբ, չկա երաշխիք, որ կխուսափես կալանքից կամ խաչից, բայց եթե գրես այնպես ինչպես գրում են գրողների մեծ մասը, մի զարմացիր որ կմերժեն քեզ ապուշ որպես՝ ապուշները, տխմար որպես՝ տխմարները և թուրքոֆիլ՝ թուրքական գնչուների մի ոհմակ, որն իրեն մեծարում է, որպես գերհայրենասեր հայ։

Երկու խայտառակություն

Կարդում եմ մեր շաբաթաթերթերի վերնագրերը.

«2000 հայ պոռնիկ աշխատում են Արաբական Էմիրաթներում»։

Ենթադրում եմ, որ նույն քանակի գրող ունենք, որոնք պոռնկանում են, ասելով այն, ինչ ասոմ են ուրիշները, չասելով այն, ինչ պետք է ասվի։

Ի՞ նչ պետք է ասել

Ինչու՞ են այդքան կին պոռնկությամբ զբաղվում։ Ի՞նչ է արվել դրա դեմ։ Եթե արված է ինչ որ բան, ինչու՞ առաջ չէր արվում իսկ եթե ոչինչ չի արվել, ո՞վ պետք է պատասխանատվության ենթարկվի։

Հասկացանք արդեն, որ համապատասխան հարցեր կարող ենք տալ գրողների մասին էլ, անկախ մտավորական, լրագրող, գիտնական լինելուց։

Որպես ընթերցող, ես կուզենայի ստանալ պատասխաններ այն հարցերին, որոնք ընդդիմադիր են ակնարկներին, խմբագրականներին, հաղորդակցություններին, հոդվածներին՝ թուրքերի, քեֆերի, հանդեսների, ուտեստեղենի փառատոնների, ավարտականների, գիտական աստիճանների, ցուցահանդեսների և տոնակատարությունների մասին։

Զոհրապն է խոսում.

Զոհրապը խոսել է պոռնկության մասին դեռ 100 տարի առաջ.

«Մենք բոլորս դատապարտում ենք պոռնկությունը, բայց քանիսն են նույն որակի գործունեությամբ զբաղվում։ Փաստաբաններ, որոնք վաճառվում են մի քանի կտոր արծաթի համար, լրագրողներ, որոնք իրենց իմաստնությունն են վաճառում շահով, բժիշկներ, որոնք անօգուտ բուժումն են անընդհատ ձգձգում, երիտասարդներ, որոնք ամուսնանում են հարստության հետ։ Ինչո՞վ են այս մարդիկ տարբեր պոռնիկներից»։

Ավելի կոնկրետ.

Թերթը քամելեոն չէ: Այն չպետք է գույն փոխի ընթերցողին դուր գալու համար։ Այն պետք է թշնամիներ գտնի։

Ես գնահատում եմ թերթի բարոյական հաջողությունը, թշնամիներ գտնելու պատրաստակամությամբ։

Զոհրապին սպանեցին Թալիաթի հրամանով 1915-ին։

Հայ գրողներին այլևս չեն սպանում օտարազգի դահիճները։ Հիմա լռեցվում են, իսկ մնացյալին պոռնկության են պարտադրում մեր «լավագույնները»։

***

Ժամանակն է արդեն մտածելու այն մասին, որ ատելությունը չհաջողված էքսպերիմենտ էր ու փորձել նոր մոտեցում։

Ատելության պրոբլեմն այն է, որ դա լուծում չէ։ Ավելի շուտ պրոբլեմ է, որը ուրիշ պրոբլեմներ է ծնում։ Թուրքին ատող հայը անպայման ատում է իր եղբոր հային, եթե վերջինս չի կիսում նրա ատելությունը։

Որոշ արժեքներ հակաարժեքներ են, իսկ որոշները լիովին անպիտան։

Սարոյանը մի առիթով ասեց, որ խղճում է թուրքերին։ Սիմենոնը ավելի հեռու գնաց, ասելով, որ զոհն է առաջացնում իր դահիճին։

Հայերի համար գրելը ուսանելի փորձ էր։ Ես ավելի շատ բան հասկացա մարդկային էության մասին, քան Ֆրեյդը նեվրոտիկներին ուսումնասիրելուց։

Հակաճառելու ոգին հայերի մեջ այնքան ուժեղ է, որ եթե անգամ ասես, որ համաձայն ես հետը, կարող է չհամաձայնել։

Մարտական մեր անհաջողությունները բարոյական հաղթանակ անվանելը, ենթագիտակցաբար դարձնում է մեզ հավերժ պարտվողից, հավերժ հաղթող, որը հանգիստ կարող է անկողին մտնել վստահությամբ, որ աստված մեր կողմից է և մենք երբևէ ավելի լավ չենք ապրել քան հիմա։

Խոսքի ազատության սահմանումը մեկն է. ամենաազնվագույն քաղաքական-հասարակական գործիչ անձը իրավասու չէ ասել վատթարագույն խզբզողին՝ ինչ գրել և ինչպես գրել։

***

Սովորաբար գրողներն իրենց չհասկացված են համարում, երբ սիրելի չեն ընթերցողների համար։ Իմ մոտ ամեն ինչ հակառակն է։

Մեղադրվելուց և լռեցվելուց զգում եմ ինձ լիովին հասկացված, որովհետև նկատվում են որպես վտանգ նրաց համար, ովքեր դեռ չեն տարբերում հայկականությունը օսմանականությունից։

Հայտնի գրող չեմ գուցե, որովհետև չեմ դիտում գրականությունը որպես հանրահայտության մրցություն։ Ես չունեմ քաղաքական հավակնություններ, եթե առաջադրվեմ, չեմ մասնակցելու ընտրության, եթե ընտրվեմ, չեմ ծառայի։

Սխալ է կարծելը, թե գրողը պարտավոր է գիտենալ ավելի շատ, քան ընթերցողները։ Գրողի գործն ու պարտականությունը չէ ավելի շատ իմանալը։ Նա կարող է անգամ ավելի քիչ իմանալ, բայց այն ինչ նա գիտե, կարող է լինել տարբեր և այդ պատճառով արժանի արձագանքի՝ ոչ դատապարտման ու ցենզուրայի։

Ինչու՞ անվանել մեր անհանդուրժողականությունը որպես Օտտոմանիզմ ու Ստալինիզմ։

Ինչու՞ չենք կարող ճանաչել այն, ինչ համամարդկային երևույթ է։

Միայն այն պատճառով, որ մեր անհանդուրժողականությունը օրինականացվել, հրամցվել, զարգացվել և վարարտադրվել է սուլթանի և Ստալինի վերահսկողության տակ։

Ինչպե՞ս ճանաչել օսմանացված հային։

Որպես գրող, ես տարբերակում եմ օսմանացված հային, երբ ոտնահարում է իմ (մարդու) հիմնարար իրավունքը, խոսքի ազատությունը և ձևանում, որ դա անում է հանուն հայրենասիրության, երբ իրականում ոչինչ ընդհանուր չունի հայրենասիրության և ունի ամեն ինչ ընդհանուր Օտտոմանիզմի և Ստալինիզմի հետ։

Որոշ հայերի դուր չի գալիս կարդալ ինձ, նույն պատճառով, որով որոշ թուրքեր չեն սիրում կարդալ թուրք գրողներին, որոնք հրաժարվում են վերարտադրել կուսակցական գիծը։

***

Բարի ընթերցողներիցս ոմանք հիշեցնում են ինձ անընդհատ, որ ես վատ հայ եմ և ավելի վատ գրող։ Ինչևէ, շարունակում եմ կարդացվել լավ հայերի կողմից, հզոր ուղեղներով։ Հասկացիր այս ամենը, եթե կարող ես։

Նրանց, ովքեր ավելի լավ գիտեն.

Կուզենայի իմացածներդ կիսեիք իմ նման տգետների հետ, ասելու և կրկնելու փոխարեն, թե ինչ վատն են թուրքերը և ինչ լավն ենք մենք։

Եթե գոյատևող ենք մենք, ինչու՞ մեզանից միլիոնները չգոյատևեցին։ Կուզենայի կարդալ գիրք, որում ցեղասպանության մեր մասնագետները կնշեին մեր սխալները։ Պատմությունը սովորում են հասկանալու համար, ոչ ցավելու և մեղադրելու։

Հասկանալու մեկ ձև կա. դա մեր թուլությունների վերլուծությունն է։ Նա, ով պարծենում է, պատժվում է խարխափով, ինքնախղճահարության և ամբարտավանության մեջ (Նեմեսիս)։

Եթե որևէ բան սովորել եմ, հարկավ այն է, որ ոչ ոք չի կարողացել խուսափել։ Երբ չի հասնում քեզ թշնամիդ, հասնում է խիղճդ։

Երկու ընտրություն ունենք. 20/20 «ետին խելք», կամ կույրն առաջնորդում է կույրին։

Պաբլո Պիկասո (1881-1973), իսպանացի նկարիչ.

- Արվեստը երբեք ողջախոհությունը չէ։ Այն պետք է արգելվի տգետ անմեղների համար, չթույլատրվի շփումը ոչ բավարար նախապատրաստվածների հետ: Այո, արվեստը վտանգավոր բան է: Որտեղ այն ողջախոհություն է, դադարում է արվեստ լինելուց:

***

Եթե հավատում եք միայն ձեր աչքի տեսածին, ուրեմն երկիրը տափակ է, լուսինն ու արևը մոտավորապես նույն չափի։

Նման «տրամաբանությունն» է մղում որոշ հայերի մտածելու, որ «արևմուտքը» կաշառված է, թուրքերն ասիացի բարբարոսներ ու արնախում մարդակերներ են ու հայերը միակ բարեկիրթ, առաքինի, խելացի ու քրիստոնյա ժողովուրդն են։

Հասկանալը պատմության միայն մեկ կողմ, երբ այն բազումն ունի, նույն չհասկանալն է։

Ընթերցողներիցս շատերը բարի են գտնվել իրենց օսմանյան մաղձը իմ հետ կիսելով: Սպասում եմ օրվան, երբ նույնքան բարի կգտնվեն և իրենց հայկական իմաստնությունը կկիսեն հետս, իհարկե, եթե առաջինն ու վերջինը նույնը չեն։ Տարանջատելը բարդ գործ է։

Հասարակական հարցերը մեր սիրելի թեման չեն զրույցի։

Հայկական կրթություն եմ ստացել ու չեմ հիշում, որ մեկն այդ մասին խոսած լինի։ Ինձ սովորեցրել են ամեն ինչ ղեկավարության ու հնազանդության մասին, բայց ոչինչ, մարդու հիմնարար իրավունքների։ Ինձ սովորեցրել են ամեն ինչ իշխանության մասին, բայց ոչինչ իշխանության չարաշահման։

Ինձ սովորեցրել են երգել ազատության մասին երգեր, բայց ոչինչ չեն սովորեցրել խոսքի ազատության մասին։

Նախանձ

Երբևէ լսելուց, որ հրեաները օգնում են հրեաներին, իսկ հայերը չեն օգնում միմիանց, մերժում էի միտքը համարելով այն չափազանցություն, առաջացած շարունակական անհաջողություններից։

Հիմա ավելի լավ գիտեմ քան առաջ։

Ամերիկացի մի հայ կոմպոզիտոր ասեց ինձ մի անգամ.

- Ես չեմ ակնկալում հայերի աջակցությունը, երախտապարտ կլինեմ, եթե չստորացնեն ինձ։

Մեր ավագ առաջնորդներից մեկն ասաց մի առիթով, Արչիլ Գորկու մասին խոսելիս.

- Երբ նա ողջ էր, ոչ մի հայ նրանից նկար չգնեց։

Իր «Կղզին և մարդում», հայկական այս առանձնահատկությունը Զարյանն անվանել է նախանձ և բավականին ճիշտ էր, որովհետև նրա ժամանակակիցների մեծ մասը արհամարում և նվաստացնում էին նրան։

Ասե՞լ է արդյոք սուլթան Համիդ երկրորդի մայրը (հայ) մի բառ իր որդուն, իր հայրենակիցներին պաշտպանելու համար, թե՞ այն տեսակից էր, որն ասում է սովորաբար, որ չի ուզում խառնվել քաղաքականությանը։

- Ես չեմ ուզում խառնվել քաղաքականությանը.

ասաց ինձ մեր ամենահայտնի խմբագիրներից մեկը (աստված հոգին լուսավորի), երբ սկսեցի խոսել հարցերի մասին, որոնք հակասում են հիմնական թեզերին, մեր էթնոսի և գոյապահպանության մասին։ Նա նախընտրեց տպել հոդվածներ տատիկների և հայ աստղերի մասին, որոնք հաջողակ էին օտար աշխարհներում, հայեր՝ Արչիլ Գորկու, Միքաել Արլեն ավագի (որը որդուն խորհուրդ էր տվել հեռու մնալ հայերից) և Միքաել Արլեն կրտսերի մասին, որն իր Արարատին նվիրաված գործում պնդում է, որ չկա հայկական մշակույթ ասված բանը։

***

Որոշ մշակույթներում մարտական պարտությունները ավելի վատ են քան մահը, ուրիշ մշակույթներում՝ բարոյական հախթանակ։

Որոշ հայեր հայրենասիրական իրենց պարտականությունը համարում են կատարված միմիանց կոկորդ կրծելու դեպքում միայն։

Տուրիստի մի տեսակ կա, որը Ֆլորենս է գնում պիցցայի համար։

Նկատել եմ, որ անանուն քննադատներն ավելի ագրեսիվ են։

Հաջողությանը դիմանալն այնքան դժվար է, որքան անհաջողությանը։

Վելուծում եմ ինձ, ուրիշներին հասկանալու և վերլուծում եմ ուրիշներին, ինձ հասկանալու համար։

Ազնիվ մարդը շառլատանների վատթարագույն մղձավանջն է։

Հայերին, ում կարողանամ լսելի լինել.

վերականգնեք ձեր մարդկայնությունը։ Ոչինչ չեք կորցնի օտտոմանիզմից բացի։

Հեշտ բան չէ հայերի հետ գործ ունենալը, եթե խուլ չեք նրանց վիրավորանքների ու կույր չեք նրանց թերությունների նկատմամբ։

***

Սփյուռքի ժամանակակից գրականության խորը ուսումնասիրությունը կլինի աշխարհի ամենակարճ գիրքը և կպարունակի մեկ միտք.

Սփյուռքահայությունը ավելի շատ դրամ ծախսել է փլավի և շիշ-քյաբաբի վրա, քան գրքերի։

Ավտորիտար միջավայրերը զարգացման ծրագրեր չեն խրախուսում, որովհետև դոգմատիկ դրույթները հարցականի տակ դնելն արգելված են։

Հանեք թուրքերին և էգոն մեր ինքնակոչ, ինքնանշանակ և ինքնաբավ մտավորականներից և նրանք կփսկեն ծակ փուչիկի պես։

Թուրքերն էլ հայերի պես լինում են բոլոր չափերի ու ձևերի և կան այնպիսի գլուխլվացածները, որոնց մեջ թափանցել կարող է միայն Աթաթուրքի ուրվականը։

Դոգմատիստը նա է, ով պարտադրվել է սեփական իրավացիությունը երբևէ կասկածի տակ չդնելու։

Ի տարբերություն հիմարների, խելացիները գիտեն իրենց սահմանափակումները։

Հավանական ապագան կանխատեսել հնարավոր չէ քաղաքական այրերի խոստումներով և շառլատանների ճառերով. հնարավոր է օբեկտիվ պատմաբաններին ուսումնասիրելով։

Հանցագործության հանդիպելը կյանքի անբաժանելի մասն է անկախ նրանից, թե ինչով ես ապրուստդ վաստակում։ Հասկացիր սա և մարդկային կեցության անբացետրելի շատ բաները դառնում են ավելի քիչ անտանելի։

***

Հայերի մեծ մասի պես մեծացել եմ նախապաշարումների անտառում։ Այդ պատճառով չեմ զարմանում, երբ երիտասարդ ընթերցողս ինձ վիրավորում է, անվանելով պրո-թուրք և դավաճան։

Սփյուռքահայերը սիրում են ասել, որ կտևի մեկ-երկու, անգամ երեք սերունդ, մինչև հայաստանաբնակ հայերը մաքրվեն սովետիզմից, կարծես իրենք կարիք չունեն մաքրվելու օտտոմանիզիմից։

Օտարազգի գիտնականներին բաժանում ենք հայասերների և թրքասերների։ Մենք չունենք երրորդ՝ օբեկտիվ գիտնականների խումբը, որովհետև օբեկտիվ ենք համարում հայասեր գիտնականներին։ Անկասկած թուրքերն էլ են անում նույն հետևությունները թրքասերների մասին։

Թուրք ընթոեցողս գրում է.

- Մենք երբեք ներողություն չենք խնդրի։

Սա նշանակում է, որ եթե անգամ խնդրեն, նկատի չեն ունենալու և երբեք չեն ընդունելու այսպես կոչված բարեկիրթ արևմուտքի, այսպես կոչված արժեքները, որոնք դարձել են չարիքի ակունք ավելի շատ, քան մնացած ամբողջ աշխարհը միասին վերցրած։ Տարօրինակն այն է, որ այս դեպքում հայերն ու թուրքերը նուն կարծիքն ունեն խորապես կոռումպացված և երկերեսանի արևմուտքի մասին։

Գերմանական կառավարությունը մեղա եկավ հրեաների առաջ, բայց բազում գերմանացիներ և տարբեր ազգերի ու ցեղերի անտիսեմիտներ, ցավոք հայերը ներառյալ, կարծում են, որ Հոլոքոստը մի մեծ բլեֆ է։

***

Չնայած այն փաստին, որ կյանքիս մեծ մասը նվիրել եմ հայ գրողներին թարգմանելուն, մեղադրվում եմ հակահայ լինելու մեջ ընթերցողներից, որոնք չգիտեն բոլորովին և նրանց հոգը չէ հայ գրակակնությունը։

Իմ հավակնությունն էր մի ժամանակ 50 հայ գրող թարգմանել ու հրատարակել

Ոչ ոք մեր մշակութային կազմակերպություններից, խմբագիրներից և հրատարակիչներից երբևէ չհետաքրքրվեց ծրագրովս, որովհետև մշակութային մեր բյուրոկրատիան հագեցված է «գրողներով», որոնք կարծում են, որ միայն իրենց պետք է թարգմանել ու ներկայացնել անգլիախոս ընթերցողին։

- Դու վատ թարգմանիչ ես.

ասաց բարի ընթերցողներիցս մեկը մի առիթով ու երբ հարցրի կարդացե՞լ է արդյոք որև բան թարգմանություններիցս, պատասխանեց.

- Ոչ, չեմ կարդացել և չեմ էլ պատրաստվում, որովհետև դու վատ գրող ես, ավելի վատ թարգմանիչ և գրողները որոնց թարգմանում ես, չարժեն ոչ մի քաք։

Միշա Քուդյանը մեր ամենահայտնի թարգմանիչներից մեկն էր։ Երբ չէր գնտում հրատարակիչ, ինքն էր հրատարակումիր թարգմանությունները։ Նա կարողանում էր անել այդ, որովհետև ատամնաբույժ էր։ Հանդիպել եմ նրան մի առիթով։ Հնարավորին չափ դիվանագիտորեն և նրբազգաց արտահայտվելով ասեմ, որ նա բարյացակամ չէր տրամադրված իր սիրելի հայ ժողովրդի նկատմամբ: Չափազանցություն չի լինի ասելը, որ նա ամենահիասթափված և ընկճված մարդն էր, որի հետ տհաճություն եմ ունեցել հանդիպել երբևէ։

Մասնակի ցուցակ գրողների, որոնց թարգմանել եմ.

Կոստան Զարյան, Ավետիք Իսահակյան, Զապել Եսսայան, Գրիգոր Զոհրապ, Բյուզանդ Գրանյան, Չարենց, Պարույր Մասիկյան, Րաֆֆի և Հակոբ Պարոնյան։ Միայն չորսի գործերն են լույս տեսել գրքի ձևով առայժմ։

Քննադատներիցս ոմանք նման են դժգոհ նախկին կանանց։

Միայն զզվելի ապահարզանով անցած տղամարդը կարող է հասկանալ, թե ինչ նկատի ունեմ։

Կյանքի մեծ մասը վատնվում է խելագարությունը մեջներս ընկճելով, կամ թաքցնելով ուրիշներից, որպեսզի անվնաս ձևանանք։

Հայերը լավ են խաղում այս խաղը, բացառությամբ երբ խաղում են անանուն և ապահով հեռավորությունից:

Դա այն ժամանակ է, երբ տանիքից կանչողը դառնում է Հիտլերը՝ հոգում։

Ընկերներս ուզում են հաճախ հասկանալ, թե ինչու եմ վատնում ժամանակս հիմարների ու բթերի համար գրելու վրա։

Պատասխան.

որովհետև նրանք կազմում են ազգիս բացարձակ մեծամասնությունը։

Սա վերաբերում է բոլոր ազգերին։ Հիշեք, թե որքան իտալացի է օգնել Մուսոլինիին, որքան գերմանցի է պաշտել Հիտլերին, ռուսները (էլ չասեմ հայերը) Ստալինին և գրինգոները, որոնք քվեարկում են Բուշի օգտին։

Բացի Փանջունուց, որն առանձնապես խելացի չէր, ոչ մեկը չի եղել Պարոնյանի կամ Մասիկյանի հերոսը։

Օփիում

Կարիք չկա համաձայնել Պլատոնի, Հեգելի ու Ֆրեյդի հետ, նրանց իմաստությունից օգտվելու համար։ Իրենց իմաստությունը այս մտածողները հավաքել են նախնիների իմաստությունից։ Մերժել նրանց, նշանակում է մերժել արևմուտքի իմաստությունը։

Քրիստոնեությունը և կրոններն ընդհանրապես կոչվել են ժողովրդի օփիում, իսկ մարքսիզմը մտավորականության օփիում։ Հետևությունն այն է, որ օփիումի պահանջարկը միշտ ավելի մեծ է լինելու, քան ճշմարտության, որովհետև այն սակավ պահանջկոտ է։

19րդ դարում ազգայնականությունը մեր օփիումն էր, 20րդ դարում կոմունիզմը։ Հետևանքները՞։

Ջարդ, հալածանք, կեղեքում և բարոյականության սիստեմատիկ ոչնչացում։

Սփյուռքահայության օփիումն այսօր ցեղասպանությունն է և նրանք, ովքեր բռթում են այդ հարցը մնացած բոլոր հացերից առաջ, համոզում են, որ թուրքերի ցեղասպանության ճանաչելուն պես, լուծվելու են բոլոր մեր խնդիրները։

Ես միշտ կասկածել եմ, որ գործ ունեմ մի մեծ ստի հետ, որի հիմնական նպատակը ազգի ուշադրությունը շեղելն է, բազում ուրիշ հարցերից։

Դժվարությունների հանդիպելիս, թաղում են ջայլամները գլուխները ավազում. այդպես են պատմել մեզ։

Մարդն ավելի խելացի է։ Նա չի թաղում իր գլուխն ավազում։ Նա թաղում է դժվարությունը, անգամ եթե պարզվում է ընթացքում, որ միաժամանակ թաղվում է ամբողջ մարմնով։

***

Իմ դժվարություններից մեկը անչափահաս խուժանի հետ հաղորդակցվելու բացարձակ չունակությունն է, նաև չափահաս խուժանի հետ, նաև մեծերի, որոնք ձերբակալված զարգացման դեպքեր են բոլորը։

Մի հայ խմբագիր Նյու Յորքից այցելել է մի ուրիշ խմբագրություն Փարիզում, որտեղ այնպիսի անբարյացակամ ընդունելության է արժանացել, որը կարելի է վիրավորական համարել։ Հիմա գիտեմ թե ինչու կարիք չունենք քննադատների և այլախոհների.

նրանց կարիքը չունենք, որովհետև յուրաքանչյուր հայ մի ուրիշ հայի քննադատն է և այլախոհը։

Մեզ հիմա պետք են բանակցողները, հավասարակշռողները, փոխզիջողնեը, համաչափողները։

Մենք ասել ենք «այո սիր» սուլթաններին ու Ստալինին մի 700 տարի և հատուցում ենք վնասը ասելով հիմա «ոչ սիր», բայց միայն հարազատ հայերին։

Հանդիպել եմ վարժ հայերեն խոսող մի ուսանողուհու, որը պնդում էր, որ թուրք է։ Նա հավանաբար կարծում էր, որ ավելի շատ հարգանք կվայելի այդով։

Հայը քննադատում է գրողին կրկնվելու համար և ճառասանին, ձոն երգողին ու պրոպագանդիստին չկրկնվելու համար։

Չխոսվող մի վարկած կա հայերիս մեջ, ըստ որի լավ հայ լինելը որոշվում է թուրքերին ատելու չափով։

Թուրքերին ատելու հարցին դեմ առնելիս հայերը սովորաբար ասում են, որ չեն ատում թուրքերին, բայց պահանջում են ճանաչել անարդարությունը։

Սա առաջացնում է հետևյալ հարցերը.

Արդյո՞ք թուրքական արդարադատությունից կախված լինելը չի նշանակում մաս լինել օսմանյան կայսրությանը։

Արդյո՞ք զարգացնելով ատելությունը թուրքերի նկատմամբ չենք զարգացնում անհանդուրժողականությունը հարազատ հայերի նկատմամբ։

Արդյո՞ք մեր ատելությունը չի փչացնում մեր հարաբերությունները շրջապատող մարդկանց հետ։

Արդյո՞ք իրավացի չէր Գանդին, ասելով, որ ատելությունը ավելի է վնասում ատողին, քան նրանց ում ատում է։

Եթե հարցնեք.

- Ի՞նչ կասես քո մասին։ Դու ոչ մեկին չե՞ս ատում։

Պատասխանս կլինի.

- Իհարկե ատում եմ։

Ես ծնվել ու դաստիարակվել եմ որպես հայ։

***

Հայկական ասացվածք.

- Ավելի լավ է իմաստունի ստրուկ լինել, քան հիմարի տեր:

Դենիս Դոնիկյան.

- Ալխոհությունը ոչ այնքան քաղաքական ընդդիմության տեսակ է, որքան պաշտպանություն արժեքների, որոնք բոլորս կիսում ենք։

Մենք կարիք չունենք մարդու իրավունքների, որովհետև մեր իրավունքները երկարատև չարաշահել են բռնակալները։

Մենք բարեկիրթ վերաբերմունքի կարիք էլ չունենք, որովհետև մեզ իշխել են բարբարոսները։

Կարող եք գուշակել մեր «օրինակելիների» էությունը։

Մարդիկ, որոնք թուրքերի բարբարոսությունը դարձրել են իրենց գլխավոր ահնհանգստությունը, ոչ մի տարօրինակ բան չեն տեսնում նրանց մեթոդները որդեգրելու մեջ և միակ պատճառը, որ չեն կոտորում այն է, որ դա դեմ է օրենքին, բայց այն պահին երբ օրենքը կորցնի զգոնությունը նրանց օգտին, ինչպես պատահեց սովետական ժամանակներում, նրանք չեն վարանի սեփական եղբայրների դահիճները դառնալ։

Երբևէ հայի ինձ եղբայր կոչելուց, մտածում եմ ո՞վ է Կայենը, ո՞վ Աբելը։

Կայեն ու Աբել կա բոլորիս մեջ, բայց մենք նախընտրում ենք ներկայանալ որպես Աբել և Կայեն անվանել բոլոր նրանց, ովքեր համարձակվել են մեր հետ չհամաձայնել։

Այդով դիտում ենք այլախոհությունն ու քննադատությունը որպես Կայենին վայել գործունեություն այս աշխարհում, անգամ երբ իքներս խախտում ենք նրանց հիմնարար իրավունքը՝ խոսքի ազատությունը։

Ընտրության հարց է

Ես ունեմ բազում մեղք, սխալվել եմ հաճախ, բայց երբևէ չեմ լռեցրել ու մասնակցել լռեցման: Ավելին՝ երբեք չեմ եղել այնպիսի դիրքում, որտեղից կարող էի լռեցնել։

Կարծում եմ, որ յուրաքանչյուրս ունի հավասար իրավունք, հասարակության աչքում մերկացնելու սեփական հիմարությունը:

Edited by Vahe Avetian
Link to post
Share on other sites

April 18, 2010

***************************************************

WRITING

**************************************

From an interview with Philippe Sollers in the latest issue of LE POINT:

“To know how to write, one must know how to read; and to know how to read, one must know how to live. That's all there is to it.”

*

“It is said that anyone can be a writer because language is a medium at everyone's disposal. Allow me to confide in you if I may: writing is an art.”

*

VICTIMS

************************

Not all victims are nice. I will never forget the young, attractive woman who was so rude to me that I did something I have never done before: I walked out on her. When she went and complained to my employer, he telephoned to explain that she had once killed a man who had tried to rape her.

*

CRITICS AND DUPES

*******************************

There is more merit in being too critical to the point of being wrong than being a dupe. When one is wrong one may be corrected. But the chances of a dupe seeing the light are slim to the point of being non-existent. Racists, fanatics, fascists, and skinheads have existed and will continue to exist even in the most liberal democracies like the United States of America, and even in the most “progressive, civilized, and intelligent” nation like Armenia.

*

TURKS

***************************

If we call Turks swine we run the risk of alienating the good Turks as well as the half-Armenians within Turkey, that is to say, our most important potential allies.

*

If teachers in Turkey have no choice but to use textbooks approved by the state, in what way is the average Turk today guilty or evil?

#

April 19, 2010

***************************************************

EXTRAVAGANT CLAIMS

**************************************

With the financial support of the Gulbenkian Foundation, an Irish academic by the name of D.M. Lang once wrote and published a lavishly illustrated book titled ARMENIA: CRADLE OF CIVILIZATION. Another academic, J. Strzygowski by name (an Austrian, I think) published a monograph asserting Italian Renaissance architecture is unthinkable without Armenian medieval architecture. Both claims have been rejected by our own academics, among them Sirarpie Der Nersessian, who was later to expose the illegal sale of ancient Armenian manuscripts by the Patriarch of Jerusalem, a well-known black marketeer.

*

The sad truth is, there are as many charlatans in academia as there are in politics, organized religions, medicine, and jurisprudence.

Medicine. Last night on 60 MINUTES a con man maintained he could reverse the symptoms and even cure such terminal conditions as pancreatic cancer for the modest sum of $125,000. To prove this assertion he listed an impressive array of credentials, all of which were exposed as phony.

Jurisprudence. Consider its Greek variant which, in its Golden Age, condemned Socrates to death; Roman jurisprudence that crucified our Lord.

More recently British jurisprudence that imprisoned Gandhi; Soviet jurisprudence and its Gulags; German jurisprudence and its concentration camps; and last but far from least, American jurisprudence that, with the blessing of the Church (all denominations) legitimized racism in the South and its countless crimes against humanity.

One may therefore be justified in suspecting that the aim of a justice system (even at its most progressive and civilized stage of development) is to legitimize criminal conduct.

*

Who is taken in by charlatans? Not just the ignorant, the naïve, and the desperate, but also underdogs and victims whose egos have been so mortally wounded that like drowning man they will cling even to the most absurd lie.

Hamlet's assertion that to be an honest man is to be one in ten thousand holds as true today as it did four centuries ago.

*

For more on Lang, Strzygowski, and Sirarpie der Nersessian, see my ARMENIANS: THEIR HISTORY & CULTURE (New York, 1980) which was published by the AGBU (also known as KGBU in some circles), a textbook that was conceived and written for the purpose of flattering the naïve and the uninformed (beginning with myself).

#

April 20, 2010

***************************************************

READING MANN

**************************************

“The intellectual man is almost as much interested in painful truths as the fool is in those which flatter him.”

*

Thomas Mann was a contemporary of Hitler who saw him as an enemy of the state as well as his own personal enemy. Like all megalomaniacs (a condition not alien to us) the German dictator thought of himself not only as a great statesman and a messianic figure on the stage of world history, but also a better writer than Mann. His resentment grew exponentially when Mann was awarded the Nobel Prize and his MAGIC MOUNTAIN sold many more copies than MEIN KAMPF. He tried to have him assassinated but failed. Mann escaped to America where he wrote a big book on Jews – the four-volume JOSEPH AND HIS BROTHERS, a magnificent and magisterial retelling of a story from the GENESIS. He also wrote many analytical commentaries in which he tried to understand and explain his fellow Germans. Understanding Germans also meant understanding Hitler and his hold over the nation:

“The totalitarian statesman is the founder of a religion; or, more accurately, the founder of an infallible inquisitorial system of dogma that forcibly suppresses every heresy while itself resting on legend – a system to which truth must austerely submit.”

Sounds familiar?

On Hitler as speechifier:

“It is oratory unspeakably inferior in kind, but magnetic in its effect on the masses: a weapon of definitely histrionic even hysterical power, which he thrusts into the nation's wound and turns it round.”

Further down:

“Thanks to his own baseness, he has indeed succeeded in exposing much of our own.”

*

Mann and Hitler shared a boundless admiration for Wagner's music. That was enough for Mann to call Hitler “a brother.”

“A brother – a rather unpleasant and mortifying brother. He makes me nervous, the relationship is painful to a degree. But I will not disclaim it. For I repeat: better, more productive, more honest, more constructive than hatred is recognition, acceptance, the readiness to make oneself one with what is deserving of our hate.”

Finally, here is Mann on his contemporaries, among them Heidegger (according to some, the greatest philosopher of his time) who were taken in by Hitler in the same way that our own own writers were taken in by Stalin in both the Homeland and the Diaspora:

“...lame-brained sycophant intellectuals who mistook the vilest travesty of Germanism for the real thing – who spinelessly took part in every abjectness, prating the while of 'change in spiritual structure.'”

One must be blind not to see parallels here.

#

April 21, 2010

***************************************************

ON STYLE

**************************************

A rich vocabulary may complicate matters. Speaking for myself, I prefer a limited vocabulary -- as in the Bible or Hemingway. Less confusing. Easier to follow. More accessible. Shakespeare is at his best when he uses monosyllables -- “To be or not to be...”

“For whom the bell tolls.” That's not Hemingway but Donne.

Nabokov on Hemingway: “Bulls, bells, balls.”

Hemingway on writing: “Don't borrow, steal!”

*

If it takes you an entire page to say what could be said in a single line, then the challenge you face is not being right but being readable.

*

ON QUOTATIONS

*********************************

To those who say I quote too much, my answer is: We all quote or paraphrase and, more often than not, garble and misinterpret our sources.

Some of us do their utmost to quote honest witnesses; others prefer charlatans who will corroborate their perjury.

*

ON LIMITATIONS

*********************************

One of the hardest things in life is to know one's limitations. But to most people, their limitations might as well be unknown territory.

*

ON BRAGGARTS

**********************************

As children we were taught to brag about our past achievements. I will never forget the Greek who kept bragging about ancient Greek culture and its many contributions to world civilization to a bored American who finally said: “What else have you done more recently?”

What about us? What else have we done beside dropping our pants?

Once when I asked that question to a loud-mouth Armenian, he replied: “We taught the Azeris a lesson they will never forget.”

In other words, we did to them what they did to us. And I thought, there goes our much vaunted moral superiority down the drain.

*

ON MORTALITY

****************************

It is easy to come to terms with your own mortality; much more difficult to survive the death of someone you love.

#

Link to post
Share on other sites
  • 2 weeks later...

April 26, 2010

************ ********* ********* ********* ********* ***

AND ANOTHER THING

************ ********* ********* ********

Underestimating the opposition might as well be synonymous with defeat.

At the turn of the last century the Ottoman Empire was labeled “the Sick Man of Europe.” That's when our revolutionaries decided to challenge its might and went as far as daring the Sultan to massacre us, assuming if he was foolish enough to do so, the Great Powers of the West and the Czar of all the Russias would fall on him like a ton of bricks. No one said the Empire was less like a sick man and more like a wounded tiger, that is to say, at its most dangerous phase.

Our greatest enemy then and now is not the Turk but our damaged perception of reality.

*

And now, consider the case of Palestinians today: they too underestimated the opposition when they chose to go on the warpath. They thought as Muslims – once upon a time mighty empire builders – they outnumbered Jews a thousand to one. Besides, who were these Jews who dared to occupy their lands? Nothing but scrawny money-changers who had not fought and won a single war during the last two thousand years.

*

How right are those of my readers who tell me I should get busy flattering egos instead of exposing derrières and questioning the integrity of our leaders, their institutions, and their fund-raising campaigns?

If the deciding vote is cast by the bottom line, it only means the decision-makers think not with their brains (assuming they have any) but with their bottoms.

*

It has been said, “We begin to grow up on the day someone we love dies.”

We died.

What have our leaders learned?

Did they ever love us?

#

http://baliozian. blogspot. com/

Link to post
Share on other sites

Join the conversation

You can post now and register later. If you have an account, sign in now to post with your account.

Guest
Reply to this topic...

×   Pasted as rich text.   Paste as plain text instead

  Only 75 emoji are allowed.

×   Your link has been automatically embedded.   Display as a link instead

×   Your previous content has been restored.   Clear editor

×   You cannot paste images directly. Upload or insert images from URL.

×
×
  • Create New...