Անապատականություն և Վանականություն

[MONK]

Նյութը, որ ներկայացնում են, իմ կողմից նկարահանվող ֆիլմի սցենարի նախագիծն է: Սցենարն այս տեսքը չունի իհարկե, բայց կարծում եմ սևագիր այս տարբերակը կարող է որոշ օգտակարություն ներկայացնել Անապատականության և Վանականության մասին ծանոթություն կազմելու տեսակետից:

ԱՆԱՊԱՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՒ ՎԱՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Քրիստոսից հետո 4-րդ դարից սկսած Եգիպտոսի, Պաղեստինի, Սիրիայի և հարակից երկրների անապատներն սկսեցին լցվել առաջին հայացքից տարօրինակ թվացող մարդկանցով: Նրանք թողնում էին հասարակության մեջ ունեցած իրենց դիրքերը, հրաժարվում սեփականությունից, ամուսնական կյանքից, նախկին զբաղմունքներից ու սովորություններից և քաշվում անապատները` ապրելով միայնակ կամ խմբերով, ենթարկում իրենց ամենածայրահեղ զրկանքների, տրվում աղոթքին ու Սուրբ Գրքի ընթերցմանը` կյանքի վերածելով սուրբգրային պատգամները: Այդ մարդիկ քրիստոնյա անապատականներն էին, ովքեր Քրիստոնեական Եկեղեցու պատմության մեջ հիմք դրեցին վանական շարժմանը:

Քրիստոնեական Եկեղեցու համար անապատականների նախատիպերը հինկտակարանյան նահապետներն ու մարգարեներն էին, հատկապես` Եղիա մարգարեն ու Հովհաննես Մկրտիչը: Ինքը` Հիսուս Քրիստոս, Իր երկրային առաքելությունն սկսելուց առաջ քառասուն օր առանձնանում է անապատում` փորձվելու սատանայից և հաղթելու նրան: Եկեղեցու հայրերը քառասնօրյա այս մենությունը բնորոշել են իբրև ՙանձի անապատացում՚: Հիսուս Իր առաքելության ընթացքում ևս հաճախ առանձնանում էր մարդկանցից և մենության մեջ աղոթում Երկնավոր Հորը` սրանով ցույց տալով նաև Իր հետևորդներին միայնության մեջ Աստծո հետ հաղորդակցվելու կարևորությունը հոգևոր կյանքի վերանորոգության մեջ:

Չնայած առաջին երեք դարերում ևս արձանագրվել են քրիստոնյա անապատականների առկայություններ, սակայն անապատականությունը մեծ թափ սկսեց ստանալ 4-րդ դարից: Փրկչական առաջին երեք դարերը Եկեղեցու համար հատկորոշվում են քրիստոնյաների հալածանքներով: Հալածանքները, որ սկիզբ էին առել քրիստոնեության հիմնադրի` Փրկչի նկատմամբ, շարունակվեցին նաև Նրա հետևորդների նկատմամբ` ծայրահեղ դրսևորումներով իրենց գագաթնակետին հասնելով ողջ Հռոմեական կայսրության մեջ: Սակայն այդ հալածանքներն անզոր եղան ընկճել Քրիստոնեական Եկեղեցուն, և բազմաթիվ քրիստոնյա նահատակներ իրենց արյան գնով հաղթանակով պսակեցին քրիստոնեությանը երեքդարյա այդ պայքարում: 313թ. Կոստանդիանոս Մեծ կայսեր միլանյան հրովարտակով քրիստոնեությունը հռչակվեց կայսրության մյուս կրոններին համահավասար թույլատրելի կրոն: Քրիստոնյաներն ազատ կարող էին դավանել ու քարոզել իրենց կրոնը, ինչը մեծապես նպաստեց քրիստոնեության տարածմանն ու Եկեղեցու հզորացմանը: Սակայն այս ազատությունը բազում դրական նշանակությունների հետ ունեցավ նաև խիստ բացասական հետևանքներ: Երբեմնի հալածվող Եկեղեցին, պետական կարգավիճակ ստանալով, աստիճանաբար հայտնվում էր հալածողի դերում` երբեմն իր անհանդուրժողականությունը հասցնելով ծայրահեղության: Քրիստոնյա լինելն այլևս մասնավոր քաջություն չեր պահանջում, կարելի էր դառնալ քրիստոնյա` առանց ոչինչ զոհաբերելու մտահոգության: Սա լայնորեն բացեց Եկեղեցու դռները հեթանոսության մի հոծ զանգվածի առջև, ովքեր իրենց հետ Եկեղեցի էին բերում նաև հեթանոսական աշխարհայացքի, բարքերի, հավատալիքների, սովորույթների ու մտածելակերպի տարրերը: Աստվածաբանական բարդ վիճաբանությունները մի կողմից բյուրեղացնում էին ուղղափառ վարդապետությունը, մյուս կողմից, սակայն, պատճառ էին դառնում Եկեղեցու մասնատման և անգամ հերձվածների: Եկեղեցու և աշխարհի, քրիստոնեության և հեթանոսության միջև եղած տարածությունը որոշ դեպքերում տագնապեցնող մերձավորության էր հասնում: Այս ամենի արդյունքում սկսեց տուժել ամենակարևորը` քրիստոնեական կրոնի բարոյական-գործնական կողմը, քրիստոնեավայել ապրելակերպն ու վարվելակերպը:

Ստեղծված իրավիճակը խորն ընդվզում առաջացրեց բազմաթիվ քրիստոնյաների մեջ: Մնալով հասարակության մեջ` դժվար էր հոգևոր-բարոյական մաքրություն ձեռք բերել կամ պահպանելը, անհնար էր նաև հոսանքին հակառակ թիավարելը և հասարակությանը փոխելը: Ուստի նրանք սկսեցին թողնել մարդկային հասարակությունը, քաշվել անմարդաբնակ վայրեր և վարել պարզ ու խստաշունչ կյանք` հոգեկան սրբության և Աստծո մշտական ներկայությանը հասնելու համար իրենց նվիրելով աղոթքի ու ապաշխարության: Նրանք պատերազմ սկսեցին մեղսալի հաճույքների ձգտող մարմնական ցանկությունների ու կրքերի դեմ, որոնք անապատականների վարքերում պատկերված են դևերի տեսքով, և որոնք հաղթահարելու համար դիմում էին ամենածայրահեղ ինքնազրկանքների, գործադրում գերմարդկային ճիգեր, ինչի համար էլ կոչվեցին նաև ճգնավորներ: Նպատակը պարզապես մարմինը ճնշելը չէր, այլ դրանով կամքի ամրացումը, մտքի պայծառացումը և հոգու կատարելագործումը: Իմիջիայլոց, հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ, չնայած կրած դաժան զրկանքներին, ճգնավորներն աչքի էին ընկնում առողջությամբ ու երկարակեցությամբ: Հասարակությունից այդ մեկուսացումը պայմանավորված չէր ոչ մարդկանց նկատմամբ ունեցած բացասական զգացումներով և ոչ էլ միայն սեփական անձի փրկության եսամոլական ձգտումներով: Անապատականների ապրած կյանքն ու խոսքերն աներկբայելիորեն ցուցադրում են այն անսահման բարությունը, սերը և ծառայելու պատրաստակամությունը, որ ունեին նրանք մարդկության նկատմաբ: Հիմնական նպատակը քրիստոնեական գերակա արժեքներն այլասերված հասարակության ապականող ջանքերից ձերբազատելը և իրական կյանքի ու ապրելակերպի վերածելն էր, մաքրագործմամբ մարդու մեջ Աստծո պատկերի վերականգնումը: Այսպիսով` անապատականները դարձան այն խորհրդանշական ՙտասն արդարները՚, որոնց առկայությամբ դեպքում Աստված խոստանում էր Աբրահամին խնայել ու չկործանել Սոդոմ և Գոմոր քաղաքները: Քրիստոնյա նահատակներից հետո այս երկրորդ սխրանքը Եկեղեցու հայրերը բնորոշեցին իբրև ՙանարյուն նահատակություն՚:

Անապատական շարժման առաջին փուլը բնորոշվում է լիակատար կղզիացմամբ: Սակայն ժամանակի ընթացքում առավել հայտնի միայնակյացների շուրջն սկսում են հավաքվել սկսնակ անապատականներ և ուսանել կրոնական մեծ փորձառություն ձեռք բերած միայնկյացից, ում անվանում են աբբա` հայր: Աբբայի ընտրությունը, նրան հնազանդությունը և նրանից հեռանալը պայմանավորված էր բացառապես կամավոր սկզբունքով: Անապատ հասկացությունը, իր աշխարհագրական բովանդակությունից զատ, աստիճանաբար ձեռք է բերում նաև նոր` կրոնական իմաստ` բնութագրելով ճգնակյացների ապրելավայրերը: Ժամանակի ընթացքում սկսում են ձևավորվել համատեղ կյանքի տարրերը, և անապատականությունն աստիճանաբար սկսում է վերաճել վանականության: Միայնակեցական անապատականությունն իր ծաղկման գագաթնակետին մնում է վաղ միջնադարում` ժամանակի ընթացքում վերջնականապես զիջելով իր տեղը վանականությանը: Անապատականության հայրենիքը Եգիպտոսն է: Որոշ աստվածաբաններ դա համարում են պարգևաշնորհ Հերովդեսի հալածանքներից մանուկ Հիսուսին ապաստան տված այդ երկրին, որ ապաստան դարձավ նաև ՙմանուկ՚ անապատականության համար: Աշխարհի հնագույն քաղաքակրթություններից մեկի այս օրրանը ճգնակեցական` ասկետիկ կյանքի որոշակի ավանդույթներ արդեն ուներ, ինչին նպաստում էր միստիկ մտածելակերպին հակվածության առկայությունը: Բարենպաստ նախադրյալներից էր նաև երկրի բնությունը. տաք ու չոր օդը, մեծ քանակությամբ խորշերն ու այրերը, ձկնառատ Նեղոսը, պտղատու ծառերի զգալի քանակությունը դյուրացնում էին անապատականների կեցության համեստ պահանջների բավարարումը և հնարավորություն տալիս նվիրվել հոգու զորացմանը:

Անպատականության հայրը պաշտոնապես համարվում է Ս. Անտոն Անապատականը (251-356 թթ.): Ղպտի բարեկեցիկ ընտանիքի քսանամյա զավակը, Եկեղեցում լսելով կատարելության ձգտող հարուստ երիտասարդին Հիսուսի տված ավետարանական պատգամը. ՙԵթէ կամենում ես կատարեալ լինել, գնա վաճառի’ր քո ունեցուածքը ու տո’ւր աղքատներին. և երկնքում գանձեր կþունենաս. և դու արի’ իմ յետևից՚ (Մատթ. 19.21), վաճառում է իր ունեցվածքը, բաժանում աղքատներին, հեռանում հայրենի Կոմա գյուղից և նախ 15 տարի բնակվում մոտակա քարայրաձև մի գերեզմանում, իսկ այնուհետև բոլորովին հեռանում անապատի խորքում գտնվող մի լքված բերդ, ուր 20 տարի մարդու երես չի տեսնում: Նրա սրբության և հոգևոր զորության համբավը մեծ տարածում է գտնում, և աստիճանաբար նրա ապաստանի շուրջն սկսում են բնակություն հաստատել անապատական կյանքի ծարավ ունեցող բազմաթիվ մարդիկ: Տեղի տալով նրանց երկարատև թախանձանքներին` Ս. Անտոնն ի վերջո համաձայնում է դուրս գալ իր բերդից և դառնալ նրանց առաջնորդն ու դաստիարակը` իր բազմամյա փարձառությամբ բացատրելով ճգնողական կյանքի կանոները: Այսպիսով նա Պիսպիրում` Նեղոսի դելտայից հարավ ընկած շրջանում, հիմք է դնում ճգնակեցական մի կազմակերպված համակարգի և, պատմականորեն առաջին ճգնավորը չլինելով, դառնում անպատական կյանքի վրա մեծագույն դրոշմը դրած առաջին անձը և արժանանում ՙանապատականության հայր՚ կոչմանը: Անտոնին այցելող բազմաթիվ մարդկանց թվում էր անգամ Կոստանդիանոս կայսրը, սակայն ինքն Անտոնը մերժում է անապատը թողնելու և մայրաքաղաք գնալու կայսեր հրավերը: Մի քանի տարի ուսուցանելով իր հետևորդներին` Անտոնը քաշվում է անապատի ավելի ամայի խորքերը: Միայն երկու անգամ է Անտոնը թողնում անապատը և հայտնվում Ալեքսանդրիայում, առաջին անգամ 311թ.` Մաքսիմիանոս կայսեր դաժան հալածանքների ժամանակ` քաջալերելու քրիստոնյաներին, իսկ երկրորդ անգամ 351թ.` սատարելու ուղղափառ քրիստոնյաներին արիոսականների դեմ մղված պայքարում: Ս. Անտոնը վախճանվում է 105 տարեկան հասակում` մինչ այդ խնդրելով իր երկու աշակերտներին, որ իրեն թաղելուց հետո գաղտնի պահեն գերեզմանի տեղը: Անտոն Անապատականի կյանքը հետագա բազմաթիվ ճգնակյացների համար ուղեցույց էր ծառայում Ս. Աթանաս Ալեքսանդրացի հայրապետի գրած ՙԱնտոնի վարքը՚ երկի շնորհիվ, որը սրբի կյանքի պատմության հիմնական աղբյուրն է: Պահպանվել են նաև Անտոնին վերագրվող կանոներ անապատական կյանքի վերաբերյալ:

ՙԱնտոնի վարքը՚ երկի շնորհիվ հայտնի է նաև մեկ այլ մեծագույն միայնակյացի` Պողոս Թեբայիդացու անունը, ում աստվածային տեսիլքով գտել էր Անտոնը, երբ 113-ամյա ծերունին բազմամյա ճգնակեցությունից հետո իր կյանքի վերջին պահերն էր ապրում:

Դեռևս Անտոնի կենդանության ժամանակ Եգիպտոսում անապատական այլ կենտրոններ են սկսում երևան գալ: Առավել մեծ հռչակ են ստանում Ստորին Եգիպտոսի երեք մեծ անապատները` Նիտրիան, Սկիտեն և Քելլիան:

Նիտրիան հիմնվել է մոտ 325թ., իսկ Քելլիան` 338թ. : Երկու անապատներն էլ հիմնվել են Ամոնիոսի առաջնորդությամբ: Սկիտեն հիմնվել է մոտ 330թ. ` Մակար Եգիպտացու կողմից: Այս երեք անպատներում ապրում էին կես-միայնակեցական, կես-վանական կյանքով: Շաբաթվա ընթացքում ապրում էին միմյանցից որոշակի հեռավորության վրա գտնվող խցերում, որոնց կենտրոնում գտնվում էր գլխավոր շինությունը, ուր հավաքվում էին միայն շաբաթ-կիրակի օրերին` միասին կատարելու Հարության ժամերգությունները, ինչպես նաև միասին ճաշելու և հոգևոր խոսակցությունների համար: Օրակարգը շատ պարզ էր. աղոթք և նյութական աշխատանքներ` լռության ու անդորրի մեջ ապրված խոնարհությամբ: Հնագույն աղբյուրների համաձայն` 4-րդ դարի երկրորդ կեսին Նիտրիայում ապրում էին հինգ հազար, Քելլիայում` վեց հարյուր, իսկ Սկիտեում` հինգ հարյուր անապատականներ: Մոտավոր հաշվարկներով կատարված այս տվյալները ընդգծում են մի կարևոր փաստ` անապատականության աննախադեպ աճը:

Միայնակեցությունից վերջնականապես անցումը համատեղ կեցության` վանական կյանքի, իրականացավ Պաքոմիոս Մեծի շնորհիվ: Նա Նեղոսի Տաբենյան կղզում և Վերին Եգիպտոսի ափերին 314թ. հետո հիմնեց վանական կենտրոններ, ուր սկսեցին հավաքվել մեծ թվով անապատականներ` իսկական վանական քաղաքների վերածելով դրանք: Պաքոմիոսը գրեց վանական կյանքի առաջին կանոնները և, լինելով նախկին զինվորական, կարգապահական մեծ ամրություն հաղորդեց իր ստեղծած հաստատություններին: Նրա գրած կանոնները կարևորում էին առաջին հերթին աշխատանքն ու աղոթը, պարունակում էին հրահանգներ` կապված վանականների զգեստների, սննդի և քնելու հետ` մեծ զսպվածություն թելադրելով: Վանականներին արգելված էր թողնել վանքը, որի միակ դուռը հսկվում էր դռնապանի կողմից: Վանքերն արտաքին աշխարհից մեկուսացված էին բարձր պարիսպներով: Վանականերն օրը երկու անգամ մասնակցում էին ընդհանրական աղոթքի, իսկ շաբաթվա առաջին ու վերջին օրերին մատուցված Ս. Պատարագի ժամանակ Հաղորդություն էին ստանում: Իրենց համատեղ ապրուստը նրանք հոգում էին երկրագործությամբ, հյուսնությամբ, ջրաղացպանությամբ, կողովներ ու զամբյուղներ գործելով և այլ աշխատանքներով: Սեփական ոչինչ չկար. սնունդ և հագուստ ստանում էին ընդհանուր միջոցներից: Չնայած օրենքների խստությանը, դրանց հիմքում ընկած էր քրիստոնեական սերն ու ծառայելու փոխադարձ պատրաստակամությունը, ինչը վանահայրերն ապացուցում էին անձնական օրինակով: Ուստի այնքան մեծ էր Պաքոմիոսի ստեղծած վանական կյանքի ձգողականությունը, որ դեռևս նրա կենդանության օրոք վանականների թիվն անցնում էր յոթ հազարից:

Պաքոմիոսը նաև հիմնեց կանանց առաջին մենաստանը, որի մայրապետը դարձավ նրա քույրը` Մարիամը: Հետագայում կանանց մենաստաններն ավելի մեծ տարածում գտան:

Անապատականների սիրելի վայրերից մեկը դարձավ Սինա լեռը, ուր ավելի ուշ հիմնվեց Ս. Կատարինեի հռչակավոր վանքը:

Եթե 4-րդ դարում անպատականության դասական կենտրոնը Եգիպտոսն էր, ապա 5-6-րդ դարերում այդ կենտրոնը տեղափոխվեց Պաղեստին: Դրան մեծապես նպաստում էր նաև 4-րդ դարի վերջից դեպի այդ երկիրը սկիզբ առած ուխտագնացության մեծ թափը:

Դեռևս 4-րդ դարի առաջին կեսից Պաղեստինում անապատականությունն իր սկզբնավորությունն առավ Անտոնի աշակերտ Իլարիոն Գազացու շնորհիվ, ով կարճ ժամանակում Գազայում հազարավոր հետևորորդներ ունեցավ:

Երուսաղեմից հարավ` Հուդայական անապատում, մեծ ճանաչում ձեռք բերեց Եպիփան Կիպրացին:

Պաղեստինում մեծ տարածում գտան նաև կանանց մենաստանները: Հռոմեացի հարուստ ազնվականուհի Մելանյա Ավագը Ձիթենյաց լեռան վրա հիմնեց կանանց առաջին մենաստաններից մեկը: Բազմաթիվ նման մենաստանների հիմնադրումով նշանավորվեց նաև երկու այլ կանանց` Պավլայի ու Մելանյա Կրտսերի անունները: Պաղեստինյան վանականության առանձնահատուկություններից մեկը նրա էթնիկական բազմազանությունն է. ստեղծվում էին ինչպես հունական ու ասորական, այնպես էլ հայկական ու լատինական, իսկ ավելի ուշ` նաև վրացական վանական համայնքներ: Անապատականության մեծագույն հանգրվաններից էր նաև Ասորիքը` ներկայիս Սիրիան: Ասորական անպատականության նշանավոր դեմքերից էին Հակոբ Նիզիբիացին, Մար Ավգինը (Եվգենիոս), Հուլիանոսը և Եփրեմ Ասորին: Իսկ Սեբաստիայի հայազգի եպիսկոպոս Եվստաթեոսը հայտնի է իբրև Հարավային Պափլագոնիայի, Պոնտոսի և Հայաստանի վանական կյանքի հիմնադիր:

Լիբանանից հարավ` մինչև Հայաստան, մեծ տարածում ունեին միայնակյաց ճգնավորները, որոնց ինքնազրկանքներն ու ճգնությունները երբեմն ծայրահեղ դրսևորումներ էին ստանում: Նրանք մարմինը չարչարող քուրձ էին հագնում,սնվում էին խոտերով, իրենց շղթայում էին ժայռերին, ապրում էին գուբերում և այլն: Ավելի ուշ զարգացավ սյունակյացությունը, երբ ճգնակյացներն իրենց կյանքն անց էին կացնում հատուկ սյուների վրա, ուր կարող էին միայն կանգնել կամ ծնկել` ապրելով բաց երկնքի տակ` բոլորովին անպաշտպան տարերքի հարվածների դիմաց: Սրանցից հատկապես նշանավոր էր Սիմեոն Սյունակյացը, որ իր կյանքի մեծ մասն անց էր կացրել շուրջ տասնութ մետրանոց սյունի վրա, որտեղից նա քարոզում էր իր հազարավոր հետևորդներին և բժշկում իր մոտ բերված հիվանդներին:

Վանականությունը մեծ ծաղկում ապրեց Հայաստանին սահմանակից Կապադովկիայում` շնորհիվ կապադովկյան երեք մեծ հայրերի` Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզացու և Գրիգոր Նյուսացու: Բարսեղ Կեսարացին, որ դեռ վաղ հասակից հակված էր ճգնակեցության` շնորհիվ նման կյանքով ապրող իր մայր Էմիլիայի և քույր Մաքրինայի, ինչպես նաև Եվստաթեոս Սեբաստացու, մանրամասն ծանոթանալու համար Եգիպտոսի, Պաղեստինի ու Սիրիայի անապատականների կենցաղին` մեկնում է այդ երկրները և հարուստ փորձառություն ձեռք բերում: Պաքոմիոսից հետո նա դառնում է վանական կանոնադրություն գրած երկրորդ անձը: Նրա ՙՄեծ և փոքր վանական կանոնները՚ դառնում են արևելյան վանականության պաշտոնական կանոնադրությունը` մեծ արժեք ներկայացնելով նաև հետագայում արևմտյան վանականության համար: Բարսեղյան կանոնադրությամբ մեծ կարևորություն է տրվում վանականների հնազանդությանը վանահորը, որով վանականությունը ձեռք է բերում խիստ կազմակերպված բնույթ, ինչը կարևոր դեր է խաղում նրա հետագա զարգացման, տարածման և հարատևման մեջ:

Արևելյան վանականության հետագա կարևորագույն կենտրոններից մեկը դառնում է Կոստանդնուպոլիսը, իսկ ավելի ուշ` մինչև օրս ուղղափառ աշխարհում մեծ հեղինակություն վայելող Աթոս լեռան վանքերը:

Անապատականությունը դեպի Արևմուտք անցնում է մի փոքր ավելի ուշ` 5-րդ դարի սկզբին` արևելյան անապատականության ազդեցության շնորհիվ: Արևմտյան անապատականության հայրը համարվում է Հովհան Ոսկեբերանի աշակերտներից մեկը` Հովհաննես Կասսիանոսը, ով 415թ. Մարսելում հիմնում է Ս. Վիկտորի վանքը` մինչև կյանքի վերջը մնալով այդ վանքի վանահայրը: Արևմտյան անապատականության և վանականության ծաղկման մեջ մեծ երախտիք ունեն Հերոնիմոս Երանելին, Մարտինոս Տուրցին, Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին, Օգոստինոս Երանելին, իսկ 6-րդ դարում Բենեդիկտոս Նուրչիացին գրում է արևմտյան վանականության պաշտոնական կանոնադրությունը, որով արևմտյան վանականությունը վերջնականապես ինքնուրույնություն է ստանում արևելյանից: Աստիճանաբար ստեղծվում են արևմտյան վանականությանը առանձնահատուկ միաբանությունները` օրդենները, որոնք առանցքային դեր են ստանձնում Կաթոլիկ եկեղեցու գործունեության մեջ:

Վանականությունն Արևելքում համընդհանուր կերպով իր ծաղկման գագաթանակետին մնում է մինչև 12-րդ դար, որից հետո այն սկսում է թուլանալ, իսկ Բյուզանդական կայսրության անկումից հետո վերջնականապես առանձին բեկորների է վերածվում` զուտ տեղային բնույթի դրսևորումներ ստանալով: Արևմտյան վանականությանը մեծ հարված են հասցնում Վերածննդի ու Բողոքականության առաջացումը և Ֆրանսիական հեղափոխություն հետևանքով հասարակական մտայնության համընդհանուր աշխարհիկացման գործընթացը: Անապատականությունը թեպետ առաջացավ առանձին անհատների ինքնաբուխ նախաձեռնությամբ` Եկեղեցու նվիրապետական իշխանության ամիջական ներգործությունից թերևս մի փոքր անկախ, սակայն այն երբեք չվերածվեց Եկեղեցուց դուրս առանձին շարժման: Միայնակեցական անապատականների` անհատական կատարելության քրիստոնեական իդեալին գումարվեց նաև վանականների` հավաքական կատարյալ կենսակերպի իդեալը` իբրև օրինակ ունենալով քրիստոնեական առաջին համայնքներում իշխող փոխադարձ եղբայրասիրության և ծառայության ոգին: Այն կարելի է բնորոշել իբրև Երկնքի Արքայության` երկրի վրա հոգևոր խորհրդանիշն իրական կյանքի վերածելու գործընթաց: Վանականությունը սերտորեն ներգրավվեց նվիրապետական համակարգի մեջ` առաջացնելով կուսակրոնության ինստիտուտը: Վանքերում զարգացավ նաև Եկեղեցու պաշտամունքային ծիսակարգը` հակապես ամենօրյա աղոթաժամերի` ժամերգությունների համակարգը: Իբրև զուգահեռ բարիք` վանքերում ծաղկում ապրեց նաև քրիստոնեական մշակույթը: Վանքերը դարձան գիտակրթական և մշակութային օջախներ` մեծ առաջընթաց ապահովելով քրիստոնեական գրականության, արվեստի և գիտական տարբեր համակարգերի համար:

Մեր օրերում ևս, թեպետ ոչ երբեմնի հզորությամբ, վանքերը շարունակում են իրականացնել կարևոր առաքելություն` թե նպաստելով հոգևոր սպասավորների պատրաստությանը և թե հանդիսանալով մշակութային ուրույն կենտրոններ: