hravart

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ԻՆՆԵՐՈՐԴ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ԱՐԴԻ ՕՐԵՐ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆՕՐԵՆ ԱՐԴԻ ՕՐԵՐ Նույքան բեղմնավոր է եղել նաև Սեբաստիո դպրոցի ներկայացուցչի՝ Ասարի ժամանակակից Բունիաթ Սեբաստացու գործունեությունը: 1626 թ. Մարզվանում նա խմբագրել է Ամիրդովլաթ Ամասիացու «Օգուտ Բժշկության» գիրքը, որի ձեռագիր ընեդօրինակությունը (Մատենադարան #414) հիմք հանդիսացավ նրա քննական հրատարակության համար, որ լույս ընծայեց 1940 թ. Ստ. Մալխասյանցը: Այս գրքի ոգով տարիներ հետո Բունիաթ Սեբաստացին ընդհանրացրեց իր սեփական փորձը, Սամսունում գրած «Գիրք Բժշկական Տումարի» մեջ, որի համար, իր խոսքերով ասած, Ամիրդովլաթի նման հավաքել և ուսումնասիրել է օտար և հայ հեղինակների բազմաթիվ ստեղծագործություններ: 1632 թ. Բունիաթ Սեբաստացին խմբագրում է նաև Ամիրդովլաթի «Անգիտաց Անպէտը», որի քննական բնագիրը 1926 թ. լույս ընծայեց Կ. Բասմաջյանը: Սեբաստիո դպրոցի բժիշկների գործունեությամբ ավարտում է հայ միջնադարյան բժշկության զարգացման վերջին շրջանը: Թէև ընդհուպ մենչև ԺԸ դարի առաջին կէսը նույնիսկ ավելի ուշ առանձին հեղինակներ Ամիրդովլաթ Ամասիացու և Մխիթար Հերացու ավանդույթները ստեղծում են իրենց երկերը, բայց միջնադարյան հայ բժշկության այդ վերջին մոհիկանները այլևս չէին կարող դէմ կանգնել նորագույն բժշկության ճնշմանը: ԺԸ դարի երկրորդ կեսից սկսած հանդես են գալիս Եվրոպայի և Ռուսատանի բարձրագույն ուսունմական հաստատություններում կրթություն ստացած հայ բժիշկներ, որոնցից արժէ հիշատակել Պ. Քալանթարյանի, Ս. Շահրիմանյանի, Հ. Օղուլլուղյանի, Մ. Ռեստենի անունները: Միաժամանակ հայերեն են թարգմանում ռուս և եվրոպացի հեղինակների գործերը, այդ թվում նաև Ն. Մաքսիմովիչ-Ամրոդիկի (1744-1812թթ.) «Բժշկական կամ բժշկության մեջ օգտագործվող բուժիչ բույսերի նակարագրություն» գիրքը թարգմանված դեռևս հեղինակի կենդանության օրոք (Մաշտոցի անվան Մատենադարան ձեռագիր # 9285): Հարկ է նշել, որ հայ բժիշկները հաճախ եվրոպական գիտության տվյալները համադրում էին հայ ավանդական բժշկության հարուստ փորձի հետ: Այդ առումով առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Պետրոս Քալանթարյանի բժշկարանը: Նա ծնվել է 1735 թ. Նոր Ջուղայում, այնուհետև տեղափոխվել է Ռուսաստան, որտող և ընթացել է բժշկական և գիտական գործունեությունը: Իր «Բժշկարանի» նախաբանում, որ տպագրվել է 1793 թ. Դոնի Նախիջևանում, նա խնդրում է հիշել «համեստ բժիշկ Պետրոս Ջուղայեցուն, Հովհաննես Քալանթարյանի որդուն, որն այժմ բնակվում է Ռուսիո մայրաքաղաք Մոսկվայում»: Նրա գիրքը նվիրված է վարակիչ, ալերգիկ, մաշկային, հոգեկան, նյարդային և մի շարք այլ հիվանդությունների բուժման հարցերին, ընդ որում եվրոպական բժշկության մեջ գործածվող դեղամիջոցներից բացի, Պետրոս Քալանթարյանն առաջարկում է նաև մի շարք բուժիչ միջոցներ, որոնք լայն կիրառություն են ունեցել հայ միջնադարյան բժշկության մեջ: Հատկապես նա մեծ տեղ է տալիս քար մաշեցնող (լիտոլիտիկ) միջոցներին, որոնք հանդիպում են Ամիրդովլաթ Ամասիացու աշխատություններում: Պետրոս Քալանթարյանի «Բժշկարանը» նույնպես վերջում ունի բժշկական տերմինների բառարան, ընդ որում դեղամիջոցների անունները տրված են ոչ միայն լատիներեն և հայերեն այլև հունարեն, արաբերեն, պարսկերեն և ռուսերեն լեզուներով: Ամիրդովլաթ Ամասիացու ավանդույթների խոր ազդեցությունը զգացվում է նաև մի ուրիշ հայ անվանի բժիշկ և բուսաբան Ստեփաննոս Շահրիմանյանի (1766-1830 թթ.) ստեղծագործություններում, որը թէև կրթությունն ստացել է Եվրոպայում, բայց բժշկական գործունեությունը հիմնականում ծավալել է Կովկասում, հատկապես Թիֆլիսում, որը դարձավ հայ մշակութային կյանքի խոշորագույն կենդրոններից մէկը: Այստեղ է, որ նա 1794-1818 թվականներին գրում է իր «Տնկաբանություն կամ փղորայ Հայաստանի» ծավալուն աշխատությունը, որը դժբախտաբար դեռևս մնում է անտիպ: Հիշյալ աշխատության ձեռագիր ընդօրինակությունները, որոնք այսօր պահվում են Մաշտոցի անվան Մատենադարանում (ձեռակիր Թ 6267, 9856 և այլն), մեզ պատկերացում են տալիս այն մանրակրկիտ, ժրաջան ախխատանքի մասին, որ գրեթէ քառորդ դար շարունակ նա թափել է իր գրքի վրա: րքում նկարագրված են Հայաստանի դեղաբույսերը, ընդ որում հեղինակը լայնորէն օգտագործել է հայ միջնադարյան բուսաբուժության, ինչպես նև Ամիրդովլատ Ամասիացու տվյալները: Ստեփաննոս Շահրիմանյանի գրչին է պատկանում նաև ժանտախտի դեղային բուժման հարցերին նվիրված մի աշխատություն, որ նա գրել է 1796 թ. Կոստանդնուպոլսում, որտեղ այդ ժամանակ մոլեգնում էր ժանտախտի համաճարակը: Անհրաժեշտ է նշել, որ հայ բժիշկները Մխիթար Հերացուց սկսած միշտ էլ մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերել ինչպես ժանտախտի, այնպես էլ վարակիչ այլ հիվանդությունների պատճառագիտության և բուշման հարցերի նկատմամբ: Ի շարս Ստ. Շահրիմանյանի առաջարկած դեղամիջոցների նշված է նաև հայկավը, որը ժողովրդական բժշկության սիրված միջոցներից մէկն է: Դրա հետ միասին Ստ. Շահրիմանյանի ստեղծագործություններից պարզ երևում է, որ նա լավ ծանոթ էր եվրոպական նորագույն բժշկության և բուսաբանության նվաճումների և բուսական աշխարհի՝ Կարլ Լիննեյի դասագարգման հետ: Այս ամէնը իր վառ արտացոլումն է գտել նաև ԺԸ-ԺԹ դդ. մի ուրիշ հայ բժշկի՝ Միքայել Ռեստենի ստեղծագործության մեջ: Մ. Ռեստենը հեղինակ է «Գիրք Բժշկության» և «Կրթություն Բժշկական Արուեստի» երկերի վերջինիս գլուխներից մէկը վերնագրված «Նոր գիւտք արդի բժշկաց ի վերայ բժշկության»: ԺԹ դարի երկրորդ կեսինհանդես են գալիս տաղանդավոր բժիշկների մի ամբողջ համաստեղություն՝ Մարգար Առուստամյան (1854-1901), Վահան Արծրունի (1857-1947), Հարություն Միրզա-Ավագյան (1879-1938), Լևոն Հովանիսսյան (1885-1970) և շատ ուրիշներ, որոնք հանդիսացան հայ բժշկության հին բնագավառների բարեփոխողնոր և նոր բանագավառների հիմնադիրներ: Ա. Քեչեկի, Ա. Մելիք-Ադամյանի, . Արեշյանի, Հ. աբրիելյանի և ուրիշ ականավոր գիտնականների անունների հետ է կապված արդի հայ բժշկության մի շարք կարևորագույն բնագավառների՝ վիրաբուժության, թերապիայի, մանկաբարձության, մանկաբուժության զարգացումը: Նրանց ջանքերով սկիզբ դրվեց Հայաստանի բժշկության վերածննդին, որը, յուրացնելով հին և միջնադարյան բժշկության հարուստ ավանդույնթները զգալի գործ կատարեց հիվանդությունների բուժման և կանխարգելման գործում, ի սպառ վերացնելով մի շարք վարակիչ հիվանդություններ, որոնք առաջ երկրամասային ախտաբանության դրսևորումներ էին: Հայ ժողովրդական և դասական բժշկության վիթխարի փորձը բուսաբուժության բնագավառում ուշադրության արժանացավ և ուսումնասիրվեց այնպիսի խոշոր մասնագետների կողմից, ինչպիսիք են Հ. Սեպետճյանը, Ս. Միրզոյանը, Ս. Չոլոտնիցկայան և ուրիշներ, հանդիսանալով անսպառ գանձարան հանրապետության դեղագործական արտադրության համար; Ժամանկակից բժշկությունը այսօր ավելի հաճախ է դիմում հայ ավանդական բժշկության հարուստ փորձին՝ օգտվելով ինչպես գրավոր ացբյուրներից՝ միջնադարյան հայ բժշկապետների աշխատություններից, այնպես էլ ժողովրդական բուժակների բանավոր ավանդույթներից: Հետևաբար հայ բժշկության բազմադարյան հարուստ փորձը ոչ միայն զուտ պատմական նշանակություն ունի, այլև գործնական արժեք է ներկայացնում մի շարք հիվանդություններ՝ այն է չարորակ ուռուցք, աթերոսկլերոզ, հոգեկան խանգարումներ ու ալերգիկ հիվանդություններ բուժելու համար, որոնց պրոբլեմը արդի գիտության մեջ դեռևս լուծված չէ: Վ Ե Ր Ջ

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ՈՒԹԵՐՈՐԴ ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹ ԱՄԱՍԻԱՑԻ Հայ բժշկապետը ծնվել է Փոքր Ասիայի Ամասիա քաղաքում, որ մեծ թվով հայ բնակչություն, դպրոցներ և եկեղեցի ուներ: Թէև նրա ծննդյան ստույգ թվականը հայտնի չէ, բայց հայ բժշկության պատմության գիտակները մի շարք կողմնանկի տվյալների հիման վրա ենթադրում են, որ նա հավանաբար ծնվել է ԺԵ դարի առաջին քառորդում: Դա քաղաքական փոթորկալից ցնցումների շրջան էր, երբ Հայաստանի արևմտյան նահանգներն ընկան թուրք-օսմանների տիրապետության տակ: Ամիրդովլաթ Ամասիացին ժամանակակից, գուցէ և ականատես էր 1453 թ. Կոստանդնուպոլսի գրավմանը Մահմեդ Երկրորդի կողմից, քանի որ ԺԵ դարի հիսունական թվականներին նա հայրենի քաղաքից տեղափոխվել և բնակություն էր հաստատտել այս հռչակավոր մշակութային կենտրոնում, որտեղ և հավանաբար բժշկակական դասընթացներն անցել է հմուտ բժիշկների մոտ: Քառորդ դար հետո՝ կյանքի մայրամուտին, Ամիրդովլաթը այդ մասին հետևյալն է գրել. «Ապա ես ճամփա ընկա թափառելու զանազան քաղաքներ, անցա ծովով, շրջեցի մակեդոնացվոց երկիրը և բնակություն հաստատաեցի Կոստանդնուպոլսում»: Այստեղ Ամիրդովլաթը շուտով լայն ճանաչում է ձեռք բերում իբրև բժիշկ և հրավիրվում է Մահմեդ երկրորդ սուլթանի պալատը որպես նրա անձնական բժիշկ, ստանալլով «Ջառահբաշի Ըռամատանին» պատվավոր տիտղոսը, բառացի նշանակում է «գլխավոր վիրաբույժ1/ակնաբույժ2 »: Ամիրդովլաթ Ամասիացին արդեն փորձառու և լայն գիտելիքների տեր բժիշկ էր, երբ 1459 թ. Կոսդանտդնուպոլսում Շադի Բեկի որդի Վարդի խնդրանքով գրեց իր առաջին աշխատությունը «Ուսում Բժշկության» վերնագրով, որի մեջ անտիկ բժիշկներւ՝ Հիպոկրատեսի, Գաղիանոսի և արաբական բժշկության ճանաչված հեղինակությունների՝ Ալ Ռազիի և Իբն Սինայի ոգով քննության են առնված սաղմնաբանության, մարդակազմության, բնախոսության, դեղագիտության, ախտաբանության և հիգենիայի3 հարցերը: Բայց դրա հետ միասին Ամիրդովլաթ Ամասիացու «Ուսումն Բժշկության» գրքում նկատելի է հեղինակի ձգտումը՝ վերանայելու հայ ժողովրդական բժշկության դարավոր փորձը դեղագիտության4 բնագավառում, որի նկատմամբ իր ստեդծագործական կյանքի ողջ ընթացքում մեր բժշկապետը խոր հետաքրքրություն է ցուցաբերել: Այդ հետաքրքրության վառ արտահայտությունն էր իր առաջին «Ախրապատինը», գրված նույն՝ 1459 թվականին: Կարևոր է նշել նաև, որ շրջանի իր այդ աշխատության մեջ նա փորձել է կազմել այսպես ասած «պարզ» և «բարդ» դեղամիջոցների բառարաններ, որոնցից հետագայում՝ գրեթէ քառորդ դար անց, ստեղծվեցին նրա երկու ստվար աշխատությունները՝ երկրորդ «Ախրապատինը» և «Անգիտաց Անպէտը»: Անդրադառնալով առաջին «Ախրիպատինին», որի ինքնագիրը այժմ պահվում է Մաշտոցի անվան մատենադարանում (ձեռագիր # 8871), պետք է նշել այդ գործի բացարձակ արժեքը հայ բժշկության պատմության համար: Իսկ «Ուսումն Բժշկությանը» հետագայում հիմնովին վերամշակվել է հեղինակի կողմից, հարստացվել նոր բաժիններով, որոնք նվիրված էին ախտաբանության և մահճաբուժության հարցերին: Այդ աշխատության կլինիկական մասի շարադրության ըստ երևույթին բավական երկար ժամանակ է պահանջել, այնպես որ Ամիրդովլաթի հետևյալ գիրքը՝ «Օգուտ Բժշկության» վերնագրով, ավարտել է 1469 թ. Ֆիլիպոպոլ քաղաքում (այժմյան լովդիվ քաղաքը Բուլղարիայում): Այս աշխատության մեջ մանրամսն շարադրված են հեղինակի հայացքները բժշկության բոլոր հիմնական հարցերի մասին, ընդ որում զարմանք է պատճառում հայ բժշկապետի լայն աժխարհահայացքը և նախորդ բժշկական գրականաության (և անտիկ, և արաբական) խոր իմացությունը: րքի առաջաբանում Ամիրդովլաթը միջնադարյան հայ բժիշկներին հատուկ համեստությամբ հետևյալն է գրել. «Այն էլ իմացիր, եղբայր, որ այս գիրքը իմ խոսքը չէ, այլ հին իմաստունների և իմաստուն բժիշկների և վերջին փիլիսոփաների և բոլոր բժիշկների խոսքն է՝ այն է Հիպոկրատեսի և աղիանոսի, և Արճիճանեսի, և Ֆլուսի, և Ռուֆոսիի, և Դևճանիսի, և Մասրճուէի, և Հեսուի, և Մասուվայի որդու, և Ապուճարեհի, և Մասեհի, Զաքարիայի որդու, և Սապիթ Կուռայի, և Հունանի, և Սինայի որդու, և Դիատողի, և Եհաննայի և շատ ուրիշների, որ այս գետության ասպարեզում շատ են աշխատել: Ես սրանց գերքերից եմ քաղել և գրել մեծ աշխատանք թափելով, իմ սեփական ձեռքով»: «Օգուտ Բժշկությանը» գրված է իր ժամանկի լավագույն բժշկական երկերի մակարդակով և ընդհանրացնումն է միջնադարյան հայ բժիշկների գիտելիքները բժշկության տեսական և գործնական5 հարցերի վերաբերյալ: Առավել ուրույն բնույթ է գրում նրա երկի մահճաբանության բաժինը: Այստեղ սիստեմավորված ձևով տրված են ներքին օրգանների՝ ուղեղի, նյարդերի, զգայարանների, սրտի, շնչառական օրգանների, լյարդի, ստամոքսի, աղիների, փայծաղի, միզասեռական և այլ համագարգերի 200-ից ավելի հիվանդությունների, ինչպես նաև ջերմերի, բարորակ6 և չարորակ7 ուռուցքների8 , թունավորումների, մաշկային և այլ հիվանդությունների նակարագրությունները և դեղաբուժման ու սննդաբուժման մեթոդները: Նրա կենսագրության այդ տասնամյա ժամանակաշրջանը, որի ընթացքում ստեղծվեցին մեծ բժշկապետի փորձն ընդանհարացնող այդ մեծարժեք երկերը, միաժամանակ հագեցած էր նրա անձնական կյանքում տեղի ունեցող դրամատիկ իրադարձություններով: Մի կողմից նա գնալով ավելի է ճանաչում ստանում որպես մարդասէր բժիշկ և տաղանդավոր գիտնական, իսկ մյուս կողմից քրիստոնյա բժիշկը նախանձ ու բացահայտ ատելություն է հարուցում իր թշնամիների մեջ, որոնք քիչ չէին մահմեդական տիրակալի պալատում: «Օգուտ Բժշկութեան» գրքի նախաբանում Ամիրդովլաթը գրում է. «Շատ դժվարություններ ու փորձանքներ եմ քաշել անօրենների ու օտարազգինեների, դատավորների, թագավորների և իշխանների երեսից: Երկար տարիներ պանդուխտ եմ եղել. տեսել եմ ժամանակի չարն ու բարին, փորձանքների եմ հանդիպել, հարստություն ու աղքատություն եմ քաշել, թափառել եմ երկրից երկիր և իմ բժշկությունն եմ փորձել ըստ իմ իմացածի, ծառայել եմ հիվանդներին՝ մեծամեծներին ու իշխաններին, հազարապետներին ու հարյուրապետներին, քղաքացիներին ու աղքատներին, ծերերին ու մանուկներին...»: Ստիպված լինելով հեռանալ մայրաքաղաքից, Ամիրդովլաթն անօգուտ չանցկացրեց արտաքսման տասը տարիները: Շարունակելով իր մարդասիրական պարտքը կատարել հիվանդների հանդէպ, հարուստ լիներ նա թէ աղքատ, Ամիրդովլաթը միաժամանակ ծանոթանում էր այն երկիրների դեղաբույսերի հետ, ու նրան նետում էր բժիշկ պերիոդետի ճակատագիրը, հաճախ փորձարարական հետազոտություններ կատարելով դեղաբուժության բնագավառում: 70-ական թվականներին Ամիրդովլաթը աքսորից վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս և, դատելով ձեռագրական մի քանի շարք տվյալներից, կրկին հաստատվեց սուլթանի անձնական բժիշկի պատվավոր պաշտոնում9 : Այդ տարիներին որոշակիորեն դրսևորվեց նաև մեծ բժշկապետի սերը հայ մատենագրության նակատմամբ, հին աշխարհի բժիշկների և փիլիսոփաների ստեղծագործությունների նկատմամաբ: Մի ժողովածուի (Մաշթոցի անվան մատեբադարան. ձեռագիր #1921) հիշատակարանում, որ պարունակում է Գրիգոր Տաթևացու մեկնությունները, գրիչ Անդրեասը հաղորդում է, որ այդ ձեռագիրը ընդօրինակված է 1492 թ. Ամասիայում բժիշկ Ամիրդովլաթի ցանկությամբ և համաձայնությամբ... որը ներկայումս իր գրասիրությամբ հանդիսանում է երկրորդ Պտղեմիոս»: «Անգիտաց Անպէտ» գրքի հիշատակարանում, որն այսօր պահվում է Բրիտանական թանգարանում (ձեռագիր # 3712), նշված է Ամիրդովլաթի մահվան ստույգ թվականը՝ «Փոխեցավ ի Քրիստոս Ամիրդովլաթ բժիշկն թարգմանող գրոցս ի թվ. ՋԽԵ (1496), Դեկտ. Ը [8], օրն Հինգշաբթի»: Իր կյանքի վերջին շրջանում նա ստեղծել է իր ամենանշանակալից աշխատութիունները դեղագիտության վերաբերյալ «Ախրապատինը»10 (1481) և «Անգիտաց Անպէտ11 » (1482): Նրանցից քիչ առաջ Ամիրդովլաթը գրել էր «Գիրք Ռամկականը»12 (1474) որ իրավունք է տալիս Մխիթար Հերացու նման նրան ևս աստղաբաշխ կոչելու, հասկանալի է, այդ միջնադարյան իմաստով, երբ հաճախ իրար էին հյուսվում աստզաբաշխություն և ազտղագիտություները: Ամիրդովլաթ Ամասիացու ստեղծագործության հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ թէև նա զբաղվել է գործնական վիրաբուժությամբ, հատկապես ակնաբուժության բանգավառում, բայց ամբողջությամբ վերցրած նա նախապատվությունը տալիս էր բուժման կոնսերվատիվ մեթոդներին (դեղաբուժություն, բուսաբուժություն, սննդաբուժում13 ) Հարկավոր է նշել նաև, որ հայ բժշկապետի ինքնատիպությունը առավել որոշակի հանդես է գալիս դեղագիտության բնագավառում, որտեղ նա ի մի է բերել ժողովրդական բժիշկների և դասական բժշկության ներկայացուցիչների դարավոր փորձը: Ամիրդովլաթի «Անգիտաց Անպէտը», որ հանդիսանում է միջնադարյան հայկական դեղագիտության հանրագիտարան (ըստ որում դեղանունները տրված են հինգ լեզուներով հայերեն, հունարեն, լատիներեն, արաբերեն և պարսկերեն), պարունակում է 3500-ից աւելի բուժիչ բույսերի, կենդանիների և հանքային նյութերի անվանումներ և նրանց հոմանիշներրը, իրավամբ համարվում է հայկական բժշկության գագաթը: Այդ գործի հետազոտությունը արդի բժիշկներին հնարավորություն է տալիս ծանոթանալու միջնադարյան հայ բժշկության դեղամիջոցների և առաջին հերթին բուսաբուժության հետ, որ նրա ամենակարևոր բնագավառն էր: Պարզվում է, որ այն բոլոր հիվանդությունների բուժման համար, որոնց առաջացման մեջ, այսօրվա տվյալներրով, որոշակի դեր ունի վարակիչ-ալերգիկ գործոնը, Ամիրդովլաթ Ամասիացին օգտագործել է մի շարք բույսեր, դրանք են կոծծուկը, կղմուխը, երիցուկը, ֆարձվենյանը, մշտիկը, ուրցը, խնկեղեգը, սև գնդիկը, տատաշը, քարասերմիկը, որոնք հատուկ են Հայաստանի բուսական աշխարհին: Այս բոլոր բույսերը հարուստ են եթերային յուղերով, վիտամիններով, բուսական հորմոններով և այլ ակտիվ նյութերով, որոնցով էլ պայմանավորված է նրանց բուժիչ ներգործությունը: Նույն փորձնական ճանապարհով էլ հայ բժշկապետը պարզել է մարգացնծուի, երջնակի, կուսածաղկի, արևադարձի, սորնջանի և որոշ այլ բույսերի հակաուռուցքային հատկությունները, բույսեր, որ այսօրվա տվյալներով պարունակում են կումարինի և ֆուրոկումարինի ածանցյալներ ինչպես նաև կոլխիցին14 և վինբլաստին ալկալոիդներ15 , որոնք օժտված են հակաուռուցքային16 ներգործությամբ: Ամիրդովլաթը մեծ նաշանակություն էր տալիս այն բույսերին որոնք օժտված են հակաթունային (նարդոս, վաղենակ, երկաթախոտ) և տոնուսը բարձրացնող (սղանգ, լոշտակ) հատկություններով, որոնք նա միաժամանակ օգտագործել է որպես վաղաժամ ծերությունը կանխող և առողջությունն ու երիտասարդությունը պահպանելուն նպաստող հակասկլերոտիկ միջոցներ: Նույն նապատակով նա կիրառում էր որոշ բուսական, կենդանական և անօրգանական ծագում ունեցող խեժեր (քաղբանը, սեպքինաճը, անգուժատը, ակնամոմը և այլն): Մարմնի տոնուսը բարձրացնելու, վերքերը ապաքինելու և ուռուցքները բուժելու համար Ամիրդովլաթը խորհուրդ է տալիս օգտագործել մումիան17 , բարդ բանական միացություն, որը գոյացել է բույսերի մնացորդներից, կենդանիների աղբից, և ածխաջրածինների քայքայումից18 տարբեր երկրների քարայրներում (Պարսկաստան, Աֆղանիստան, Միջին Ասիա): «Անգիտաց Անպէտ»-ում կան տեղեկություններ մումիայի արդյունահանման մասին բուն Հայաստանում: «Գրքիս հեղինակը ասում է, որ գոյություն ունեն 10 մերձակա քարայրներ, ուր պեղում են մումիա: Եվ սրանք 10 անուն են կրում»: Թեպետ նա չի հայտնում այդ անունները, սակայն մումիայի հայտնագործումը արդի Հայաստանի բնաշխարհում (Եղեգնաձորի քարայրներ) հաստատում է միջնադարյան հայ բժշկապետի ասածը: Հայկական դեղամիջոցների այս վիթխարի քանակը ազատորեն և նպատակին օգտագործելու համար հարկավոր էին ոչ միայն բժշկի մեծ փորձ և խորը իմացություններ, այլև բուսաբանի, կենդանաբանի և քիմիկոսի լայն գիտելիքներ: Այս բոլոր հատկուտյուններով ներդաշնակորեն օժտված էր Ամիրդովլաթ Ամասիացին, որն իր նշանակալի ավանդն էր մուծել միջնադարյան բժշկության գանձարանը, ստեղծելով բժշկագիտական երկերի մի ամբողջ գրադարան, գրված ժողովրդին մատչելի միջին հայերենով, ըստ Մխիթար Հերացու ավանդույթի, և որոնք գրեթէ բոլորը բարեբախտաբար պահպանվել են մինչև մեր օրերը: Այպիսով հայ բժշկապետի երկարատև օգտակար կյանքը հագեցած է եղել բժշկական սխրանքով և նվիրվածությամբ, հետազոտություններով և դեղամիջոցների որոնումներով, ձեռագիր հավաքելով ու փրկելով և գրքեր ստեղծելով: Բազմակողմանի ընդունակությունների տէր Ամիրդովլաթն օժտված էր նաև բանաստեղծական ձիրքով, որ իր արտահայտությունն է գտել նշված երկերում շռայլորէն շաղ տված ասույթներում և բանստեղծություններում: Բժշկի պարտքի խոր գիտակցությամբ, բարոյագիտական բարձր պահանջներով են տոգորված Ամիրդովլաթի աշխատությունները: Նա հաճախ կանգ է առնում բժշկի բարոյական նկարագրի վրա. «Բժիշկը պէտք է օժտված լինի բանականությամբ և պարտքի գիտակցությամբ: Ոչ մի դէպքում նա չպէտք է լինի գենեմոլ, ագահ, և շահախնդիր: Նա պարտավոր է սիրել աղքատներին, լինել գթառատ, նվիրված, ասվածավախ, բարոյապես մաքուր: Եթէ նա չի կարողանում հասկանալ հիվանդության էությունը, ապա պէտք չէ որ դեղ տա հիվանդին, որպեսզի չարատավորի իր անունը: Իսկ եթէ նա անգետ է, ապա ավելի լավ է նրան չհրավիրել հիվանդի մոտ և ընդհանրապես նրան բժիշկ չհամարել»: Այս պահանջներից շատերը ժամանակին ձևակերպել է դեռ անտիկ բժշկության հայրը՝ Հիպոկրատեսը: Բոլոր մեծ բժիշկների նման Ամիրդովլաթը մենակ չէր գիտության մեջ: Նա ստեղծեց հայ բուսաբույժ բժիշկների մի ամբողջ դպրոց, որ գոյատևեց մի քանի դար շարունակ և որի ազդեցության հետքերը նշմարվում են Սեբաստիայի բժշկական դպրոցի նարկայացուցիչների՝ Հովասափ, Ասար և Բունիաթ Սեբաստացիների երկերում: Ամիրդովլաթ Ամասիացու գրքերը, որոնց մեջ, ինչպես և Իբն Սինայի «Կանոնում», ներկայացված են բժշկության գրեթէ բոլոր կարևոր բաժինները՝ սաղմնաբանությունը, մարդակազմությունը, բնախոսությունը, մահճաբուժությունը, դեղագիտությունը, վիրաբուժությունը և թերապիան, դարեր շարունակ հանդիսացել են բժշկական գետելիքների հանրագիտարան: Աշխարհով մէկ ցրված նրանց բազմաթիվ ձեռագիր ընդօրինակությունները խոսում են այն մեծ հետաքրքրության մասին, որ ցուցաբերել են միջնադարյան հայ բժիշկները Ամիրդվլաթ Ամասիացու ստեղծագործության նկատմամբ: Ինչպես վերը նշեցինք, Ամիրդովլաթ Ամասիացու ավանդույթները որոշակի ազդեցություն են գործոլ Սեբաստիա հայ բժշկական դպրոցի ներկայացուցիչների վրա, որոնք, սեփական երկեր ստեղծելուց բացի, մեծ ուշադրություն են դարձրել նաև Ամիրդովլաթի ստեղծագործությունները խմբագրելու և մեկնաբանելու վրա: Այսպես, Ասար Սեբաստացին 1614 թ. գրում է «Գիրք Բժշկական Արհեստի», որ կցված է նաև նժշկական բառարան հինգ լեզվով: Այդ գիրքը հետաքրքրական է նաև նրանով, որ այստեղ բերված են ընդարձակ քաղվածքներ Մխիթար Հերացու և այլ բժիշկների կորած աշխատություններից: Իսկ 1625 թ. խմբագրելով Աբուսայիդի «Մարդակազմությունը», Ասար Սեբաստացին նրա մեջ մուծել է աչքի կազմության մասին մի հատված հայ բժշկապետի՝ այժմ կորած աշխատությունից, որ վերաբերում է ակնաբուժությամբ: Ջառահ բաշի (պրսկ. جرّاح باشی). = Surgeon General Ակնաբույժ = Ophtalmologist Հիգենիա = Hygiene = Առողջաբանություն Դեղագիտություն = Pharmacology Տեսական և գործնական = Theoretical & Practical Բարորակ = Benign Չարորակ = Malignant Ուռուցք = Tumor Պատվավոր պաշտոն = Honorary Office. It would be interesting to know if Turkish literature ever acknowledges him, and if so, they acknowledge his ethnic origin. It would be hard to deny as he has written in Armenian. No self respecting Turk would write in Armenian. Ախրապատին = Ախրապատին = Ախրաբադին (հունարեն. grafidion, գրքույկ, որից արաբ. aqrabadin) գ. Միջին դարերում դեղագիտության և դեղաշինության գիրք, որի մեջ բացատրվում էին դեղերի հատկությունները, նրանց պատրաստելու եղանակը և գործածությունը: Հայերեն բազմաթիվ ախրաբադիններ (կամ ախրապատիններ) կան, որոնք խմբագրված են Ամիրդովլաթի գրած ախրաբադինից: Ստ. Մալխասյանց, Հայերեն բացատրական բառարան, հատ. Ա, էջ 22: Անգիտաց անպետ» =Useles, Ignorant Ռամկական = Popular, (profane). Սննդաբուժում = Therapeutic alimentation Կոլխիցին = Colchicine Վինբլաստին ալկալոիդներ = Viblastine alkaloies (Anticancer drug) Հակաուռուցքա յին = Antitumor, anticancer Մումիա = Mummy Քայքայում = Destructive. Destructive distillation of hydrocarbons (adzkhajratsin) which is the main source of Coal Tar and Phenol/Carbolic Acid.

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ՅՈԹԵՐՐՈՐԴ ՏԱԹԵՒ Ժ-ԺԴ դարերում զգալի աշխատություն է նկատվում նաև պատմական Հայասատանի բարցրագույն դպրոցների գործունեության մեջ: Երզնկայում, Տաթոևում, որտեղ դեռևս ուժեղ էին անտիկ գիտիտության աւանդները, ուսուցանվում էին բնական գիտությունների հիմունքներ և բժշկություն: Պէտք է նշել, որ այդ շրջանում Քռնիի և Ծործորի բարցրագույն դպրոցներում, որոնք դարձան ունիթորական1 շարժման կենտրոններ, լատիներենից հայերեն են թարգմանվել միջնադարյան Եվրոպայի մի շարք ականավոր գիտնականների, այդ թվում նաև անվանի փիլիսոփա, բուսաբան, կենդանաբան և բժիշկ Ալբերտ Մեծի, ինչպես նաև Թովմա Ակվինացու2 աստվածաբանական և փիլիսոփայական երկերը: Այդ թարգմանաությունների շնորհիվ, որոնց մեջ Անաքսագորասի, Էմբեդոկլեսի, Պղատոնի և Արիստոտելի երգերից ծավալուն մեջբերումներ էին արվում, միջնադարյան հայ գիտության մեջ կրկին լցվում էր անտիկ աշխարհի կենարար շունչը: Այսպիսով, թեև հայ ունիթորական գործիչների գաղափարա-քաղաքական դրույթները հանդիպեցին պատմական Հայաստանի բարձրագույն և, առաջին հերթին, Գլաձորի և Տաթևի դպրոցների ականավոր գործիչների համառ դիմադրությանը, բայց այդ ամենևին չխանգարեց նրանց ուսումնանսիրելու և գիտական լայն շրջանառության մեջ դնելու այնպիսի աշխատություններ, որոնք ստեղծվել էին հայ ունիթոր Հովհաննես Քռնեցու, Հակոբ Քռնեցու, Հովհաննես Ծործորեցու և եվրոպացի գիտնականների՝ Բարդուղիմեոս Մարաղացու, Հովնան Անգլիացու և Պետրոս Արագոնացու համագործակցությամբ: Պատմական Հայաստանի դպրոցներից արժէ հատկապես հիշատակել Տաթևի բարձրագույն դպրոցը, որի հետ սերտորէն կապված էր միջնադարյան Հայաստանի խոշորագույն մտածողների՝ Հովհաննես Որոտնացու և Գրիգոր Տաթևացու (1346-1409 թթ.) գործունեությունը, որոնց երկերում քննվում են ոչ թէ միայն փիլիսոփայության հիմնական խնդիրները, այլև բնագիտության և բժշկության հարցերը: Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք Հարցմանը» մի ծավալուն աշխատություն է՝ գրված 1389 թ. հարց ու պատասխանի ձևով: Հեղինակի մտքերը մարդակազմության, կենսաբանության, հոգեբանության և սաղնմաբանության վերաբերյալ շարադրված են հին և միջնադարյան հեղինակների՝ Պղատոնի, Արիստոտելի, Գրիգոր Նյուսացու և Նեմեսիոս Էմեսացու ոգով: Նկատելի է նաև, որ Տաթևացին քաջ ծանոթ է եղել Ապբերտ Մեծի աշխատություններին: «Գիրք Հարցմանցում» հատկապես քննված է պատկերացության ուսմունքը3, որի նկատմամբ Տաթեվացին ցուցաբերել է քննադատական վերաբերմունք և որը ժամանակին այնքան հետաքրքրել է նաև «Compendium4 Theologicae Veritatis5»-ի հեղինակին պատասխանելով «ճշմարտացի են արդյոք պատկերացուցիչ գծերը, արդյոք նրանք արտահայտում են մարդու բնավորությունը», Տաթևացին գրում է. «Մենք ասում ենք, որ նրանք ճշմարտացի չեն, ելենելով հետևյալ հինգ պատճառներից: Նախ և առաջ այդպիսի նշանները պարտադիր չեն մարդու համար, նրանք ցույց են տալիս, որ բնությունը որոշակի ձգտումներ ունի, երկրորդ՝ քանի որ մեծ կամ փոքր չեն, և երբեմն նույնանման են բոլոր մարդկանց մոտ, երրորդ՝ քանի որ դրանք ցանկության դեպքում կարելի է ճնշել բանականությամբ, չորրորդ՝ այդ նշանները շատ դէպքերում լինում են պատահական ու ոչ թե բնական, և, հինգերորդ՝ քանի որ մարդ կարող է իր սովորության հակառակ , ժուժկալությամբ, աղոթքով կամ իշխելով իր մարմնին՝ սանձել իրեն և չդրեսևորել այդ հատկությունները: Այս ամենից ելնելով պետք չէ մարդկանց մասին վատ դատել, եթե նրանց մոտ առկա են նման նշաններ»: Կիլիկյան Հայկական թագավորության կործանումը Ժ դարի վերջին, ինչպես նաև ԺԵ-ԺԶ դարերի անընդհատ պատերազմները Օսմանյան Թուրքիայի և Պարկաստանի մեջև պատմական Հայաստանի տեղերին տիրելու համար, պատճառ եղան հայ մշակույթի անկման: Այդ ծանր ժամանակներում Հայաստանում միայն մի քանի մշակութային կենտրոններում էին պահպանվում հայ դասական բժշկության ավանդույթները, որի վերջին պայծառ բռնկումը եղավ ԺԵ դարի բժիշկ Ամիրդովլաթ Ամասիացու ստեղծագործությունը: Նա նախորդ շրջանի այն գործի շարունակող ու զարգացնողն եղավ, որով, ըստ իր սեփական խոսքերի, «Զբաղվել են մեր առաջին բժիշկները՝ Մեծ Մխիթարը, բժիշկ Ահարոնը, նրա որդին՝ բժիշկ Ստեփանոսը, և նրանց տոհմը, բժիշկ Ճոշլինը, բժիշկ Սարգիսը, բժիշկ Դեղինը, բժիշկ Սիմավոնը, բժիշկ Վահրամը, որոնք շատ գրքեր են գրել դեղորայքների ներգործության ու օգտակարության մասին»: Ունիթորական = Unitarian Թովմա Ակվինացի = Thomas Aquinas, Theologian / Philosopher (1225-1274). Birthplace: Roccasecca, Italy. Best Known As: Medieval Catholic scholar who wrote Summa Theologica http://www.answers.com/thomas+aquinas?gwp=...53&method=3 Պատկերացության ուսմունք = ֆիզիոգնոմիայի = Physiognomy = The art of judging human character from facial features. Compendium = Համառոտագիր, կոնսպեկտ, ամփոփում Veritatis (veritable) = Իսկական, ճշմարիտ, ստույգ

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ՎԵՑԵՈՈՐԴ ԱԲՈՒՍԱՅԻԴ Ինչ վերաբերում է Աբուսայիդի ասորական ծագմանը, ապա այդ մի արտասովոր երևույթ չէր Կիլիկյան Հայաստանի պայմաններում, որտեղ կողք-կողքի ապրել և գործել են հայերը, հույները, ասորիները: Հայ և ասորի բժիշկների գիտական կապերը, որոնց մասին մենք տեղեկություններ ունենք դեռևս Ժ դարի վերջից, հատկապես ամրապնդվեցին ԺԱ-Ժ դարերում: Հայ միջնադարյան աղբյուրներում պահպանվել են նաև ազգությամբ ասորի ուրիշ բժիշկների անունները. որոնք գործել են հայ բժշկության անդաստանում, իրենց երկերը գրելով հայ ընթերցողի համար: Հիշենք նրանից մի քանիսին՝ Իշոխ («Գիրք ի Վերայ Բնության»), Աբուլ-Ֆառաջ, Խասնուկ, Ֆառաջ («Բժշկարան Ձիոյ և Առհասարակ Գրաստնոյ»): Նրանք բոլորն էլ ապրել են հայկական միջավայրում, իրենց երկերը շարադրել միջին հայերենով և սերտ, բարեկամական կապերի մեջ են եղել հայ մշակույթի գործիչների հետ: Աբուսայիդը Կիլիկյան Հայաստանում մեծ համբավ է վայելել ոչ միայն որպես բժիշկ, այլև որպես բազամկողմանի զարգացած, խոր գիտելիքների տէր անձնավորություն: Այսպես օրինակ, Ներսես Շնորհալին իր հռչակավոր «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը գրելիս նրանից տեղեկություններ է հարցրել Եդեսիա քղաքի անվան ծագման մասին: Կիլկիկյան Հայաստանում ապրող ազգոաւթյամբ ասորի բժիշկների աշխատանքների շարքում յուրօրինակ տեղ է գրավում բժիշկ փիլիսոփա Իշոխի «Գիրք ի Վերայ Բնության» երկը, որի մեջ ընդհանրացված են ոչ միայն աստղագիտության, աշխարհագրության, եղանակաբանության1 , հանքաբանության, և բուսաբանության հարցերը, այլև բնագիտության և բժշկության տվյալները: Այստեղ քննված են մարդակազմության, բնախոսության, սաղմնաբանության2 և բուսաբուժության հարցերը: Արժէ նշել, որ մարդակազմության և բնախոսության վերաբրյալ նրա տվյալները շատ մոտ են այն տեղեկություններին, որ կան Գրիգոր Նյուսացու և Աբուսայիդի անատոմիական գրքերում: Ինչ վերաբերում է սաղմնաբանության , ապա այդ բաժնում նա քննում է բեղմնավորման3, պտղի ձևավորման ու զարգացման հարցերը, ցուցաբերելով խոր գիտելիքներ: Այսպես, Իշոխը գրել է. «Առաջին օրը նախ և առաջ գոյանում է արյունը, ապա՝ սաղմը, որ 40 օր օժտված է լինում աճելու ուժով: Սկզբում առաջանում է գլուխը և աճոմ են ոտքերը, ապա աճում են ձեռքերը, իսկ 50-րդ օրը առաջանում են աչքերը և բոլոր ներքին օրգանները... Երեք ամսվա ընթացքում սաղմը ձևավորվում և ստանում է իրեն հատուկ կերպարանքը»: Մարդու օրգանների և հյուսվածքների, ինչպես նաև սեռի առաջացումը Իշոխը կապում է 4 տարրերի հետ բայց , չնայած սխոլաստիկ տեսության ճնշմանը, նրա մոտ զդացվում է ինքուրույնաբար մտածելու և սեփական փորձի օգնությամբ սաղմնաբանական բարդ հարցերը ուսունմասիրելու ձգտում: Իշոխին զբաղեցրել է նաև չբերության4 պրոբլեմը: Նա շատ է խորհել այդ հիվանդության պատճառների մասին և ահա թէ ինչ է գրում. «Չբերության շատ պատճառներ են լինում. կան կանայք, որ ի բնէ զուրկ են արգանդից: Չբերությունը առաջանում է և հիվանդություններից, ինչպես նաև տղամարդու կամ կնոջ սեռական չափից դուրս սառնության պատճառով»: Իշոխի հայացքները այդ հարցում բավական մոտ են Իբն-Սինայի տեսակէտին, որը երկու հարյուր ամյակ առաջ գրել էր. «Այդ բնագավառում փորձեր և ուսումնասիրություններ կատարած մարդկանց հայացքներում ըստ էության տարաձայնություններ չկան: Յուրաքանչյուրը դատում է ըստ այնմ, նայած թե նա ինչ է հայտնագործել սեփական փորձի շնորհիվ»: Բուսաբուժության տվյալները Իշոխը շարադրել է իր գրքի բուսաբանության բաժնում: Այստեղ նա հիշատակել է 22 տեսակ բույս, որոնց մեծ մասը օժտված է բուժիչ հատկություններով և բնորոշ է Կիլիկյան Հայաստանի բուսական աշխարհին: Իշոխը նկարագրում է մանուշակի, նունուֆարի, նարդոսի, քրքումի, արմավենու, կաղնու, քաֆուրենու և խնկենու բուժիչ հատկությունները, որոնցից վերջին երկուսը այսօր էլ օգտագործվում են բժշկության մեջ: Դրանց հետ միասին «Գիրք Ի Վերայ Բանության» երկի հեղինակը նշում է նաև շատ մրգերի և բանջարեղենների, ինչպես օրինակ՝ սերկևիլի, ընկույզի, խաղողի, թզի, սալորի, դդումի, ձիթապտղի, կոդա սեխի բուժիչ հատկությունները, որոնք լայնորեն կիրառվում են ժողովրդական բժշկության մեջ: Մաշտոցի անվան Մատենադարանում այժմ կա Իշոխի «Գիրք Ի Վերայ Բնության» տրակտատի 26 ընդօրինակություն (ձեռագիր #. 4268, 1751 և այլն): Այն միջնադարյան բժշկության մեջ վայելած իր համբավով մրցում էր Աբուսայիդի «Յաղագս Կազմության Մարդոյ» երկի հետ: Այս երկու նշանավոր հուշարձանների Ռուսերեն թարգմանությունը, ուսումնասիրությամբ հանդերձ, որոնք լույս տեսան 1974 և 1979 թվականներին, ավելի խորացրին մեր պատկերացումները Կիլիկյան բժշկական դպրոցի գիտական ժառանագության մասին: Այս դպրոցի հետ սերտորէն առնչվում է նաև հայ բժիշկ Ահարոն Եդեսացու տոհմի բժշկական գործունեությունը, որի որդին՝ Ստեփանոսը, 1232 թ. ստեղծել է մի արժեքավոր գիրք-ծաղկաքաղ «Ծաղիկ» վերնագրով: Գրքի առաջաբանում Ստեփանոսը հետևյալն է գրում. «Ես Ստեփանոս՝ որդի բժիշկ Ահարոնի Եդեսիա քաղաքից, որ այլ կերպ կոչվում է Ուռֆա, մեղավոր ծառա աստուծո, շարադրեցի այն, որ շատերի հետազոտությամբ օգտակար է ճանաչվել, որ ես էլ ուսումնասիրել եմ իմ հոր և Մխիթար ու Սիմեոն բժիշկների մոտ... և անվանեցինք մենք այս գիրքը «Ծաղիկ», քանի որ նա հանդիսանում է մի ծաղկաքաղ անցյալի հմուտ բժիշկների բազմաթիվ գրքերից»: Ստեփանոսի գիրքը, որի մեջ ամփոձված էին հայ ախտաբանության, մահճաբուժության և դեղագիտության տվյալները, բազմաթիվ այլ հայերեն ձեռագրերի հետ բարբարոսաբար ոչնչացվել է Թուրքիայում առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, հայկական Մեծ Եղեռնի ժամանակ: Եղանակաբանություն = Climatology Սաղմնաբանություն = Embryology Բեղմնավորում, պարարտացում (հողի) = Fertilization, բեղմնավոր = fruitful, prolific, fecund, Չբերություն = Infertility

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳՐԻԳՈՐԻՍ Հայ բժշկության Կիլիկյան դպրոցին էր պատկանում նաև բժիշկ րգորիսը (Ժ դար), որի «Քննութնուն Բնության Մարդոյ և Նորին Ցաւոց» երկը (Մաշտոցի անվան Մaտենադարան, ձերագիր Նօ. 415) հստակ պատկերացում է տալիս Կիլիկյան Հայաստանում ախտաբանության և մահճաբուժության զարգացման մակարդակի մասին: Նրա գիրքը, որ գրված է վառ և պատկերա-վոր միջին հայերենով, հայ բժշկության մեջ շարունակեց Մխիթար Հերացու ավանդույթները: Մահճաբուժության հարուստ նյութերի և փորձի հիման վրա բժիշկ Գրիգորիսը հետազոտել է այն ժամանկա հայտնի բոլոր հիվանդությունների պատճառագիտության, ախտաբանության, մահճաբուծության հետ կապված հարցերը, առանձնապես մանրամասն կանգ առնելով տենդերի և ներքին օրգանների հիվանդությունների նկարառության վրա: Բժիշկ Գրիգորիսի գրքում տեղ գտած կլինիկական մանրակրկիտ նկարագրությունները վկայում են, որ Կիլիկյան Հայաստանում իր հետագա զարգացումն է ապրել հիվանդանոցային գործը, որտեղ բժիշկները հնարավորություն են ունեցել հիվանդության ընթացքին հետևելու ուղղակի հիվանդի մահժակալի մոտ և ոչ թէ բավա-րարվել միայն գրքերի տվյալներով: Այսպես՝ հայ պատմչների վկայությամբ, Կիլիկիայում Ռուբինյանների օրոք բացվել են հիվանդանոցներ և ապաստարաններ: Այս ուղղությամբ հատկապես շատ բան են արել Լևոն Բ թագավորը (1185-1219), նրա դուստրը՝ Զապել Թագուհին, և Լևոն Թագավորը (1270-1289): Այդ հիվանդանդանոցների հիման վրա ստեղծվեցին բժշկանոցներ, որոնք գլխավորոմ էին Կիլիկյան Հայաստանի խոշորագույն բժիշկները; Նրանից մէկն էր և Գրիգորիսը, որ իր մեծ նախորդի նման կողնմակից էր հիվանդությունները փորձնական ճանապարհով ուսումնասիրելուն: Եւ թեև նա իր աշխատությունում ստիպված է եղել հաշվի նստել հումորալ պաթոլոգիայի անառարկելի հիղինակության հետ, այսուամենայնիվ Մխիթար Հերացու նման հաճախ հեռացել է նրա սխոլաստիկ պահանջներից, փորձելով ինքուրույնաբար ըմբռնել և վերլուծել հիվանդությունների բնույթը: Ջերմերու պատճառագիտության հարցում նա եղել է Հերացու հետևորդը՝ «բորբոսային» տեսությունը կիրառելով ոչ միայն «բորբոսային», այլ «հալևմաշ» ջերմերի վերաբերյալ, տարածելով այն նաև օրգանների՝ թոքերի, սրտի, լյարդի, ստամոքսի մի շարք հիվանդությույնների վրա: Գրիգորիսը ուսումնասիրել է տենդային հիվանդությունների հարակայնության հարցը, մանավանդ թոքախտի և բորոտության վարակիչ լինելը: Թոքախտի վերաբերյալ նա հետևյալն է գրել. «Թոքախտով հիվանդանում են 18-ից մինչև 35 տարեկանը, որովհետև այդ տարիքում մարդու բնությունը խիստ տաք է լինում, իսկ օրգանների՝ մանաւանդ թոքերի, բնությունը մեղմ է, և եթէ բորբոսն ու թարախը, ապա այն արագորեն ախտահարում է թոքերը... Իմաստուն բժիշկներից առաջինները ասում են, որ այդ հիվանդությամբ վարակվում են նաև նրանք, ովքեր մերձենում են հիվանդին, նամանավանդ եթե ժամանակը ամառային է և սենյակը նեղվացք, վարակումը կախված է լինում նաև ծնողական ժառանգականությունից»: Գրիգորիսը զարգացրել է նաև Հերացու մի այլ դրույթ՝ հիվանդ օրգանների անատոմիական կառուցվածքի ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը, հանդիսանալով ախտաբանական անատոմիայի նախակարապետը միջնադարյան հայ բժշկության մեջ: Թոքերի, սրտի, ստամոքսի և մի շարք այլ օրգանների հիվանդությունների նկարագրությունները «Քննություն Բնության Մարդոյ և Նորին Ցավոց» գրքում խոսում են այն մասին, որ Գրիգորիսը որոշ դէպքերում օգտվել է հիվանդների դիահերձումների տվյալներից, որը համընկում է միջնադարյան Հայաստանում կատարվող դիահերձումների մասին մեր ունեցած տեղեկությունների հետ: Այսպես, թոքախտի պատկերը տալիս նա հիշատակում է թոքերում առաջացած «######լերի » մասին, «խոցերի » և «քարերի» մասին, այդ բառերի տակ հասկանալով թոքախտային հանգույցները, ինֆիլտրատները, կավեռնաներ և կրակալման օջախները, որոնք այսօր լավ հայտնի են պաթոլոգ-անատոմներին : Շատ հետաքրքրական են Գրիգորիսի պատոլոգիական-անատոմիական տվյալները թոքերի այլ հիվանդությունների վերաբեռյալ (թոքաբորբ , թարախուտ , թոքերի եխինոկոկ ): Գրիգորիսի «Քնություն Բնության Մարդոյ և Նորին Ցավոց» երկի վերլուծությունը և նրա հրատարակությունը, որ իրականացրեց Ա. Կծոյանը 1962 թ. արժեքավոր ներդրում է հայ միջնադարյան բժշկության, հատկապես Կիլիկյան դպրոցի գիտական ժառանգության ուսումնասիրության գործում: Հայ բժշկության մեջ մարդակազմության բարձր մակառրդակը իր արտացոլումն է գտել Կիլիկյան Հայաստանում ԺԲ-Ժ դարերում գրված մի շարք երկերում: Մարդակազմության վերաբերյալ Մխիթար Հերացու աշխատությունների կողքին այստեղ ստեղծվել է նաև նրա ժամանակակից ասորի բժիշկ Աբուսայիդի «Յաղագս Կազմության Մարդոյ» երկը (Մաշտոցի անվան Մատենադարան ձեռ. # 549, 715, 4268 և այլն), որտեղ տրված է ուղեղի, զգայարանների, ներքին օրգանների, մկանային, ոսկրա-հոդային և արտանոթային համակարգերի անատոմիան, ինչպես նաև հարուստ տեղեկություններ բնախոսության և ախտաբանության վերաբերյալ: Թեև Աբուսայիդի գիրքը գրված է արաբական բժշկության տիրապետության շրջանում, բայց այն տոգորված է անտիկ բժշկության դասականների՝ Հիպոկրատեսի, Արիստոտելի և Գաղիանոսի գաղափարներով: Դրա նախաբանում ասված է. «Հելլեն և հույն ընտրյալ փիլիսոփաները և բժշկական վարդապետները կատարյալ վարպետությամբ ճանաչեցին մարդու մարմնի բնությունը, նրա կառուցվածքը և գոյացումը, թե ինչպես առաջացան նրա ներքին օրգանները, ոսկրերը և հոդերը, և թե ինչ ընդհանրություն կա նրանց բնության և գործունեության միջև, և թէ ինչպես են սնվում մարմնի բոլոր գործարանները, ինչպես նաև իմացան հիվանդությունների ընթացքը և դեղերի ներգործությունը: Եւ այս ամենի մասին գրեցին բժշկության մեծ իմաստուններ Գաղիանոսը, Արիստոտելը և Հիպոկրատեսը»: Այս խոսքերը վկայում են այն մասին, թէ որքան կայուն էին հելլենական ավանդույթները հայ բժշկության մեջ: Խույլ = Tumor Խոց = Ulcer Կավերնա = Խոռոչ = Caverna Կրակալում = Calcificaton Պաթոլոգ-անատո = Anatomical pathologists Թոքաբորբ = Pneumonia Թարախուտ = Empyema Թոքերի եխինոկոկ = Pulmonary Echinococcosis http://www.erj.ersjournals.com/cgi/content...tract/21/6/1069

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ՉՈՐՈՐԴ Բոլորովին պատահական չէ, որ վերոհիշյալ բժշկարանը խմբագրվել է Կիլիկյան Հայաստանում և հարստացվել երկու բաժիններով: Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո (1045 թ.), միջնադարյան Հայաստանի քաղաքական և մշակութային կենտրոններից մեկն է դառնում Ռուբինյան իշխանությունը Կիլիկյայում, որն այնուհետև, 1198 թ., սկիզբ է դնում Ռուբինյան թագավորական հարստությանը, դեպի ուր հետզհեդէ հավաքվում էր հայ մտավորականությունը՝ բանաստեղծներ, երժիշտներ, նկարիրներ, գիտնականներ, բժիշկներ: Հռոմկլայում հայ կաթողիկոսների՝ Ներսես Շնորհալու (1166-11773 թթ.), Գրիգոր Տղայի (1173-1193) վեհարաններում և Ռուբինյան-Հեթումյան թագավորների մայրաքաղաք Սիսում բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեցին բնական գիտությունների և բժշկության զարգացման համար պատմական Հայաստանի ավանդույթների հիման վրա: Բժշկության, հատկապես մարդակազմության, առաջդիմությանը նպաստում էր դիահերձումների և կենդանահատումների զատությումը, որի մասին վկայություններ են պահպանվել գրավոր աղբյուրներում: Հովհաննես Երզնկացին (Ժ դար) իր քարոզներից մեկում ասում է. "Փորձառու և իմաստուն բժիշկը ստանալով մահվան դատապարտված հանցագործի... սպանում է նրան դաժան ահով, ուսումնասիրելով նրա օրգանների, նյարդների, մկանների, անոթների ու ներքին օրգաննների վիճակը: Այսպիսով մեկ մարդու տառապանքների գնով նա օգուտ է բերում շատերին" : ՄԽԻԹԱՐ ՀԵՐԱՑԻ ԿիլիկյանՀայաստանի և նրա բժշկական դպրոցի հետ է կապված եղել Մխիթար Հերացու գիտական և բժշկական բեղմնավոր գործունեությունը: "Մեծն Մխիթար" են կոչել նրան իր ժամանակակիցները ու հետագա ժամանակների բժիշկները: Նա հիմնադիրն է միջնադարյան հայ բժշկության, որի համար նույն դերն է խաղացել, ինչ Հիպոկրատեսը հունական, Գաղիանոսը՝ հռոմեական և Իբն Սինան՝ արաբական բժշկության համար: Նա հավաքել, ուսումնասիրել և ընդհանրացրել է անցյալ դարերի փորձը ինչպես դասական, այնպես էլ ժողովրդական բժշկության բանագավառում, ստեղծելով այնպիսի աշխատություններ, որոնք այսօր էլ չեն կորցրել իրոնց արժէքը: Մխիթար Հերացու նախորդները, անհայտ ու անանուն հայ բժիշկները, անհրաժեշտ նախապատրաստական աշխատանք են կատարել՝ թարգմանելով հույն, հռոմեացի և արաբ բժիշկների գիտական ժառանգքւթյունը, ստեղծելով նաև մի շարք սեփական գործեր գլխավորապես դեղագիտության և թերապիայի վերաբերյալ: Սակայն այդ ամէնը չեր կարող բավարարել այնպիսի լուրջ ու պահանջկոտ գիտնականին, որպիսին եղել է "Մեծն Մխիթարը": Ահա թէ ինչպես է բնութագրում միջնադարյան հայ բժշկության դասականը իր առաջ ծառացած խնդիրները "Ջերմանց Մխիթարություն" աշխատության նախաբանում. "Ես Մխիթար Հերացիս, տրուպս ի բժշկաց, որ ի մանկութենէ սիրող եղէ իմաստութեան և բժշկական արւեստից և վարժեցայ ի բպրութիււն արաբացւոց, ու պարսից, և հելլենացւոց, տեսի յընթերցումն որ առ նոսա գրոցն զի ունէին զարուեստ բժշկութեան լի և կատարեալ ըստ առաջին իմաստոցն այսինքն զնախագիտութիւն, որ է իմաստ և վարդապետութիւն բժշկական արուեստից: Եւ ի Հայք բնաւ ոչ գտի զվարդապետություն և զիմաստ նախագիտութեան, այլ զստածումն միայն": Թողնելով իր հայրենի Հեր քաղաքը (այժմ Խոյ Պարսկաստանում), -Բ դարի առաջին կեսին պատանի Մխիթարը մեկնում է Կիլիկյան Հայաստան, որտեղ նա բժշկական կրթություն է ստանում, արժանանլով բժշկապետի պատվավոր կոչման: Լինելով անսպառ եռանդի տեր, նա չի կարողանում ապրել խաղաղ, չափված ու ձևված կյանքով: Բնավորությամբ փորձարար և հետազոտող, հաճախ նա մեկնում է հեռավոր երկիրներ որոնելով դեղաբույսեր, վարելով պատահականություններով լի պերիոդևտ (թափառաշրջիկ) բժշկի կյանք: Ապա սկսվում է հետազոտական աշխատանքի մի նոր շրջան մերթ գիտնականի փորձասենյակում, մերթ հիվանդի անկողնու մոտ, որի արդյունքները ընդհանրացված են իր աշխատություններում: Այդ շրջանում են ստեղծվում մարդակազմությանը, ախտաբանությանը1, դեղագիտությանը2 վերաբերող աշխատությունները, որոնց մեծ մասը, դժբախտաբար, հայ ժողովրդի ողբերգական ճատագրի քմահաճույքով կորել են անդարձ: Նրանցից միայն առանձին բեկորներ են մնացել այս կամ այն ժողովածուի մեջ, հետագա ժամանակների բժիշկների երկերում: Մխիթար Հերացու՝ բժշկի և բնա######զի, գիտական լայն հետաքրքրասիրությունների մասին կարելի է գաղափար կազմել, ելնելով նույնիսկ այդ փքքրիկ հատվածներից, որոնք վերնագրված են "Վասն շինուածոյ և յօրինուածոյ աչանաց", "Վասն փոշտանկի, որ է ձվանքն", "Վասն քարանց", "Որոտացոյց և շարժացոյց": Ինչ վերաբերում է դեղագիտությանը և ախտաբանությանը նվիրված աշխատություններին, որ երկար ժամանակ նույնպես կորած էին համարվում, ապա, ինչպես ենթադրում են հայ բժշկության պատմության մասնագետները, վերջիններս հետագայում "Ջերմանց մխիթարութիւն" աշխատության հետ միասին մուծվել են վերոհիշյալ "Գագիկ-Հեթումյան Բժշկարանը": Հայ բժշկապետի գիտական և բժշկական այպիսի բեղմնավոր գործունեության հետևանքն այն եղավ, որ նա արդեն 60-ական թվականներին մեծ համբավ էր ձեռք բերել բժշկության մեջ և հանդիսանում էր Ներսես Շնորհալի կաթողիկոսի մտերիմ բարեկամը, որ նրան է նվիրում բնափիլիսոփայական բնույթի մի պոեմ "Երկնքի և նրա լուսատուների մասին" վերնագրով: ԺԲ դարի ութսունական թվականներին Մխիթար Հերացին ձեռնամուխ է լինում իր կյանքի գլխավոր գործի՝ "Ջերմանց Մխիթարության" շարադրմանը, որի համար նա երկար ժամանակ համբերությամբ նյութեր էր հավաքել ոչ միայն ուսումնասիրելով հին աշխարհի և արաբ բժիշկների աշխատությունները, այլև շրջելով Կիլիկյան Հայաստանի ճահճոտ վայրերը և ուսումնասիրելով այդ վայրերին հատուկ դողերոցքը3 և այլ վարակիչ հիվանդություններ: Զարմանալի չէ , ուրեմն, որ այդ աշխատանքը գտնվում էր բոլոր նրանց ուշադրության կենտրոնում, ովքեր մտահոգված էին երկրի բարօրությամբ: Առաջին հերթին պէտք է նշել փիլիսոփա և բանաստեղծ Գրիգոր Տղա կաթողիկոսի անունը, որն ամէն կերպ խրախուսել և օժանդակել է բժշկապետին և որի մասին Մխիթար Հերացին իր գրքի նախաբանում գրում է հետևյալը. «Ես կամենում էի, որքան ուժերս ներեն այս գիրքը գրել համառոտ, միայն երեք տեսակ ջերմերի վերաբերեալ, նախագիտութեամբ և ստացմամբ ...Ես վայելում էի հայոց Սրբազան Կաթողիկոս Գրիգոր (Տղա մականուամբ) սէրն ու հովանավորութիւնը, որը և պատճառ եղաւ այս աշխատութիւնը գրելուն: Այս պատճառով էլ ես համաձայնեցի գրել այս գիրքը յանուն անհրաժեշտութեան և օգտակարութեան... Մենք գրեցինք այս գիրքը և անուանեցինք այն "Ջերմանց Մխիթարութիւն" , որ նա մխիթարի բժշկին ուսմամբ, իսկ հիւանդին՝ առողջութեամբ": Համոզված լինելով, որ իր գիրքը պիտանի կլինի ոչ միայն մասնագետների, այլև ժողովրդի լայն խավերի համար, Հերացին իր գիրքը գրեց ոչ թէ գրաբարով, որ այն ժամանկի գիտության լեզուն էր, այլ Կիլիկյան Հայաստանի խոսակցական լեզվով՝ միջին հայերենով: Նրա այս համարձակ քայլը վկայում է մեծ բժշկապետի հայացքների ժողովրդական բնոյթի մասին, որ իր վառ կնիքն է դրել հայ բժշկության հետագա զարգացման վրա: Մեծ աշխատանք է կատարել Մխիթար Հերացին նաև հայ բժշկական տերմիններ ստեղծելու ուղղությամբ, ընդ որում նա գնաց ճիշդ ճանապարհով, օգտագործելով բնիկ հայ բառարմատները և նրա ստեղծած բազմաթիվ տերմինները պահպամվել և այսօր էլ կիրարվում են արդի բժշկական գրականության մեջ: "Ջերմանց Մխիթարութիւն" գրքում արտահայտված է խոշոր գիտանականի տարերային մատերիալիստական հայացքը տենդերի հարուցիչ գործոնների էության վերաբերյալ, որի արդյունքը եղավ ինքնատիպ մի տեսություն, այսպես կոչված "բորբոսային"4 տեսությունը, և վերջապես, միջնադարյան սխոլաստիկայից5 նրա ազատ լինելը, մանավանդ բուժման հարցերում: Մխիթար Հերացու դիրքը՝ ջերմերի հարուցիչ գործոնների նկատմանբ, մոտ է անտիկ աշխարհի բժշկության հիմնադիր Հիպոկրատեսի տեսակետին, որը մեծ նշանակություն էր տալիս ինչպես արտաքին միջավայրի անբարենպաստ գործոններին, այնպես էլ ներքին ազդանկներին (հոգեկան ապրումներ, անքնություն, ընդհանուր հյուծում6): Հերացու կարծիքով արյան և մարմնի մյուս հեղուկների մեջ գոյություն ունեցող "բորբոսն" է, որ առաջ է բերում "բորբոսային" տենդ: Հայ բժշկության պատմությանը քաջատեղյակ Լ. Հովանիսսյանը Հերացու մասին գրում է հետևյալը. "Անվիճելի և օբյեկտիվ փաստ է, որ միջմանրեաբանական շրջանի բժիշկներից ոչ մեկը չի օգտագործել վարակի էությունը բնորոշ այնպիսի մի տերմին, որն ավելի մոտ լիներ ճշմարտությանը, քան այդ արել է Մխիթար Հերացին": Հերացին տենդը "միօրյա", "բորբոսային" և "հալևմաշ" խմբերի բաժանելիս առաջնորդվել է հումորալ տեսության սկզբունքներով: Սակայն այս դեպքում բժշկապետը մի ներքին զգացողությամբ առանձնացրել է "միօրյա" տենտերը, որոնք չեն տեղավորվում հումորալ ախտաբանության շրջանակներում: Դրանց պաթոգենեզը7 բացատրելու համար նա դիմում է հին հեղինակների պնևմատիկ8 տեսությանը, տվյալ դեպքում, սակայն, գլխավորն այն է, որ փորձառու բծշկի աչքից չեն վրիպել այդ հիվանդությունների ընթացքի մի քանի "ոչ բնորոշ" առանձնահատկություննոր, ու այս հիմք է տալիս ենթադրելու, որ "միօրյա" տենդերի խմբում նա նկարագրել է ալերգիկ հիվանդությունների մի քանի ձևեր (ֆիզիկական, քիմիական, սննդային, նյարդա-հոգեկան ալերգիաներ): "Բորբոսային տենդեր" բաժնում Մխիթար Հերացին տեղադրել է միջին դարերում լայնորեն տարածված մի շարք վարակիչ հիվանդություններ, ինչպես օրինակ, դողերոցքը , տիֆային և սեպտիկ հիվանդությունները, ժանտախտը, ծաղիկը, կարմրուկը9: Հարուստ փորձը մեծ բժշկապետին թույլ է տվել պարզելու բորբոսային տենդի, մանավանդ տիֆի10 վարակիչ11 լինելը: «Եթէ հիվանդը շատ է տանջվում բարձր ջերմությունից և անհանգիստ շուռ ու մուռ է գալիս մի կողքից մյուսին և եթէ նրա փորն ուռչում է և մատով փորին բախելիս թմբուկի ձայն է գալիս, հաստատ իմացիր, որ նա մահանալու է, մանավանդ եթէ մարմնի վրա էլ սումախի մեծությամբ սև բծեր դուրս տան: Շրջապատողները պետք է ######ս տան և չշփվեն նրա հետ", գրել է նա իր "Ջերմանց Մխիթարություն" գրքում: Այս մտքերը հետագայում, ԺԶ դարում, Եվրոպական գիտության մեջ զարգացրեց իտալացի ականավոր բծիշկ Ջիրոլամո Ֆրակասդորոն հատկապես իր "Վարակի, Վարակիչ Հիվանդությունների և Նրանց Բուժման Մասին" գրքում: Ինչ վերաբերում է "հալևմաշ" տենդերին, որոնք համապադասխանում են պալարախտի տարբեր ձևերին (թոքախտ, ոսկրախտ12 և այլն), ապա նրանց ծագումը, Մխիթար Հերացու կարծիքով, պայմանավորված է հոգեկան ծանր ապրումներով, գերհոգնածությամբ, վատ սննդով, կլիմայական անբարենպաստ պայմաններով, որոնց այսօր էլ բժշկությունը մեծ նշանակություն է տալիս: Ախտանիշերի13 և տենդային հիվանդություւների ընթացքը նկարագրելիս Մխիթար Հերացին հանդես է գալիս որպես լուրջ, խոհուն բժիշկ, որ տիրապետում էր հիվանդների, սկսած հիվանդին մանրամասն հարցուփորձ անելուց (անամնեզ) մինչև այսօր էլ բժշկության մեջ կիրառվող օբյեկտիվ մեթոդները՝ զննում, շոշափում, բախազննում, ունկնդրում: Մեծ տեղ էր տալիս Հերացին հիվանդին զարկերակի14 ուսումնասիրությանը, ջերմությունը որոշելուն, ինչպես նաև խորխի15 , մեզի16 և այլ արտաթորանքների17 հետազոտությանը: Հին աշխարհի բժիկների նման Հերացին հիվանդությանը մոտենում էր դիալեկտիկորեն, բաժանելով այն չորս շրջանի՝ նախնական, սաստկացման, ավարտման և նվազման: Հենվելով տենդի ընթացքի տարբեր շրջանների մասին Հիպոկրատեսի ըեսության վրա, նա բժիշկներին խորհուրդ էր տալիս կոնկրետ մոտեցում ունենալ յուրաքանչյուր հիվանդին, հաշվի առնելով հիվանդության շրջանը ու ըստ այդմ էլ կանխագուշակել հիվանդության ելքը: Զինված այպիսի գիտելիքներով, Հերացին փորձնական ճանապարհով, հաճախ հակառակ սխոլաստիկ հայացքների, մշակեց բուժման և մասնավորապես բուսաբուժության, ինչպես նաև սննդաբուժության և ֆիզիկական մեթոդների վրա: Վարակիչ-ալերգիկ հիվանդությունների բուժման համար հայ բժշկապետի առաջարկած դեղանյութերի մեջ աչքի են ընկնում Հայաստանում աճող հակաբակտերիալ, հակաբորբոասյին և հակաալերգիկ հատկություններով օժտված բույսերը: "Ջերմանց Մխիթարություն" գրքում առաջարկված բարդ դեղատոմսերում18 հաճախ են հանդիպում նունուֆարը , մանուշակը, հիրիկը19 , խռնդատ , մշտիկը , կղմուխը , օշինդրը , եզան լեզուն, մատուտակը , սորնջանը , կապարը , դաղձը20 , ուրցը21 , տատաշը և շատ ուրիշ դեղաբույսեր: Բույսերից բացի այդ դեղատոմսերում հանդիպում են կենդանական ծագում ունեցող դեղանյութեր (կղբու ձու, եզան լեղի), ինչպես նաև հանքային պրեպարատներ22 (հայկավ, ծծումբ, ցինկ, բորակ, և այլն), որոնք ունեն ընդհանուր տոնուսը բարձրացնող հակաթունային, հականեխիչ և այլ, դեռևս քիչ ուսումնասիրված հատկություններ: Տենդային հիվանդություններով տառապող հիվանդների համար Հերացին առաջարկում էր հատուկ սնունդ, մեծ տեղ հատկացնելով կանաչեղենին, բանջարեղենին, մրգերին ու պտուղներին, ինչպես թարմ, այնպես էլ չորացրած, նրանց հյութերին և մուրաբբաներին: Տենդային հիվանդներին առաջարկում էր գործածել գինձ23 , ռեհան, կարոս24 , բամիա, դանդուռ , մրգերից՝ նուռ, սերկևիլ, խաղող, փշատ , թուզ, ունաբ, սալոր: Հայ բժշկապետը խորհուրդ էր տալիս նշանակել հիվանդին դյուրամարս սնունդ՝ թարմ ձուկ, հավի միս, մսաջուր, ձվի դեղնուց, կաթ (թոքախտով հիվանդներին՝ այծի կամ էշի կաթ): Բուժման ֆիզիկական մեթոդների շարքում Հերացին մեծ տեղ էր հատկացնում ջրաբուժմանը25 (շփումներ, լոգանք), ինչպես նաև մերսումներին26 և մարմնամարզական վարժություններին: Մեր բժշկապետը լուրջ ուշադրություն էր դարձնում պսիխոթէրապևտիկ27 մեթոդներին, ներշնչմանը, այդ նապատակով օգտագործելով նաև երաժշտությունը: Այսպես «միօրյա տենդի» դեպքում, որ առաջ է գալիս նրա խոսքերով ասած «հոգսերի և դառնությունների պատճառով», նա առաջարկում է հետևյալը՝ "Զբաղեցրու (հիվանդին) խաղերով և կատակներով ու ամեն միջոցով նրան ուրախացրու. թող որքան կարելի է հիվանդը շատ լսի գուսանների երգը, լարերի հնչյունը և հաճելի մեղեդիներ: "Ջերմանց Մխիթարություն" գրքի հնագույն գրչագիրը կրում է 1279 թ. և այսօր պահվում է Մաշտոցի անվան Մետենադարանում (ձեռ. # 416): Մեծ բժշկապետի երկերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, թէ որքան բարձր մակարդակի էր հասել հայ բժշկությունը Հերացու ժամանակ, որ ստեղծագործաբար մշակեց անտիկ աշխարհի, արաբական և հայ ժողովրդական բժշկության ավանդույթները: Այս ամենը հայ բժշկապետին իրավամբ դասում է միջնադարի բժիշկների առաջին շարքը: Դեռևս 1908 թ. «Ջերմանց Մխիթարություն» գիրքը գերմաներեն փայլուն թարգմանող և Հերացու ստեղժագործությունն առավել լուրջ ուսումնասիրող Էռնստ Զայդելը28 հետևյալն է ասել հայ բժիշկի մասին. «Երբ մենք, օրինակ, առանց կանխակալության համեմատենք Հիլդեգարդայի «Ֆիզիկան», որ գրվել է մի քանի տասնամյակ առաջ, մեր հայ վարպետի ստեղծագործության հետ, ապա մենք ստիպված կլինենք առաջնության դափնին վճռականապես շնորհել վերջինիս՝ բնությունը հիմնավորապես ճանաչելու, հետևողական և ինքնուրույն մտածողության, և սխոլաստիկ լծից կատարելապես զերծ լինելու համար»: Ախտաբանություն = Pathology Դեղագիտություն = Pharmacology Դողերոցք = Malaria Բորբոսային = Mold, fungal Սխոլաստիկ = Scholastic = սխոլաս, մանրակրկիտ մարդ Հյուծում = Emaciation, consumption Պաթոգենեզ = Pathogenesis Պնևմատիկ = Pneumatic Կարմրուկ = Measles Տիֆ = Typhoid fever Վարակիչ = Contagious, Վարակ = Contagion Ոսկրախտ = Osteomyelitis Ախտանիշ = Diagnosis ախտանիշԱխտանիշ տալ = To diagnose Կենսաբանական ախտանիշ = Biological diagnosis Հավանական ախտանիշ = Provisional diagnosis Վերջնական ախտանիշ = clinical diagnosis Դիֆերենցիալ (տարբերական,տարբերիչ,զանազանիչ) ախտանիշ = Differential diagnosis, Լաբորատորիական ախտանիշ = Laboratory diagnosis Հիմնական ախտանիշ = Basic diagnosis, diagnosis of basic disease Պոլիկլինիկայի ախտանիշ = Diagnosis of polyclinic, diagnosis of health center, diagnosis of outpatient department Ճիշտ ախտանիշ = Right diagnosis Նախկին ախտանիշ = former diagnosis Աշխատանքային ախտանիշ = Provisional diagnosis Վիճելի ախտանիշ = Disputable diagnoss Կասկածելի ախտանիշ = Doubtful diagnosis Ֆունկցիոնալ ախտանիշ (գործնական ախտանիշ) = Functional diagnosis Անատոմիկական ախտանիշ (դիահատման ախտանիշ) = Pathologic diagnosis [*]Զարկերակ = Pulse [*]Խորխ = Phlegm [*]Մեզ = Urine [*]Արտաթորանք = Secretion [*]Դեղատոմս = Prescription [*]Հիրիկ = Iris [*]Դաղձ = անանուխ = Mint [*]Ուրց = Thyme [*]Պրեպարատներ = Preparations [*]Գինձ = coriander [*]Կարոս = Ce՝lery [*]Ջրաբուժում = Aquatherapy [*]Մերսում = massage, rub, mass, concentrate [*]Պսիխոթէրապևտիկ = Psychotherapeutic = Հոգեբուժական [*]Ernst Seidel http://lane.stanford.edu/portals/history/seidel.html

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ Միջնադարյան Հայաստանի ականավոր փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթը (Ե դարի վեռջ Զ դարի սկիզբ) հրաշալի ծանոթ էր հիպոկրատյան բժշկության սկզբունքներին: Նրա «Սահմանք Իմաստասիրության», «Վերլուծութեան», «Պորփիւրի1» , «Մեկնություն ի Վերլուծականն Արիստոտելի» երկերում շոշափված են մարդակազմության, կենսաբանության, դեղագիտության, հիգենայի և բժշկական բարոյագիտության հարցերը: Հատկապես պէտք է նշել, որ «Վերլուծություն Ներածության», «Պորփիւրի» աշխատությաւն էջերում հանդիպում է հայ մատենագրության ամենավաղ վկայությունն այն մասին, որ Հայաստանում կատարվել է դիահերձում2 : «Վերլուծության գործն է, -գրում է նա,- գոյի3 բաժանումը այն մասերի, որոնցից նա կազմված է. ինչպես օրինակ, երբ մեկը վերցնում է մարդուն և անդամահատում, հերձում նրա ոտքերը, ձեռքերը, գլուխը ու այնուհետև մարմինը բաժանում ոսկրերի, ջլերի, անոթների և նյարդների»: Դիահերձումները և կենդանահատությունը4, որ ժամանակին կիրառվել են անտիկ Ալեքսանտրիայի բժշկական դպրոցում, հետագայում շարունակվել են նաև միջնադարյան հայ բժիշկների կողմից, որոնք սերտորէն կապված են եղել ալեքսանդրյան դպրոցի ավանդույթների հետ: Բժշկության նկատմամբ մեծ հետաքրքրություն է ունեցել հայ ականավոր աստղագէտ ու փիլիսոփա Անանիա Շիրակացին, որ 667 թ. իր կազմած «Քննիկոնում» աստղաբաշխությանը, համարողական արվեստին (մաթեմատիկա), տոմարագիտու-թյանը և փիլիսոփայությանը վերաբերող աշխատությունների կողքին տեղ է տվել նաև բժշկագիտական երկերին: Դժբախտաբար «Քննիկոնի» մեծ մասը, այդ թվում և բժշկական ու բնագիտական երկերը, այժմ կորած են: Այն մասին, որ Անանիա Շիրակացին զբաղվել է նաև բուսաբուժության հարցերով, հիշատակված է Մաշտոցի անվան Մատենադարանի # 549 գրչագրում, որտեղ նկարագրված են համասփյուռ կոչվող բույսի5 բուծիչ հատկությունները, որի պաշտամոuնքը եղել է Հայաստանի մի շարք շրջաններում: Նույն տեղում ասված է, որ Շիրակացին այդ խիստ հազվագյուտ բույսը հայտնաբերել է Այրարատյան նահանգի Ձողակերտ վայրում և օգտագործել է բուժիչ նապատակով: Արաբական տիրապետության դէմ հայ ժողովրդի մղած դարավոր պայքարն ավարտվեց հայկական պետականության վերականգնումով, որ նպաստեց Հայաստանի տնտեսության վերականգմանը, քաղաքների աճին, արհեստների, առևտրի և մշակույթի ծաղկմանը: Արվեստների, գիտության և մանավանդ բժշկության զարգացման համար հատկապես նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին Ժ- ԺԱ դարերում Անիի Բագրատունյաց թագավորության ժամանակ: Անիում, Հաղպատում և անահինում ստեղծվեցին բարձրագույն դպրոցներ՝միջնադարյան համալսարաններ, որտեղ փիլիսոփայության և բնական գիտությունների կողքին ուսումնասիրում էին նաև բժշկություն: Այդ շրջանի բժշկական պատկերացումները առավել ամբողջությամբ արտացոլված են Գրիգոր Մագիստրոսի աշխատու-թյուններում, որ Իբն Սինայի ժամանանկակիցն էր: Քաջատեղեակ լինելով անտիկ մշակույթին և հանդիսանալով բազմակողմանի զարգացած անձնավորություն, Գրիգոր Մագիստրոս Բահլավունին իրեն դրսևորել է հայ մշակույթի տարբեր բնագավառներում իբրև բանաստեղծ, փիլիսոփա և բժիշկ: իգոր Մագիստրոսը հաճախ ստիպված է եղել ընդհատել իր գիտական ուսումնասիրությունները վանական մատենադարանների կամարակապ սրահների անդորրության մեջ և ցած դնել գրիչը զենք վերցնելու համար: Բագրատունիների թագավորության վերջին բուռն տարիներին նա իր հորեղբայր, սպարապետ Վահրամ Պահլավունու նման սուրը ձեռքին պաշտպանել է հայրենիքը բազմաթիվ թշնամիներից: Իսկ երբ լռում էին ճակատամարտերի ձայները ու նրա վրա էին հասնում խաղաղ տարիները, նա կրկին ամբողջությամբ նվիրում էր գիտական և շինարարական գործունեության, նորոգում էր վնասված կամ կործանված վանքերը Հայաստանի զանազան գավառներում (Սանահին, Տարոն, Կեսարիս), կառուցում նորերը, նրանց կից հիմնադրում մատենադարաններ և ճեմարաններ, որտեղ և դասավանդում էր ինքը: Նա գիտական սերտ կապեր ուներ ոչ միայն Հայաստանի, այլև Բյուզանդիայի գիտնականների և պետական գոծիչների հետ: Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաքը որ դեռ այն ժամանակ հարյուր հազարից ավելի բնակիչ ուներ և մի վաճառաշահ ու բարեկարգ քաղաք էր, աշխարհի տարբեր երկրներից դեպի իրեն էր ձգում գիտնականներին: Գրիգոր Մագիստրոսը նամակագրական կապ էր պահպանում նրանցից շատերի հետ: Այդ նամակներում, որոնց մի մասը բարեբախտաբար պահպանվել և մեզ է հասել, պատկերված են ժամանակի վարքն ու բարքը, հայոց մայրաքաղաքի մշակույթը, և վերջապես, Մագիստրոսի՝ բժշկի ու փիլիսոփայի, գիտական նախասիրությունների լայն շրջանակը: Նրա նամակներից մեկը հասցեագրված է բյուզանդացի բժիշկ Կյուրակոսին, որ Անիում դասախոսություններ էր կարդում մարսողական օրգանների գործունեության մասին: Վիճաբանությունների ժամանակ Գրիգոր Մագիստռրոսի հարցերից մեկի կապակցությամբ հույն բժիշկն ասում է, թէ իրեն ոչ մի բան, որ դուրս է իր նեղ մասնագիտության շրջանակներից, ամենևին չի հետաքրքրում: Իր փայլուն նամակ պատասխանում, որ և նամակային հրաշալի օրինակ է, Մագիստրոսը մերկացնում է նման միակողմանի մոտեցման սխալ լինելը և հին բնափիլիսոփայության լույսի տակ ցույց է տալիս այն սերտ կապը, որը գոյություն ունի բնության բոլոր երևույթների մեջև: Կյուրյակոսի հետ մի քանի տարի տևող գիտական վիճաբանության ընթացքում Մագիստրոսը դրսևորել է իր խոր գիտելիքները բժշկության բնագավառում և Պլատոնի, Հիպոկրատեսի, Գաղիանոսի, Ասկղեպիադեսի, Նեմեսիոս Եմեսացու, որոնց հետևորդն էր համարում իրեն, աշխատությունների լայն իմացությունը: Գրիգոր մագիստրոսը ոչ միայն տեսական հարցերով տարված փիլիսոփա-գիտնական էր, այլև հմուտ պրակտիկ բժիշկ: Բագրատունյաց հարստության6 վերջին Գագիկ թագավորի հիվանդության մասին Սևանի վանահորը գրած նամակում, ինչպես նաև այլ նամակներում, որոնց մեջ նա նկարագրում է ծաղիկ հիվանդությունը7, որով վարակվել էր իր որդին կամ խելացի խորհուրդներ էր տալիս տենդային հիվանդությամբ տառապող Սարգիս վարդապետին, մեր առջև հառնում է նուրբ մասնագիտական զգացողությամբ օժտված փորձառու բժշկի կերպարը, որ քաջածանոթ էր հիվանդությունների մահճաբուժությանը8 ,դեղագիտությանը և մանավանդ բուսաբուժությանը: Իր նամակագիրներից մեկին, որ տառապում էր տենդային հիվանդությամբ, նա խորհուրդ է տալիս օգտագործել հազար9 կոչվող բույսի սերմերը: «Եթէ նրա կեղևը ճերմակ է, ապա նա թուլություն է առաջ բերում, որ շատ նպաստում է քնելուն: Հաճախ, եթէ այն դնես վերքի վրա, բարերար ներգործություն է ունոնում տենդային հիվանդի վրա: Եթէ նրա սերմը խառնես զաֆրանի10 հետ և դնես հիվանդի ճակատին, նա թեթևացնում է այրող վերքի բորբոքումը, իսկ ուրիշ շատ տեսակներ, մենք կարծում ենք, օգտակար են ոչ միայն տենդերով տառապող հիվանդներին»: Հին աշխարհի մշակույթի նկատմամբ մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերել նաև ուրիշ հայ գիտնականներ և գոչծիչներ, մասնավորապոս Հովհաննես Սարկավագը (1045-1129 թթ.), որ դասախոսել է Անիի և Հաղպատի բարձրագույն դպրոցներում: Արտահայտելով նոր ժամանակների հովերը: Սարկավագր քարոզում էր գիտության աշխարհականացում, և փորձի ճանապարհով գնալու գաղափարը: «Հետազոտողը պէտք է բազմակողմանի կրթություն և գիտելիքներ ունենա, նա պէտք է յուրացնի ոչ միայն Սուրբ գիրքը, այլև արտաքին չնաշխարհիկ գիտությունները: Եւ եթէ նա նույնիսկ կատարելապես տիրապետի նրանց, միևնույնն է, որ անսասանելի և անվիճելի է»: Հայ փիլիսոփայի այս մտքերը նախորդել են եվրոպական վերածննդի ներկայացուցիչների գաղափարներին: Այսպիսի ինտելեկտուալ11 մթնոլորտը նպաստում էր աշխարհիկ գիտությունների և ի հարկե, բժշկության զարգացմանը: Հենց Անիում, Բագրատունյաց հարստության շրջանում էր, որ սկիզբ դրվեց ախտաբանության , թերապիայի և դեղագործության հարցերին նվիրված ուրույն աշխատությունների, այսպես կոչվող բժշկարանների, ստեղծմանը: Դժբախտաբար ժամանակը չի պահպանել հռչակավոր «Բժշկարանի» հեղինակին անունը, որ գրել է «Հաղթող Գագիկ» թագավորի օրոք (խոսքը Շիրակի Բագրատունյաց հարստւթյան Գագիկ Ա Թագավորի (990-1020 թթ.) մասին է, այսինքն մոտավորապես այն ժամանակ, երբ ստեղծվել է Իբն Սինայի12 «Կանոնը13»: Հետագայում այն խմբագրվել է Կիլիկյան Հայաստանում և ստացել «Գագիկ-Հեթումյան Բժշկարան» անվանումը: Աշխատության մեջ օգտագործված տերմիններից երևում է, որ հեղինակը մոտիկից ծանոթ է եղել և հին աշխարհի նշանավոր բժիշկների երկերին, և Արաբ հեղինակների գործերին: Արաբերենը Արևելքում գիտության լեզու դառնալուց հետո աստիճանաբար գործածությունից դուրս մղեց հունական տերմինները, որ մինչև Ժ դարը գերիշխում էին հայկական բժշկարաններում: «Գագիկ Հեթումյան» բժշկարանը մեծ ազդեցություն է գործել Հայաստանի միջնադարյան բժշկության զարգացման հետագա ամբողջ շրջանի վրա: Պորփիւրի = Porphyria Դիահերձում = Autopsy. Հերձակ = Նետ = Դանակ = Scalpel. Հերձել = to excise, to amputate Գոյ = Being Գոյանալ= To be կենդանահատություն = vivisection Համասփյուռ = Lychnis L. Հարստություն = Dynasty Ծաղիկ հիվանդություն = Smallpox Մահիճ = Bed Մահճաբուժություն = Bedside medicine (therapy), Outpatient medicine Հազար = Lactuca L. Զաֆրան = Saffron Ինտելեկտուալ = Intellectual: մտավոր աշխատանք կատարող մարդ մտավորական, մտավոր,մտքի, մտածողություն, մտածող, խելոք խելացի իբն Սինա = Ibn-Sina = Islam's most renowned philosopher-scientist (980-1037), was a court physician in Persia, and wrote two of history's greatest works, The Book of Healing, a compendium of science and philosophy, and The Canon of Medicine, an encyclopedia based on the teachings of Greek physicians. The latter was widely used in the West, where Ibn-Sina, known as Avicenna, was called the "prince of physicians." Կանոն = Canon of Medicine (See above)

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ Բուսական և հանքային դեղերից բացի հայ բժշկության մեջ օգտագերծել են նաև կենդանական ծագում ունեցող դեղամիջոցներ՝ պատրաստված կենդանիների օրգաններից և հյուսվածքներից1, որոնց մի մասը օժտված է ֆերմենտային 2 հատկություններով: Այս վերջինների թվին են պատկանում սեռական գեղձերի3, ուղեղի, լյարդի, փայծաղի4 եքստրակտները5, որոշ կենդանիների լեղին, նապաստակի խախացը6, ինչպոս նաև խառը7 բուսական-կենդանական բնույթ ունեցող «խոնավ զուխան8», որի մասին Իբն Սինան իր «Կանոնում» գրել է հետևյալը. «Այդ այն ճարպն է, որ հավաքվում է Հայաստանում ոչխարների դմակի բրդի վրա, որ քարշ է գալիս կաղնչանի9 վրայով: Այն իր մեջ ներծծում է այդ խոտերի ուժը և կաթնահյութերը: Երբեմն ճարպը նոսր է լինում, ուստի եփում և թանձրացնում են այն: Այդ ճարպը մաշեցնում է կոշտ ուռուցքները և ուղղում է ծռված ոսկորները, եթէ նրանով վիրակապ դրվի»: Վերոհիշյալ դեղանյութերը օժտված էին հակաթունային, հակասկլերոտիկ և հորմոնալ ներգործությամբ: Հայ ժողովրդական բժշկության այս արժեքավոր փորձը հետագայում՝ Ե-Ժ դարերում, անսպառ աղբյուր դարձավ նրա հարստացման և զարգացման համար: Ե դարի սկզբին Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց այբուբենը, որով և հայ մատենագրության հիմքը դրվեց: Պատմա-փիլիսոփայական երկերի կողքին իրենց պատվավոր տեղը գրավեցին բժշկության վերաբերող աշխատությունները: Պետք է նշել, սակայն, որ բժշկական գրականության առաջացումը ամենևին էլ չվերացրեց ժողովրդական բժշկության բանավոր ավանդույթները: Սրանք շարունակելով նոր լիցք հաղորդեցին բժշկական գրականության: Հայ Դասական բժշկությունը իր զարգացման արշալույսին կրել է հելլլենական մշակույթի բարերար ազդեցությունը: Հին աշխարհի դասականների՝ Պղատոնի10, Արիստոտելի11, Հիպոկրատեսի12 , Գաղիանոսի, Ասկղեպիադեսիa13 և ուրիշների երկերը, որոնք Հայերենի թարգմանվեցին հունաբան թարգմանչական դպրոցի ներկայացուցիչների ջանքերով, մեծ դեր խաղացին հայ բժիշկների աշխարհահայացքի ձևավորման գործում: Այսպես, Ե դարի վերջում հայերեն թարգմանվեցին Արիստոտելի «Ստորոգությունք» և «Յաղագս14 Մեկնության» երկերը, Զ դարի սկզբին՝ Պլատոնի բնափիլիսոփայական երկերը, այդ թվում և «Տիմէոսը», Զ դարի երկրորդ կեսին ՝ Զենոնին վերագրվող «Յաղագս Բնության Մարդոյ», ինչպես նաև Կեղծ-Արիստոտելի «Յաղագս Աշխարհի» և «Յաղագս Առաքինության» ուսումնասիրությունները: Դրանցից հատկապես ուշադրության արժանի է Պղատոնի «Տիմէոս» երկը, որի մեջ հեղինակը, ելնելով չորս նախնական տարրերի (հող, ջուր, օդ, հուր) ուսմունքից, փորձել է բացատրել ոչ միայն տիեզերքի (մակրոկոսմոսի15), այլև մարդու (միկրոկոսմոսի) առաջացման և զարգացման օրինաչափությունները: Նախնական տարրերի տեսությունը, որ հին աշխարհում իր զարգացումն է ստացել Պլատոնի, Արիստոտելի և Հիպոկրատեսի երկերում, առաջին անգամ չափածո ձևով շարադրել է հույն բնափիլիսոփա Էմպեդոկլեսը: Հետագայում այն դրվեց հումորալ ախտաբանության տեսության հիմքում, որ չափազանց ուժեղ ազդեցություն է գործել միջնադարյան բժշկության վրա, գոյատևելով մինչև ԺԸ դարը: Իսկ Հիպպոկրատեսի և Գաղիանոսի երկերի պատառիկների հայերեն թարգմանությունները մեզ են հասել համեմատաաբար ուշ շրջանի՝ ԺԵ-ԺԷ դարերի ընդօրինակություններով: Մաշտոցյան մատենադարանում պահվող #.266 գրչագիրը գրված է ԺԵ դարի հայ ականավոր բժիշկ Ամիրդովլաթ Ամասիացու ձեռքով 1468 թ. և պարունակում է Հիպպոկրատեսի «Պրոկնոստիկոն» երկից մի հատված, որի սկզբում բերված է մեծ բժշկի մահվան մասին հայկական մի ավանդություն: Հիշյալ գրչագրի մեջ կան նաև Գաղիանոսին վերագրվող երկու ուրիշ հատվածներ՝ «Բառք Գաղիանոս» և Գաղիանոսի «Վասն Նշանաց Ցաւոց»: Պահպանվել են նաև մի քանի պատառիկներ միջգաղիանոսյան շրջանի բժիշկների երկերից: Մաշտոցի անվան մատենադարանի # 6869 գրչագիր ժողովածուի մեջ, որ ընդօրինակել է գրիչ Մարտիրոսը 1365 թ., հատվածներ կան Ասկղեպիադեսին վերագրվող «Վասն Բնության Մարդոյ», «Վասն Չարից Բնությանց Մարդոյ և Տարոյ, և Ամսոյ», «Յաղագս Բնության Հոգւոյ» երկերից: Այս ժողովածուի մեջ զետեղված են նաև հատվածներ հին Հռոմեացի բժիշկ Տեմոկրադեսի մի երկից, որի մեջ հեղինակը հարց ու պատասխանի ձևով շոշափում է պտղի զարգացման հարցերը ներարգանդային շրջանում16 և երեխայի ծնունդից հետո: Նույն այս ժողովածուի մեջ կան ուրիշ հատվածներ ևս՝ «Վասն Տղայոց Բնության», «Վասն Երիտասարդաց Բնության», «Վասն Ծերոց Բնության» երկերից, որոնք վերագրում են ուշ հելլենիստական շրջանի հռոմեացի ականավոր բժիշկ Օրիպազեեսին (Դ դար): Այս աշխատությունների լեզուն վկայում է, որ նրանք ևս, հավանաբար, թարգմանված են «Տիմէոսի» թարգմանության ժամանակ: Ը դարի սկզբին հայ ականավոր գիտնական Ստեփանոս Սյունեցին Դավիթ Հյուպատոսի հետ միասին թարգմանել է Դ դարի հոյն բնափիլիսոփաներ Նեմսիոս Եմեսացու «Յաղագս Բնության Մարդոյ» և Գրիգոր Նյուսացու, «Տեսություն ի Մարդոյն Կազմութիւն» երկերը: Այս աշխատությունները, որոնց մեջ Պղատոնի, Արիստոտելի և Գաղիանոսի ոգիով քննված են մարդակազմության, մարդու կենսաբանության և հոգեբանության հարցերը, լայն ճանաչում էին գտել միջնադարյան հայ բժշկության մեջ: Նրանց ազդեցության հետքերը որոշակիորեն երևում են Աբուսայիդի, Գրիգոր Տաթևացու և այլ հայ բնափիլիսոփաների և բժիշկների երկերում: Այսպիսով կարելի է ասել, որ երեք դար շարունակ (Ե-Ը դարեր) հայ բժշկության մեջ լարված աշխատանք էր ծավալվել հին աշխարհի գիտական ժառանգությունը ստեղծագործաբար յուրացնելու ուղղությամբ: Միջնադարյան հայ բժշկապետները, լրջորեն ուսումնասիրելով անտիկ բժշկության դասականների աշխատություները, նրանց տեսանկյունից վերլուծում և մշակում էին հին հայ ժողովրդական բժշկության ավանդները: Սակայն հայոց լեզվով ուրույն բժշկական երկերի ստեղծումը հետաձգվեց Արաբական նվաճումների հետևանքով, որոնք հայ մշակույթի ընդհանուր անկման պատճառը հանդիսացան Ը-Թ դարերում: Միայն Ժ դարում սկսեցին հանդես գալ հայ բժիշկների առաջին «Բժշկարանները», որ հիմնականում նվիրված էին հիվանդությունների դեղային բուժման հարցերին և որոնց մեջ հունական աղդեցությունից բացի աստիճանաբար նկատվում էր նաև արաբական մշակույթի ազդեցությունը: Այդ իսկ պատճառով ավելի վաղ շրջանի՝ Ե-Ժ դարերի բժշկագիտական հայացքների մասին կարելի է դատել միայն բնագիտական և փիլիսոփայական աշխատությունների և առաջին հերթին Եզնիկ Կողբացու (Ե դար) «Եղծ Աղանդոց» երկի և «Յաճախապատումի» հիման վրա: Միջնադարյան հայ մատենագրության մեջ չորս տարրերի և նրանց համապատասխանող չորս հիմնական հեղուկների (արյուն, լորձ, դեղին, և սև մաղձ) անտիկ տեսությունը առաջին անգամ հանդես է գալիս Եզնիկ Կողբացու երկում: Հիվանդությունների առաջացումը Եզնիկը կապում է հիմնական հեղուկների հավասարակշռության խախտման հետ: «Հիվանդություններ կան, - գրում է նա,- որոնք առաջանում են ոչ թէ մեղքերի պատճառով, այլ անկշիռ (հյութերի) խառնվածքներից: Որովհետև մարդու մարմինը հանդիսանում է չորս տարրերի խառնուրդ.. Եվ եթե նրանից որևէ մեկը ավելանա կամ պակասի, ապա կառաջանա հիվանդություն»: Սակայն հեղուկներից բացի Եզնիկը հաշվի է առնում նաև արտաքին միջավայրի գործոնների ազդեցությունը «չափից ավելի կամ անխտիր ամեն բան ուտելը, խմելը, խիստ ժուժկալությունը, տոթ կամ ցուրտ եղանակին աշխատիլը և այլ վանասակար հանգամանքները»: Այս վնասակար ազդակներին նա մեծ նշանակություն է տալիս նաև նյարդային և հոգեկան հիվանդությունների առաջացման հարցում: Հիպոկրատեսի նման, որը մերժում էր ընկնավորության17 «սրբազան» բնույթը, նա ևս հեգեկան հիվանդությունները համարում է ուղեղի հյուծման հետևանք: «Ուղեղի հյուծման հետևանքով մարդ կորցնում է գիտակցություն. Խոսում է պատերու հետ, կռվում է քամու հետ: Այդ պատճառով էլ բժիշկները համառորեն պնդում են, որ ոչ մի դև չի մտնում մարդու մարմնի մեջ, որ մարդու այդ բոլոր վիճակները հիվանդություններ են, որ իրենք կարող են բուժել»: Ծնված լինելով Այրարատում և հրաշալի իմանալով Հայաստանի դեղաբույսերի հատկությունները, շատ լավ հասկանալով զանազան դեղամիջոցների չափերի և սիներգիկ18 ներգործության հարցերը, նա գրել է. «Մոլախինդն19 ինքնին հայտնի է որպես մահացու թույն որոշակի պայմաններում, բայց բժիշկներն այն օգտագործում են լեղապարկի հին հիվանդություններ բուժելու ժամանակ: Կաղնչանի մի տեսակը առանձին վերցրած թունավոր է, իսկ մյուս դեղամիջոցների հետ միասին բուժում է լեղապարկի հիվանդությունները և հիվանդին փրկում է մահից»: Հյուսվածք = Tissue ֆերմենտ = Ferment = խմորիչ,մակարդ Սեռական գեղձ = A testis or ovary; a gonad Փայծաղ = Spleen Եքստրակտ = Extract, հյութ նապաստակի խախաց =Ferment, yeast Խառ (պրսկ.خار )Փուշ = Thorn Խոնավ զուխա = Probably lanolin կաղնչան (կաղանչան, կաղանչանն) = (անան), գ. (բուս) Կանանչանազգիների կարգին պատկանող բույս, ո´ր տեսակը (3500 տեսակներից) լինելն անորոշ: Ըստ Եզնիկի ՝ «Կաղանչանի մի տեսակը առանձին՝ մահացնող է, իսկ այս դեղերի հետ խառնվելով մաղձի դեղ է, մահից փրկող»: (Ռոլովի մոտ բերված են կաղանչանի 20 տեսակներ, որոնցի մեկի մոտ, այսինքն Euphorbia L. կամ Euphorbia Agraria MB, դրված է հայերեն կաղանչան և իբրև սրան համանշանակ՝ իշակաթլուկ (փխկ. իշ (ա) կաթնուկ), ափարբի, դեղին ծաղիկ, քրեկան, տարատիտ (տարաթի՞թ), իսկ մի ուրիշ տեսակի, այն է, ;'Euphobia Virgata W. K.-ի դեմ դրված է հայերեն վորդի-կաղանչան, (չի հասկացվում, ո՞րդ բառից թե որդիից): Քաջսւնին, Հայբուս. և Մենիչ. նոյնպես չեն որոշում տեսակը: Եզնիկի հիշած թունավոր և միևնույն ժամանակ բուժիչ հատկություն ունի ըստ Ռոլլովի, Euphorbia Esula L տեսակը: Կաղանչանազգիներ, կաղանչնանյայք, հոգն. գ. (բուս.). Տունկերի մի առանձին կարգ, որ պարունակում է մոտ 200 ցեղ և 3500 տեսակ, խոտեր, թուփեր, ծառեր, որոնց ցողուններն ու տերևները լցված են կաթնանման կծու հյութով: Պտուղները փոչոկի մեջ են փակվախ, առանձին խորշերում,, և հասնելիս խորշերը պատռում են ու դուրս թափվում (Euphorbiacae); (Ստեփան Մալխասեանց, հայերեն բացատրական բառարան հատոր 2րդ էջ 371) : Պղատոն = Plato: (428 – 347 B.C) Birthplace: Athens, Greece Best Known As: Author of The Republic Արիստոտել = Aristotel (384-322 B.C.) Best Known As: The author of Ethics Հիպոկրատես = Hippocrates: (460 BC - 377 B.C), Birthplace: Island of Cos, Greece. Best Known As: Author of the Hippocratic Oath. Ասկղեպիադես = Asclepiades, of Samos (b. c.320 BC) Յաղագս. (նխդ.) Մասին, համար, վերաբերյալ, պատճառով Մակրոկոսմոս = Macrocosmos: We use the word Macrocosmos to mean everything there is Պտղի զարգացման հարցերը ներարգանդային շրջանում = The development of the ovum in-utero Ընկնավորոթւթյուն = Epilepsy Ընկնավոր = Epileptic Սիներգիկ = Synergistic Մոլախինդ = Hemlock Անդրանիկ Ծառուկեանը իր «Թուղթ առ Երևան» բանաստեղծության մեջ այս բառը գործ է ածել, տե´ս ստորև Հայրենի երկրից դու ինձ ես յիշել, Ինձ գիր ես գրել բառերով հատու, Ու բառերի մէջ դրել ես կրակ, Ու կրակի հետ թոյն ու մոլախինդ՝ Եւ ասում ես ինձ. -Քեզ չեմ մոռացել: http://www.google.com/search?q=hemlock&amp...amp;rlz=1I7WZPA

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԻՆ ԵՎ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Դր. Ստելլա Վարդանյան, 1982, Երևան ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ Բժշկությունը հին Հայաստանի մշակույթի անբաժան մասն է, և նրա արմատները հասնում են դարերի խորքը: Ծնվելով ժողովրդական բժշկության ակունքներից, այն կուտակել է բժիշկների բազում սերունդների դարավոր փորձն ու գիտելիքները՝ Հայաստանի բուսական և կենդանական աշխարհի, ինչպես նաև հանքային նյութերի բուժիչ հատկությունների մասին: Ուրարտական և ավելի վաղ շրջանի հնագիտական պեղումների արդյունքները (բժշկական զանազան գործիքներ, դեղատան սարք և այլն) վկայում են հին Հայաստանում բժշկական արվեստի բարձր մակարդակի մասին: Նախնադարյան հասարականության մեջ բժշկի դերը կատարել է կինը, և ամենևին էլ զարմանալի չէ, որ առողջության պահապան աստվածությունն էլ մարմնավորված է կնոջ կերպարի մեջ: Հեթանոս հայերը սիրո և գեղեցկության դիցուհի Աստղիկին և նրա պարկեշտության ու առաքինության դիցուհի Անահիտին պաշտում էին որպես բժշկության հովանավորների: Հիշյալ դիցուհիների տաճարները, Ե դարի պատմիչներ Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու վկայությամբ, կառուցված են եղել հին Հայաստանի գեղատեսիլ վայրերում, Բարձր Հայքի, Այրարատի, Տարոնի, Վասպուրականի նահանգներում, որոնք ժամանակի ընթացքում դարձան կարևոր բուժական կենտրոններ: Տաճառների քրմերը, յուրացնելով ժողովրդական բժշկության փորձը և կատարելագործելով բժշկական արվեստի մեջ, օգնություն էին ցույց տալիս բնակչությանը: 301 թվականաին Հայաստանում քրիստոնեությունը դարձավ պետական կրոն: Հին հեթանոսական տաճառների տեղերում հիմնվեցին քրիստոնեական վանքեր, որոնց կից բացվեցին առաջին հիվանդանոցները: Այսպես, Ե դարի պատմիչ Փավստոս Բյուզանդը մեծ գովեստով է խոսում Ներսես Մեծ կաթողիկոսի շինարարական գործունեության մասին: Նա պատմում է, թէ ինչպես Ներսես Մեծը՝ Հայոց աշխարհի բոլոր կողմերում հիվանդանոցներ է շինել տալիս բորոտների, հաշմանդամների և ցավագարների համար: Կաթողիկոսի այս միջոցառումները արտացոլված են Աշտիշատի եկեղեցական ժողովներում (365 թ) «Վարակիչ հիվանդությունների տարածվելը կանխելու համար՝ հիմնել բորոտների համար բորոտանոցներ, հիվանդների համար հիվանդանոցներ, հաշմանդամների և կույրերի համար՝ ապաստաններ»: Մասնավոր հիվանդանոցներ կային Հայաստանում դեռևս դարում: Այսպես, 260 թվին հայ նախարար Սուրեն Սալահունու կինը՝ Աղվիթան Առբենուտ կոչվող բուժիչ հանքային աղբյուրների մոտ իր միջոցներով բորոտանոց կառուցեց: Հիշեցնենք, որ Եվրոպայում առաջին բորորտանոցները բացվել են դրանցից երեք հարյուր տարի հետո միայն: Հայ ժողովրդական բժշկությունը, որ գրեթե երեք հազար տարվա պատմություն ունի, ստեղծել է դեղամիջոցների մի հարուստ գանձարան: Հնում առանձնապես մեծ համբավ ունէին Հայկական լեռնաշհարհի դեղաբույսերը, որոնք արտահանվում էին Արևելքի և Արևմուտքի մի շարք երկրներ և տեղ են գտել հնագույն դեղագիտարաններում: Այսպես, անտիկ1 հեղինակներ Հերոդոտը2 , Ստրաբոնը3 Քսենոֆոնը4 , Տատիկոսը5 իրենց երկերում անդրադառնալով Հայաստանին, հիշատակել են նաև նրա բնաշխարհի բուժիչ բույսերի մասին: Քսենօֆոնը իր «Անաբասիս» երկում խոսում է հայկական բուրումնավետ գինիների և հրաշալի գարեջրի, քնջութի6 , նուշի, ձեթերի, և բևեկնի խեժի7 , ինրպես նաև անուշահոտ օծանելիքների մասին, որոնց պատրաստման գաղտնիքը հայտնի էր միայն հայերին: Հին աշխարհի անվանի բուսաբան Դիոսկորիդեսը, ծնունդով կիլիկիացի, իր «Materia Medica8» դեղագիտական աշխատության մեջ կանգ է առնում նաև բույսերի հայկական տեսակների վրա, որոնք, իր խոսքերով ասած, աչքի են ընկնում հրաշալի բուժիչ հատկություններով: «Ամենալավ համեմը,- գրում է նա,- հայկական է, ոսկեգույն, դեղնավուն ցողունով և բավական հաճելի բուրմունքով»: Հռոմեացի պատմիչ Տատիկոսը իր «Տարեգրություններում» հիշատակում է «գյուղական» դեղամիջոցների մասին, որ հաջողությամբ օգտագործում էին հայ գեղջուկները վերքերը բուժելու նպատակով: Հայաստանը, ինչպես նաև Մարաստանը, հնում հանդիսացել են մի շարք արժեքավոր խեժաբեր բույսերի, այդ թվում նաև հայտնի ուպանի (Leserpitium) հայրենիքը: Վերջինիս բուժիչ հատկությունները, ինչպես վկայում է Պլինիոս Ավագը իր «Բանական Պատմության» մեջ, չափազանց բարձր էին գնահատում հռոմեացիները: Հայ պատմիչները բազմաթիւ ուշագրավ տեղեկություններ են հաղորդում հին հայկական բժշկության մասին: Այսպես, պատմահայր Մովսես Խորենացին գրում է, որ հայոց Վաղարշակ թագավորը (Բ դար մ.թ.ա) Տայքի և Կողի ճահճոտ վաjրերում աjգիներ և բուրաստաններ է հիմնել: Այդ այգիներում և բուրաստաններում աճեցվում և բազմացվում էին, ինչպես վկայում է Ե դարի մի ուրիշ պատմիչ ՝ Ղազար Փարպեցին, բնության մեջ վայրի ձևով աճող դեղաբույսեր: «Այնտեղ (Արարատի դաշտում), -գրում է պատմիչը, -շատ կան զանազան բույսերի արմատներ, որ օգտագործում են ճարտար, հմուտ և գիտուն բժիշկները արագ բուժող սպեղանիներ9 կամ ըմպելի դեղեր պատրաստելու համար, որոնցով բուժում էին երկար ժամանակ հիվանդությամբ տառապողներին»: Հայաստանի բուժիչ բույսերը մեծ խնամքով աճեցվում էին հատուկ պարտեզներում, որ հիմնել էին դեռ Արտաշես թագավորի (Ա դար մ.թ.ա.) նախաձեռնությամբ, որի մասին գովեստի հետևյալ խոսքերն է գրում Թ դարի պատմիչ Թովմա Արծրունին. «(Արտամետ քաղաքի) ամրոցի շուրջը նա տնկել տվեց զանազան բազմերանգ և անուշահոտ ծաղիկների բուրաստաններ, որոնք ոչ միայն հաճելի էին աչքի և հոտոտելիքի համար, այլև պիտանի՝ հնարամիտ բժիշկների դեղեր պատրաստելու համար, համաձայն Ասկղեպիասի10 արվեստի»: Այս տեղեկությունների համաձայն, Պոնտոսի թագավոր Միհրդատը՝ հին աշխարհի ականավոր բժիշկ և թունագետը, իր հռչակավոր հակաթույնը պատրաստում էր Հայաստանի դեղաբույսերից: Որոշ բույսերի, ինչպես Լոշտակի (Bryonia dioica), սև գնդիկի (Nigella sativa) հրաշալի բուժիչ հադկությունները հին Հայաստանում առաջացրին այդ բույսերի պաշտամունքը, որի հեռավոր արձագանքները պահպանվել են հայ բանահյուսության մեջ: Մեծ համբավ ունէին հնում հանքային դեղամիջոցները՝ հայկական կավը, հայկական քարը, հայկական բորակը11, ինչպես նաև սնդիկի, երկաթի, ցինկի, արճճի12 (միացություննորը, որոնք Հայաստանից արտահանվում էին հարևան երկիրնեռը: Հայկական կավը13, որը պարունակում է ալյուսիլիկատներ14 և երկաթի օքսիդ, կիրառվել է որպես հակաբորբոքային15, հակաալերգիկ16 ու հակաուռուցային17 դեղամիջոց, այն միաժամանակ օգտագործվել է արյունահոսությունների և թունավորումների դեպքում: Այն լավ հայտնի էր անտիկ աշխարհի ականավոր բժիշկ Գաղիանոսին 18 , իսկ հետագայում շատ բարձր է գնահատվել «բժշկության իշխան» Իբն Սինայի 19 կողմից, որը իր «Կանոնում20» գրել է. «Հայկական կամ Անիական կավը զարմանալիորեն ներգործում է վերքերի վրա: Այն առանձնապես օգտակար է թոքախտի և ժանտախտի21 դեմ: Շատերը փրկվեցին մեծ համաճարակի ժամանակ22, քանի որ սովորություն ունեին պարբերաբար խմել այն թույլ գինու հետ»: Հայկական կավը այսօր էլ մեծ կիրառություն ունի ժողովրդական բժշկության մեջ: Հայ և օտար հեղինակների վկայությամբ, Հայաստանը հնում հայտնի է եղել պղնձի, երկաթի և արճճի հանքերով: Դեպի Վանա լճի եզերքն իջնող Ռշտունեաց Լեռները, ինչպես վկայում է Փավստւս Բյուզանդը, կոչվում էին երկաթահատների և կապարահատների լեռներ: Այդպիսի հանքեր կային նաև Սասնա լեռներում: Երկաթի միացություններից պատրաստված դեղամիջոցներն օգտագործվում էին մի շարք հիվանդություններ բուժելու համար և դեռ այսօր պահպանվել են ժամանակակից դեղագիտարաններում23: Հին Հայկական դեղանյութերի շտեմարանում հատուկ տեղ ունէին սնդիկի24 միացությունները, այդ թվում և կարմիր ներկը, որոնք արդյունահանվում էին Հայաստանում: Անտիկ աշխարհի նշանավոր աշխարհագետ և պատմիչ Ստրաբոնը վկայում է. «Այնտեղ (Հայաստանում) կան նաև այլ հանքավայրեր, այդ թվում և այնպիսիք, ուր արդյունահանվում է այսպես կոչված սանդիկը (կարմիր ներկ, սուսր)25 , որը կոչվում է հայկական ներկ և նման է ծիրանիին»: Անտիկ = հնություն, վաղեմի, հնադարյան, հնաձև = Antique Herodotus, Historian (484-430 B.C). Birthplace Halicarnassus (now Bodrum, Turkey). Best Known As: Author of The Histories. http://www.answers.com/Herodotus?gwp=11&am...53&method=3 Strabo: Greek geographer and historian (c. 63 bc–ad 23) http://www.answers.com/strabon?cat=technol...53&method=3 Xenophon (c.430-353 bc), http://www.answers.com/xenophon Տատիկոս = ??? Քնջութ = sesame (պրսկ. کنچِد) Բևեկնի Խեժ = Trebantine Materia Medica:1 The scientific study of medicinal drugs and their sources, preparation, and use. Also 2. Substances used in the preparation of medicinal drugs. Սպեղանի,բալասան = Balsam Aeschulapius http://www.answers.com/topic/asclepius Բորակ, սելիտրա = Niter: A white, gray, or colorless mineral of potassium nitrate, KNO3, used in making gunpowder. Also called saltpeter. Արճիճ: Lead Հայկական կավ = Armenian bole ( bolus armenus or bole armoniac), is an earthy clay, usually red, native to Armenia. Ալյուսիլիկատներ = Aluminium silicates Հակաբորբոքային = Anti-inflammatory Հակաալերգիկ = Antiallergic Հակաուռուցային = Antitumor (Ուռուցք = Tumor ) Գաղիանոս = Galen of Pergamum (ad 129-216) http://www.answers.com/topic/galen?cat=health Իբն Սինա = Ibn Sina = Islam's most renowned philosopher-scientist (980-1037) ԿԱՆՈՆ = The Canon of Medicine, an encyclopedia based on the teachings of Greek physicians was one of the two major works written by Ibn Sina. The Canon was widely used in the West, where Ibn-Sina, known as Avicenna, was called the "prince of physicians. The Book of Healing, a compendium of science and philosophy was the other major work of Avicenna. Ժանտախտ = Plague Մեծ Համաճարակը = The epidemic known to its survivors as The Great Pestilence, and to history as The Black Death, swept across Europe from 1347-1351, leaving more than 25 million people dead. A pediatric lotion called for among others, Lead Acetate (plumbum) was used in ancient Armenia which as we know nowadays can cause lead poisoning with its many deleterious side effects. Սնդիկ: Mercury, see above Սանդիկ, սուսր, կարմիր ներկ, կարմիր հող = Ocher (Ochre) Ochre = Any of several earthy mineral oxides of iron occurring in yellow, brown, or red and used as pigments. http://www.answers.com/ochre?gwp=11&ve...53&method=3

Սիրելի Հեղինէ, Դա իմ կարծիքով արդէն ուշ է որովհետև այդքան գրառումները հաւքել մէկ տեղ մի հերքիւլեան աշխատանաք է և իմ ուժերից վեր: Սիրով՝ Վարդահուր

Սիրելի Հեղինէ, Ձեր նկատողութիւնը շատ տեղին է և ես հարիւր տոկոսով համաձայն եմ դրա հետ: Այդ առթիւ ես արդէն շատ վաղուց առաջարկել էի որ ինձ համար բացւի մի նոր բաժին, բայց կարծես թէ կառավարչութիւնը (ադմինիստրացիան) այդ առթիւ սրևէ դրական քայլ չվերցրեց և այս քաոսային վիճակին սատար հանդիսացաւ: Վարդահուր

Հայաստանին Հազար ու մի վերք ես տեսել, - էլի´ կը տեսնես, Հազար խալխի ձեռք ես տեսել, - էլի´ կը տեսնես: Աշնան քաղած արտի նման՝ Հազար զոհերի Չհավաքված բերք ես տեսել, - էլի´ կը տեսնես: Գլուխդ չոր քամուն տված պանդուխտի նման, Հազար տարվա հեք ես տեսել, - էլի´ կը տեսնես: նարեկացի, Շնորհալի, Նաղաշ Հովնաթան, Ինչքա՜ն հանճար, խելք ես տեսել, - էլի´ կը տեսնես: Քո Չարենցին լեզու տվող երկիր Հայաստան, Հազար ու մի երգ ես տեսել, - էլի´ կը տեսնես:

ԲԱՌԱՐԱՆ Դանիել Վարուժանի Գործերում Գործածված Բառեր Ա Ագուռ –բուռ, ափ Ազազուն –չոր, վտիտ Ալք, ալքեր –ալիք, ալիքներ: Խորք Ախերոն –Աքերոն առասպելական գետը, այստեղ՝ դժոխային իմաստով Ակութ –կրակ պահելու տեղ, օջախ Ակռապլիկ –ատամները թափած Ահիապարան –ահեղ պարանոցով, վիզը ձգած Աղածրի, աղարծի –մատղաշ, մատաղահաս Աղամող –ծուռ ու մուռ, ծեղված Աղեբախ –աղիքներից շինված նվագարանի լարերի բախումը: Աղեբեկ –ալեխառն, ալիքանման մազ՝ բաշ, մորուք Աղծապիղծ –կեղտոտ, պղծված Աղկիոն –ծովային թռչուն Աղոթկեր –աղոթող, աղոթարար Աղորիք –երկանք, ջրաղացաքար Աճռել –աչքը տրորել Աղու –քաղցր, անուշ, դուրեկան Ամա –ամայի Ամազոն –քաջ, խիզախ կին Ամբարձ –վեր բարձրացած Ամբուռք –ամպրոպ, խառնակություն, փոթորիկ Ամոթլյած –ամոթխած, ամաչկոտ Այպանք –ամոթանք, նախատինք Անարդիլ –վիթխարի, անճոռնի մեծ Անգայտ –նոսր, ցանցառ, նուրբ Անդ –հանդ, դաշտ Անդաստան –հանդեր, դաշտեր, նաև՝ կրոնական արարողություն՝ անդաստանների օրհնություն հատկապես երաշտի կամ այլ վտանգի ժամանակ: Անդեսյա –դեղթափ, դեղ՝ ցավի և թույնի դեմ Անդեորդի –հանդի, դաշտի որդի, հովիվ, տավարած Անդույր –անդորր, հանգիստ, խաղաղ Անթրոց –թոնրի և հնոցի կրակի խառնիչ Անձկավ –կարոտով, անձկությամբ Անձնյա –փարթամ, թիկնեղ, խոշոր Անճառ –անպատմելի, անասելի Աննիազ –անկարոտ Անոպա –կոպիտ, բիրտ, տմարդի Անոսր –նոսր,ցանցառ Անպատիր –ճշմարիտ, անսուտ, իրական Անպատում –անպատմելի, անասելի Անպարույր –անշրջանակ Անսալ –լսել, հնազանդվել Անսվաղ –անոթի, քաղցած, խեղճ, աղքատ Անվեր –վերք չունեցող, չվիրավորված Անրակ –ուսագոտու երկար ոսկորը Անար –փայտե կամ մետաղե օղ՝ զսպաօղ, շղթա, կապանք Անքթիթ –անշարժ Անքույթ –հանգիստ, խաղաղ Աշտանակել –ոստույնով ձիու վրա բարձրանալ և խթելով քշել Աշտե –նիզակ Աչեղ –գեղեցիկ աչքեր ունեցող Ապալեր –բուսականությունից զուրկ, լերկ, մերկ Ապաժույժ –անտանելի, արյունահոսություն Ապաառոշ –գլխի սպիտակ փաթթոց, չալմա Ապարում –ձիու մետաքսյա զարդեր Ապշոպ –շփոթ Ապրիել –ապրիլ, տարվա չորրորդ ամիսը Առաթուր –ոտքի տակ, կոխկրտելով Առինքնում –իրենով գրավել, դյութել Առիշեղ –շեղում, թեք ընկած Առլեփ –զառիվայր, զառիթափ Առխթել –բոթելով, հրելով առաջ մղել Աստղահեռ –աստղազարդ, աստղակուռ Ասպար –վահան Ավելածու –ավլող Ատակել –կարողանալ Ատոք –հասուն, լեցված հասկ Արաղչի –գլխարկ Արբշիռ –արբած, հարբած, զեխ, շվայտ Արդընկեց –տեգահար, տեգի զարկից ընկած Արդնահար –տեգահար Արմուկ –արմունկ Արյունազանգ –արյունաթաթախ, արյունլվա Արյունտողիք –արյունախառն թուք Արտալած –հալածված, քշված Արտախուրել –պսակել Արտոսր –արցունք Արփագաղջ –արևից գոյացած Արքենի –հաղթանդամ, պատվական, ազնիվ, արքայական Աքացել –աքացի տալ, ոտքը գցել, առաջ բերել: Բ Բագին –զոհասեղան հեթանոսական տաճարում, զոհարան Բադուց –տան ներսի պատին կից լրացուցիչ կիսապատ, որի վրա ամաններ են դարսում Բալիշ –հաղթողին տրված զարդ Բակեղ –(բակեղաթ) –տոպրակ, մաղախ, պարկ, կապոց Բաղրջուկ –ուտելու կանաչ բույս, փիփերթ Բամբիշ –պալատական կին, թագուհի Բամբիռ –նվագելու լարավոր գործիք, փանդիռ Բայոց –գազանների որջ Բանտագուշանք –ցնորում, զառանցանք, շվարումն, գլխին զոռ տալ Բանված –հյուսվածքա, գործվածք Բաստ –բախտ, երջանկություն Բարձրահուն –խոր, իմաստալից Բարունակ –ճյուղ, ոստ Բդեշխ –սահմանապահ, կուսակալ Բեկտել –կոտորել, կտրտել, փշրել Բժոտ –աղոտ տեսնող, ճպռոտ աչք Բժժանք –կախարդանք Բիր –ցից, ձող, բհիր, մահակ Բլշակնած –աչքը մթագնած Բյուրաղի –բազմալար Բուծ –ծառի բնի և ճյուղերի միջի հյութ, սնունդ Բուծանել –բուծել, բազմացնել Բումբ –սրունքի մսոտ մասը Բունծ –հողի կոշտ Բուստ –մարջան Բվիճակ –բուի մի տեսակը, բվեճ Բրաբիոն –դափնի, հաղթության պսակ Բքազրավ –բքամահ, բքից խեղդված Գ Գազ –մի տեսակ փուշ, որ վառում են Գաղափարապաշտ –ըստ արևմտահայերի՝ իդեալիստ Գաղտնամես –գաղտնապահ, խարդախ, նենգ Գանարի –քանարիկ (Թռչուն) Գանգյուն –թնդյուն Գելոց –գործիք որով տանջարանում պրկում, ճնշում են մարմինը Գեհենամռունչ –դժոխային մռունչ Գեղարդ –նիզակ Գեղուղեշ –գեղեցիկ ճյուղերով Գեջ –թաց, խոնավ, նամ Գերերին –մի տեսակ համեղ սունկ Գերփված –ուժով զարկված, ավերված, կողոպտված Գի, գիհի –փշատերև թուփ, որի պտուղները գործ են ածում իբրև խունկ Գիհ –ոչխարի հոտ Գիրգ –փափուկ, փափկասուն, քնքուշ Գլել –գլորել, հոլովել, պտտացնե Գոլուտ –գոլ,տաքուկ Գոռեխ –իշամեղու Գորգոնա –դժողքի կատաղի կին Գուճ –ծնկերի ծալք Գուշ –փայտե փոքրիկ աման Գուպար –կռիվ, մենամարտ, մրցություն Գռեհ –փողոց Գրկանք –գուրգուրանք, գգվանք, փափկություն Գրգարան –գուրգուրանքի տեղ Դ Դահամունք –նվեր, ընծա, տուրք Դահանակ –կանաչ ու դեղին ընտիր քար Դաշխուրան –թաս, կոնք Դառնակոշկոճ –խիստ ջարդված, խոշտանգված Դաստաբան –թրի կոթ Դաստարակ –թաշկինակ, մաքուր կտավից երեսսրբիչ Դարալիր –փարթամ ու խիտ մազեր Դափր, դափրել –ձիու ոտքի զարկն ու գետին փորելը Դևդևուն –դողդոջուն Դենպետ –զրադաշտականների կրոնապետ Դետ –դիտող, տեսնող, կռահող Դդչահոս –որոտացող աղմուկով խոսող Դլփին –դելֆին, ծովային կենդանի Դվարած –տավարած, հովիվ Դրնդյուն –խառնակ ձայն, շփոթ, ձիու ոտքի գետին զարնելը Դժնիկ –մի տեսակ փուշ Դժպհի –անճոռնի, ատելի Դիրտ –մրուր Դիք –հեթանոսական աստվածներ Դշխո –իշխող կին, թագուհի, տիկնանց տիկին Դրույթ –դռութ, գրոհ Դրասանգ –դռները, լուսամուտները տոն օրերին զարդարող ծաղիկների հյուսակ Դուժ (խուժ ու դուժ) –բարքով ու լեզվով օտար, խորթ, խուժդուժ Ե Եբենոս –սև տեսակի ամուր ծառ, փայտ Եղի –նորահաս, խակ ցորեն Եղիճ –փշախոտ Եղանել –ապականել, ավերել, խանգարել, մերժել, հերքել Եղկ –գոլ, գաղջ, եղկելի, ողորմելի Եղնորդ –եղնիկի ձագ Եղտյուր –Բուսաբանությամբ առատ, ջրարքի տեղ Եղտյուրիկ –թռչուն, կիվկիվ Եռանդնահորձ –եռանդուն, ուժեղ հորձանք տալ Երագ –արագ, շտապ Երագազ –կենդանիներ բռնելու ցանց Երաստան –նստուկ, նստատեղ Երբուծ –լանջի, կրծքի միսը Երեսակել –երեսը պատել, ծածկել Երեքարձին –երեք սուր ծայր ունեցող, եռաժանի Երկնապող –դեպի երկինք սլացող, մխրճվող Զ Զազրթորմի –զազրելիություն, գարշելիություն, զազրելի, զզվելի Զահանդած –զարհուրած, սարսափած Զաղփաղ, զաղփուն –խախուտ, խարխլած Զամբուռ –իշամեղու Զանակ –ոսկու, արծաթի կտորտանք Զառքաշ –ոսկեթել, ոսկեկար հանդերձ Զարմիկ –ազնվացեղ Զգայազիրկ –զգալու կարողությունից զուրկ Զգայռել –զզվել, ործկալ Զգենոզ –հագնել Զգլխանք (ըզգլխանք) –արբեցում Զկծանք (ըզկծանք) –սրտի դաղ, զայրույթ Զոշաքաղ –դրամաշորթ, ագահ, աչքածագ Զոփալ –դողալ, դողդողալ, ծփալ Է Էլիլամա (հրեերեն) –աստված, ինչո՞ւ Էդլվայս –առյուծամագիլ կոչվող ծաղիկ Ը Ընդաբույս, ընդածին –բնածին Ընթարմ (ընդարմ) –ընդարմացած, ընդարմացնող, թմրած, թմրեցնող Ընդհոլով –իրար հետ դարձող, պտտվող, հոլովվող Ընդունել –վիզը ոլորելով ետ մղել Ընդգճած –չոքած, ծունկի եկած Ընկերավար-ական –սոցիալիստ-ական Ընկլուզել –խորասուզել, ընկղմել, ջրասույզ անել, կուլ տալ Ընչապտուտ –ունչը, քիթը պտտեցնող Թ Թաթե ի թաթող –թաթից թաթ, ձեռքից ձեռք Թալթլել, թալթլեցավ –թավալվել, թավլվեց, թափլտվել, նվաղել Թակույք –Գինու և ջրի անոթ, սափոր, կուժ Թաղար –ծաղկաման, բույսեր աճեցնելու անոթ Թանալ –թրջել, թաթախել Թասուն –հևացող, շնչարգել եղած Թավարծի –մազոտ, թավամազ Թարշամ –թոռոմած Թաքթաքուր –պահվտելով, թաքնվելով Թեզանի –հագուստի թևերի վերջավորությունը Թեռ –չուխայե կամ բրդե թել Թնջակ –թի, նավավարության թիակ, ձող Թերաթափ –կիսով չափ թափված Թերափ –տան կուռք, բժժանք Թերաքամ –անկատար, պակաս, թերի Թխայրյաց –հրդեհից այրված, սևացած, թխացած Թնծկալ –կծկնծալ, կաղկանձել, լացը զսպելով հեկեկալ Թյում –անուշահոտ բույս, ուրց Թնջուկ –սնկազգիների մի տեսակը, անութների գանգրամազ Թոնուտ –թաց, խոնավ Թունել –թունավորել Թրած –թրով խլված, առնված Թրուն –շաղվելը, հունցելը՝ ալյուրի մոխրի Ժ Ժանեղ –մեծ, ուժեղ, ժանիքներ ունեցող Ժանտաժուտ –ժանտից ժանտ, դաժանից դաժան Ժմերտ –հանդուգն, լիրբ Ժոռատ –ատամները թափած Ժուժով –համբերելով, տոկալով Ժույժ –համբերության ուժ, ժուժկալ Ի իլաձև -իլիկաձև Իսկուհի –թագուհի, դշխո, տիրուհի, աստվածուհի Իրապաշտ –ըստ արևմտահայերի՝ ռեալիստ Լ Լալոն –ողբ, լաց Լական –լագան, կոնք, աման Լախուրտ –լախտ Լայնալիճ –լայն բացված աղեղ, լայն բացվածք Լայնափեռեկ –լայն ձևով պատռված Լայնշի –լայն ձևով, խիստ լայն Լզվռտվիլ –լիզվել Լծընկեց –անհնազանդ, լուծը վար նետած, փախած Լկամ –սանձ, երասանակ Լկտալ –թուլանալ, կախվել Լման –լրիվ, ամբողջապես Լմել –ճմլել, տրորել Լյուղ –լող Լողիկ –թիկնոց, վերարկու Լոմա (լումա) –դրամայական ընծայաբերում Լոռ –ջրային կանաչ գորտնբուրգ Լպսաքել –երկարել, ձգել, պարզել, ցցել Լույծ –հոսող, հոսանուտ, հեղուկ Լուսածղի –լուսաթև, լուսաբազուկ Լուտաս –լոտոս ծաղիկը Խ Խազմուզ –նոր քաշած գինի Խախամ –խախտվածություն, քայքայվածություն, փտած Խահ –խորտիկ, համադամ կերակուր Խայր –բերք, պտուղ, ընծա Խանթուռք –ծոպ Խաշխաշ –թունավոր բույս, հաշիշ Խաչբուռ –ցորենի հասկերից խաչաձև կազմված փունջ Խառնել –ոլորելով պոկել, խլել Խար –չոր խոտ Խարբալ –մաղ, քարմաղ Խարշափյուն –տերևի և խոտի ձայն, շրշյուն Խարստի, խարստ –արու ձի կամ էշ, հովատակ, սերնդագործության համար պահվող Խենեշ –լկտի, անպատկառ, մեղկ, լիրբ Խեչակ –նեցուկ, հենարան՝ ծառի ճյուղի տակ դրված Խեռ –անհնազանդ, ըմբոստ Խեփոր –խեցեմորթի կեղև, խեցի Խթել –հրել, խթանել Խժալուր –ոչ ախորժալուր, անախորժ ձայն Խիթայի –կասկածելի, վտանգավոր, երկյուղալի Խլա –պատմուճան Խլատեռ –թանկ քող, շղարշ Խխում –վարուժանի մոտ՝ գանգուրներն ավելի մեծացած, ջրի կաթիլներով փափկացած, խխմած Խյուս –ջրալի խմորի շաղվածք, կամ ջարդված գանգի ուղեղահյութ Խնծիղ –խաղ ու խնդում, հրճվանք Խնող –խցկել, գոցել, սեղմել Խշտյակ –ներքնակ, պառկելու տեղ՝ գետնի վրա Խոթ –հիվանդոտ, ախտավոր Խոլորձ –խոտի տեսակ Խոշյուն –շաչյուն, շառաչուն Խոշոշել –խողխողելով սպանել, մորթել Խոպալ –ուժգնությամբ առաջ մղվել, խայտալ, խոյանալ Խոտել –արհամարհանքով դեն գցել, երես դարձնել, անարգել Խոտոռնակ –շեղված, թեքված, հակադիր, ընդդիմացող փոս, վիհ, անդունդ Խորդալ –հռնդալ, թնդալ, խռխռալ Խորխ –օձի բարակ մաշկը, որ փոխում է Խորխոլ –ճաքճքած Խորհրդապաշտ –սիմվոլիստ Խրախ –խրախճանք, կեր ու խում, խնջույք Խույր –թագ Խուն –խունացած Խուռնախիտ –թանձրախիտ, շատ խիտ Խուսող –խուսափող Ծ Ծարիր –աչքը քաշելու սև դեղ, սուրմա Ծեքծեքում –կոտրտվել, կոտրտվելով նազ անել Ծյուրախտ –մարմնի քայքայում, թոքախտ Ծոթրին –անուշահոտ բույս, ուրց Ծովամույն –ծովում խեղդված, ջրահեղձ Կ Կահ –կարասի, տնային շարժական ինչք Կաղամար –թանաքաման Կաճ –թաղիք, նաև՝ թդլի փաթույթ Կամշոտ –քմհաճոյքներ ունեցող, սեթևեթ Կայթ –ուրախ ցատկոտելը, պարելը Կայտռել –թռվռալ, թռչկոտել Կանամբի –ամուսնացած տղամարդ Կապելա –գինետուն, պանդոկ Կառ –փշատերև բույս, կանկառ Կառաչ –ցավագին կոչ, լաց Կասկել –մեքենայի հարվածից մարմնին պատճառված խաթարում, աղարտում Կարկահ –ասեղնագործելու մեքենա, դազգահ کارگاه، دستگاه) ( Կարկուրա –նավակ Կարմրաշառայլ –կարմրաշող, լուսահորդ Կարմրավերտ –կարմիր գույնի հյուսվածք, կարմրազրահ Կարշնեղ –ջղուտ, մկանոտ Կենեղուտ –կյանքոտ, առույգ, զվարթ, կենդանի Կկել –հյուսել, յնութեր, գործել Կղկաթ –կարոտագին, կաթոգին, խանդակաթ Կինամոն –դարչին Կինճ –վայրի խոզ, արու վարազ Կիպերյան –կիպրոսյան, կիպրոսցի Կլափ –ծնոտ, կզակ, դունչ, երախ Կկոց –մագոգ, մագուգ, մաքոք (նախշ անող) ոստայնակի գործիք, մքուք (բրբ.) Կյուս –կախարդանք, հմայք Կնգուղ –սրածայր գլխարկ Կնյուն –ուղիղ և ճկուն բույս Կոկոռ –նունուֆար ծաղիկ Կոնդակ –պապերի և կաթողիկոսների պաշտոնական գրություն Կոնտոլ –գոնդոլ Կոշարա –խունկ պահելու աման Կոշկոճված –ծեծված, խոշտանգված Կոշկոռ –հողի կտոր, կոշտ Կոչնական –հյուր, հրավիրյալ Կոչունք –հյուրասիրություն, հավաք Կոպիճ –խիճ, մանր քար Կորդ –խոպան, անմշակ, նաև ամուր թել Կորդակ –սաղավարտ Կուզն –խաղաողի ողկույզ Կութք –այգեկութք, այգեքաղ Կոճ –մարմար Կումբ –վահանի մեջտեղի ուռուցիկ մասը, պորտ Կուր –մակույկ Կուրտ –կռտած, ներքինի Կռուփ –բռունցք Կտղուց, կտղել –խլրտմունք, կատաղություն, արուի ցանկություն, տռպանք Կտտում (կտտանք) –մարմնական տամջանք, խոշտանգում Կրկնոց –վերնազգեստ, վերարկու Հ Հագ –կուշտ Հազածո (յազածո) –կուռքերին զոհված Հալվե –խեժ, խունկ Հակճիռս –մի ոտքի վրա ձգվելով և ականջը սրելով Հաղթաժեռ (յաղթաժեռ) –հաղթանդամ, վիթխարահսկա Համբարտակել –վեր սլանալ, սարն ի վեր բարձրանալ Համբարու –տնային ոգի, դև, հուշկապարիկ Համբուն –համակ, ամբողջովին Համենալ –ուշանալ, դանդաղել Համորեն –բոլոր, բովանդակ, ընդհանուր Համպարե, համպար (յամպար) –անուշահոտ թուփ, որից անուշահոտ յուղ է ստացվում Հայեկ –նայելու տեղ, դիտարան Հանգանակ –նման Հանգրճել –ժողովել, ամփոփել, փնջել, վեր քշտել Հանի –մամ, տատ Հաչաղկոտ (յաչաղկոտ) –նախանձոտ Հաջաղ –երեսի ծածկոց, քող Հասկաթուռ –լեցուն հասկ Հասպիս –թանկագին քար Հաստաբեստ –ամրակառույց Հաստիչ –ստեղծող, հաստատող Հաստույր –սաստիկ, ուժգին Հարկիք –մի լուծ եզ, ամոլ Հեղակարծ (յեղակարծ) –հանկարծ, անակնկալ Հեղգալ –անհոգանալ, անփութանալ Հեղել –թափել Հեղց (յեղց) –լի, լեփլեցուն Հենասանտր –գործելու ատամնաձև գործիք Հեռ –մոտեմոտ շարված, հյուսված, գամված Հեռ –գժտություն, անմիաբանություն, նախանձ Հեսկ –չվան, կապ, կտորաշերտ, զանազան Հեստ, հեստի –անհնազանդ, ըմբոստ Հետսակողմ –ետևի կողմը Հերապանծ –պանծալի մազեր ունեցող, վարսագեղ Հերատու, -անամոթ, պոռնիկ Հերձակ –պաք, նետ, հերձող, դանակ Հերյուն –հերուն, բիզ Հեցած (յեցած) –հենակ, կռթնած Հիմենի, հիմենյան –Աֆրոդիտի օգնականներից մեկի՝ամուսնության պտանի աստված Հիմենոսի անունից: Ըստ առասպելի նա ամուսնացած զույգերին շնորհում էր երջանկություն: Նրա անունով էր կոչվում նորապսակների առագաստը: Հիռ –ման գալ, պտտել Հիր –կարմիր, ծիրանագույն Հիրիկ –ծաղկատեսակ Հյուլ –հյուլե, ատոմ Հոգեգեշ –մեռելի ուրվական, հոգին դիակացնող Հոգեդետ –հոգին տեսնող, կռահող, վերլուծող Հոգեխիլ –հոգուց խլված, առնված Հողամաղ –ջրային թռչուն Հոմա –սրբազան խմիչք, ըստ զրադաշտական պարսիկների Հոյն –հոն Հուլորեն (յուլորեն) –ծուլորեն, դանդաղորեն Հույլ (յոյլ) –փունջ, խումբ, բազմություն Հույր –գեր, պարարտ Հուռութք –կախարդանք, չար աքից հեռու պահող զորություն, համայիլ Հոսկ –վերջին Հտպիտ –խեղկատակ, նաև՝ պչրանք, խենեշ Հարավարսամ –հրե վարսամ (գիսաստղ) Հրմազ –հրամազ, ոսկեմազ Հրտապ –հրատապ, այրված, հրատոչոր, բոցակեզ Հոտել (յօտել) –ճյուղը կամ վազը կտրել Ձ Ձար –մազ՝ ձիու պոչի, այծի մորուքից Ղ Ղողել –ծածկել, գոցել, պահել, թաքցնել Ճ Ճաճանչավուխտ –փայլուն, գույնզգույն Ճամուկ –գույնզգույն, խայտաբղետ Ճապուկ –ճկուն, դյուրաթեք Ճապոռ –մագիլ, ճիրան Ճարակում –տավարի արածելը Ճեմք –քայլվածք Ճետ –զավակ, սերունդ Ճիղմ –մատղաշ, դեռաբույս Ճղուղ –անվի շառավիղ Ճոճճեմական –ծռմռտկվելով, օրորվելով քայլել, նավակը օրորելով քշել Ճոշ, ճոշուն –զրահ, լանջապանակ Մ Մագլել -մագլցել Մազկռինչ –Հոգեվարքի վերջին րոպեն Մալ –կռտած ոչխար Մախանք –նախանձ, չարություն, խանդ Մախիզ –զզվելի, գարշելի, գանելի Մախր (մարխ) –վառելու յուղոտ փայտ Մածան –մացուցիկ, կպչուն Մամաց –նոր մարսածը ստամոքսի մեջ Մամուկ –սարդ Մայա (հուն.) –կախարդություն Մատնչորեն –մատնիչաբար, խարդախորեն Մարդակ –տանիքածածկ բարակ գերան Մարմնաքանց –մարմինը քայքայող, մաշող Մարման –թաշկինակ Մաքրենի –մաքրափայլ, հստակ Մեհևանդ –կանացի շղթայաձև զարդ Մեղծի –մեծ, խոշոր Մեկոն –հաշիշ, խաշխաշ Մեղեսիկ –ամեթիստ, թանկագին քար Մեշճիտ –մեճիտ, մզկիթ Մեսալի –խստասիրտ, անառակ կին ընդհանրապես Մեսի –փրկիչ Միահաղույն –բոլորը մեկ, միակտուր Մկանագեղ –մկանուտ, ջղուտ Մկունդխաղ –նիզակախաղ, ձիավազք, ջիրիդ Մղեղ –հարդի մանրուքը, փոշին Մնչել –մեղմ ձայն հանել, հեծող Մոլեգնադռույթ –մոլեգին կերպով գրոհ տալ Մոլոշ –բաղրջուկ, փիփերթ Մոծիր –մոխիր, փոշի Մորճ –դալար, կանաչ Մորմ, մորմենի –մորենի, շան խաղող Մուեզզին –մահմեդական աղոթարար, աղոթքի կանչող Մուճակ –զարդարուն ոտնաման Մույք –կողքերից և տակից հաստատ պահող փայտ, հենարան, նեցուկ Մուշկ –անուշահոտ յուղ, որ ստացվում է այծյամից Մուրտի –մրտի, մրտենի, մշտադալար թուփ Ն նախճիր –կոտորած, արյունահեղություն Նամետ –թաց, խոնավ Նայուհի –հավերժահարս Նաշին –մանր և մաքուր ալյուր Նավասարդ –ըստ հին հայկական տոմարի՝ տարվա առաջին ամիսը Նարոտ –գույնզգույն թել, հյուսվածք Նենգժոտ –նենգության մեջ վարպետ Նեռ –այն ոգին, որը վերջ է բերելու աշխարհին Նժդեհ –օտարական, թափառական, եկվոր Նիրվանա –ըստ հնդիկների՝ երանության, մոռացության աշխարհ Նկան –բլիթ Նշավակ –նախատինքի առարկա Նշդրակ –նշտրակ, նշտար՝ վիրաբուժական սուր դանակ Նշկահում –անհնազանդություն, ապստամբություն Նշողյուն –լույսի փայլ, շող Նուս –կռնակ, թիկնամեջք (եզան և ձիու) Նուսխա (արաբ.) –համայիլ, հուռութք Նվարտան -ծածկոց Շ Շաղաշույտ –ցոփ, ցանկասեր, անառակ Շաղղակեր –հում-հում ուտող, գիշակեր Շաղվել –շաղախել, միացնել, ստեղծել Շամբուշ –մոլեգնորեն կրքոտ, պագշոտ Շանսխուր –պոռնիկի վարձագին Շառ –թունդ, կարմիր, բոսորագույն լույս Շառայլ –ուժեղ, պայծառ լույս, ցոլք Շառափնաթափ –լույս թափող, շողարձակ Շարավ –թարախ Շափյուղա –կապույտ թանկագին քար Շերափակ –Շերտերով՝ ցցերով փակած, փայտե ցանկապատ Շշչար –շառաչել Շին տառ –արաբական տառ, որի ձեռագրերը նման է աղեղի Շլմորոն –վարանած, շփոթված, իրեն կորցրած Շմոր –շփոթ, աղմուկ, գժտություն Շնթման, շնթեմ –շան նման քսմսվել, իրար քծնել, շողոմել Շողիք –եզան բերանի լորձունք, թուք Շոճի –սոճի ծառ Շոպել –ձեռք գցել, կորզել, հափշտակել Շրուշակ –սանձ, բերանակապ Շրջկեն –պտտվել, դարձող, թափառող, շրջան Ո Ոգել –արտասանել, ասել, երգել Ոգոր –կռիվ, պայքար Ոլոռն –լոբու նման բույս, գլոլ, բակլա Ոլորակել –ոլորելով ներդաշնակ ձայն հանել, երգել, նվագել Ողիկ-ողիկ –հոնգուր-հոնգուր լաց լինել Ողնաեռ –վերք մեջքի վրա Ողոքել –աղերսել, աղաչել Ոպնիազ –սև, ամուր տեսակի փայտ, եբենոս Ոսին –վտիտ, նիհար Ովսաննա –ցնծության բացականչություն, կեցցե՜ Որա –հնձած հացաբույսի խուրձ Որորդներ –ձայներ, աղմուկ, շառաչ Ոքոզ –բույս, որի փշոտ գլխիկները օգտագործում էին կտուրին խավ տալու համար Պ Պախուրց –սանձ Պակուցում –վախ, սարսափ Պահլավուն –Պահլավ ցեղից սերված, Վարուժանի մոտ՝ զարմիկ Պաղլել –Քիմիական աղ, շիբ Պապաչել –այծի, կապիկի ձայն հանել Պասմա –չիթ Պասուք –ծարավ, պապակ Պատարոն –լեցուն, լիակատար Պատիճ –բույսերի պատյանը, որի մեջ ամփոփվում են սերմերը, կեղև Պատրիկ –ազատանի, ազնվական՝ հին հռոմ Պարարակ –պարարտ, գեր Պարեգոտ –պատմուճան, վերնազգեստ Պարեխ –ժայռի կտոր, ցցվածք Պերճասոսորդ –փառավոր վզով, հիասքանչ պարանոցով Պշկիլ –կեղտոտվել, աղտոտվել Պնդացայլ –պինդ աճոյկ ունեցող, ամրապինդ Պշնել –զարմանալ, շվարել Պոչյուն –եզան, գոմշի բառաչ Պոռոչ –բառաչ Պորտաքար –լողաքար բաղնիքում Պորփյուր –կարմիր գույնի հանքային քար Պուղել –ցրվել,քշել, վանել Պրիսմակ –հատվածակողմ, պրիզմա Պրտու –երկար, բարակ եղեգն Ջ Ջախել –ջախջախել, փշրել Ջաղբեկ –հորդ անձև տեղալ Ջամբել –կերակրել, սնել Ջայլ –բազմություն, մեռելի վրա լացող կանանց խումբ Ջանջիլ –կտավի ազնիվ տեսակ Ջով –ընձյուղ, խոտի ոլորվածք, որից զամբյուղ են գործում, նաև՝ փունջ Ջորդան –ջրորդան, խողովակ Ջրդեղել –տաք երկաթը տաք ջրով կարծրացնել, նաև՝ ջնարակել, հղկել, փայլ տալ Ռ Ռահ –ճանապարհ راه Ռեդին –դալուկ, դալկագույն Ռոշնական –լուսավոր, պայծառ (պրսկ.) روشن Ս Սադրանք –խաբեբայություն, չար դրդումն, չար խրատ Սադուռնական –Ժամանակի և պտղաբերության աստծո՝ Սատուրնի անունով հեթանոսական շրջանում կար տոն՝ ցոփության, շվայտության, սանձարձակ խրախճանքի օրեր: Սալացած –պաղած, սառած, քարացած Սալար –զորապետ, զորահրամանատար (պրսկ.) سالار Սակր –տապար, կացին Սահմռկած –զարհուրած, սարսափած, փշաքաղված Սաղապ –անհաստատ, հեղհեղուկ, դողդողջուն, երերուն Սան –պղնձյա կարաս Սատան –սատանա, չարք Սատրապ –կուսակալ, բռնակալ, բռնապետ Սարբինա –խեչակ, խաղողի որթը, ծառերի ճյուղերը բարձրացնելու նեցուկ Սարդենի –դափնի Սարւք –սարվածք, գութանի գործիք, չվան, շղթա Սեղեխ –սիրեկան, տարփածու Սեպուհ –ասպետ, ազնվական Սթար (ըսթար) –ձիու թամբի ծածկոց Սլականջ –ջրային խեցեմորթի մի տեսակ Սկիհ (ըսկիհ) –գավաթ Սկուտ –սկուտեղ, սկավառակ, պնակ Անգույր –դեմքի շպար Անդուս –դիպակ, նուրբ կերպաս (պրսկ.) کرباس Սոթտած –քշտած Սորսորուն –հոսուն, հոսանուտ Սպածանի (ըսպածանի) –գոգնոց Ստև (ըստև) –մազ, բուրդ Ստներ (ըստներ) –ստինքներ Ստնու (ըստնու) –փոքրիկ երեխային կերակրող, խնամող Սրարբերլ –խիստ գինովնալ, հարբել, սիրով տարվել, սիրով արբենալ Սրտուկ –սպունգանման թեթև ու կակուղ նյութ, միջուկ, որ գտնվում է մի քանի ծառերի և բույսերի բնի մեջ: Վ Վանի –բյուրեղաքար Վատախտարակ –թշվառ, չարաբախտ, անբախտ Վատշվեր –Անզգամ, անպիտան, վառ, չար, թշվառական Վարձակ –պարող, երգող կին, հարճ Վարմ –թակարդ, ցանց, որս բռնելու գործիք Վարշամակ –գլխի և երեսի ծածկոց Վարսամ –վարսավոր (գլխավոր) աստղ Վարուժան –արու թռչուն Վարուժնակ –արու թռչնակ Վեստ –ազնվական տոհմից ծագած Վերտված –ոլորված, շղթայի պես հյուսված զրահ, զրահված Վզան –վիզը տնկած, բարձրավիզ Վիգ –վայրի ոլոռն, խոտ, օգնական, զորավիգ Վիժանուտ –առատ թաղված մազեր Վիմուտ –քարքարոտ, ժայռոտ Վին –երաժշտական գործիք Վիրոտ –վիրավոր, վերք ունեցող Վկա –կրոնի համար նահատակված, մարտիրող Վկանդ –հաղթող, տիրող Վսեր –հանդուգն, լիրբ Վրիժակ –վրեժխնդիր, վրիժառու Տ Տամուկ –թաց, խոնավ, գեջ Տապախարշ –շոգից մրկված Տապանակ –տուփ, փոքր սնդուկ, գանձանակ, սրբության անոթ Տապատ –փռված, ընկած, մեռած Տառաքող –յափունջի, հովվի թաղիքե վերարկու Տատամսիլ –շվարել, վարանել, տարակուսել Տարմ –խումբ, երամ Տարփ –տարփանք, սիրո կիրք, տոփանք Տափան –հերկած արտը հարթող, ցաք Տեռատես –այն կինը, որ ունի դաշտանի մշտական արյունահոսություն Տիռտան (տիրտեռ) –կոկորդիլոս Տխեղծ –արատավոր, տգեղ, այլանդակ, թույլ, պակասավոր Տկճոր –տիկ, նվագարան (պարկապզուկ) Տղնդեր –ուռած փորով, տռզած Տղմուտ –պղտոր, տղմոտ, ցեխոտ ջուր Տմույն –գունատ, դժգույն Տնտնալ –մի բանի վրա երկար հապաղել, մզմզալ, դանդաղել Տոռն –չվան, թոկ, շղթա Տոսախ –ընտիր փայտ, շիմշիր Տռամ –դրամա, դրամատիկ վիճակ Տրմուղ –դժվարասանձ, անվարժ կենդանի Ր Րաբբի –(հրեական) ուսուցիչ, ուսուցչապետ, վարդապետ Րուբոնորեն –ուսուցչի պես, իմաստունի պես Ց Ցաթել –ծագել Ցանգ –ցանկություն, տենչանք Ցնծամույն –ցնորութեան մեջ խեղդված Ցռուկ –նավակի քիթ ՈՒ Ուծացվել –սռչել, չորանալ, նաև հեռանալ, օտարանալ Ուղխ –ջրի հոսանք, վազող առատ ջուր Ուղփաճեմ –լուսավոր, երկնային Ումպետ –փուչ, անպիտան Ույծք –բացված, ճեղքվածք Ունչեր –քիթ, ռունգներ, քթանցք Ուռնակուռ –կռանով կոփված, շինված Ուռնահարդ –կռանով հարդարած, ուղղված Ուսընդանութ –Ուսից մինչը թևի, անութի տակ Ուրար –ժապավենաձև կտոր, որ սարկավագները կրում են ձախ ուսի վրա եկեղեցիներում, արարողության ժամանակ Ուրվազ –երազից ցնցված, գրգռված Փ Փալա –փալան, համետ Փաղագ –լեգեոն, հետևազորքի խումբ Փաղփուն –փայլուն, պսպղուն Փայլար –փայլուն, բյեւրեղաթերթ, հանքային քար Փանդիռ –երեք լարանի նվագարան Փապար –խոռոչ, քարանձավ, ավերակ Փառփառ –վառվռուն, զվարթ Փեյղամբեր –իսլամական կրոնի մարգարե (պրսկ.) پیغمبر Փեղույր –գլխարկ՝ տղամարդի կամ կնոջ Փեռեկտել –պատառել, ճեղքոտել Փողրակ –հողից շինված խողովակ Փողփողէջ –փայլով իջնող Փոսապեղ –փոս փորող, պեղող, բաց անող Փոսուտա –կայծոռիկ Փսոր –մանր մաս, փոշի, փշրանք Փցուն –անպետք, պակասավոր, պիղծ Փքին –նետ Փքուռույց –քամուց ուռած, փքված Ք Քաղցու –նոր ճմլած խաղողի հյութ, շիրա, մաճառ Քայռ -մանյակ Քանասար –կատաղի գայլ Քառամանյակ –կանանց վզի գոհարազարդ մանյակ Քարբ –թունավոր սև օձի մի տեսակը Քարձ –անմազ, մորուքը ցանցառ Քեղի –նավի ղեկ, կառքի, սայլի երկար ձողը Քեմուխտ –ողորկացրած, կոկված կաշի Քթթում –աչքի թարթումն Քիրտ (քերտեր) –քրտինք Քղամիդ –թագավորական կամ իշխանական ծիրանի, պատմուճան, վերնազգեստ Քճքճած –գզգզած, ծվատած Քմածին –իր քմահաճույքով, ըստ իր ճաշակի, մտացածին քիմքը գըրգըռող, պարուրող Քնթռնոց –օձի մարմնի և փղի կնճիթի գալարումն Քողեք –ապարանջան Քսիվ –քավելը, հպվելը Քրեիքուր –գարշելի, վատթար, հանցավոր Քրքում –զաֆրան, շաֆրան, անուշահոտ ծաղիկ Օ Օթեկ –հնացած Օշնան –բույս, որի արմատից փրփուր է ստացվում

ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ Դանիել Վարուժան ԵՐԿԵՐ «Սովետական Գրող» Հրատարակչություն Երեվան 1984 1. ՄՈՒՍԱՅԻՆ Թե ջըլապինդ մըշակն ի՛նչպես կը փարի Իր կոր մաճին, կը պատռե լանջն հողերուն: Եվ սահանքին տակ արփական շողերուն Ի՛նչպես կ'ըլլան լերկ ակոսները` բերրի: Թե շիկագույն ցորյանն ի՛նչպես կալին մեջ Կը բըրգանա, և աղորիք կը մռընչեն. Ի՛նչպես կ'հորդի քաղցած խըմորը տաշտեն, Զոր հուսկ կ'եփեն գեղջուկ փուռին մեջ անշեջ: Թե կը սըփռե Հա՜ցը, Հա՜ցը սրբազան Ի՛նչ բերկրանքներ, արարչական ի՛նչ կորով, Սորվեցո՛ւր ինձ, ո՛վ հայրենի իմ Մուսան: Սորվեցուր ինձ. պսակե քընարս հասկերով, Զի կալին մեջ, զով շուքին տակ ուռիին Ահա կը նստիմ, ու նըվագներս կը ծընի՜ն: 2. ԱՐՏԵՐՈՒՆ ՀՐԱՎԵՐԸ Գյուղակներեն հորիզոնները մինչև Կը տարածվի մեր մայրությունը հողի: Գարունն եկա՛վ. չի բավեր ձյունը թեթև Ա՛լ ծածկելու մեր մերկությունը հըղի: Վերադարձեք մեր ծոցը, ո՛վ մըշակներ, Առավոտներն արդեն Ապրիլ կը բուրեն. Սառեն լուծված կը կարկաջեն առվակներ. Մեր տաք կողեն ծըլավ նարգիսը արդեն: Մեզի եկեք. ձեր սերմով լի բուռերուն Մենք կը սպասենք կիներու լուռ ըղձանքով. Ճաճանչն արդեն խըվեցավ մեր սիրտերուն: Պիտի լեցվին քըրտինքներու համրանքով Հասկերը շեկ, ու պիտի ո՜րքան բերկրինք Երբ առջի հեղ խոփը ճըմլե մեր ըստինք: 3. ՄՇԱԿՆԵՐԸ Մըշակնե՛րն են իմ գյուղիս, դաշտի հըզո՛ր զավակներ, Քըրտինքներով մարգարտյա` բընության թա՛գն են հյուսեր: Կը բաբախե սիրտն հողին իրենց բըրդոտ կուրծքին տակ. Ու իրենց լայն երակին մեջ կը հորդի արեգակ: Երբ որ քալեն` մայր-երկիրն իր արգանդեն կը սարսռա. Բայց չի խամրիր ծիլ մը իսկ գարշապարնուն տակ հըսկա: Գըլուխն իրենց, զոր կ'հակեն առջևը սուրբ խորանին, Պըսակված է միշտ ոսկի փոշիներովը հարդին: Ակոսներուն մեջ անոնք խինդ կը ցանեն, և Աստված Իրենց ճակտին ակոսեն բարություններ կը հընձե: Ավիշներուն հոսուն երգն անո՛նք միայն են լըսած: Եզին շողիքն ի՛նչ փույթ թե իրենց ձեռքերը կ'օծե, Եվ ախոռի հոտ կու գա իրենց նախշուն լոդիկեն. Նախ անենց լայն ափի՛ն մեջ կը ծըլին սերմերն համորեն: 4. ՀԱՐԿԻՔ Եզներս են խարտյաշ, լույս ճակատներով` Զոր պաճուճեր եմ նուսխայով կապույտ: Գարունի առտվան օդեն են գինով. Կը նային, խաղա՜ղ, դաշտերուն անքույթ: Ձըմեռը զանոնք խարո՛վ սընուցի. Մեհյանին պարարտ կուռքերն են կարծես: Իրենց սանտըրված պոչը թավարծի Կը լիզե իրենց կողերն` օձի պես: Կը սիրեմ անոնց նյուսը բյուրածալ, Ռունգերնին տամուկ, բիբերնին խոշոր` Ուր կա դաշտերուն երազն անայլայլ, Եվ ճոճքը իրենց, և պոչյունն հըզոր Հորիզոններե՜ն. երբ կ'երթան անվերջ Եղջյուրնին մըխած Արշալույսին մեջ: 5. ՀԵՐԿԵՐ Հո՜, հռո՛ հռո՛ հռո՛. Հողին տակ հըռընդյունն է արորին Լուրթ մշուշին մեջ առտվան, կողին վրա բըլուրին Կ'երթան եզները հուժկու` զանգակներով դաշնավոր, Ու մսուրին վերջին հարդը կ'որոճան գլխիկոր: Սարին ուսեն ծըյլացող արևն ահա կը ծագի Ու մըշակին ճակտին վրա կը դնե հումբույրը ոսկի: Մարդը կ'երթա երգելով` մաճն ափին մեջ պընդաջիղ, Ու իր ճամբան կը գծե իր հոգիին պես ուղիղ: Հո՜, հռո՛ հռո՛ հռո՛. Ակոսները կը բացվին մըխալով, Եվ կը դիզվին արգավանդ հողակոշտերն իրար քով: Մեկ ծագեն մյուսն հուլորեն կը սողա խոփը պողպատ, Կը հեղեղե հերկերուն մեջ իր լույսերը արծաթ: Իր տակ ճըմլված, կարեվեր, կը գալարվի հույր Ճըճին. Կ'ահաբեկին խըլուրդներ իրենց խուղին մեջ մըթին: Բունծերն ահա կ'ոռոգին մերթ օձերու արյունով, Զոր ըսպաննած է արորն անոնց գլուխեն անցնելով: Արևն արդեն կը հոսե իր երակներն հրածորան Ակոսներուն նորաբաց արգանդին մեջ հոտևան: Հո՛, հռո՛ հռո՛ հռո՛. Անդաստանն է կորդացած այս տարի, Բայց հերկերուն ծարքն արդեն անհունորեն կ'երկարի: Եզները հաղթ թափ կու տան, դողացնելով մերթ ընդ մերթ, Սուր խըթանեն` ըստևներն իրենց փորին լուսաշերտ: Ի՛նչ փույթ թե ճղուղն արորիին խութին դեմ հա՛նկարծ կու լա, Եվ կը ծորի մըշակին քիրտը ամեն գուղձի վրա: Դեռ սուրբ կոչնակը գյուղին` սարին ետև չըհընչած` Բըլուրին կողը ամբողջ պիտի ըլլա թըխացած, Եվ պիտի լայն ակոսները շար ի շար ավարտին` Օծված շաղով իրիկվան, շողիքներովն հարկիքին… Այն ատեն երբ արտին ծայրն հասած, ճիգով մը դողդոջ, Տըղմուտ արորն հողին մեջ հանկարծ կասի, Մշակը խոնջ Պիտի խորհի անկասկած – հանո՜ւն վաղվան հունձքերուն– Թե կարասի՛ մ'ոսկելից կառչեր է խոփը իսկույն: 6. ՑԱՆ Սերմանողն է: Հաղթահասակ կը կանգնի Մայրամուտին շողերուն մեջ ոսկեթույր: Ոտքին առջև անդաստաններն հայրենի Կը տարածեն մերկություննին անպարույր: Լի է ամբողջ ցորեններով աստղահատ Խորունկ գոգնոցն: Հարկերն հերվան` ծարավի` Կը սպասեն իր լայնշի բուռին, և բուռն այդ Արտերուն վրա` զերդ արշալույս` կը բացվի: Մըշա՛կ, ցանե՜. հանուն տանդ սեղանին Թևիդ շարժումն անպարագի՛ծ թող ըլլա. Վաղ` նետած ցորեններդ այդ կը թափին Օրհնության պես թոռնիկներուդ գլխին վրա: Մըշա՛կ, ցանե՜. Հանուն նոթի թըշվառին Թող գոգնոցեդ կես չելլե ափըդ բնավ. Աղքատ մ'այսօր ճըրագին մեջ տաճարին Վաղվան հունձքիդ համար վերջին ձեթը դրավ: Մըշա՛կ, ցանե՜. հանուն Տիրոջ նըշխարին Թող մատներդ հորդին սերմեր լուսեղեն. Վաղը ամեն հասկի մեջ կաթնային Պիտ' հասուննա մաս մ'Հիսուսի մարմինեն: Ցանե՜, ցանե՜. նույնիսկ հեռու սահմանեն, Աստղերու պես, ալիքներու պես ցանե՜: Ծիտերն ի՛նչ փույթ թե հատիկներդ կ'ավերեն. Տեղը Աստված պիտի մարգրիտ սերմանե: Լեցո՛ւր ակոսն, հորդե՛ հերկերը բերրի, Հողին ծոցեն ոսկի լույսեր թող հոսին: Օրը ահա կ'իրիկնանա. կ'երկարի Շուքը թևիդ հորիզոննե՜րն աստղային: 7. ՏԱՓԱՆ Տափա՛ն, տափնե, կոշտերն հարթե, Թաղե ցաներն հողին մեջ. Ցորենն` ոսկի, սերմն հակինթ է` Երբ միանա հողին գեջ: Տափա՜ն, թևերըդ տարածե, Գրկե արտերը հուռթի. Հերկն աննըվաճ ալիք մըն է` Զոր կ'անդորրես դուն հեշտին: Տափա՛ն, տափնե, կոշտերն հարթե, Փակե բերանն ակոսին` Ուր ամեն մեկ ցորեն սաթ է. Թող սարյակներ չը տանին: Տափնեց տափանն, հարթեց կոշտեր, Հըղկեց անդերը անհուն… Այժմ հողին տակ կ'ուռին հունտեր` Ինչպես ծիծերն ուլերուն: 8. ԱՌԱՋԻՆ ԾԻԼԵՐ Զեղուն ավշին հողերուն տակ պայթեցուց Սերմերն: Արտերս այս գիշեր Կանանչցեր են լուսնկային տակ գարնան… – Մայրի՛կ, ինծի ծիլ մը բեր, Քըրտինքիս ցողը վըրան: Կատաղորե՜ն, կատաղորե՜ն հորդեր են Տե՛ս, ցորեններն աղածրի: Դաշտերն հագեր են զմրուխտե պատմուճան… – Քույրի՛կ, ծիլ մը բեր ինծի, Եզիս շողիքը վըրան: Կը փողփողին արտավարե արտավար Կարծես կանանչ մոմիկներ: Ամեն ընձյուղ մարգրիտ մ'ունի իր բերանն… – Հոտա՛ղ, ինծի ծիլ մը բեր, Արևուն շողը վըրան: Կը զարդարե ամայությունը հողին Մատղաշ ծաղի՛կը հացի. Կանանչին մեջ կոշտերը թուխ կը լողան… – Հարսնո՛ւկ, ծիլ մը բեր ինծի, Մատերուդ բույրը վըրան: Ծիլ արտերուս մեջն է ծըլեր նըշենիս, Հոն միսմինա՜կը ծաղկեր… –Մայրի՛կ, քույրի՛կ, հոտա՛ղ, հարսնո՛ւկ սիրական, Բերեք անկե ծաղիկներ, Բերեք վարդգույն ծաղիկներ, Հընձվորին հո՜ւյսը վըրան: 9. ԳԱՐՆԱՆ ԱՆՁՐԵՎ Դաշտերուն վրա իր տրտմությամբ համառող Անձրևը չէ՛ ասիկա: Գարնան ջաղբն է` որ ցանքերուն վրա անհուն Լուսացընցուղ կը տեղա: Աստղերն անհայտ, կարծես հալած արևեն, Տեղատարափ կը թափին, Եվ կը լըվան իրենց լույսին մեջ փաղփուն Անդաստաններն ու այգին: Կապույտն հանկարծ կու լա բուռն ծիծաղեն, Եվ կը տեղա ադամանդ. Կը լուսանան կույր աղբերակներն ու կ'երգեն Իրենց ծընունդն արգավանդ: Անհունն ի վար կը հեղեղվին շառաչուկ Մեծ կաթիլներ շափյուղա, Լի արևով, ցընծությունով, կապույտով, Ծիծաղներով սատափյա: Մարգերը թաց կ'արտաշընչեն զովություն… Կը լըվացվին գառնուկներ… Բո՜ւյրը հողին, հողին բո՜ւյրը, ծավալուն, Կը լեցնե գյուղն ու եթեր: Ու արտերո՜ւս, արտերո՜ւս մեջ քրտնաշատ Իմ ցորյաններս համեցող Նոր ուժերով հորդահոսա՜ն կ'ընձյուղին Կայլակներու մեջ ի լող: Եվ մաքըրված անտառին մեջ, այս պահուս, – Ըստ իմ գյուղիս հեքիաթին – Կը ծնի եղնիկը, գոտիին տակ ծիրանի, Եզնորդ մը ` նման լուսինին: 10. ՑՈՐՅԱՆԻ ԾՈՎԵՐ Հովե՜ր կ'ացնին. Ու ցորյաններս հուշիկ հուշիկ կարթըննան. Իրենց խորքեն կը հոսի դող մ'անսահման: Գեղադալար կողերն ի վար բըլուրին Ծովե՜ր կ'անցնին: Հովե՜ր կ'ացնին. Ա՛յնքան կ'հորդի, կը կատղի դաշտը հուռթի` Որ պիտի հոն արածող ուլը խեղդի: Գոգին մեջեն ալետատան հովիտին Ծովե՜ր կ'անցնին: Հովե՜ր կ'անցնին. Ու ցորյանին պատմուճանները ծըփուն Մերթ կը պատռին, մերթ կը կարվին փողփողուն: Ըստվերի մեջ, լույսերու մեջ փրփրագին Ծովե՜ր կ'ացնին: Հովե՜ր կ'անցնին. Քիստերուն տակ կ'ալեծփին եղիներ` Ուր լուսնակն իր սափորին կաթն է հոսեր: Կալերեն գյուղ, գյուղեն մինչև աղորին Ծովե՜ր կ'անցնին: Հովե՜ր կ'անցնին. Զըմրուխտներով կը ծփա դաշտը անհուն: Ծիտը կ'երգե թառած ճյուղի մ'օրորուն` Մինչ իր տակեն ցորյաններու մոլեգին Ծովե՜ր կ'անցնին, Հովե՜ր կ'անցնին: 11. ԿԱԿԱՉՆԵՐ Քո՛ւյր իմ, ցանքին մեջ կակաչներ կան, քաղե՛. Ահա սիրող սիրտերու պես կ'արյունին: Պիտի իրենց բաժակներեն բյուրեղե Խըմենք ալիքն արևին: Անոնք ա՛յնչափ բըռնըկեր են` որ կարծես Հըդեհն իրենց կ'այրե դաշտերը անհուն: Պիտի իրենց բաժակներեն հըրակեզ Խըմենք կայծերն աստղերուն: Քո՛ւյր իմ, քաղե՛, լորի մը պես ծածկըված Ցորեններուն մեջ` որ մեղմիկ կը նազին: Պիտի իրենց բաժակներեն բոսորած Խըմենք արյունն ակոսին: Անոնք ծըռած արտույտներու բույնին վրա Լալ շողերով ողկույզ ողկույզ կը ծըփան: Պիտի իրենց բաժակներեն հակընթյա Խըմենք խոստումը Գարնան: Քաղե՛, քո՛ւյր իմ, կակաչ չէ, բո՜ց քղե դուն. Հըրդեհն իրենց լեցուր գոգնոցդ կույսի: Պիտի իրենց բաժակներեն փափկասուն Խըմենք կրակներն Հունիսի: Ծաղկե՜ր, ծաղկե՜ր են բերնիդ պես քնքշենի, Կը խոսակցին ցորյանին հետ օրորուն: Պիտի իրենց բաժակներեն ծիրանի Խըմենք գաղտնիքն հասկերուն: Քաղե՛, քույր իմ, պիտի պսակվինք անոնցմով Վաղվան զըվարթ տոնին համար գյուղակին: Եվ պիտի այդ բաժակներեն, պարելով, Խըմենք գինին Տարփանքին: 12. ԱՆԴԱՊԱՀԸ – «Եհե՜. եհե՜. արտերուն մեջ մարդ մարդաձայն չը մըտնե՜»: Հովեուն հետ սարեն եկող անդապահին աղաղակն է: Ուսընդանութ պարկը կախած և մասրենի ցուպ մը ձեռքին` Ցորյաններու զըմրուխտին մեջ կը թափառի ան առանձին: Արևներուն մեջ կը լողա ինչպես ամրան իշամեղուն: Աչքերուն մեջ կը ծավալի կականչ երազը դաշտերուն: Գիշերը մերթ սարին նըստած լուսինին դեմ կ'ածե սըրինգ. Խրտվիլակը ցանքին մեջեն, միակ ընկեր, կը լսե զինք: Երգերուն տակ անդորրական հասկերն համայն կը ծոցվորին. Կը կատաղի` երբոր զանոնք իր թևին տակ լըլկե քամին: Ան սարսափն է բոլոր անոնց` որ կ'ավրեն անդ ու անդաստան. Կը խըռովեն շողքն արևուն, կը կոխկըրտեն հացը վաղվան: Ի՜նչ խլուրդներ ըսպաննած, և պնդագլուխ ի՜նչ գոմեշներ Հարվածներեն իր ճարահատ ճահիճներն են ապաստաներ: Ան դեռ երեկ քաղվորներու չըքնաղ երամ մ'հալածելով` Հարսի մը ոտքը ջախջախեց սատկած իշու մ'հաղթ ծնոտով: Ու սարին վրա միշտ հովերո՜ւն, հովերո՜ւն հետ կ'աղաղակե. – «Եհե՜. եհե՜. արտերուն մեջ մարդ մարդաձայն չը մըտնե՜»: 13. ՀՈՒՆՁՔ Կը սոթտըվին թեզանիքներ, գերանդիներ թող հեսանվին. Այսօր երկու հազար մըշակ կը հնձեն ցորե՛նը և գարին: Քա՜ղցր է թեղվիլ հասկերուն մեջ` որոնց քիստերը խարշափուն Կը խառնըվին բաց կուրծքերու անտառացած թուխ մազերուն: Քա՜ղցր է լողալ համառորեն որաներուն մեջեն հեղեղ. Ըզգալ ուռիլը բազուկին երակներուն արևազեղ: Ահավասիկ գերանդիներ, կատաղությո՛ւն փայլատակի, Ցորեններուն մեջ իբր արծաթ կ'ընկղմվին, դուրս կ'ելլեն` ոսկի: Հասկեր կ'իյնան շարվեշարան, և կ'արյունին կակաչներ լուռ. Բըլուրներուն քողը խարտյաշ կը ծալլըվի լայնասարսուռ: Ծըփանքներ նո՛ր ծըփանքներու ներքև ընդմիշտ կը փըլուզին. Ալիք կ'ըլլան ակոսին մեջ ծովե՛ր, ծովե՛ր, ծովե՛ր դեղին: Ու կ'ընդլայնին դաշտեր, սարեր, խոզաններով միշտ քըստմընած. Հովիտին մեջ հեղեղներ կան` որ կը ցամքին կամաց կամաց: Հանկարծ թուփեր կը հատնվին, կամ կը ցըցվի քար մը ճերմակ. Առվակ մ'հեռուն կը փալփլի, որ կը նիրհեր վասակին տակ: Մըշակներ կան` որ փարչն իրենց բերնին դըրած, Արև՜ն ի վեր, Կ'ըմպեն երկա՜ր ջուրը գըլգլուն` զոր աղբյուրեն հարսն է բերեր: Ոմանք իրենց ափերուն մեջ` մերթ կը փըշրեն հասկ մը ատոք, Եվ կ'օրհնեն թիվն հատիկներուն, ու կը ծամեն հետո զանոնք: Հոտաղներ կան արտերե արտ` որ ժիրաժիր կը հեսանեն Աղոտ մահիկը մանգաղին, աղմըկելով լուռ միջօրեն: Եվ կը հնձե՜ն, միշտ կը հնձե՜ն. թևի ամեն լայն շարժումի Ամառներու բերկրությունն է` որ քիստե քիստ կը ծավալի: Օ՜, ի՜նչ կոծեր, հորիզոնե հորիզոն ի՜նչ նըվաճումներ, Ի՜նչ հեծկըլտանք հանճարներու, ի՜նչ փըլուզվող օվկիաններ: Ու կը հնձեն, դեռ կը հնձե՜ն. մինչև շուքերը երկարին Եվ շըփոթվին իրարու հետ ա՛լ սահմաններն անդաստանին: Այն ատեն լուռ ճամբուն վըրա կը տեսնըվին շարան շարան, Հընձվորները որ դեպ իրենց տընակներուն ճրագը կ'երթան: Գերանդիներն անոնց ուսին կը ցոլցոլան լուսնկայեն, Կը հովանան անոնց քըրտնած կուրծքերն անուշ ծըմակներեն: Իսկ անդորրին մեջ դաշտերուն ահա ծըղրիդ մը արթընցած Կը լեցընե իր երգերով ամբողջ Անհունն աստեղամած: 14. ՀԱՍՈՒՆ ԱՐՏ Արտըս ոսկո՜ւն է… Նըման բոցերու Ցորենն է բըռնկեր` Առանց այրելու: Արտըս ոսկո՜ւն է… Երկինքն է կըրակ. Հողը խորխոլած Ծըղոտներուն տակ: Արտըս ոսկո՜ւն է… Քառաշար հասկեր Քառաշար սաթով Արև՛ են հագեր: Արտըս ոսկո՜ւն է… Բոռ, մեղու, պիծակ, Քիստերուն մեջեն Կ'անցնին զերդ փայլակ: Արտըս ոսկո՜ւն է… Մերթ կ'ելլե, հովեն, Դեղձանիկ մը, թի՛ռ, Ոսկեծուփ ծովեն: Օրո՜ր, ոսկո՛ւն արտ, Օ՜ր տուր, հասո՛ւն արտ, Գամ ոսկիդ հնձեմ Մանգաղով արծաթ: 15. ՀՈՒՆՁՔ ԿԸ ԺՈՂՎԵՄ… Հունձք կը ժողվեմ մանգաղով, –Լուսնակը յարս է– Ակոս ակոս ման գալով, –Սիրածս հարս է: Գլխեբաց եմ ու բոպիկ, –Անո՜ւշ են հովեր– Արտերուն մեջ թափառիկ, –Մազե՜րս են ծովեր: Ցորեն, կակաչ, կարոտով, –Կաքավը կու լա– Կապեցի մե՛կ նարոտով, –Ձեռքերն են հինա: Հասկերուն մեջ, վերևեն, –Ասուպը անցավ– Աստղեր մյուռոն կը ծորեն, –Դեմքը լուսացավ: Քանի՜ խուրձեր շաղերով, –Վարդենին թաց է– Ես կապեցի խաղերով, –Ծոցիկը բաց է: Արտըս խոզանով մընաց, –Կ'երթա՜ լուսնակը– Դեզերով լեռ եմ շինած, –Սի՜րտս է կըրակը: Մանգաղըս քարին եկավ, –Յարըս յա՜ր ունի– Քարեն լորիկը թըռավ, –Լե՜րդըս կ'արյունի: 16. ՍԱՅԼԵՐԸ Գյուղի ճամբայեն սայլերը կ'երթան Հունձքով բեռնաբարձ: Մայրամուտին մեջ շարժուն բուրգեր են` Ճաճանչներ հագած: Թխադեմ տղաներ, դեզերուն վըրա, Կը խըթանեն մերթ Մեծղի եզերուն կողը սըրսըփուն, Կողը լուսաշերտ: Գոմեշներ, համառ, ետև կարկառած Իրենց մութ լեզուն` Կը քանդեն որան` որ կը հեղեղվի Իրենց նուսերուն: Ցորեններ ի լյուղ պերճ արյունին մեջ Իրիկնադեմին` Նոր պըսակ կ'ըլլան պըսակին վըրա Անոնց եղջյուրին: Ճամբան, արտերեն կալերը մինչև, Կը ծըփա հասկով` Զոր ուշ մընացած հավեր կը քըրքրեն Զըվարթ կըտուցով: Ճամբան խարտյաշ է, կարմիր է ճամբան, Որուն եզերքին Արյուն կը ծորե չափազանց հասուն Փոշոտ մորենին: Սայլրեը կ'երթան, անդորրության մեջ Աղաղակելո՜վ… Կը տանին արև, հըրդեհ կը տանին Հըսկա դեզերով: Կը տանին հեղեղն ահա լեռնացած Քըրտինքի, Հույսի, Որ լուծեն մինչև անիվներուն վրա Առատ կը հոսի: Կ'երգե՜ն տըղաներ, խըթանելով միշտ Կողը եզերուն… Ջինջ անհունին մեջ զիրենք կ'օրորե Ցունցը դեզերուն: Կ'երգեն ճըպուռին, մանգաղին նըման, Կ'երգեն հովի պես, Մինչ հասնին կալերն, ու հոն տարածեն Հունձքը ծովի պես: 17. ՃԱՐԱԿՈՒՄ Բըլուրին գաղջ կողին վըրա ընկողմանած Սըրինգ կ'ածեմ. Եզներըս լայն հովիտին մեջ, սըրտի երգով, Ես կ'արածեմ: Լուսնակն իջած է մանգաղված լուռ արտերուն Մակերեսին. Կը ծավալե խոզանններուն մեջեն հեզիկ Կաթը լույսին: Ջինջ գիշեր է: Երգս անհունե անհուն, խաղաղ, Կը ծըփծըփա. Եվ սըրինգըս, հովերուն հետ, իր ծակերեն Շաղե՜ր կու լա: Հեռո՜ւն կը լսեմ բոժոժներն իմ նախիրներուս, Որոնք կ'արծին Ցորյաններուն ծիղն` ոռոգված մեղրերուն մեջ Ծիր Կաթինին: Կը լըսեմ մուշ մուշ ճարակումն` առվեզերքի Թուփերուն մեջ` Ուր մոզին իր դունչը մըխած` կը բըզըքտե Խոլորձը գեջ: Ցուլերն ամեն, գլուխնին կախ, կարծես դյութվա՛ծ Ինձ կ'երևան. Գոմեշներուն բիբերն ահեղ` աստղերուն տակ Մերթ կը շողան: Կ'ընե միջատ մը, շուրջն անոնց, ճաճանչաթիռ Միշտ ելևէջ: Ճերմակ եզը, կարծես կուռք մ'է, ձուլված լուսնին Արծաթին մեջ: Կը ճարակի՜ն, հովուն տըված թավ պոչերնին. Եվ կը խըմեն Իրեն մազոտ ու բաբախոտ ականջներով Սըրնգիս ակեն: Կը ճարակի՜ն, բութ ակռաներն իրենց` մինչև Կանանչանան, Եվ որովայնն անպարագիծ լեցվի՛, լեցվի՛ Մարագի նման: Եվ ատեն ա՛լ դաշտերուն մեջ կը մակաղին Մեծազանգված, Մեկը մյուսին կըռնակին վրա, որոճալով, Դունչը դըրած: Մինչև որ ա՛լ Արփին ծագի, լույսն արտին վրա Իջնե սարեն, Եվ ժողվե ցողն, հակինթ հակինթ, անոնց խոնավ Եղջյուրներեն: 18. ԽԱՉԲՈՒՌ (Աստվածամոր սեղանին) Քեզ կը բերեմ, Մա՛յր, հունձքերուս նախընծան: Զոհագործե՛ սեղանիդ վրա` ուր, դարե՜ր, Փեթակներուս մեղրամոմերը դեղձան Լույս ու արցունք են հոսեր: Դո՛ւն, սուրբ պաշտպան հայրենական հողերուս` Որոնց տըվիր անմահությունը դրախտի. Ծիլը ծաղիկ ըրիր, հույսը` Արշալույս, Որ խըրճիթիս կը ժըպտի: Դո՛ւն, Խաչաբուռն այս, զոր իմ ձեռքով եմ հյուսեր, Ընդունե՛, Մա՜յր: Բյուր հասկերուս մեջ ասոնք Կը նազեին կույսերու պես շիկահեր, Արևահե՛ղց և ատո՛ք: Գերանդիիս տակ, գըլուխնին դեռ ցողով, Լուսնեն հնձված ճառագայթի պես` ինկա՜ն: Ոչ մի արտույտ քանդեր է իր կըտուցով` Անոնց շարքերը լըման: Ես հյուսեցի զանոնք, գիսակ առ գիսակ, Տալով խաչին ձևը Որդվույդ կարեվեր` Որուն արյունն, ամեն Զատկի, սո՜ւրբ կըրակ, Մեր ակոսներն են խըմեր: Իր հույսերուս, իղձերուս հետ հյուսեցի: Անոնց մեջ է հույզն արտին, հուրն արևուն, Խոփին փայլակն ու թևիս թափն առնացի, Պաղատանքն իմ թոռներուն: Մա՛յր, Խաչաբուռն այս օրհնե՜. և տուր արտերուս Ամառն` ոսկի, ինչպես գարունը` մարգրիտ. Որքան ամբարքըս լի ըլլան` ջահեր լույս Պիտի տան խորանիդ: Ըրե այնպես` որ – նման հի՜ն օրերուն– Երբ դաշտերե դաշտ ժուռ գալու դուն ելլես` Փուշեր չըգա՜ն ոտքերուդ տակ` այլ սարսռուն Կակաչներ` մեր սըրտին պես: 19. ԿԱԼԵՐ Կալերու մեջ ես կը նըստիմ իմ երազուն Հովանիին տակ էշիս` Որ քովս սա կոճղին կապած` կը շըփե Աղու ծընոտը ուսիս: Տափաստանին վըրա, խաղաղ, կը փըռվի Ճերմակ ալիք մ'արևու` Որուն մեջ լյուղ կու գան դեզերն, և կըրիան Եկեր է հոն տաքնալու: Թևը հովին, ծանրացած գաղջ բույրերով, Հազիվ ծույլ ծույլ կը շարժի: Կովին ըստվերը փառահեղ լույսին վրա` Սև կարկըտան մ'է լայնշի: Շինականն իր կահն ու կազմածը բերած` Հոն հիմներ է նո՜ր գյուղակ… Հեռուն` լըքված իր մամռապատ շեմին վրա Կը հըսկե գամփռը մինակ: Կալերուն մեջ դեզը` ծեփված արևով` Կարծես տընակ մ'է ոսկի: Տերևախիտ ծառին զով շուքը կ'ըլլա Առագաստ մը նոր հարսի: Ու ես նըստած հովանիին տակ էշիս Կ'երգեմ քաջերը հողին` Որոնք մանգաղն հազիվ կախած պատն ի վար` Կը կըրթեն ցուլը` կամին: Կ'երգեմ հոտաղն` որ կը հարթե կալատեղ Լողքարի՛ն զինքը լըծած, Մինչ քըրտինքով կը թըրջըվի շապիկն իր Կուրծքին վըրա` պատըռտած: Կ'երգեմ հարսերն` որ հինան դեռ մատերնուն` Կը մաղեն ժիր ժիր գարի. Կը թափթըփին իրենց մաղին ծակերեն Կարծես շիթեր գոհարի: Կ'երգեմ մշակներն` որ սայլերուն կատարին Աստվածներու պես կանգուն` Երկժանիով կատաղորեն կը քանդեն Ճակատն հըսկա դեզերուն: Կա՜մը կ'երգեմ` որ կը նավե շուրջն հունձքին Իբրև հրագույն լիճի վրա, Հետո ցորե՜նն աշխարհածուփ` որ արդեն Հարդերուն մեջ կը լողա: Օ՛, ի՜նչ քաղցր է երթալ խառնվիլ էությամբ Այդ սըրբագույն վաստակին. Տըրեխներեդ մինչև մազերդ համակվիլ Մըղեղներուն մեջ դեզին: Փուռի կայծի՜ն, դաշտի հացի՜ն ի խնդիր Ըլլալ Պա՜նը կալերուն, Վերադարձնել ջաղացքներուն սըրտին մեջ Իրենց երգերը անհուն: 20. ԿԱԼԵՐՈՒ ԳԻՇԵՐ Ամարվան քա՜ղցր գիշեր, գլուխը կամին վրա դրած` Աշխատանքի սուրբ Ոգին Կալերուն մեջ կը նընջե: Կը լողա մեծ Լռությունն աստղերուն մեջ ծովացած: Անհունը` բյուր աչքերու թարթափով` զի՛ս կը կանչե: Կ'երգեն, հեռուն, ծըղրիդներ: Ջուրերուն մեջ լըճակին Կ'ըլլա հարսնիք մը ծածուկ նայադներու` այս գիշեր: Սյուքն հուզելով ուռենին ափերուն վրա գետակին` Կ'արթընցընե անծանոթ լարերու վրա նըվագներ: Ծոթրիններու բույրին մեջ, պառկած կատարը դեզին` Ես կը թողում որ սըրտիս դըպչի ամեն մեկ ճաճանչ. Ու կ'արբենամ գինիովն Անհունի մեծ կարասին` Ուր կը ճըմլվին ասուպներ քայլի մը տակ անճանաչ: Հե՜շտ է մըտքիս ընկըղմիլ կապույտին մեջ լուսալիք, Նավաբեկիլ – թե հարկ է – կըրակներուն մեջ վերին. Գըտնել աստղեր նորանոր, կորսըված հի՜ն հայրենիք` Ուրկե ինկած հոգիս դեռ կու լա կարոտն եթերին: Վերանալ քա՜ղցր է ինծի թևերուն վրա լըռության, Լըսել միա՛յն Միջոցին շընչառությունն անխըռով, Մինչև աչքերըս գոցվին քունի մը մեջ դյութական, Ու կոպերուս տակ մընա Անհունը իր աստղերով: Ա՛յսպես, ա՛յսպես կը նընջեն գյուղին մարդիկը ամեն. Հոտաղն է իր սայլին վրա, վերմակին տակ լուսածոր, Հարսն է դեզի կատարին` ծոցը բացված զեփյուռեն` Ուր կը պարպե Հարդգողն իր կաթը սափոր առ սափոր: Եվ այսպես` օր մը պառկած` փողփողումին տակ երկնի, Իմ ծընողներըս մըշակ` զիս հըղացան կաթոգին, Զիս հըղացա՜ն սևեռած իրենց աչքերը բարի Վերն ամենեն մեծ Աստղին, ամենավառ Հըրայրքին: 21. ԿԱՄՆԵՐԳ Կամ կը քըշեմ վաղվան հույսով` Արևն առած ճակտիս վըրա: Հորիզոնը, անհուն լույսով Իմ աչերուս մեջ կը լողա: – Դարձի՛ր կամըս, արագ դարձիր, հիռ, հիռ. Նվաճե դեզերը հունձքերուս, ժիր ժիր:– Կը թըռչըտի շուրջը կալին Իշամեղուն, բռնկած գոհար, Ու թափ տալով խըռպոտ տաղին` Լըծկանն առաջ կը մըղե հաչ: – Դարձի՛ր կամըս, արագ դարձիր, հիռ, հիռ. Քանդե պըսակն որաներուն, ժիր, ժիր:– Վարոցըս սուր, հըսկա մասուր, Հոտված` սըրտեն անտառներուն Իմ ծույլ եզիս կողեն հաստույր Մերթ կը քաղե կաթիլ մ'արյուն: – Դարձի՛ր կամըս, արագ դարձիր, հիռ, հիռ. Խուզե հասկին բոց մորուքը, ժիր, ժիր:– Հորձանքին մեջ աշխետ հունձքին Ես կը լողամ երգերուս հետ. Մըղեղներուն հետ միասին Կ'ըմպեմ խարին հոտն ափավետ: – Դարձի՛ր կամըս, արագ դարձիր, հիռ, հիռ. Կույս հատիկին պատռե քողը, ժիր, ժիր:– Ի՜նչ փույթ քաղցած ըլլան եզներ, Ու մըշակներն ալ` ծարավի. Խոտն է կանանչ ձորին մեջ դեռ, Թան աղբյուրին մեջ կը պաղի: – Դարձի՛ր կամըս, արագ դարձիր, հիռ, հիռ. Հասկին սըրտեն սուտակ թափե, ժիր, ժիր:– Զուր տեղը չէր, կա՛մս աղվոր, Որ օծեցի քեզ կուպրերով, Զինեցի պորտըդ սևավոր Կայծքարե սուր ակռաներով: – Դարձի՛ր կամըս, արագ դարձիր, հիռ, հիռ. Կըրծե հարդին ոսկիները, ժիր, ժիր:– Ցորե՜նն ահա, ցորե՜նն ահա, Մըշուշին մեջ մըղեղներուն, Անհունորե՜ն կ'արշալույսնա: …Զվարթությո՜ւն խըրճիթներուն: – Կեցի՛ր կամըս, ա՛լ կեցիր դուն, Խաղաղությո՜ւն խըրճիթներուն… 22. ՄԻՋՕՐԵ Այս այն ժամն է` երբ կալին մեջ Աշխատանքն առած կանգ` Արևուն տակ կը հևա: Կը նընջե մեն մի մըշակ: Քարայրին մեջ հեռակա Հեծեծագին կը մեռնի զով Զեփյուռը ամրափակ: Միջոցին սիրտն` հըրեղեն ցանցի մը մեջ սեղմված` Կը բաբախե հազի՜վ հազ: Լըռության մեջ շողարծարծ Ի՜նչ հըծծյուններ, ի՜նչ երազ. Եվ ի՜նչ բույրեր առտըվան եղեգներուն կըտըրված: Կը քընանան անտառներ թուխ կողերուն վրա սարին` Արծաթահյուս քողի տակ Կապույտին մեջ, առանձին, Կ'երթա ամպ մը կաթնորակ Փափուկ բուրդեն ծըվեններ թողլով ժայռի կատարին: Կ'ընդունի հողն իր սըրտին մեջ` իր սըրտեն ճեղքելով` Լույսին նիզակն արյունոտ: Աղբյուր մը հոն, ծառին քով, Կը հեծեծե նըվաղկոտ` Իր ոռոգած ծաղիկին վրա մեռնի՜լ չուզելով: Գոմեշներ` լուծը լըքած` ճահիճին մեջ կը պառկին Իրենց բերնեն հոսելով Թելերն արծաթ շողիքին: Սայլերն, անդին, դեզին քով, Հըսկա ցռուկներ ցըցած` դատարկությա՛ն կը նային: Այս այն ժամն է, ո՜վ հոգիս, որ ճըպուռին պես մինակ` Կատարներուն վրա մընաս. Անդորրին մեջ անապակ Դուն քու երգով արբենաս` Ինչպես արևն իր լույսով, իր լույսին հետ մի՜ս-մինակ: 23. ԳՈՒՌԸ Իրիկվան մեջ, գյուղին քով, Կը մըրմընջե գուռն ուռիին տակ շըքեղ: Զայն կը լեցնե աղբյուրին երգովը բյուրեղ, Աստղը` բյուրեղ արցունքով: Խորհուրդին մեջ ըստվերին Կընունքի ջինջ ավազան մ'է կարծես ան` Ուր քաղցրորեն կը մըկըրտվի լուսնկան` Տըղու մը պես նորածին: Հոգնաբեկ խումբն եզներուն Հոն կը դիմե արահետեն ճախճախուտ` Ուրկե կը հոսի, ճապաղելով, ջուրն անփույթ` Մարգերուն տակ` պըսպըղուն: Կողեր կողի դեմ ահա՛, Եվ գավակներ գավակներու կ'ընդհարին. Հանկարծ մոլուցք մ'եղջյուրներու ահագին Կը տատանի գուռին վրա: Միահաղույն կ'երկարեն Վիզերն իրենց, և ռունգերնին հարդամած Հըստակ ջուրին ադամանդին մեջ մըխած` Հավերժորե՜ն կը խըմեն: Կ'ըմպեն ալիքն անապակ, Լույս ծյուրումը պարեխներուն սառնակերտ. Ու չե՛ն խըրչտիր լուսնկայեն` որ մերթ մերթ Կ'լողա իրենց բերնին տակ: Կը վերցընեն երբեմն, հա՛գ, Հըզոր գլուխնին, ու կը նային սարերո՜ւն… Կը սորսորա իրենց դունչեն` քարերուն` Ջուրը, երակ առ երակ: Անդեորդն, հոն, մահակին Վըրա կըռթնած` կը սուլե երգն հեշտօրոր, Մինչև վետ վետ ցամքե հեղուկը բոլոր, Մընա մամուռն` հատակին: Կ'երթան հետո, օրորուն, Գոմին խաղաղ գավիթին մեջ պառկելու. Կը կարկաջե գյուղամեջեն, զերդ առու, Զանգակն իրենց վիզերուն: Ու երբ դարձյալ գան առտուն Պիտի գըտնեն հըսկումին տակ ուռիին Գուռը նորե՜ն լեցված երգովն աղբյուրին, Եվ արցունքովն աստղերուն: 24. ԵՐՆՈՒՄ Իրիկվան մեջ հովերն հևուն Երբ դուրս կ'ելլեն քարայրներեն` Մեկ ծայրեն մյուսը կալերուն Ա՛լ կամնըված հունձքը կ'երնեն` Հըծծելով երգն Աշխատության. –Երնե՛, էրան, երնե՛, էրան. Հարդը քեզի, մեզի ցորյան:– Հարս ու աղջիկ, պարմանիներ, (Ժըպտուն վարդեր մասուրի քով) Իրենց ձեռքին հոսելիներ Կը ճեղքեն թեղն, հույսերու բով. Ու կը պոռթկա երգն հաղթական. –Երնե՛, էրան, երնե՛, էրան. Հարդը քեզի, մեզի ցորյան:– Ժիր շարքերուն մեջ ի՜նչ խուճապ Ելլող իջնող բազուկներու… Հեղեղներ են` որ հապշտապ Վեր կը նետվին` սաթ տեղալու. Ու կ'եռա երգն ալետատան. –Երնե՛, էրան, երնե՛, էրան. Հարդը քեզի, մեզի ցորյան:– Հովեր կ'անցնին, խարտիշահեր, Թողլով որ վա՛րը երկարին Հարդգողի լույս ճանապարհներ` Ու սարյակներ կը թափառին` Սուլելով երգը ցընծության. –Երնե՛, էրան, երնե՛, էրան. Հարդը քեզի, մեզի ցորյան:– Ուսերե վեր ի՜նչ փոթորիկ, Ի՜նչ փաղփումներ մազերու մեջ… Ցորենին հետ, հատիկ հատիկ, Կը թափի ցողն իրիկվան գեջ: Ու կ'ըղձա երգն երանության. –Երնե՛, էրան, երնե՛, էրան. Հարդը քեզի, մեզի ցորյան:– Ու երբ ոսկվով ծեփվին կալեր. Հարսերն ոսկի քողեր առնեն, Եվ ցորյանի ձուլվին սարեր` Զոր գա լուսնակն օրհնել վերեն` Պիտի նվաղի երգն աղվական. –Երնե՛, էրան, երնե՛, էրան. Հարդը քեզի, մեզի ցորյան: 25. ՕՐՀՆՈՒԹՅՈՒՆ Ափ մը ցորյան ափերուդ մեջ Թող լեցընեմ, կըտրի՛ճ Որդիս. Կըտրիճ Որդիս, գոտի՛ն մեջքիս Թող մաճակալ բազուկներեդ Քըսան ցուլի արյուն անցնի, Եվ եղևնի քու հասակեդ Քըսան տունի սյունը կանգնի. Ու երբ թիվովը մատերուդ Սերմանես քու սերմընցուն` Հընձես թիվո՜վն աստղերուն: Ափ մը ցորյան գըլուխդ ի վար Թող որ թափեմ, Թոռնի՛կ սիրված, Թոռնիկ սիրված, ցո՛ւպըս ծաղկած. Թող ճակատիդ վըա գըրվի Հարյուր սաղմոս իմաստության, Եվ ուսերուդ վըրա դըրվի Տապանակը ըզգաստության. Ու երբ հոտիդ օր մ'այցելես` Թող քու ափիդ գարիին Հազա՜ր ոչխար երկարին: Ափ մը ցորյան մազերուդ մեջ Թող որ տեղամ, վա՛րդ Թոռնուհիս, Վարդ Թոռնուհիս, պըսա՛կ շիրմիս. Թող այտերուդ վըրա շողան Ամեն գարուն նո՛ր կակաչներ, Եվ աչքերուդ մեջը լողան Ամեն ամառ նո՛ր ճաճանչներ. Ու երբ տընկես ճյուղ մ'ուռիի Ամեն ապրիլ դուն տեսնես Իր շուքին տակ կանա՜նչ քեզ: Ափ մը ցորյան ծոցերուդ մեջ Թող որ ցանեմ, Հա՛րսըս աղվոր, Հարսըս աղվոր, սե՜րս հեռավոր. Թող անկողնիդ ակոսին մեջ Հասկ մը ծըլի` լըման շարքով, Եվ օրորած օրոցքիդ մեջ Արշալույսնե՜ր նընջեն փառքով, Ու երբ կըթես քառսուն երինջ Դույլերուդ մեջ մակըրդի Կաթը` արծաթ, դալն` ոսկի: Ափ մը ցորյան, ափ մը ցորյան Ա՜յ իմ պառավ, ա՜յ իմ Աննա, Մեր գըլխուն ալ թող որ տեղա. Թող չըսառի՜ արևն աշնան Մեր մազերուն ձյուներուն մեջ. Չը մարի՜ մեր մոմն իրիկվան Ժամուն մարմար սյուներուն մեջ` Ու երբ դրվինք ա՛լ գերեզման` Մեր ներքև հո՛ղը, Աննա՛, Քիչ մը կակո՜ւղ թող ըլլա: 26. ՎԵՐԱԴԱՐՁ Այս իրիկուն ձեզի կուգանք, ե՜րգ երգելով, Լուսնակ ճամբով, Ո՛վ գյուղակներ, գյուղակներ. Ձեր բակերուն մեջ ամեն Թող գամփըռներն արթըննան, Եվ աղբյուրները որեն Դույլերու մեջ քրքըջան. Ձեր տոներուն համար դաշտեն` մաղերով Վարդ ենք բերեր` խաղերով: Այս իրիկուն ձեզի կուգանք, սե՜ր երգելով, Սարի ճամբով, Ո՛վ հյուղակներ, հյուղակներ. Եղջյուրներուն դեմ եզին Թող ա՛լ բացվին ձեր դուռներ, Թոնիրը մխա, պըսակվին Կապույտ ծուխով կըտուրներ. Ահա ձեզի հարսերը` նո՜ր մանչերով` Կաթ են բերեր` փարչերով: Այս իրիկուն ձեզի կուգանք, հո՜ւյսն երգելով, Արտի ճամբով, Ո՛վ մարագներ, մարագներ. Ձեր պատերուն մեջ խավար Թող նոր արև նըշողե, Երդիկներուն վրա դալար Լուսնակն ալյուր թող մաղե. Ահա ձեզի բերեր են խար` խուրձերով Հարդը` անույշ ուրցերով: Այս իրիկուն ձեզի կուգանք, հա՜ցն երգելով, Կալի ճամբով, Ո՛վ ամբարներ, ամբարներ. Փեր մութ ծոցին մեջ հըսկա Թող բերկրության շող ցաթի. Սարդոստայնը ձեր վըրա Թող ըլլա քող մ'արծաթի. Զի բերեր են սայլե՜ր, սայլե՜ր շարքերով Ցորե՜նն` հազար պարկերով: 27. ԱՄԲԱՐՆԵՐ Տընակին մեջ մըթըշաղ, կըտուրին տակ հայրական. Ամբարնե՜րն են, շար ի շար, նոր բերքերով ծոցվորած: Իրենց լայնշի արգանդեն` թանձր բույրերը կու գան Աշուններուն պըտղալից և արտերուն մանգաղված: Հո՛ն է վիգը թըխահատ, հո՛ն է գարին իլաձև. Հո՛ն, քամվելով ակոսեն ու հոսելով սարն ի վար Ցորյանն հեղե՜ղ է կազմեր: Անոնք ոսկի և արև Գըրկած կարծես թե ըլլան արշալույսներ ամպածրար: Գերաններեն ծըխապատ, և մենավոր պատերեն Սարդն անոնց վրա է փըռեր պատմուճանները մոխրոտ: Մերթ անոնց վրա կը ցաթե շեշտակի լույս մը վերեն Տատամսելե վերջ երկա՜ր շուրջն երդիկին արևոտ: Անոնք իրենց ծոցին մեջ գանձերն հողին ծըրարած` Կարծես լըռիկ կը հեգնեն ձըմեռն ու սովը վաղվան… Իրենց առջև, մըշտարթու, թավ պոչին մեջ ծըվարած, Կը հըսկե տանը կատուն, Համբարուի մը նըման: 28. ՄԱՐԱԳՆԵՐ Առվույտի՛ մարագ, լեցուն բույրերով Խունկի, հաշիշի. Երբ դուռըդ բանամ` ցուլերը բոլոր Ճակատով լայնշի Կը պոչոռեն, խո՛լ, կըտրելով իրենց Վըզտեքը կաշի: Ոլոռնի՛ մարագ, լեցուն լեռնաբույր Հազար ծաղիկով. Երբ մըսուրներուն խուրձերըդ տանիմ Կողով առ կողով` Կը խընկե ծոցիս, թեզանիքիս մեջ Համեմդ` օրերով: Հարդերո՛ւ մարագ, երդիքեն նայող Արևով լեցուն. Դու` որուն կակուղ դեզին վրա պառկած Կը ցըկնի կատուն, Դու` որ կ'արծաթես դունչը գառներուս Օրհնյա՜լ ըլլաս դուն: 29. ԱՂՈՐԻՔ Է՜յ աղորիք, դարձի՛ր, դարձիր, Նըստած կանանչ խորը ձորին. Աղաղակե՛ երգըդ խորին Դեպի լուսնակն արծաթածիր: Դուն դողդոջուն տընակ մըն ես Ալյուրոտած պատերով` ուր Կարծես կու լան հիազարհուր Ջըրանույշներ հագած բեհեզ: Միշտ կը հըսկե մեջըդ արթուն, Աղորեպանը ճեփ-ճերմակ. Եվ ըստ պետքի` մեղմ կամ արագ` Կը լարե սի՛րտըդ բաբախուն: Է՜յ աղորիք, բանտվա՛ծ մրրիկ Ծառերուն մեջ. Աղա՛, աղա՛, Փըրփուր խըմե՛, ալյուր տեղա՛. Քարե կուրծքեդ տեղա՛ բարիք: Կեցո՛ւր գետակն ընթացքին մեջ Իր ծըփանուտ բաշեն բըռնած: Ջըրվեժն ահեղ երգի փոխած Պոռթկա վիհեն վար գահավեժ: Սայլե՜ր, սայլե՜ր անծայրածիր Ջաղացքներուն ճերմակ ճամբեն Աղոնն իրենց քեզ կը բերեն… Է՜յ աղորիք, դարձի՛ր, դարձիր: Ցորեններ թող ալյուր ըլլան Պորտին մեջ ժիր երկաններուն` Որոնք բռնված տենդով մ'անհուն Կը մըռըլտան ու հիռ կու գան: Ցորեններ թող ըլլան փոշի Զիրար գըրկող քարերուն տակ. Զիրար կըրծող ժայռերուն տակ Ցորեններ թող ըլլան նաշիհ: Մինչև լեցվին շարան շարան Պարկերն, ու վե՛ր կանգնին նորեն. Եվ սայլերն ալ ճըռվողելեն Ոսկի թողած լույսով դառնան: ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ_ՑԱՆԿ Դանիել Վարուժան 1. Մուսային 2. Արտերուն Հրավերը 3. Մշակները 4. Հարկիք 5. Հերկեր 6. Ցան 7. Տափան 8. Առաջին Ծիլեր 9. Գարնան Անձրեվ 10. Ցորյանի Ծովեր 11. Կակաչներ 12. Անդապահը 13. Հունձք 14. Հասուն Արտ 15. Հունձք Կը Ժողվեմ… 16. Սայլերը 17. Ճարակում 18. Խաչբուռ 19. Կալեր 20. Կալերու Գիշեր 21. Կամներգ 22. Միջօրե 23. Գուռը 24. Երնում 25. Օրհնություն 26. Վերադարձ 27. Ամբարներ 28. Մարագներ 29. Աղորիք

6. ԽԵՂԴՎԱԾ ՄԻՋԱՏԸ Գարնան բույրերեն արբշիռ` ինկար դուն Աչքիս մեջ` որ քեզ ծով մ'եղավ անհուն: Ափունքի մը հույսով ի զուր լըլկեցիր Թևերդ այդ մըռայլ ալիքներուն վրա` Որոնց տակ կ'ապրեր ցավը դավադիր, Ցա՛վն` որ քեզ ճըմռեց, ըրավ հեղձամահ: Հետո կոպս իջավ վըրադ` ամպի պես` Եվ բիբըս հոգվույս լույսով ողողված, Գերեզմա՛նդ եղավ: Նույն արցունքն ըզքեզ Ըսպաննեց, և նույն արցունքը ողբաց: Դուն հետաքըրքիր մեղքըդ քու մահով Քավեցիր, ես իմս` ակամա լացով: Գիտեմ թե քեզի եղավ ո՜րքան վիշտ Լուծվիլը հեռու կառերուն ծոցեն` Որոնց շուրջն ուրախ կը բըզզայիր միշտ` Կարծելով երգիդ ականջ կը դընեն Իրերը բոլոր, կամ քուկըդ է արփին Եվ տարափներուն մասրենին նըրբին: Եվ քուկըդ կ'ըլլար տիեզերքն անհուն` Երբոր կ'իշխեիր հորիզոններուն Մրըրկին թևին վրա: Ո՜վ կյանք երջանիկ, Կ'անցնեիր ծաղրով կարծես անտառին Գոռ ծըփանքներեն, երբ շուրջըդ` քաղցրիկ` Խիժոտ գիհերեն հար կը խընկեին: Բայց, ավա՜ղ, բախտիդ մարդն էր աչք տընկած, Եվ ահա քեզ այդ աչքին մեջ որսաց: Հոն մեռար: Վերջին բըզզյուներդ ողոք Մըտերիմ զեփյուռ մ'ի զո՜ւր կանչեցին Մահվանդ օգնության. ան չեկավ. ո՛չ ոք Իշխեց մոտենալ մարդկային աչքին: 7. ԲԱՆՎՈՐՈՒՀԻՆ Պատուհանիս տակեն, ամեն առավոտ, Ուրվականի պես կ'անցնիս. Եվ կուսագեղ գլուխդ միակ կ'արտասվե Տերևաթափ վարդենիս: Լուռ թաղին մէջ կը լսեմ քայլդ, ու զարթնող Շունն՝ որ վըրադ կը հաչե՜. Կամ կը լսեմ քունիս մեջեն ձայնն հազիդ՝ Որ ծոցդ աղվոր կը տանջե: Եվ կը խորհիմ թե քընատ ես և նոթի, Իրանդ հովեն կը դողա. Եվ կը նըստի գանգուրներուդ վըրա, քո՜ւյր, Եղյամն իբրև շափուղյա: Կամ մուճակներ են պատըռված, փողոցին Ջուրն անոնց մեջ կը ճողփա. Կամ ետևեդ շըվայտորեն կը սուլե Սըրիկա մը անոպա: Ես կը խորհիմ թե, տան մեջ, մայրդ է հիվանդ. Ցամքած է ձեթն ալ ճրագին. Ու դուն կ'երթաս գործատան մեջ աշխատիլ Լույսին համար ու կյանքին: Ես կը խորհի՜մ – և խենթի պես կը բաղձամ Վար իջնել, քո՜ւյր դալկադեմ, Քո՜վըդ իջնել, համբուրել ձեռքըդ նիհար, Եվ հըծծել. – Քեզ կը սիրեմ: – Կը սիրեմ վիշտդ՝ որ իմ վիշտս է գերագույն, Կը սիրեմ կուրծքըդ քանդված՝ Որուն մեջ դեռ կը համառի Սերդ երգել Արտույտի պես սըրարբած: Կը սիրեմ քու անոթույունդ ու ծարավդ, Եվ ոսկորներդ ուժասպառ. Ես կը սիրեմ կույս աղիքներըդ ցամաքած, Մազերուդ սուգն՝ ուսեդ վար: Եվ ես կ'ուզեմ ամփոփել քեզ սըրտի՜ս վրա Տատրակի պես տարագիր, Տալ ուժըս քեզ, մըրցանակներըս փառքի, Եվ ազգանունս անբասիր. Կուրծքըս վահան ընել կուրծիդ նըշավակ, Եվ քողն ըլլայ պատիվիդ, Գրանիտե բազուկիս տակ պաշտպանել Սեռըդ ու գեղդ անժըպիտ: Կ'ուզեմ քեզ տալ ինչ որ պայքարն ինձ տըվավ, Ինչ որ խլեցի մարտերով, Քեզ պըսակել արյունիս գույնն ունեցող Հաղթանակիս վարդերով: Միայն թե դուն չըլլաս դըժգույն ու քաղցած, Արևուն տակ չըհազաս, Մորըդ վերև չըմարի ճրագն, ու, – ո՜վ քույր, – Դուն գործատուն ա´լ չերթաս: 8. ՄԵՆԱՎՈՐ Դեկտեմբերի պայծառափայլ իրիկուն. Երկընքին տակ, ադամանդի նըման ցուրտ, Ուղեկորույս հովը կ'անցնի մայելով: Վըճիտ լույսերն աստղերուն Արյուն կու լա սառույցին վրա լճակին: Հոգիս կառչած մըտածումի մը համառ` Կը սպասե գոց պատուհանին ետև լուռ… Չեկա՜վ. –«Եվ ա՛լ պիտի չըգամ»,– ըսավ ան: Որբ շեմիս վրա մըխիթարիչ քայլն անոր Պիտի բընավ չըծաղկի. և դեռ հոգիս կը սպասե՜: Ի՜նչ մենավոր սենյակ, ի՜նչ կյանք մոռացըված. Հիշատակի մեջ հանկարծ կը փըղձկի Սիրտըս տըրտում… Կը փըղձկի՜… Ըզգացումներն հանկարծ կուլան մութին մեջ, Քաղցըր, տըրտում, անհագո՜ւրդ: Եվ կը խըմեն շրթունքներես Արտասուքներս հոսանուտ: Ո՜հ, ի՛նչ ցուրտ է հոս, Տե՛ր իմ. Հանգեր է կայծը վերջին Կըրակարանիս մեջը քամի՜ն կ'ողբերգե: Կը զգամ եղյամն այս թողլըքված խուցին մեջ, Որ մազերուս վըրա սև Ձյունասպիտակ ծաղիկներն իր կը բանա. Բոլոր աստղերն, երկինքեն վար սառնաշիթ, Օրհասական յուղն օծման Ճակատիս վրա կը հեղուն: Կահերուն տակ թաքթաքուր Ամեն վայրկյան մութն ավելի կը բարդի, Կը տարածե անկողինիս վրա արդեն Դամբանական ծածկույթը իր սևաշղարշ: Ո՛հ, չեմ ուզեր, ես չեմ ուզեր այս ժամուն Լամբարիս լույսը մատնիչ. Վարագույրիս ժանյակներեն կաթկըթող Լուսնկան բա՛վ է ինծի: Մարդիկներուն շըռայլորեն տալե վերջ Ավյուն և սեր, ծաղիկներն իմ էության, Գըտնել զանոնք միշտ ծանծաղ, Գըտնել Աստված միշտ ըսփինքս Ոչնչությունը պըճնող, Եվ հեռացվիլ այն սիրելի էակեն` Որուն թարթափը կոպերուն կը բավեր Արծարծելու համար կրակներն արյունիս, Միսիս ճենճերն, սըրտիս բուրվառն հոտևան, Հիմա, ավա՜ղ, ի՞նչ կը մընա ալ ինծի. Մոխի՜ր, մոխի՜ր, և ավերա՜կ. և նույնիսկ Խորունկ սոսկում մ'իմ իսկ անձիս նայելու: Ո՜հ, չեմ ուզեր, ես չեմ ուզեր այս ժամուն Լամբարիս լույսը մատնիչ: Երբ ա՛լ դատարկ է հոգին Ահավոր է տեսնել հատակը անոր: Փլատակներուս կանգուն մնացած կատարին Լուսնին ոսկի ծեփող մեկ շողը բա՛վ է: Ես չե՜մ ուզեր լամբարիս լույսը մատնիչ. բայց լուսինն ալ, ավաղ, լուսինն ալ ահա Հո՛ն, դըրացի երդին ետև ծածկվեցավ: Հովը կու լա, կը կաղկանձե, կը թըռչի: Կրակարանիս մեջ պաղեր է մոխիրն իսկ: Հովը կ'ոռնա… հովը բացավ մեղմորեն Պատուհանիս փեղկը հին: Ո՜հ, ո՜վ Տեր իմ, ո՜վ Տեր իմ, Չայցելված ասյ սենյակը ո՜րքան ցուրտ է. Արցունք մ'ահա մարգարտի պես սառեցավ Ծայրին վըրա թարթիչիս, Եվ սիրտըս դեռ տըրտո՜ւմ տրտո՜ւմ կը փըղձկի: 9. ՄԻՋՈՆ Երիտասարդներուն մահը նավաբեկության մը կը նմանի ՊՂՈՒՏԱՐԳՈՍ Պատանի էր, հովերուն, ալիքներուն մեջ մեծցած, Իր հայրենիքն օվկիանն էր, և նավը իր օրորոց: Քամին հավետ կը լիզեր կուրծքն արևեն թըխացած. Նըստած էր ա՛ղը ծովուն ճակատին վրա քրտնազօծ: Միշտ ծըխամորճը բերնին մեջ կ'աշատեր անխըռով. Նավը բոպիկ կը լըվար, կայմին կ'ելլեր ժիրաժիր. Վեր կը քաշեր շանաձուկն` անոր քիթեն որսալով. Եվ ամբարի մուկերուն կու տար երբե՛մըն նախճիր: Ան մի առ մի կը ճանչնար աստղերն իրենց առաջնորդ. Կարծեմ նույնիսկ լըսած էր թընծկալն երկու Արջերուն: Ան կը ճանչնար լուռ դավերն ալիքներուն քինահորդ. Եթե անգամ մ'ականջ տար Շընիկ աստղին հաչելուն: Ան կըսիրեր ջուրին վրա երբ որ խարիսխ կը նետեր` (Ուր Միջոն սև բիբերով բոպիկ աղջիկ մ'էր սիրած) Արագաճեպ կը մագլեր թըռչարանեն դեպի վեր. Կը տընկեր դրոշն, հովերո՛ւն ճակտին մազերը տըված: Ու կայմեն վար հեղեղվող պարաններուն մեջ ծըփուն Ան կը լողար… ի՛նչ ճապուկ ճախրեր կ'ըներ այդ տղան. Մերթ կը սողար օձի պես, մերթ փորձելով վիհն անհուն, Թըռչարանին ճիշտ ծայրին կը թառեր ան բուի նման: Չըվաններուն գաղտնիքներն ո՛չ ոք կար իր չափ լուծող, Անոնք իր իսկ մատերուն կարծես ջիղերն ըլլային: Երբոր քամին կը հուզեր լարերը այդ լուսացող` Երգովն անոնց կ'արբենար, կը վերանա՜ր լուսինին: Վե՜րն էր դարձյալ, երբ շանթեց օր մը մրրիկն ախերոն. Նավուն ներքև կատաղի ցուլի պես ծովը խոպաց, Եվ ամպրոպի մ'հարվածով կոտերցավ կայմն, ու Միջոն Գըլորեցավ աստղերեն` անդունդի մեջ լայնաբաց: Անհունի՜ն էր միացած մասնիկը այդ Անհունին… Բայց երբ մարմինը դըպավ խարակներուն թըխերանգ` Դըժբախտ Միջոն ցանկացավ, հառած աչքերը նավին, Խուսող ճերմակ առագաստն… իր դիակին գեթ պատանք: 10. ԴԱՇՏԵՐՈՒ ՏՂԱՆ Ուշ ատեն դուն որ կը թողուս ա՛լ մարմանդ Սիրտըդ` սըրտին, ձեռքըդ` ձեռքին մեջ մորկանդ, Պահ մը կանգ առ, ո՛վ մանուկ. Վեր վերցուցած ծաղկալի փեշդ` որ ինծի Ցույց կու տա մերկ սրունքներըդ գույն բըրընձի, Թո՛ղ, բա՛ց թևերըդ փափուկ: Գըրկե՛ հոգիս. ես օտար չեմ. չե՞ս տեսնար` Որ բացած է Բնությունը, մեր Մայրն արդար, Իր մատերով բոցագույն` Սիրտըս` ամենուն. սերս ամենուն կ'հոսի դեռ, Սերս` որ ոսկի ճանկ մը կ'նետե վարեն վեր, Ծաղիկներեն` աստղերուն: Քեզ գըրկելու տենչ մ'հոգվույս մեջ կ'հոսի, Դաշտերո՛ւ տղա. չէ՞ որ եղբայր եմ քեզի Մեր Մայր-Բնության կողմանե: Բուրումներուն մեջտեղ գարնան դաշտերուն, Կամ բլուրին վրա – ծաղկե՜ բագին – մեր անհուն Տիրոջ մեր զո՛հը նույնն է: Քեզմե` սըրտիկդ, ինծմե` քընարս: Ո՛վ հոգիս, Ճակտիդ համար համբույր մ'ունիմ շըրթունքիս. Այդ համբույրովս հոգեծին` Կը ցանկամ որ – իղձ` զոր մեկո՛ւն դեռ չըսի – Գեթ պահ մ'հոգիդ իմ հոգվույս մեջ սուզի Ինչպես կարապը` լիճին: Խոշոր աչքերըդ` որոնք մեն մի թարթափեն` Զիս իրենց մեջ կը նըկարեն ու կ'ավրեն, Շուշան ճակատդ որ մերին Ճակատներուն ցոլք մը հավետ կը ձըգե, Բերա՛նդ, այտե՛րդ արդյոք դաշտի ի՞նչ ծաղկե Կամ ի՞նչ խունկով երկնային Հորինված են: Եվ քու հոգիդ փողփողէջ` Ինչպես կայծոռը վարդենվույն ծոցին մեջ` Զեփյուռներով կ'արծարծի: Հողի՛ն հոտով խընկըված է քու արյունն. Հողին հոտո՛վ ծըծված ես կյանք և ավյուն, Դաշնակո՜ւմ մ'ես կարկաչի: Հազիվ բացիր մեղույշ բիբերդ արևուն` Քաղքեն հեռու` տեսար դաշտերը անհուն. Օտար ձեռք քու երակներ Շոշափած չէ: Լերան կողին, թաքթաքուր, Դուն տորոնի ծաղիկ մըն ես` որուն բույրն Ուրիշ բույր չի՛ խանգարեր: Մեջդ եղծված չէ դրո՛շմն Աստուծո սըրբանվեր, Զի սրբության` բնությունը չի վընասեր. Շո՛ղ մ'ես, երբ զով մարգին վրա, Շուքին, ծաղկին, ճյուղին մեջեն կը սահիս: Ամեն ձորակ աշխարհ մ'է քեզ, ո՛վ հոգիս, Քանի որ մեջդ Աստված կա: Քեզ բնությունն է կազմած, կամ դո՛ւն ես բնություն, Եթե ա՛յսօր – ներե՛ այս սև բառերուն – Մահն հողին տակ լուծե քեզ, Այտերըդ վա՛րդն առնե պիտի, սերդ` լուսնակ, Սիրտըդ պըլպուլն, երգըդ հովն, աչքերդ մանիշակ, Հոգիդ երկինքն, արցունքդ… ե՜ս: 11. ՍՊԱՍՈՒՄ Ահավասիկ շուրջն ընդրիկի սեղանին Նըստան տղաքն ու կինը ծեր բանվորին: Մեջտեղը լուռ կը պաղի Ոսպապուրն իր գոլորշիին մեջ անդորր: Մայրը հացերը լեղի Իր սըրտին պես բաժնեց կըտոր առ կըտոր Տըղոցն համար և ամուսնույն` որ գործեն Պիտի դառնա… կը սպասեն… Մըխոտ ճրագին շառ լույսեն Հացերն ամբողջ կարմիր են. Կարծես անոնք թորեին Արյո՜ւն, նըման Քրիստոսի մը կողին, Ջուրը գույնով քացախի Կ'երազե հոն ըմպանակի մեջ մեծղի: Խաղաղավետ օրհնությունով մ'ընդհանուր Օծված սեղան, հաց և ջուր, Կ'ընեն աղոթքն ըսպասումի մը երկար Երբ իրիկուն հոգնած բանվորը չի՛ գար: Ի՜նքն է. ահա գոռ սանդալներ կը հընչեն Մայթին վըրա փողոցին… Ի՜նքն է. ո՛հ, ո՛չ. դըրացին` Որ տընակին առջևեն Կ'անցնի դանդաղ երգին հետ իր քայլերուն: Խե՜ղճ որդիներ, կի՜ն տըժգույն… Նորեն գըլուխնին կը խոնարհեն հուսակտուր Սեղանին վրա` ուր կը պաղի ոսպապուրն: Ո՛հ, ուշացավ ծերունին. Անոնք գիտեն` որ ունին Աշխատանքները վըտանգ. Ունի պայթում ամեն հանք. Անոնք գիտեն` որ սանդուխներն որմնադրին Մատնըչորեն կը կոտրին: Եվ մեքենան կը կասկե, Զինքը կըրթող թևը ժիր. Անոնք գիտեն` որ աշխատիլն է ոճիր Երբ լուսնկան երդիկին վրա կը հըսկե: Կու գա՜. ահա դուռն հյուղին Լալաճըռինչ բացվեցավ իր շեմին վրան. Ի՜նքն է. ո՛չ, ո՛չ. է քամին` Որ բոթաբեր դըրացիի մը նըման Ներս կը մըտնե, կը սողոսկի ճրագին մեջ` Որ բոցին տակ ծըխահարույց կը մեռնի: Նոթի տղաներն աղիողորմ աչքով գեջ Կը նային մորն երեսին տըխրունի… Ինչո՞ւ չեկավ… ո՞ր անիծված ընկերներ Զինքը իրենց ճամբուն մեջ են մոլորեր: Սուրբ զո՞հն եղավ բանթողի, Թե կը խըմե արդ օղի Գինետան մեջ, սեղանին տակ թըքնելով: Չեկա՜վ. ահա մորը կուրծքին վրա խորով Կրտսերագույնը լալեն Նընջեց… և դեռ կը սպասեն: Ո՞վ կը հազա դըրան առջև. ա՜ն է, ա՜ն: Անոնք հազն այդ կը ճանչնան: Կը ճանչնա կինն ամուսնույն Շուքն իսկ ջուրին վրա հոսուն: Ան կ'երևա՛ ավասիկ. Գլուխն է փոշոտ, փոշոտ լոդիկը բըզիկ. Եվ իր կապույտ տաբատն հին Շըպարն ունի շաղախին: Դըժնե բիբերը արյունի մեջ ի լող, Կը թավալին կոպերուն տակ շըլմորուն: Կը նետե մուրճը փողփող Օճախին մեջ. ու դըրան մեջը կանգուն Սեղմած կռուփները ջըղուտ Կ'աղաղակե կընոջ` մռունչով մ'առյուծի. –«Բո՛զ հերատուկ, չըսպասեցի՞ր դուն ինծի»: Շունչը լեցուն գինվո հոտով ժանտաժուտ` Կը հուզե հյուղն համորեն: Կինն ու տղաները զարհուր Կու լա՜ն… լացով կ'օծանեն Սեղանն` որուն վրա պաղե՜ր է ոսպապուրն: 12. ԸՆԿԵՑԻԿԸ Բուքը կը մռընչե: Շըքեղ տան մ'առջև. Կես գիշերին, հո՛ն, մայրը առավ կանգ: Հույզեն կը դողա սիրտը, զերդ տերև. Մարմինը ձյունեն հագեր է պատանք: Կը նիրհե գըրկին մեջ դեռ երեխան. Գուցե անոթի, գուցե նըվաղած… Կթեն կաթիլ մը, մարգարտի նըման, Բերանին վըրա ցուրտեն է պաղած: Պետք է լըքե՛լ հոս: Ի՞նչ նըկուղի մեջ Ծընավ ծաղիկն այդ զարնված եղյամեն… Ունեցա՞վ շապիկ, կամ օրոցք մը գեջ… Հրեշտակ մ'իջավ վար` ժըպտելու իրեն: Հայր մ'հավատարիմ ունեցա՞վ արդյոք` Որ խառներ քըրտինքն իր արտասուքին. Թե կույս մը խաբված սիրով մը բորբոք Անոր մայր եղավ` նախ չեղած դեռ կին: Չըգիտեմ. միայն այդ մայրն է տըժգույն` Խոնավ քարին տակ բուսնող սեզին պես: Ոտքերն են բոպիկ, հասակը նըկուն` Զոր պիտի փըշրե ցուրտ քամին կարծես: Թոշնած են ծիծերն` ուրկե բըղխեցուց Սերը` կաթի տեղ` շիթ մը շարավի: Մերթ թափը հովին կուրծքը կու տա ցույց, Ուր վիշտն է պառկեր, ձյունը կը մաղվի: Պետք է լըքե՛լ հոս. կը դընե տըղան Ծածքին տակ քիվին, տանը շեմին վրա… Իր կանեփ շալով կը սքողե վըրան. Ինք երընքին տակ, մերկ, կը դողդըղա: Զայն կը համբուրե և կ'ուզե փախչի՜լ… Բայց սիրտը քայլին չի՛ հըպատակիր. Ո՜հ, ինչպե՛ս բաժնել, փետե՜լ հոգեխիլ Իր աղիքն որդվույն աղիքեն կարմիր: Եվ հոն կը սպասե մինչև արշալույս. Խելահեղ ուրուն կ'ըլլա գիշերվան. Ու երբոր տըղան կու լա սըրտահույզ` Մարմար շեմին վրա մերթ կ'օրորե զայն: Կը խորհի. գուցե ունենա որդին Վաղը այս կյանքեն կյանք մը լավագույն. Դըրվի օրորան. ծիծերն ըստընուին Իրեն ավելի՛ առատ կաթ մ'հեղուն: Ունենա գուցե նույնիսկ խաղալիք. Պուպրիկ մ'իրեն պես բեհեզներ հագած. Մարդիկ զայն կարծեն իշխան մը փոքրիկ. Եվ զայն իր հրեշտակն ընդունի Աստված: Ա՛յսպես կը խորհի մայրը դողդոջուն, Մայրը` հոն հագած պատանքը ձյունին… Այգը կը ծագի. փողոցներն համբուն Կյանքի շըշուկով տակավ կը լեցվին: Կ'երգե աքաղաղն, որդին կը ճըչա, Զի կոպերն անոնց շո՛ղն է համբուրած: Մայրը խելացնոր, մայրը ակամա, Ըշտապ կը փախչի՜… սիրտը հոն թողած: 13. ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐՍ Ֆերրա՜րա… երբ քու ամայի պալատներդ քար քարի վրա չմնան` քերթողի մը բանտը փառքիդ մեծագույն տիտղոսը պիտի ըլլա: ԼՈՐՏ ՊԱՅՐԸՆ «Ըսե՛, ծիծեռնա՛կ, Ճանճ մը կըտուցիդ կ'երթաս ծաղկավետ ո՞ր այգեստաներ. Ո՞ր աշտարակն է` որ գաղջ արևու մեջ է ընկըղմեր. Ըսե՛, ծիծեռնա՛կ»: –Մետեխի բանտին պատին նորոգել կ'երթամ բույնս ամա` Որուն մեջ ձյո՛ւն է տեղացեր ձմեռն, ու այնտեղ հիմա Օձ մը ծըվարած, գլուխը պոչին տակ, լուռ կը մըրափե: Օձի շապիկով կ'երթամ կարկըտել բույնըս կանեփե: «Ա՜խ, գընա՛, ծիծա՛ռ, երգը կըտուցիդ: Միայնության մեջ մեծ եղբայր մ'ունինք մենք հոն կալանված. Թեզաններն ի վար կը հոսեն թոքերն արյուն մ'անձնուրաց, Հաց մ'են դրեր իր քով, մոխիրո՜րով թըրուն, դառնահամ բըլիթ, Եվ կուժ մ'որուն մեջ ծըռած կ'արտասվեն մողեզներ դեղին: Ծիծա՛ռ, շող մը տար լուսնեն` որ օծե բիբերն անժըպիտ, Երգ մ'որ ըսփոփե հոգին` ուր տրոփեց հողը մայր Երկրին: Ա՜խ, գընա՛, ծիծա՛ռ, համբույրըս կտուցիդ»: «Ըսե՛, իմ կըռո՛ւնկ, Դեպի հորիզոն նետի պես սլաքած վիզըդ բոցեղեն` Այսպես ո՞ւր կ'երթաս ուրախ կրկռոցով երդիքիս վրայեն. Ըսե՛, իմ կըռո՛ւնկ»: –Կովկասը լիճեր ունի` որոնց մեջ եղեգներ ջով ջով Բարձըր ուռճացած արև կը շնչեն փրփրուն կատարով: Ու լըքվածներու տընակներ կան հոն` որոնք կը բաղձան` Որ իրենց շեմին երգեմ, իրիկունն, երգերս ըսփոփման: Ա՜խ, գընա՜, կըռո՜ւնկ, հույսը կըտուցիդ: Բայց բանտի մ'երդին պահ մը ամփոփե թևեըդ հոգնած: Հոն Արվեստի քուրմ մը կա` որ նվագեց Վիշտն համատարած Ըստեղնաշարին վըրա աստղերուն` մատերով վըճիտ: Արդ իր գանկին ջահն արյուն կը ծեփե պատերն Ոճրի Տան: Կըռո՛ւնկ, պըսակ տար ի ջախջախ քնարին սա ճյուղը փըթիթ Զոր մենք ամենքնիս օծանեցինք մեր ողբովն հավիտյան: Ա՜խ, գընա՛, կըռո՛ւնկ, արցունքըս կտուցիդ: Ըսե՛, արագի՛լ, Գորտ մը, զմրուխտի նըման, բերնիդ մեջ ո՞ւր կու տաս խոյս. Ո՞ւրտեղ օգոստոսն իրենց փոսերեն իժերն հանեց դուրս, Ըսե՛, արագի՛լ: –Հեռո՜ւն, կը տեսնեմ գլուխներն ադամանդ լեռներուն Կավկաս` Որոնց կողերեն ձորերը կ'հոսի արևն հըրամազ: Գարունն է պճներ հոն հարսի նըման բարտի մը վըսեմ. Իր սոսափյունին մեջ բույնս ուռիով ես պիտի հյուսեմ: Ա՜խ, գնա՛, արագի՛լ, կարոտը կըտուցիդ: Հոն կապանքի տակ Հայրենիքն ունի հանճար մ'ողջակեզ: Գրիչը մատերուն մեջ խորտակեցին ճառագայթի պես: Արագի՛լ, վրայեդ փետուր մը ձգե, բանտն իր մահառիթ` Ուր ան օրե օր իր գերեզմանին համար կ'հասուննա: Ի՜նչ փույթ թե խլված փետուրեն` թևադ այդ արյունի շիթ շիթ. Անով հաղթանակն ան պիտի գըրե իր Ուխտին հըսկա: Ա՜խ, գնա, արագի՛լ, սիրտըս կըտուցիդ: Ըսե՛, խրոխտ բազե՛. Ճեղքելով անտառը կայծակներուն, ամպերուն խորեն, Ինչ կատարի վրա կ'երթաս քըթվըտել պորտըդ լուսեղեն. Ըսե՛, խրոխտ բազե՛: –Ռուս հորիզոնեն գաղթող մրրիկներն ինձ հոտը բերին, Հոտ դիակներու, հունտերը կարմիր բեղուն ժանտախտին: Հըզոր թըռիչներես վար գաղջ արյուններ ես անձրևելով` Կ'երթամ արածիլ մարդկային բիբերն ու սիրտերն համով: Ա՜խ, գընա՛, բազե՛, կայծակը կտուցիդ… Բայց մեռելներն այդ` զոհերն են լույսի. անոնց մի՛ դըպչիր. Սիրտեր` որ վրեժեն չեն գիտեր պաղիլ. անոնց մի՛ դըպչիր: Այլ այնտեղ Պայքարն Առաքյալ մ'ունի բանտին մեջ կրանիթ. Թևերովդ հուժկու զա՛րկ, փըշրե՛ խախամն իր լուսամուտին, Եվ շանթը կտուցիդ` Հույսն երգե՛` թառած իր ուսին վըճիտ: Ըսե՛ թե շուտով մենք պիտի կանգնենք արձանն իր փառքին: Ա՜խ, գընա՛, բազե՛, դափնի՜ մը կտուցիդ: 14. ՄԵՌՆՈՂ ԲԱՆՎՈՐ Քամին կ'ոռնա ու տընակն իր հիմերեն կը ցընցե Իբրև ահեղ դամբարան: Ծյուրախտավոր բանվոր մ'հոն կը վախճանի մազկըռինչ` Խարին վրա հոտևան: Հանո՜ւն պատառ մը հացի` գործատան մեջ թաղեց ան Ճառագայթներն հոգիին. Տըվավ փերթ փերթ որ ուտեն մեքենաները վիշապ Միսերն հուժկու կըռնակին: Անիվներուն ակռաներն ողնածուծո՛վն օծանեց, Եվ սըրբեց իր մազերով. Հընոցին դեմ` մերկալանջ, ժահրոտ օդին մեջ` մըղձկուկ Ապրեցավ միշտ մեռնելով: Արդ տապալող նոճիի հանգույն բան մ'է այդ տըղան, Այդ հա՛ղթ ռամիկն երբեմնի: Երկաթներու հետ պայքար մ'եղավ իր կյանքն հարատև. Արդ կը փըշրի զերդ վանի: Գերեզմանին դեղին հո՛ղն իր աչքերուն վրա կապույտ Սըփռեր է Մահն անժըպիտ. Մեղրամոմի պես մարմինն ահավասիկ կը հալի Մատերն ի վար շիթ առ շիթ: Ի զո՜ւր գարունն երազեց, և հովերուն մեջ ազատ Կաղնիացումն հասակին. Ի զո՜ւր տենչաց երգով լի շրթունքներն իր երկարել Աղբյուրներու ջինջ ակին: Արևուն տեղ` դալկություն, շուշաններու տեղ` մըրուր Պըսակեցին ճակատն իր: Սիրո երգին փոխարեն` եկավ փըրփրիլ շըրթունքին Հըրատապ հազ մը կարմիր: Արդ կը հազա՜, կը հազա՜ իր զոհի գլուխը դրած Ծոցին մեջ մո՛րն աղեկե՜զ` Որուն կուրցա՛ծ աչքերն իսկ արտասուք կը բըղխին` Հողեն պըտղող ջուրին պես: Վար կը կախվի սընարեն Հիսուսի խաչը կարմիր, Բայց ճակատին վրա չինկած Շիթ մ'Արյունեն փրկության-որ սառե՜ր է խաչին վրա– Ինք կը մեռնի, վաստակած: Քամին կ'ոռնա ու տընակն իր հիմերեն կը ցընցե Իբրև ահեղ դամբարան… Ու սև կատուն տընակին կը մըլավե՜ խելահեղ Ճանկըռթելով շեմքը դրան: 15. ԽԱԲՎԱԾ ԿՈՒՅՍԵՐ Կ'աշխատեիք հյուղակին մեջ, ճըրագին տակ արդար, Հարուստներուն պատմուճան, մերթ ալ պատանք կարելով. Ասեղն հյուծած մատներուդ միջև ցուրտեն կը սարսռար… Հոգինիդ էր անվըրդո՜վ: Բայց հեշտությունն ամբարիշտ կը դավեր քա՛ղցը ձերին, Եվ ծախեց ձեր հոգիները` գընելով մարմիննիդ: Անմեղությունն անպաշտպան` կուրություն մ'է երկնային` Զոր խաբեցին ուխտն ու ժպիտ: Օ՜, այն հարուստ պարոններն, այն հըտպիտները շըքեղ, Որոնք ոսկի ցանեցին` որ բոզությունը հըձեն, Ձեր հյուղերեն ներս մըտան սիրահարի պես անմեղ, Եվ դուրս ելան քըրքջալեն: Ձեր սիրտն անոնց համար լո՛լ բաժակ մ'եղավ գինիի` Զոր, պարպելե վերջ, հարբածը կը կոտրե հաճույքով: Ու օր մ'ալ երբ մայր եղաք` անոնք ըրին ձեզ այրի Արցունքներու մեջ թողլով: Եվ փողոցնե՜րը ինկաք. Դուք օր մ'ազնիվ բյուրեղներ, Կոխոտվելով մարդերեն` եղած էիք այժըմ ցեխ: Սակայն ոճիրն հըտպիտին արգանդնուդ մեջ գոհար մ'էր, Եվ կը մեծնար սիրազեղ: Դուք կոչվեցած Գաթինա, և կամ Ֆանթին արտալած` Որ պաշտպանեց բոզությամբ իր մայրությունը անզեն. Մարգարիտա կոչվեցաք` Դըժոխքեն իսկ պըղծըված, Մարիամ` եղծված Երկինքեն: Ես կը տեսնեմ ձեզմե մին կեցած ահա հորին քով: Սըրտաճըմլիկ փորին վրա կիներ ծածուկ կը ժըպտին: Իրմե հեռուն կը խուսեն կույսերն անբիծ` զինք թողլով Իր դույլին հետ` առանձին: Ահա ուրիշ մը լըքված` խավարներուն մեջ հյուղին… Կը հանդերձե նորածինն իր վարսերով տըխրաշուք. Քըքույշ բերնին կը ճըմլե ծիծերն, ուրկե կը ծորին Կաթերու տեղ` արտասուք: Խարտիշուհի մ'հերատո՜ւկն ահա կ'ըլլա փողոցին, Եվ իր սերը կը դընե հացի մ'համար գըրավի: Ու օր մ'ալ` երբ ճարահատ` դուռը զարնե բոզնոցին, Դըժո՛խքն իրեն կը բացվի: Եվ դուք, ծեփած սընգույրով բոլոր ամոթն այտերնուդ, Ահա կ'անցնիք բյուրավոր տըռփանքներուն ընդմեջեն. Ա՛լ միսերնիդ կը լըկտան` բաց ի ձերին մայրագութ Նվիրագործված ըստներեն: Ես կ'արտասվեմ ձեր վրա, ո՛վ տարաբախտ իմ Քույրեր. Ես ձեր այպանքը կու լամ` աչքերս այպեն փակելով. Գինետան հույր տակառին կատարն եք դուք պըսակեր Ձեր կուսության պըսակով: Զազրաթորմի ձեր մազերն հոգվույս վըրա կը սողան` Շընչելով քեն մ'արյունիս, օձերու պես թունավոր. Եվ ես քենո՛վ կ'անիծեմ դարուս կավատ Մարդկության Ոսկի Հորթերը բոլոր: 16. ՄԵՔԵՆԱՆԵՐԸ Արեգակին մեջ ամրան, որուն բոցով կը մըրրկին Արծաթացոլ գըմբեթներն ու տանիքները Քաղքին, Կը ցըցվի բա՛րձըր կատարը գործատան մըշտագոռ: Մուխը բարդ բարդ կը պոռթկա բուխերիկեն լայնորկոր` Ճակատն երկնի ծեփելով կարծես կուպրով թանձրամած: Կը սողոսկին շոգիներ պատերուն շուրջը քըրտնած. Ու կը մըռնչե գործատունն ընդերքներեն բոցավետ: Մենք, ո՛վ Ընկեր ջահակիր, այնտե՛ղ մըտնենք քեզի հետ, Մենք սերմանող մըրըրկի, տառապանքի հընձողներ: Օ՜, ի՛նչ ժըխոր, ի՛նչ պայթում. ալիքն օդին ջերմաջեր Մարմինս ամբողջ ողողեց ծըծումբի պես հոսանուտ:: Ի՜նչ թավալում ահավոր զանգվածներու մառախլուտ… Հազարավոր բանվորներ մըկանունքով կը ստեղծեն` Ողջագուրված` պողպատին, բիրտ ուժին հետ համորեն, Կը ծառանան բոցին հետ, ու մոխիրին հետ կ'իյնան, Ու կը պըրկեն, կը կըրծեն, ու կը կըռփեն հաղթական` Մինչև որ նյութն ապստամբ գեղ ու արժեք կը ստանա, Հոն բուրդն ըլլա` լուսակիզ, քըրտինքն ըլլա` շափյուղա: Եվ կը մըռընչե Աշխատանքն, Աշխատանքն հոն կը ստեղծե Իբրև վիշապ` բըռնըված օձագալար երկունքե: Փողրակներուն ընդմեջեն, մինչև չորս ծագն Աշխարհին, Կը հոսին միշտ ծութ առ ծուփ տաք ալիքներն ոսկիին: Մեքենաներն հոս կ'իշխե՛ն ըղեղին վրա մարդերուն` Իբրև հրեշներ վիթխարի` որջի մը մեջ մըշտարթուն: Հաստ գըլաններ զուգարշավ, գըլուխներով ահագին, Մինչև ձեղուն խորդալով կը ծառանան. կ'ընկըղմին Հետո իրենց կըլանող անդունդին մեջ մըթապատ: Դատարկին մեջ սուլելով կը թավալին անընդհատ Հըսկայածիր անիվներ, ու ակռանին իրարու Լինդերու մեջ մըխըրճած` կ'ոռնան նըման շուներու: Փոկերը պիրկ կը ձըգվին ճախարակե ճախարակ, Ու կը հոսին խըժալուր` ջըրվեժներու պես արագ Լիսեռներու գոգավոր շըրջանակին ընդմեջեն. Մեքենական կազմվածքին անոնց ջիղերն են հրեղեն` Որոնցմե մին թե բեկտի` աշխարհներն այդ ներդաշնակ Կը ջախջախեն մեկըզմեկ, աստղափըշուր, եղերգակ, Գուժելով մահն Ոսկիին, և փըրկությունը Ույժին: Կարկահներու անհամար կըկոցներուն մոլեգին Մեջեն կ'անցնին պատառները բուրդերուն մեծաշահ. Գեղմը փափուկ, ձյունեղեն, ատամներով պողպատյա Կը հոշոտվի գեղագեղ` անբըծության նըմանակ. Եվ ծվենները թըռչուն թիթեռներու պես ճերմակ` Գըլաններու կատարին, պատերուն վըրա կը թառին, Եվ կամ կ'իջնան լույսի պես` բանվորներու գըլուխին: Թեռերն հետո նըրբոլոր, առեչներուն ընդմեջեն, Ճաճանչի նըման հապըշտապ կը խուսափին ուղխորեն, Եվ շար ի շար, լուսաբեկ, բյուրապատիկ թելերով, Կը ջըրվեժին ճախրին վրա ճախրակներուն մըշտահոլով` Որոնք արբշիռ կը դառնան, ու կը փաթթե՜ն, կը փաթթե՜ն Զանոնք իրենց հաստաբեստ իրաններուն վրա շըրջկեն: Մեկ ծայրեն մյուսը կ'եռա գործատունն այս հաղթակերտ, Մեկ ծայրեն մյուսը կ'ոռնան մեքենաները ժըմերտ Իրարու մեջ թավալող, և իրարմե արտալած Աշխարհներու հանգունակ, անհունին մեջ խենթացած: Կը զեռա վարը կաթսանգոլորշիով առլըցուն` Ընդհատ ընդհատ պուղլով մեծ կափարիչն: որմերուն Աղյուսներն հար արյուններ կը քըրտընին շոգիեն. Ձեղունն ի վար կը կաթին արտասուքներ օդեղեն: Կյանքը այստեղ կը ստեղծե խավարին մեջ մեռնելով… Վա՛րը, հընոցն անդադար դեռ կը կատղի բոցերով, Ոսկի՜, ոսկի՜ կը լափե, դուրս կը փըսխե միշտ մոխիր, Եվ ծուխին հետ միասին տարածելով լույս մը հիր` Կարծես արյուն կը ծեփե մեքենաներն ու մարդեր: Այս գեհե՜ն մ'է, գեհե՜ն մ'է, ուր կը հուսան, ո՛վ Ընկեր, Սա բանակները կըմախք, սա բանվորները ոսին. Եվ միշտ ի զո՜ւր կը խընդրեն ազատությունը օդին` Որուն մեջ խըլուրդն իսկ լույսով և բուրումով կ'արբենա. Ի զո՜ւր անոնք կ'երազեն հողին համբույրը հըսկա Զոր լիաբուռ սերմանողն` անմահության է հընձող. Ի զո՜ւր կ'ուզեն, ծիտի պես, լոգանքն երկնի լուսաշող. Աչքերն անոնց կը կուրնան արեգակի կարոտեն: Միշտ կա երկաթն իրենց շուրջ, երկաթի ժխորն համորեն: Մեքենա՛ն է իրենց տերն, իրենց օրենքը անեղծ, Որ կը մռընչե անդադրում հոգիներուն մեջ տըխեղծ, Որուն անոնք կ'աղերսե՛ն, կը ծառայե՛ն, կը հուսա՛ն, Եվ փոշիին կ'ըմպեն ուղխն` աղբյուրին տեղ ռոշնական: Հընոցին բոց երախեն, ժանիքներեն ճախրակին Որպեսզի հացը կորզեն` տըվեր են կյանք գարնային: Արդ կը տեսնեմ, ո՛վ Ընկեր, որ խորդացող այս գլաններ Պատերն ի վեր կը զգայռեն անմարսելի արյուններ. Եվ իրար մեջ թավալող անվակներն այս գահավեժ Կը հափըշտակեն իրարու լինդե միսեր գեղագեշ: Ես կը տեսնեմ այս պահուս` որ աղմուկն այս խելահեղ, Մըշտաթավալ, շոգեմուղ մեքենաները ժանեղ Դահիճի պես կարմի՜ր են և կը պոռթկան ձեղունին Զիրենք ճընշող մեծ Եղեռն, անպատմելի Եղեռն հին` Որ կը սողա կռանակուռ իրենց փորին մեջ անկուշտ: Երեկ, Ընկե՛ր, սըրատամ սա ճախարակն արյունռուշտ Կատաղորեն հափափեց, փըշրեց ոսկոր առ ոսկոր, Աչքերնին լի գարունով զույգ մը կտրիճ գործավոր: Ու դեռ կ'հոսին ծուփ առ ծուփ մինչև չորս դին Աշխարհին, Փողրակներուն ընդմեջեն տաք ալիքներն Ոսկիին: 17. ՄԱՄՈՒՍ ԱՂՈԹՔԸ Լիալուսնին դմ նըստած Մամըս ալևոր կ'ընե աղոթքն իրիկվան: Գըլխուն վերև սև չըղջիկներ կը դառնան. Կ'ապրի սըրտին մեջ Աստված: Շըրթունքներն իր (սո՜ւրբ վարդեր Թոռմած առջևն Աստվածամոր խորանին) Կը շարժին ա՛յնքան մեղմորեն` որ հոգին Իր ըսածն ի՛նք չի լըսեր: Ցո՛ւրտ շողին տակ լուսինին Հանդարտորեն վար կը կախվի գլուխը ծե՜ր, Տըխրահա՜կ, խո՜նջ, իբրև նմանիլ ան ուզեր Մեր այս դարուն հավատքին: Հայր մեր… Բայց չի՛ դառնար ա՛լ Գարունն հին, մա՛մ, կալերուն երգը աղու. Արյուն ետ չի՛ շեղիր զարկեն. վայլելու Իղձդ արթընցավ, բայց մա՛հն ալ: Ողջույն… բայց միշտ պիտ' պարապ Մընան ոսկրերդ ավյունի մեծ հոսանքեն, Եվ մերթ բեղուն կողերուդ մեջ Ա՛լ հին սերերն հըրատապ: Բայց ո՛հ, գիտեմ, դուն ծարավ Ես Երկինքին` որուն մինչ ցարդ հավտացիր, Որուն համար մարմինըդ միշտ ծընրադիր Հոգվույդ առջև ապրեցավ: Երկինքը քո՛ւկդ է, ո՛վ մամ, Քանի որ ծեր բիբերուդ մեջ դեռ անեղծ Մընաց անոր կապույտն` ամեն ամպե զերծ. Քանի որ, մայր բարեխնամ, Արյունիդ հետ միասին Ծիծերըդ հինգ զավակներու քամեցիր: Եղար աննենգ. և բարձեդ մաս չըտըվիր Օտարներու գըլուխին: Եվ հիմա որ, ո՛վ հանիս, Ճերմակ մազերդ լուսնին խառնած` մեր կրոնքին Փուլերուն վրա կանգուն կ'մեռնիս ծեր և կին` Պիտ' վաղ կո՛ւյս վերածնիս: 18. ՃԻՎԱՂԸ Կ'ԱՆՑՆԻ Գիշերվան մեջ, փողոցներեն ամայի Կ'անցնի սարսափ մը թևին հետ հովերուն, Եվ բարտիներն անհունորեն կը սարսռան Աստղերուն մեջ ընկըղմած: Շուն մը նըստած գերեզմնատան պատվարին` Քաղքին վերև միշտ կ'ոռնա, Ու երդին վրա խոշոր կատու մը ճերմակ Բուխերիկին տակե հանկարծ կու տա խոյս` Կենալով մերթ ուշադիր Քայլի մ'ըշտապ` որ թևին հետ հովերուն Կ'անցնի կ'երթա փողոցներեն ամայի. Կենդանացած կմախ մ'է, Կմա՛խ մըն է լուսասփյուռ Քողի մը սև ալիքին տակ ծածկըված: Գերեզմանի դեղին հողերն հորդառատ Կապիճներուն խոռոչներեն կը հոսին. Ու ծընոտները մըսաթափ Լըռության մեջ կը կափկափեն չարախինդ: Ջուրի նըման` ոսկորներուն մեջ քամին Հորձանապտույտ կը մըռընչե ու կ'անցնի: Ճամբուն վըրա պառկող շուներն` ավելի՛ Ցռուկնին իրենց պոչերուն տակ կը թաղեն: Գըլխուն վերև ճիվաղին Պատուհաններն շըռընդալից կը փակվին: Ան միշտ կ'անցնի. գարշապարներն ոսկրակուռ Մայթերուն վրա կը հընչեն` Ազդելով դողը մահվան Տուներուն մեջ հոգիներուն կըծկըված: Հոգիներուն դողահար: Քողին ծալքերը քամիեն փըքուռույց Փողոցն համայն կը ծածկեն, Եվ, ագռավի թևերուն պես, կը ծըփան Պատերն ի վեր լուռումունջ. Եվ կըմախքին անրակներուն ընդմեջեն Կը ջըրվեժին ժանտ թույներու փոշիներ: Օդը, աստղերը մինչև, Կը ժահրանա ու կը հեծե մահաբույր: Իր ժանտաժուտ շունչին տակ Վար կը թափին, թիթեռներու պես մեռած, Հիր ծաղիկները նըռենվույն գեղեցիկ: Ան միշտ կ'անցնի՜ կըրունկներով ոսկրակուռ… Պատուհանե պատուհան Ճրագներն ընդփույթ կը մարեն. Եվ գետակին սագերն, հանկարծ թևաբախ, Սարսափահա՜ր, սարսափահա՜ր կը կըռչեն: Բայց չի՛ կենար, կ'անցնի՛ ճիվաղն ահավոր… Մերթ ծիծաղով դիվահար Բաց մընացած դուռե մ'երկա՜ր կը նայի, Ու երբեմն ալ կը մըտնե նե՛րս: …Տունն այն խեղճ` Որ փողոցին ծայրը լըքված առանձին` Իբրև վանդակ մ'հովերուն մեջ կը դողա` Տեսավ անցնիլն իր շեմեն Սարսափելի ճիվաղին, Որ բարձրացավ սանդուխներեն զաղփաղփուն, Ընտըրեց քա՛ջն ամենեն` Որուն սըրտին բաբախյունները առույգ Կը լըսվեին լըռության մեջ գիշերվան: Մահասփյուռ քողն` իր ուսեն Անոր վըրա տարածեց. Ու համբույրով մ'ահավոր, Անկողնին մեջ, խեղդեց պարմանը կարշնեղ: Ժանտ շունչին տակ ածխացուց Արյունն, ու սիրտը լափեց… Հետո գընաց մըտնելու տուն մը ուրիշ` Անցքին վըրա թողլով բաց Հյուղակին դուռն, ու մարելով ներսն, ավա՜ղ, Տանը ճըրա՛գը պըլպլուն: Եվ դեռ նըստած գերեզմանատան պատին վրա Շուն մը կ'ոռնա քաղքին վերև անընդհատ: 19. ԳԻՐՔԵՐՈՒՆ ՄԵՋ Խոժո՛ռ գիրքեր, մե՛ծ գիքեր, Ահա ճակատըս այսօր ձեր էջերեն Վեր կ'առնեմ, դեպի արև՜ն, Ու կ'անիծեմ րաբունորեն բոլորնիդ… Բայց երկանային շողն ինչո՞ւ Հանկարծակի աչքերուս մեջ կը սառի: Եվ քայլերս այս, որ գիտության կրանիդե Ապառաժեն վերամբառնալ իշխեցին, Մարգերուն վրա ինչո՞ւ համար կը դողան: Ո՛վ խաբեբա գիրքե՛ր, գիրքե՛ր մահաբույր, Ես կը տեսնեմ որ ինծի Ոչի՛նչ տըվիք, առիք ամե՛ն բան ինծմե, Առիք գարունս և գարունն իմ հասակիս, Առիք վարդերը ճակտիս` Ձեր էջերուն մեջ դալկորեն թափթըփած. Եվ ջընջեցիք Աստվածս` որուն հավատալն Եթե իրավ պատրանք է Սակայն ո՛չ կյանքն, այլ Մահվան Ճշմարտությունն է պարտըվողը միայն: Այսօր ահա, գըրկած նոճի մը տըրտում, Գերեզմա՜նն եմ իմ սըրտիս` Որ իր թույնով թունավորված զերդ կարիճ` Այրեցավ իր իսկ կրակեն: Հանդեսներու խընծիղներուն դեմ փակված Պատուհանես` չանցա՜վ զեփյուռն Ապրիլին: Արշալույսներն երգեցին Եվ սըրսկեցին մարգրիտներ, Հարսնևորները, թըմբուկով ջահակիր, Դընելով պըսակ մը շեմիս` Տանս առջեն կաքավեցին ու անցան: Դուռըս փա՛կ էր, մընաց փա՛կ Դամբարանի մը նըման` Ուր հեգ մեռելը պառկած Լըռության մեջ կը ծյուրի: Ես ծյուրեցա… ո՜վ խոլություն մարդկային… Որ մարմինիս կաթիլներովը լեցնեմ Հոգվույս բաժակը լուսեղ: Եվ այսօր որ ավանդական ժամուն հետ, Եկավ Աղջիկն ըսպասված Ծըռիլ ուսես, և գիրքիս վրա ժըպտիլ, Շըրթներուս վրա մեռա՜ծ է Վաղանցավոր կյանքիս համբույրը արդեն, Համբույրն` որ հեշտ նախերգն է Իմաստնագույն կյանքերուն, Եվ վերցնելու համար, վայրկյա՜ն մը գոնե, Ձեռքն իր քնքույշ, բայց ծանրացած` գարունով, Իմ ձեռքս է տկա՜ր, դողդոջո՜ւն… Եվ, ո՛վ վիճակ ահռլի, Սիրտըս ծովուն ափին լըքված խեփորն է` Որուն մեջի կենդանին Արդեն մեռա՜ծ է շատոնց: 20. ԴԱԴԱՐ Միջօրեի դադարն է գեհենամռունչ գործատան. Ինչպես վիշապ մը թըմրած` կը նիրհե հընոցը տիտան, Բուխերիկին կլափին մեջ պահ մը ծուխն է խեղդըվեր. Ներսը գլանները արշավ, և անիվներն ընդհոլով Հանկարծ կեցեր են` իրենց ընթացքին մեջ խոկալով. Այդ անդորրին մեջ միա՛յն կարծես կ'ըլլան լըսելի Մեքենական ճախրանքին հոգնած հևքերն ահռելի: Ընկե՛ր, թույլ տուր շողշողա երկաթներուն գագաթին Բանվորներուն քիրտն առատ, գոհարն իրենց ճակատին. Թույլ տուր որ ներս մոռացվող արևուն մեջ, թռչըտուն, Զըմրուխտ ճանճերը բըզզան` հեգնելով կյանքը մարդուն, Կանգնե՛ դուն մայր-դըրան քով. Տե՛ս պատառուն շապիկով Անոնք փողոց կը խուժեն, ու կ'ընդլայնին իբրև ծով: Ռամիկ ուժին բանա՜կն է, հանճա՜րն է վաստակին Որ կըրեր է դարերու կոթողն իր հաղթ քամակին: Սա փոշիով և կուպրով ծեփված գլուխներըը տիտան` Որոնց վարսերը երբեք աստղերուն մեջ չըլոգցան` Կը կարկառվին, խենդի պես, դեպի հովերը քաղցրիկ, Գարնան բույրով կ'ողողեն իրենց բիբերը հըրձիգ: Ծերերն ունին կըռնակներ ծալլված մինչև գերեզման` Որոնց խորեն կը լըսվին ճարճատյուններ ողբական Համրորեն վար թավալող ողնային փուտ սյուներու: Եվ կույսերն են դալկահար, կմախներ թոռմած վարդերու, Թիթեռներուն թևին վրա զո՜ւր կը շողա թանկ փոշին, Հնոցին մոխի՜րն է ցանվեր իրենց երկար թարթիչին: Ահա մայրերն աղճատված, և արգանդները անբավ` Ուր սերմի հունտն արցունքի կաթիլներու փոխվեցավ, Ահա ծիծերը, քամված ողկույզներու հանգունակ, Որոնցմե բյուր սերունդներ խըմեցին մաղձ ու պատրանք: Հարյուր հազա՛րն են անոնք. բանակներն են զոհերու` Զոր կը տանին միշտ Ոսկյա Հորթին առջև մորթելու. Ունին տաղված դաստակներ, և կըռնակներ ողընտեռ. Այժըմ միայն թիթեղի կ'արձակեն փայլը աղոտ. Իրենց սըրտին ծաղիկներն են խամրած, ծղոտ առ ծըղոտ: Ճակատնե՜ր` լի խորշոմով, խորշոմնե՜ր` լի քըրտինքով. Արյունոտ հաց մ'են կերեր` իրենց հոգին ծախելով: Գիտեն որ այդ վաստակով պատանք մը լոկ կը ստանան. Բախտ մ'է սակայն ունենալ կուշտ փոր մը օրը մահվան: Հարյուր հազա՜րն են անոնք. անոնք են որ կանգնեցին Անմահությունն բուրգերուն, և խորհուրդներն ըսփինքսին: Կմախնին, մարմար առ մարմար, սանդուխ ելավ գահերուն` Ուրկե Դենպետն ու Արքան ելան մինչև աստղերուն. Մինչև այսօր, հիմին տակ պալատներուն, կը գըտնես Շուշանն անոնց կրծոսկրին, անբավ սրտերն ողջակեզ. Անոնց արյան շաղա՛խն են պատերը մռայլ Եըլտըզին. Անոնց լուսեղ քըրտինքին մարգրիտներով են ծեփված. Անոնց խոփին նախ հանձնեց կորդ բընությունը` Աստված. Կուռքերն անո՛նք դրոշեցին, և նույն անո՛նք զոհ եղան. Խաչն անոնցմով ճանանչեց, բայց ուրիշներ փըրկվեցան. Հըղկեցին միշտ իրենց հաղթ ոսկորներով կարծրացած Հաղթողներու նժույգներուն լայնշի պայտերը արծարծ: Փեռեկտեցան պարեխներն անոնց ուժին դեմ ռամիկ` Եվ հոսեցին ոսկիի և արյունի ջերմ ալիք, Եվ մեր դարուն Հաղթության Կամարն այսօր կը հանգչի Հարյուր հազա՜ր բանվորի ուսերուն վրա արճիճի: Ու երբ այսօր ելլելով գործատունեն` կը ցըրվին Կորագըլուխ, մերկալանջ, անոնք նըման են գերիին` Զոր աճուրդի կը հանեն տոնավաճառ օրերուն: Նըման գետին, որ ակեն դուրս ժայթքելով փրփըրուն Կը բաժնըվի սըրընթաց առվակներու անհամար, Անոնք կերթան ծավալիլ գռեհներուն մեջ հազար. Բյուրապատիկ գլուխներու անդընդածին ալիքով Քաղաքն ամբողջ կ'ողողեն` ամեն անկյուն հորդելով: Բոլոր քաղցա՜ծ են, քաղցա՜ծ, քոսոտած շան մը նըման` Զոր խաշնարածը հոտեն հալածեր է անգուման: Սակայն իրե՛նց է ինչ որ կ'իյնա կտուցեն վար ցինին. Իրե՛նց է խյուսը թեփին, բայց ո՛չ նըկանն ալյուրին. Խառնապուրներն իրե՛նց են զոր գըլխահակ կը լակեն Ճակատներե վար` անոնց մեջ քըրտինքներ հոսելեն. Նեխած միսերն իրե՛նց են, ու բորբոսները հացին` Զոր կը գնեն ումպ մը ջրով կըրպակներեն փողոցին. Երշիկն իրե՛նց է, լեցված ճարպով ծեր ջորիի, Հետո ծխարմո՜րճը սևցած, միակ ըսփո՜փն հոգիի: Ահա՛ բոլոր հույսն անոնց, երազն անոնց փորերուն` Զոր կ'երազեն գործատան միջօրեի հեշտ ժամուն… Ու կը քալե՜ն, կը քալե՜ն, փոշվով, կուպրով միշտ ծեփված Նեղ կու գան այդ ուղխերուն պողոտաներ լայնաբաց: Իրենց հորձանքը կարծես խուլ զայրույթով կը փորե Դղյակներու հիմունքներն ու սալարկներն որձքարե: Կարծես մեռե՜ր են Քաղքին մեջ մյուս կյանքերն ինքնագոհ Միայն Սարսափն այդ ահեղ բանակներուն` կու տա գրոհ. Սիրտերն հըզոր կը տրոփե՜ն, և միշտ կ'ըլլան լըսելի Սովալըլուկ կողերու բաբախյուններ ահռելի. Կը կըճըրտվին ակռանե՜ր, ու կը ծամվին լեզունե՜ր. Քաղցը ինքզինք կը կըրծե, գազանի պես շաղղակեր: Ախորժակներն, ավելի գըրգըռված եղկ արևեն, Կը զայրագնին ու քարեն իսկ հացի հոտը կ'առնեն: Դուն կը լըսե՞ս, ո՛վ Ընկեր, գըռեհներեն բյուրավոր Մըշտագալար փորերու խուլ աղաղակն ահավոր: Բիբերն հանկարծ կ'ընդլայնի՜ն, և ըղեղները կ'եռա՜ն. Կը սեղմըվին բըռունցքներն` ուր կը ձուլվի Ապագան. Ճարճատյունին ընդմեջեն կըմախներու տըրտմագին Աստվածային ոճիրներ կանչող ձայնե՛ր կը լըսվին: Օ՜, այս սիրտերը հըսկա, որոնց տրոփները, նըման Փոսապեղի մը բրիչին հարվածներուն, կը թընդան. Օ՜, բազուկներն այդ ստրուկ, խարանված բորբ երկաթով, Որոնք կարմի՜ր պիտ' ըլլան օր մը գանկե՛ր դարբնելով. Օ՜, այդ քայլերն, որոնց բիրտ սանդալներուն հունչը գոռ Փողոցներուն թե՛ երգն է, թե՛ մահազանգն ահավոր. Օ՜, իրաններն այդ ռամիկ, այդ մարդակներն` որոնք ցանգ Աշխարհը վեր են բըռներ, ու փըտեր են անոր տակ… Ատոնք բոլոր մըրրի՛կ են, ատոնք բոլոր կայծա՛կ են` Որոնք գոռան պիտի օր մ'ու Մարդկությունը սարսեն: Վաղն, ո՛վ Ընկեր, պիտի այս ամբարտավան Քաղքին վրա Ճայթի Ամպրո՛պն, ու վառե հազար ջահերն իր հըսկա, Զի կը տեսնե՞ս գըռեհներն, հույր աղիքները անոր, Գետնահարկերը խոնավ, կոյուղիներն աղբաթոր. Եվ կը տեսնե՞ս անոնց մեջ Քաղցին ճիվաղն հոգնահեռ` Ով քինահույզ կը սողա, կուշտին կը կրե կայծակներ. Վաղն, ո՛վ Ընկեր, ո՛վ Ընկեր, Քաղաքին վրա այս գոռոզ Պիտի Ամպրո՜պը ճայթի, վառե ջահե՜ր բարբարոս: 21. ՄԱՅԻՍ ՄԵԿ Քընարս այսօր կըտըրտելով լարերն իր, Ձե՜զ կը կանչե Արևելքեն Արևմուտք, Ո՛վ դուք Հաց՛ի զոհեր, որ ունիք միշտ արևու Պասուք: Այս առավոտ` գըտա հասակըս թաղված Հեղեղին մեջ շուրջըս ծաղկած վարդերուն. Եվ կանգուն` Խմեցի ավիշն հողին, երգերը բոլոր Բույներուն: Ինծի՛ եկեք, ես կախարդն եմ Մայիսին. Ձեր քըրտինքն ես կ'ընեմ գոհար ցողն անգին Վարդին. Կը հեղում ձեր ոսկորներուն մեջ ցամքած` Արփին: Ինծի՛ եկեք գործատունեն` ուր երկար Շաղվեցիք դուք մեր աշխարհին ցեցակեր Նո՛ր հիմեր. Փուռեն` որ ձեր գըլխուն, սըրտին վրա` մոխիր Է ցաներ: Ինծի՛ եկեք նավարանեն` ուր կռեցիք Նավեր, վաղվան ձեր դագաղները պողպատ Ելե՛ք արդ Աղիքներեն հողին, ճահճին արգանդեն, Դա՜շտն ու ա՜րտ: Ինծի՛, ինծի՛ եկեք այսօր բոլորնիդ. Սիրտս ա՜յնքան բոց ունի, հոգիս` ա՜յնքան լույս` Որ ձեր խյուս Ցեխերեն իսկ կը շաղվեմ նո՛ր Մարդկություն Եվ նո՛ր Հույս: Հերի՛ք հյուծաք նըկուղներուն մեջ խոնավ, Եվ ունեցաք միշտ կարոտ, նման խըլուրդի, Օդի, Եվ ժանգի պես երկաթներուն փարեցաք, Նոթի՜: Թող ձեր մուրճն ա՛լ չըկայծակե սալին վրա. Մըխված մընան թող ատամները սղոցին` Հեցին. Կոճղին խըրված` թող խեժերեն ժանգոտի Կացինն: Ի՛նչ փույթ թե որբ մընա շարժիչ մեքենան, Եվ գործատան մեջ ճիվաղներ սողան լուռ. Ի՛նչ փույթ ո՛ւր Դառնա ճախրակն, ու խորտակվին լույծ փոկերն Ընդհանուր: Դե՛հ քրտնաբույր ձեր շապիկներն հանեցեք. Թող ճենճոտած ձեր գըտակները նետվին Հնոցին. Գլուխնիդ այսօր պիտի սուզիմ արևուն Բոցին: Ինծի՛ եկեք, եկեք ինծի՛, Եղբայրնե՛ր, Ձեր ամենուդ այսօր տոնն է Մայիսի, Վասընզի Հողն ըստեղծիչ, ձեր ըստեղծիչ արյան լոկ Կը խոսի: Զեփյուռն ահա՛, ո՛վ տառապյալ հոգիներ, Ձեր կուրծքերուն բացե՛ք վերքերն` իր անգին Խունկին. Աղբյուրն ահա՛, թո՛ղ գըլուխնիդ իր լույսին Հակին: Դեղձին ահա՛, ծաղիկներն իր կ'անձրևե Ձեր կոշկոճված ձեռքերուն վրա արյունոտ. Եվ կարոտ Կը զգա մայրին` որ գըրկեք զինք թևերով` Վիրոտ: Ահա Արև՜ն, Արև՜ն ահա. լոկ ձեզի` Այսօր կ'նայի. կը համբուրե միայն ձե՛ր Ճակատներ. Ան` բոլոր մյուս ճակատներուն վրա իշխող Է թըքեր: Ձե՛րն են դաշտեր, ձե՛րն է Քաղաքն, որուն լուռ Փողոցներեն պետք է անցնի լոկ այսօր Ձե՛ր թափոր, Դրոշներ ծըփան, ծաղկին հույսեր, և գոռա Շեփոր: Հանգի՜ստ երգեն թող ձեր բոլոր արծիվներ. Հանգի՜ստ երգե քընարս, որուն, ձեզ համար, Իբրև լար, Ես արծիվի տըվի այսօր աղիքներ` Որ գոռար: Թող ձեր շեմերը ողողվին վարդերով: Երբ գա լուսինն ու իր բիբերը բոցե Հածե` Բալասանո՜վ թող այս գիշեր ձեր դուռներն Օծե… 22. ՀՐԱՇՔԻՆ ԱՂԲՅՈՒՐԸ Աղջի՜կս, եկո՜ւր, քեզ տանիմ Բլուրին գոտի եղող ճերմակ ուղիեն Վըճիտ Աղբյուրն Հըրաշքին: Հիվանդներուն թափորն անոր կը դիմե Արևին տակ հազալով: Լուրթ ու կարմիր վարշամակով, խուռներամ, Կ'երթան դանդաղ. կը լըսե՞ս ձայնն աղոթքին Բլուրին գոտի եղող ճերմակ ուղիեն: Ձեռքդ ինծի տուր դո՛ւստըր, աչքերըդ ծածկե Ձյունասպիտակ քողիդ տակ` Որ ըզգաս խոր – մինչև դըպչիլը հոգվույդ – Արեգակին հոտն առողջ` Որ շուրջը մեր կը բարձրանա ավասիկ Անդորրավետ այգիեն: Տերևներուն տակ լայնշի Կը կարմըրին ողկույզներն, որքա՜ն ատոք. Որթատունկին կորակոր Կարծես գինին – որ աշնան Ծունկերուդ ուժ պիտի տա – Հողին վըրա պիտի թափի անհամբեր: Քալե՛, աղջի՛կըս, քալե՛, Մո՛տ է Աղբյուրն Հըրաշքին: Վատախտարակ ամբոխը զայն չըծածկած, Աղջի՛կըս, տե՛ս, ինչպե՜ս հըզոր կը բըղխի Ժայռին ծոցեն գուռին մեջ: Սարավանդեն թըխապըտուղ մորենին Անոր վըրա է կախվեր: Ո՜րքան մարգրիտ ակին մեջ. Եվ գուռին մեջ ո՜րքան լույս: Հովիտին խորը թագնված Ան ադամանդ ու երգ է, Երգ մըն է ան` մենության մեջ գըլգըլուն` Որուն ի լուր մայր բընությունը շուրջի Գիշերվան մեջ կ'ավշավետի, կը մեղմե Ծըլարձակման աշխատանքն իր ծանրակիր: Հեռուներե՜ն ու խորերե՜ն ան կու գա. Կ'անցնի թագուն անձավներե` ուր առկախ Շըթաքարեր կան լազվարթ Նայադներու աչքերուն մեջ արտասվող, Ուր կա սառույց բյուրեղյա` Որուն հազիվ կը հասնին Մայրիներուն վիմապատառ արմատներն. Հոն կան բրածո ադամանդյա խըլուրդներ, Մարգարտացած հին օձեր, Հոն կան հուրեր, լույծ ոսկիի լըճակներ, Լայնածավալ անտառներ` Իրենց մեջի մրրիկներով ածխացած… Հեռուներե՜ն ու խորերե՜ն ան կու գա: Եվ կը պատմեն թե առած է ա՛յն օրեն Պայծառությունն իր լուսեղ` Երբ սըրբուհի մը մոտակա գյուղերեն Եկավ անոր մեջ լըվալ Համեստ աչքերն այր մարդե բնա՛վ չհամբուրված: Ո՜հ, ջուրն է սուրբ, աղջի՛կս, ջուրը դեղ է` Գերեզմանի հոտ բուրող Ամեն տեսակ ախտերու: Հիվանդներու հոտն ահա Ի՜նչպես անոր լույսին վըրա կը հակի: Կ'ըմպե՜ն, կ'ըմպե՜ն, և ջուրին մեջ կը հազան. Կ'ըմպե՜ն, կ'ըմպե՜ն, և ջուրին մեջ կը տըքան: Կիներ են, տե՛ս, որ բընավ Վարդ շըրթունքներ և վարդ այտեր չունեցան. Ծըխախոտի արտերուն մեջ թունաբեր Ծառին բունին վրա բուսնող Սունկերուն պես դեղնեցան: Իրենց արգանդը երբեք Բեղմնավորել չզորեց սերմն առնական: Կ'ըմպե՜ն, կ'ըմպե՜ն, և կը կապեն մաքրենի Մորենիին ճյուղերուն Հարսանեկան նուրբ նարոտնին իբըր նվեր, Ու ավասիկ պտուկներն իրենց ծիծերուն Անգամ մըն ալ կը թաթախեն Աղբյուրին Զովության մեջ, ու կ'ըմպե՜ն… Տըղաքներ են, պատանիներ ջլախտավոր, Գործատունի մեջ ծընած, Որոնց աչքին մեջ խուժեց Արյուն մ'հիվանդ ու տեռատես, կամ որոնց Թևն ու սըրունքը, մեքենան հաստաբեստ Իբրև վիշապ մ'ամեհի` Խըլեց, խառեց, կուռ ժանիքովը կասկեց. Կու գան ահա՛ նըվիրական ջուրին մեջ Լըվալ իրենց Աշխատանքի վերքերուն Բերանն հրաբորբ, և բիծերն Իրենց երկար թարթիչին: Կույսեր են, տե՛ս, ժանեկազարդ քույրեր են` Որ բարձին վրա հալեցան Փըրփուրներու պես անգայտ, Որոնց թոքին կեսն, ավա՜ղ, Դատարկեց որդը սիրո, Եվ արդեն իսկ պըտըղցուց Սըրտերուն վրա իր սողոսկյունը ցըրտին: Ահա լայնշի քողերուն տակ կը հակին Աղբյուրին վրա, կը խըմեն փա՜կ աչքերով. Ավերն իրենց դեմքերուն Չըտեսնելու համար խորունկը ջուրին` Կը խըմեն փա՜կ աչքերով: Եվ կը զոդեն մազերնեն փունջ մ'օծանուտ Մորենիին` արդեն նվերով բեռնավոր, Ու կը դառանան մըմունջներով աղոթքի Բլուրին գոտի եղող ճերմակ ուղիեն: Դո՛ւստըր, ահա մինակ ենք. Հավատքը թող տաք անձրևի մը նըման Մեր սըրտերուն մեջ ցողի: Եկո՛ւր, եկո՛ւր, ո՜վ իմին Սերս անուշակ, Զանակացոլ ավազուտին վըրա նուրբ Ծալլե ծունկերըս դողդոջ Եվ Աղբյուրին վրա ծըռե: Ահա ես քողդ ե՛տ առի. ո՜րքան լույս Ճառագայթեց դեմքիդ վրայեն` ակին մեջ: Կարծես բերնին մեջ Աղբյուրին` երկինքեն Աստըղ մ'ինկեր կը ցոլա: Ըմպե՛, աղջի՛կըս, ըմպե՛… Եվ թող կուրծքիդ տակ մեռնի Եղեռնավոր սերն այն հըպարտ պարմանին` Որ քեզ տվավ իր մատանին, սիրտը` ո՛չ: Մի՛, մի՛ հազար, ըմպե՛, աղջի՛կըս, ըմպե՛: Այս ջուրը ջինջ Աստվածամոր արտոսրով Է քաղցրացած, թախիծդ ընդհուպ կը բուժե. Նորեն այտերդ գինիի մեջ թաթախված Շուշանի պես` պիտ' բուրեն Գեղ ու առույգ թարմություն. Եվ երբ քալես պիտի սըրսփա միսըդ հույր Բյուր ձևերով ներդաշնակ: Ըմպե՛, աղջի՛կըս, ըմպե. Եվ Աղբյուրին ձոնելու Նըվերըդ ահա՛, կը տըրոփի ափիս մեջ. Տատրա՜կն է այս Աստղիկին, Վարդ կըտուցով, փետուրներով ձյունաթույր Տատրա՜կն` որ միշտ թևածեց Շուրջը գըլխիդ, ըստինքներուդ վրա թառած` Խըմեց ջըրիկն իր անհագ Սըրտիդ ակեն վիրավոր: Այս` քու հիվանդ սիրույդ պատկերը, մորթե՛, Գուռին քարին վրա մորթե՛: Հերի՛ք ծոցիդ մեջ գըգվես Գըլուխը ժիր և մագիլներն իր խոցող: Հերի՛ք լուսեղ ափիդ մեջ Կերցընես կուտն իր անգին. Աստղիկի պես տատրակը վարդ կըտուցով, Գուռին մամռոտ քարին վրա, Մորթե՛, աղջի՛կըս, մորթե՛: 23. ԼՔՈՒՄ Կորիցէ օրն` յորում ես ծնայ: ՀՈՎԲ. Իրիկուն է: Մեր տան դըրան առջևի Պարտեզին մեջ բարտիներուն ըստվերներն Անհունորեն կ'երկարին: Իրիկուն է: Այնտեղ մինակ և տըրտում, Ջըրհորին եզրն արմըկած` Վար կը նայիմ, կը նայիմ խո՛րն ու կու լամ: Ներսը, տան մեջ, հանդարտավետ երգելով` Հանիիս հետ մայրըս խաղող կը հընձանե, Ու եղբայրներս, իր չորս դին, Ողկույզներուն բույրեն արբշիտ կը կայտռեն… Ո՛չ ոք, ո՛չ ոք գիտե վիշտն` Որ թոքերուս մեջ, զերդ խաշխաշ թունաբեր, Արագորեն կ'ուռճանա. Ո՛չ ոք գիտե թե ի՜նչ կերպ Հուսհատություն օրե օր զիս մահվան հետ Կ'ընդելացնե, թե կ'երթամ ի՛նչ ճամբայով Կյանքիս մոխիրն ես իմ ափիս մեջ կըշռել. Մահկանացու նայվածքներու վարագույր Պիտի ըլլա սարդի ոստայնը` զոր ես Լռությամբս հոգվույս ավերին վրա կը հյուսեմ: Դուն գիտես լոկ ճակատագիրս ահավոր, Ո՛վ Լուսնկա ուրվադեմ, Որ հուրին մեջ տըրտմաթախիծ կը ժըպտիս Եվ զիս քեզի՛ կը կանչես: Դո՛ւն գիտես լոկ թե ի՛նչ հողով թունավոր Թըրծըված է բաժակն այն` Որով կյանքս իմ խըմելու եմ սահմանված. Ու կը խոկաս բախտիս վըրա, կը գըթաս. Յուրաքանչյուր շիթն արցունքիս` որ կ'իյնա Խորության մեջ ջըրհորին` Կ'այլանդակե դեմքդ, ու հառաչել կու տա քեզ: Կանո՜ւխ է դեռ, իմ ձեռքերս իմ արյան մեջ Թաթխելու դեռ կանո՛ւխ է: Երբ շիրմաբույր իմ գոյությանըս կարոտ Սըրտերուն մեջ, սըրտերուն հետ նախ մեռնիմ. Եվ հանձնեմ քնարս աստվածներուն ոլիմբյան, Որ կը դարձնե դեռ հաճո Իմ կյանքս ուրիշ արեգնամոլ կյանքերու. Երբ հույսի Ուղտն, ալ խոնջ, ծալլե ծունկներն իր Անապատին մեջ օրերուս անծաղիկ, Այն ժամանակ, մըտերի՛մ հոր, Ամեն անոնք, որ ինձ դափնի կը քաղեն, Պետք է դառնան, թող դառնան, Շուրջն եզերքիդ, մեռելապսակս հյուսելու. Քանզի այն օրն, անիծելով հայրական Համբույրը կույր` որ եղավ Իմ սև սերմիս առաջնորդ, Դարձյալ քեզի՜ պիտի գամ, Քու երազկոտ, նիրվանական ջուրերո՜ւդ` Ուր ճակատեն կը սըրբըվի` արևուն Խարանը պիղծ, կը լըվացվի ամեն տարր Ու ամեն հոդ կը հաղթըվի, կը թողու Հոգին ազատ, հոգին մաքուր, մըտնելու Գիրկն Հանգիստին: Դարձյալ քեզի՜ պիտի գամ, Այսպես խաղաղ իրիկուն մ'երբ տնակին մեջ Մայրըս կ'երգե, ըզբաղած, Մահվան սաստիկ ծարավեն` Չըդընելով ուշ եզերքիդ բաղեղին` Որ գըթությամբ պիտի կառչի քըղանցքիս, Պիտի նետեմ մարմինս այս խոնջ, կարեվեր, Խորհուրդիդ մեջ… իմ հետին ճիչս օրհասի` Խորության մեջ դարձդարձիկ` Պիտի գանգյուն տա քարերուդ միջև թուխ, Որուն ի լուր` մերձակա Դըռնեն մայրս իմ լեղապատառ պիտ' վազե. Սակայն զարթնուն պիտի քնացող ալիքներդ Ու զիս ընդհուպ ընկլուզեն. Հետո իրենց սովորական պըշնումով, Աղիտավոր գահավիժման ամեն հետք Պիտի ջընջեն: Լըռությունն` իր պատըռված Պատանքը վրաս պիտի հյուսե վերըստին Եվ Լուսնկան (որ պիտի փշրի անկումես Ծընունդ տալով հազարավոր աստղերու) Հետո դարձյալ, խաղաղիկ, Պիտի առնե ձևն իր նախկին, պիտ' ըլլա Ջուրերուդ վրա` իմ անձնասպան հոգիես Բողբոջած մեծ արյունլըվա նունուֆար Մ'որույն արմատն ոչ ոք գիտե թե ո՛ւր է: 24. ՍԻՐՏՍ Է ՀՈԳՆԱԾ Սիրտս է հոգնած, վիրավո՜ր. Ո՛չ մեկ գարնան ծաղիկներուն կը սպասե. Կին մը ապուշ մոլոցքով Զայն բըզըքտեց. արդ տասը լույս մատերեն Արյուններս են, որ հատերու պես նուռի, Կաթիլ կաթիլ կը ծորին… Սիրտս է հոգնա՜ծ, Ու սերս իր մեջ վիրավոր: Քնարս է տըրտում, փըշըրվա՜ծ. Կը սպասե ո՛չ մեկ տոնական գինիի. Կին մ'անգիտակ ոճիրով Անոր լարերն աղիքներուս մեջ փետտեց… Ու տոսախե պորտին մեջ Կըթեց թույներն իր ծիծերուն ու լեզվին… Քնարս է տըրտո՜ւմ, Ու երգս իր մեջ վիրավոր: 25. ՎԱՐՈՒԺՆԱԿԻՍ Աղվո՜ր, աղվո՜ր, աղվո՜ր վարդն իմ Գարունիս` Որ սըրտիս վրա բացվեցար, Եվ քեզի հետ բացիր հոգիս վըշտահեղձ Նոր երազի մը պայծառ: Հին օրորանն, որ թաղարի պես լըքված, Կ'ըլլար խըշտյակը սարդին, Կենդանացա՜վ ճըռվողյունով, բույնի պես Պաճուճվեցավ վերըստին: Արև մը նոր, շողերուն հետ աչքերուդ, Շեմիս վըրա ցաթեցավ. Եվ վանդակին մեջ կաքավս վիրավոր Կարկաջեց երգ մը անձկավ: Դուն սենյակե սենյակ թըռար դեդևուն Բույնեն ինկած ծիտի պես. Ձայնեդ դյութված` այցելեցին տընակիս Սերոբեներ լուսագես: Աղվո՜ր, աղվո՜ր, աղվո՜ր վարդն իմ Գարունիս, Եկուր նըստե` ծունկերուս. Թող լուսնակի պես` մըռայլ ծոցս ողողեն Ոսկի վարսերըդ սընդուս: Շըղթայե վիզըս այդ թևերովըդ քընքույշ Նըման ծաղկե մանյակի. Ժըպտե՛ ինծի, որ ցուրտ անդունդը սըրտիս Արշալույսո՛վ բըռընկի: Խոսե՛ ինծի, անծանոթ խոսքը, զոր դուն Երկինքեն հետըդ բերիր, Կը բան շողը` վարդն, իսկ շուրթը մանկան Աստուծո մատը կարմիր: Նայե՛ ինծի, լուսնակն ինչպես կը նայի Դամբանին խորը խավար. Սերըս մեռած` պիտի առնե հարություն Ու պիտ' ապրի քեզ համար: Քեզի՜ համար, որուն միսն է գոյացած Շուշաններու թերթերեն, Մյուռանաբույր շապիկն հյուսված է թևով Թիթեռներու նըկարեն: Քեզի՜ համար, ո՛վ իմ քերթվածըս անմահ` Զոր արյունովս հըղացա, Զոր երգեցի` հպելով սըրտիս լարերուն Լարն ամենե՛ն դյուրազգա: Քու ձեռքըդ լոկ դեռ կը բըռնե զիս կանգուն Ավազներուն վրա փառքիս. Եվ մազիդ մեկ թելը բա՛վ է կապելու Տիեզերքին հետ` հոգիս: Վարուժնա՛կդ իմ, իմ փափկասո՛ւն Դիցուհիս, Ո՛վ քընարե դու հոգյակ, Թող որ արցունքս, որ այտերուդ վրա կ'իյնա, Ըլլա ծիծաղ կամ սուտակ. Բիբերուդ թող սըրսկեն աստղե՛րն երկընքին Իմ խորշոմած ճակատիս` Որ իր վըրա, թագի պես, բա՛րձըր բըռնեց Խոր ըսպիները սըրտիս: Զի ես անդո՛ւնդն եմ` որ կ'ըլլա երջանիկ Փոսուռայի մը լույսով. Անապա՛տն եմ, որ երկինքին կը ժըպտի Իր ծըլարձակ մե՛կ բույսով: 26. ԱՆԻՇԽԱՆՈՒՀԻՆ Պիտի մեկնիս: Սև պարեգո՛տդ ես հագած. Ներքև քու այդ բաղեղնազարդ փեղույրին Դուն կը թըվիս զոհ մը ինծի` բարձրացած Մարմարակերտ բագինին: Զո՜ւր հուսացի օծումն հոգվույդ սիրահալ Դուն փափկությունը չունեցար կիներուն. Մատերդ հինա չըներկեցիր, և ոչ ալ Հավերուն կուտ տըվիր դուն: Միշտ սերտեցիր Մարգարեներն ռահվիրա Քու կուսական գիշերներուդ մեջ արդար. Եվ Բրյուտոմի եղեռնաբույր գանկին վրա Գարուններով թուխս նըստար: Դուն կըկեցիր դավեր և ռումբ շաղվեցիր. Գաղափարի հուրե՛րն աչքերդ բըղխեցան. Սև գանգուրներդ, ուսերուդ վրա ցանուցիր, Եղան դրոշակը Մահվան: Ռունգրըդ արդ կը բաբախեն բոցանուտ Հորիզոնին դեպի հովերը անհուն. Կը փըրփըրի մարմինիդ մեջ կենեղուտ Հըրդեհն հըզոր գահերուն: Բո՞ց կը տանիս պալատներուն` թե ժանտախտ… Ծըրարվեր են շանթեր սըրտիդ մեջ խորով. Օրենքներուն, թագերուն վրա ձեռքդ է լա՛խտ, Գիրգ ձեռքըդ` լի վարդերով: Հակառակ իմ տարփանքներուս կ'երթաս դու: Զո՜ւր տեղ ըզքեզ խընդրեցի հարսն իմ հյուղին. Սիրտդ է պըտուղ մը նըռնագեղ` որ կ'հեղու Թո՜ւյն` ափին մեջ բացողին: Գընա՜, և ես թող միամիտ հավատամ Թե պիտ' դընեմ օր մը գըլուխիդ պըսակներ, Եվ ռումբը սա` զոր հիշատակ քեզ կու տամ` Օր մը Աշխա՜րհն է ջահեր: 27. ԵՓՐԵՄ Դագաղն արդեն փակվեցավ. վըրան վարդեր Շիրազի, Սուր մը հըսկա, դեռ ջերմիկ, ուրկե արյո՛ւն կը հոսի: Կափարիչին տակ կը նիրհե, անմահությամբ սըրարբած, Շանթն Աստուծո` խորտակված: Զինվորներ լուռ կ'արտասվեն. թնդանոթները կ'ողբան Ահեղ անունը անոր, բարձունքներուն վրա լերան, Եվ ձորերուն մեջ` իրենց պողպատակուռ երախեն Կ'հեղուն արցունք հըրեղեն: Եփրե՜մ… անունդ ավասիկ քանդակվեցավ խորասույզ Արծիվներուն կուրծքին վրա, և ճակատին վրա դարուս, Անուն մ'որ միշտ կայծակո՛վ փորագըրված պիտի մնա Ազատության սուրին վրա: Երիվարիդ վրա անցար` ինչպես ամպրոպը կ'անցնի` Տանելով կրակն երկնային իր ծոցին մեջ հոլանի. Դուն լոկ պատանք ըզգեցար, սըփռեցիր քու ծիրանին Ժող'վուրդներու քամակին: Կարիպալտին` Հռովմինն է, և Բոնաբարդ` Ոճիրին. Կը պատկանիս դո՛ւն միայն Ազատության Ոգիին: Ըզքեզ խրճիթ մը ծընավ, հայ վիշտը քեզ օրորեց. Այդ վիշտին չափ եղար մեծ: Հայրենիքն այն, զոր քու մեծ ըստվերովդ իսկ լեցուցիր, Ի՛նչ փույթ թե օր մը հյուղիդ քարերն ըրավ ցանուցիր, Գերիներու շըղթան ա՛յժմ էր քավությունը ինքնին Հազկերտներու ոճիրին: Պատառ պատառ կը հոշվեր ձեռքերուն մեջ Բըռնության Հաֆըզներու երկիրն հեգ, սոխակներու Վարդաստանն: Հարկ էր փըրկել Գեղեցիկն ու Գաղափարը ցանված. Կապեց սուսերըդ` Աստված: Նըժույգդ հեծար, հեծար այդ կայծակնավազ կենդանին` Որուն չհասան քամիներն ու ետևեն հևացին. Մռունչը փողիդ թավալեց գոռոզ վաշտերն հըրեղեն` Եվ Ահրիմանն` երկինքեն: Քաղաքներուն ապըստամբ դըռներն ի փուլ բացվեցան Հրանոթներուդ կատաղիշունչին առջև հրահոսան: Խըլեցիր թագն Իպլիսին, ու զայն դըրիր վերըստին Մանուկի մ'հեզ գըլուխին: Փախան Շահե՛րն առջևեդ. Պատմուճաննին պատառտուն Հազիվ բավեց ըլլալու պատանքն իրենց զորքերուն: Սիրեց նըժույգդ հաղթական դընել անոնց գահին վրա Լուսաբուղխ պայտն արյունլվա: Դուն սիրեցիր ողջունել ծագող Արևն Իրանին Աստվածորեն միշտ կանգնած թընդանոթիդ կատարին, Կառքիդ ետև շըղթայած` բերիր գերի բանակներ Ժողովուրդիդ զերդ նըվեր Բայց ակոսն այն, զոր սուրովդ հողին լանջքին վրա բացիր Պետք ուներ քու արյունիդ` որ բողբոջեր լուսալիր. Եվ մարմարյա՛ ճակատեդ պոռթկաց Արյունդ հըրաշող Արշալույսին պես ծագող: Ինկա՜ր… նըման արծիվին որ կ'իյնա վա՛ր ամպերեն` Ճանկին մեջ շանթը շոպած, հոգվույնմեջ մաս մ'արևեն. Անհունին մեջ քու անկումդ` ինչպես նաև սըրտերու` Բացավ ակոս մ'ահարկու: Ով որ զարկիր թուրիդ տակ` դյուցա՛զ մ'ըրիր զանիկա: Դյուցազնացար մ'ավելի դուն քու մահովըդ հըսկա: Ա՜յս է վըճիռն, երբ Աստված կարկառե պսակը փառքի` Հանճարն հարկ է խոնարհի: Խոնարհեցար արյունլվա` խորության մեջ անոհւնին Ինչպես Արևն հըրավառ կ'ընկըղմի ծոցն օվկիանին. Մարմինս` Անդունդը առավ, սուրըդ առավ` Եհովան, Անունդ առավ` Ապագան: … Կ'երգե Իրանն հաղթանակ, արդեն կու գա նոր Գարուն, Եվ կը հյուսվի դափնիի ճյուղ մը` քնարիս լարերուն: Իսպահանի լիճերուն մեջ կարապներն աղվական Մարգրիտներով կը լոգնան: Զո՜ւր է, Եփրե՛մ. Մինչ ազատ Ժողովուրդները արդեն Պըղընձախյուսն արձանիդ Արշալույսով կը շաղվեն, Հո՛ն, շիրմիդ վրա, հերարձակ Մայր մը կա միշտ ցավագին Լըքվա՜ծ Վիշտին մեջ կըրկին: 28. ՄԱՏՅԱՆՆ ԱՀԱ… Մատյանն ահա` զոր խոստացա… Երբ գըտնես Հոն դարերու կյանքին Երազն ահատակ, Եվ Բագոսի քըրմուհիներ վարդերես Որ կը պարեն բըլուրին վրա, լուսնին տակ, Եվ աստվածներ` որ կ'ուզեն սիրտն Հոմերին Դե ողջակեզ, կամ Մեսալին մ'հըրաչյա` Որ պատանքի տեղ կը սըփռե ծիրանին Սերեն մեռած ասպետներուն մարմնին վրա, Երբ հոն գըտնես Պոմպեյի գիշերներ, Նո՛ւռն` հրաբխին բերանին վրա հասունցած, Հետո այն Դարն` Հիսուսի պես կարեվեր` Արշալույսի մը երկունքեն բըռնըված: Երբ հոն գըտնես սիրտեր ճրագի պես մարող, Մաքառումներն երկաթներուն ու մարդուն, Ցեխեն կանգնող Ոճիրը խենթ, անսըքող, Որ կը խըմե արյունն անմեղ վարդերուն, Ո՛վ բարեկամ, խորհե թե Երգս է պատմեր Ցավն հաճույքին և հաճույքները ցավին. Սիրտն ըսկիհ մ'է` ուր երբ լեցվին գինիներ Աստվածներու սուրբ արյունին կը փոխվին. Խորհե թե սանձն արևաբիբ Բեգասիս Ոչ ոք կըրցավ իր ափին մեջ ամփոփել. Ագռավներուն կըռընչյուններն ամախեզ Խըրտչեցընել չըկըրցան վազն անարգել. Խորհե թե միշտ քըննադատն է միաչյա, Եվ ներքինի` բարոյագետը խոհեմ. Տառապած Սիրտն ո՞վ պիտի կշռել կարենա Նըժարին մեջ Տիեզերքին դեմ առ դեմ: Ա՛ն լոկ կըրնա ճանչնալ Երազը սրարբած` Ո՞վ կ'արբենա կյանքի դիրտովն ու խունկով, Ա՛ն որ Մարդն է` լույսով ցեխով թըրծըված, Ա՛ն որ Մարդն է` սըրբագործված արցունքով: Վ Ե Ր Ջ ԳՈՂԳՈԹԱՅԻ ԾԱՂԻԿՆԵՐ_ՑԱՆԿ Դանիել Վարուժան 1. Աստուծո լացը 2. Ճանապարհ խաչի 3. Լույսը 4. Տրտունջք 5. Առկայծ ճրագ 6. Խեղդված միջատը 7. Բանվորուհին 8. Մենավոր 9. Միջոն 10. Դաշտերու տղան 11. Սպասում 12. Ընկեցիկը 13. Պատգամավորներս 14. Մեռնող բանվոր 15. Խաբված կույսեր 16. Մեքենաները 17. Մամուս աղոթքը 18. Ճիվաղը կ'անցնի 19. Գիրքերուն մեջ 20. Դադար 21. Մայիս մեկ 22. Հրաշքին աղբյուրը 23. Լքում 24. Սիրտըս է հոգնած 25. Վարուժնակիս 26. Անիշխանուհին 27. Եփրեմ 28. Մատյանն ահա