ՀԱԶԱՐԱՄՅԱԿ ԱՊՐԱԾ ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ

[hravart]

ՀԱԶԱՐԱՄՅԱԿ ԱՊՐԱԾ ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հազար ու մեկ Իրադարձություններից Հարյուր Հիշարժան Դեպքերն

Ու

Հարյուր Անհատները Հայոց Աշխարհում

Գրեց՝ Վահան Գեվորգյան

Վերջին հազարամյակի ընթացքում մարդկությունը ապրեց հիացումների, հիասթափությունների, հազար ու մի պահեր:

Կայսրություններ տրոհվեցին, նորերը՝ հզորացան, ազգեր ու ցեղեր ձուլվեցին: Շատերը կարողացան ո´չ միայն դիմակայել, այլև՝ ստանձնեցին առաջատարի դերը,և փոփոխակի հաջողությամբ՝ այսօր էլ պարտադրում են ողջ աշխարհին ապրելա-կերպի իրենց ընդունված ձև: Հավատարիմ Մեծ Քերթողահոր խորիմաստ պատգամին. «...Թեպետ մենք փոքր ածու ենք, և շատ սահմանափակ թվով, և շատ անգամ օտար թագավորության տակ նվաճված, բայց և´ այնպես մեր աշխահում էլ քաջության շատ գործեր կան գործված, գրելու և հիշատակելու արժանի»׃

Հին աշխարհը, մանավանդ՝ Եվրոպան և Հայկական Դատը, հազարամյակի շեմը անցան: Ի՞նչ շահեցինինք: Անմիջապես հիշում եմ Հովհաննես Թումանյանի խոր-իմաստ քառյակը, որն ասես հայ ցեղի բոլոր սերունդների պատաս-խանն է.

Ւնչքա՜ն ցավ եմ տեսել ես,

Նենգ ու դավ եմ տեսել ես,

Տարել, ներել ու սիրել,_

Վատը լավ եմ տեսել ես:

Մեր ազգի անցած ու անցնելիք ճանապարհն օրհնված է հենց այս քառատողով: Եթե մեր հազարամյակից կատարված ընտրյալների բույլը տարբերվի Ձեր մտա-ծածից՝ հույսով եմ, կառաջնորդվեք Թումանյանի իմաստուն տողերով...

Մեր դարի երկրորդ համաշխարհային մեծ պատերազմի տարիներին Նժդեհ-ի գաղափա-րակից, նշանավոր պատմագետ Հայկ Ասատրյանի «Հայաստան Արիական նախադիրք առաջավոր Ասիայում» գիրքը տպագրվեց 1942 թվին Սոֆիայում, որից կատարենք մի փոքր մեջբերում.

- «...Կար ժամանակ, երբ սիրտը դեռ կենդանի էր Եվրոպայում,ուստի և հավիտենականի կռահում կար քաղաքական նրա տեսիլքներում: Այն ժամանակ ոգին ավելի էր մոտ Աստծուն, խիղճ ավելի էր արթուն միտքն ավելի հավիտենապես: Բարոյական կռահումի էակ էր մարդը և նրա ինքնասիրությունը բարեպաշտության գործ էր համարում մտածել, թե պատմությունը նվազ արժեք պիտի ունենար և գոյությունը նվազ իմաստ, եթե աշխարհում, որպես կրոն թրքական աղավաղված իսլամը տիրապետելիս լիներ, որպես ոգի և արյուն՝ մոնգոլականությունը»:

Պատմական այդ ժամանակաշրջանին զուգադիպեց հայ և թուրք դարավոր կնճռի ծայրահեղ սրացումը, որ ասել էր՝ քրիստոնեությանն և իսլամի , արիականության և մոնղոլականության լինել-չլինելու պայքարը առաջավոր Ասիայում:

Հայ ժողովուրդը ինչպես արաբների, այնպես էլ բյուզանդացիների լծի տակ կրկնակի ճնշման ու շահագործման էր ենթարկվում: Այդ ժամանակաշրջանը նշանա-վորվեց հուժկու շարժումով, որը պատմության մեջ հայտնի է պավղիկյան շարժում անունով:

Ւններորդ դարի վաթսունական թվականներին Աշոտ Բագրատունին իշխանանց-իշխանի տիտղոս ստանալով արաբական խալիֆից կարողացավ Հայաստանի համար ապահովել ինքնավարություն:

Արաբական տիրապետության շրջանում հայոց աշխարհում մնացել էին երեք նախարարական տները՝ Բագրատունիների, Արծրունիների, Սյունյաց:

Մյուս նախարարական տները կամ տարագրվել էին, կամ էլ հիմնովին բնաջնջվել:

Պատմիչ Դրասխանակերտցու վկայությամբ Աշոտ առաջինի և նրան հաջորդող՝ ավագ որդու Սմբատի օրոք Հայաստանի սահմանները անցնում էին արևմուտքից Կարին, հյուսիսից Կուր գետով՝Ուտիք Շամքորը, արևելքից՝ Փայտակարանը, հարավից՝ Տավրոսը:

1044 թ. Բյուզանդական կայսրի ու դավաճաններ Վեստ Սարգիսի, Պետրոս Գևադարձի խարդավանքների զոհ դարձավ Գագիկ երկրորդը, որին ստիպեցին բնակվել Փոքր Ասիայի ու Կիլիկիայի սահմանագլխին՝ Պիզու քաղաքում: Անին դավաճանները հանձնեցին բյուզանդական կայսրին:

1049 թ. Սելջուկ-թուրքերը Արծն քաղաքում ոչնչացրեցին հարյուր-հազարավոր բնակիչների:

1065 թ. Կարսի Գագիկ Աբասյանը բազմաթիվ հայ տարագրված ընտանիքների հետ տեղափոխվեց Կիլիկիայի սահմանամերձ Ծամնդավի շրջանը: Հետագայում ութ տարի անց Արցախի իշխաններից Օշին նույնպես տեղափոխվեց Կիլիկիա:

1080 թ. Պատմագիտությունը փաստում է , որ Գագիկ երկրորդի զորականներից մեկը Ռուբեն անունով ապստամբեց Բյուզանական կայսրության դեմ և լեռնաշխարհը ազատագրելով հիմք դրեց հայկական իշխանության: Այստեղից էլ առաջացավ Ռուբինյան իշխանությունը, հետագայում նաև՝ թագավորությունը, որը 300 տարի պահպանեց իր անկախությունը:

1187 թ. Եգիպտական Էուբյան սուլթանությունը՝ Սալլահեդդինի գլխավորությամբ գրավեց Երուսաղեմի լատինական թագավորությունը, իրեն ենթարկեց Ասորիքի և Միջագետքի զգալի մասը: Բյուզանդացիների թուլացու-մից՝ ուժեղացող Եգիպտոսի սուլթանության դեմ Եվրոպական պետությունները կազմակերպեցին խաշակրանց արշավանքներ՝ գերման կայսր ֆրիդրիխ Շիկամորուսը և անգլիայի թագակիր Ռիչարդ Առյուծասիրտը:

1196 թ. Տարսոն քաղաքում Լևոն երկրորդը թագադրվեց : Կիլիկյան ճանաչվեց թե բյուզանդացիների, թե գերմանացիների կողմից՝ որպես հայկական պետություն: Պատմագիրներից Սմբատ Գունդըստաբլը դեպքը բնութագրում է հայկական խորտակված պետության վերականգնում:

1254 թ. Հեթում առաջինը մեկնեց Մոնղոլական մեծ խանի մոտ՝ Ոսկե Հորդա հասավ Կարակորում և Մանգուխանի հետ դաշինք կնքեց:

1292 թ. Եգիպտական զորքերը հարձակվեցին Հռոմկլայի վրա: Այդ դեպքերից հետո կաթողիկոսարանը տեղափոխեցին Սիս քաղաքը :

1375 թ. Եգիպտական մամլուքները Հալեպի էմիրի 15000-անոց համալրված բանակով հարձակվում են Սիսի վրա հայերը դրսից օգնություն չստանալով հրկիզում են քաղաքը և պարտվում: Լևոն վեցերրորդը իր ընտանիքով գերի է ընկնում տարվում է Հալեպ, հետո տեղափոխում են Կահիրե: Հետագայում ֆրանսիացիները նրան միջնորդությամբ ազատում են. 1393-ին մահանում է ու թաղվում Փարիզում, ահա Հայկ Ասատրյանի ասածի հիմնավորումը՝ - մենք հյուծվեցինք հանուն Եվրո-պայի ու նա մեզ թաղեց առաջին անգամ 1375 թվականին :

1402 թ. Լենգ-Թեմուրը Հայաստանի տարածքում պարտության մատնեց սուլթան Բայազիդ առաջինին ու նրան էլ գերևարեց:

1437 թ. Ջհանշահի օրոք ամրապնդվեց կարա-կոյունլուների տիրապետությունը Թավրիզը դարձավ վարչական կենտրոնը:Նրա օրոք Երևանը, Վանը Թիֆլիսը դարձան կուսակալների նստավայրեր:

1441 թ. Երևանի կուսակալ Յաղուբ բեկը վերականգնեց հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում:Կիլիկիայւ անկումից հետո հայերը տասնյակ հազարներով տարագրվում էին հեռավոր աշխարհները: Գրիգոր Տաթևացու, հետա-գայում՝ Հովհանես Հերմոնեցին Թոմա Մծոփեցին կազմակերպեցին բարձրաստիճան հոգևորականների հավաք մոտ 300, որոնց մի մասը ոչ հոգևոր մեծամեծներ և Կաթողիկոս ընտրեցին Կիրակոս Վիրապեցուն: Բազմադարյան ընդհատումից հետո Էջմիածնում հաստատվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկո-սությունը:

Այսպիսով աշխարհասփյուռ հայերին հայրենիքի հետ կապող, և ձուլումնե-րից փրկող կենտրոն դարձավ:

1453 թ. Օսման թուրքերը գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը ու Բալկանյան թերակղզին: Թուրքերի նվաճած երկրներում հայության թիվը գերակշռում էր այդ և այլ պատճառներով նրանք Պոլսում 1461 թվականին հիմնեցին հայկական պատրիար-քայություն:

1512 թ. Հակոբ Մեղապարտի առաջին տպագիր գիրքը՝ «Ուրբաթագիրք»

1518 թ. լեհական թագավոր Սիգիզմունդը հայերին թույլատրում է ներքին խընդիր-ները որոշել հայկական օրենքներով: Հայերը Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրք»-ից բազմաթիվ օրենքներ դարձնում են լատիներեն ու լեհ թագավորը հաստատում է օրենքների հավաքածուն տարագրվածների համար:

1547 թ. Մադրասում կառուցվում է հայկական եկեղեցին:

1555 թ. Օսմանյան սուլթանության և Սեֆևյան Պարսկաստանի միջև կնքվեց հաշ-տություն: Հայաստանը բաժանվեց երկու տերությունների միջև:

1630 թ. Կալկաթա քաղաքի հիմնադրմանը մեծ թվով հայեր են մասնակցում: Առանձին վայրերում հայերի թիվը տասնյակ հազարների է հասել:

1671 թ. Գանձասարի Պետրոս կաթողիկոսը հատուկ ուղերձով դիմում է ռուս ցարին և խնդրում որ իր հովանավորության տակ վերցնի հայերին, օգնի ազատագրելու օտար լծից:

1700 թ. Օսմանյան կայսրությունը կորցրեց Բոսնիան, Թավրիզը, Համատանը Ռուսաստանին վերադարձվեց Ազովն ու Չապարոժիեն:

1722 թ. աշնանը Ղարաբաղը ազատագրվեց հաստատվեց Հայկական իշխանու-թյուն: երկու տարի անց թուրքական բանակը երկու տարվա համառ մարտերից հետո մտավ Երևվան, Երևանի պաշտպանությունը ազատագրական պատերազմի պատ-մության էջերից մեկն է:

1727 թ. Դավիթ-Բեկը ու Թահմազ շահը միացալ ուժերով պատերազմեցին թուրքերի դեմ: Մեկ տարի անց մահացան Եսայի Հասան Ջալալյանը, Դավիթ-Բեկը նրանց հաջորդեց Մխիթար սպարապետը:

1759-1768 թթ. Ազատագրական պայքարի գործին է լծվում Հովսեփ Էմին:

1770 թ. Հովսեփ Արքեպիսկոպոս Արղության մ և մեծահարուստ Հովհաննես Լազարյանը հաճախ հանդիպում են Սուվորովի և Պոտյոմկինի հետ ու կապ են հաստատոմ Ղարաբաղի մելիքների ու Կաթողիկոս Ղուկաս Կարնեցու հետ:

1778-1779 թթ. Ռուսսկան կառավարությունը Ղրիմահայերին տեղափոխեց Դոնի-Ռոստովում և հիմնեց Նոր-Նախիջևան քաղաքը:

1806-1812 թթ. Ռուս-Օսմանյան պատերազմը:

1826 թ. Ոնչացվեց ենիչերիներու զորքը:

1878 թ. Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրը և Բեռլինի Վեհաժողով օսմանյան կայսրությանը թուլացրեց , իսկ Հայկակակ Հարցը 16-ից դարձավ 61-րդ հոդված: Բաղդատի երկաթուղու կառուցման մենաշնորհը լավագույնս օգտագործելով թուրք օսմանցիները 1890 թվականից հետո Արևմտյան Հայաստանում ու Պոլիսում կոտո-րեցին 300000 հայերի: Կարմիր Սուլթանի Ապդուլ Համիդի հրամանով:

1890-1899 թթ. «Հայդուկային» խմբերը կայսրության տարածքներում կսկսեն ակտիվ գործունեություն ծավալել: Կառաջանան Հնչակյան, Դաշնակցական կուսակցություն-ները :

1914 թ. Առաջին աշխարհամարտը մեկ տարի անց Հայկական ցեղասպանությունը:

1918 թ. Սարդարաբադի հերոսամարտը՝ Հայաստանի առաջին Հանրապետության հիմնադրումը :

1920 թ. դեկտեմբեր երկուսին Հանրապետության անկումը:

1937 թ. սովետահայերի նոր տառապանքները հեռավոր Սիբիրներում:

1941-1945 թթ. համաշխարհային երկրորդ աշխարհամարտը ուր կռվեցին մոտ 300.000 հայեր, իսկ սփյուռքահայերը հաղթանակի համար ծախսեցին նյութական միջոցներ՝ կռվողներին նվիրելով տանկային շարասյուն: Պապերազմի դաշտում հայերից հարյուր յոթը դարձան հաղթող երկրի հերոսներ: Հայ ժողովուրդը տվեց չորս մարաջախտ, մեկ ծովակալ ու տասնյակից ավել բարձրաստիճան հրամանատարներ:

1947-48 թթ. Սկսվեց հայրենադարձությունը Սովետական Հայաստան:

1988 թ. Ահավոր երկրաշարժը, Արցախյան շարժումը ՍՍՀՄԻ փուլ գալը:

1990 թվականից սկսվեց ու գնալով մեծացավ Հայաստանից արտագաղթողների թիվը երկրի բնակչության մեծ մասը այսօր տարագրված դեգերում է ողջ աշխարհում, կրկնելով Բյուզանդական կայսրության տրոհումից հետո սկսված գաղթի պատկերը:

Դեպքերի, իրադարձությունների թոհուբոհի մեջ բնականաբար հազարավոր անհատականություններ են ապրել ու պայքարել հանուն երկրի ու նրա ապագայի այժմ փորձենք հիշել այն հարյուր նշանավորներին, որոնց արածը արժևորվել ու դիմացել է ժամանակի փորձությանը:

1991 թ. Հայաստանի անկախությունը ու Ղարաբաղի ազատագրական պայքարը:

1. Թոմա Արծրունի (880-920) պատմիչ Վասպուրականի Արծրունյան Տոհմից

2. Մանուել Ճարտարապետ Աղթամար վանքի ճարւարապետ 1000 թվական

3. Գրիգոր Նարեկացի (951-1003) «Նարեկ»-ի հեղինակ, մտածող ու իմաստասեր

4. Տրդատ Ճարտարապետ 1001 թվականին Անիի քաղաքի Մայր տաճարի կառուցողը

5. Ներսես Շնորհալի (1098-1173) Ծնվել է Կիլիկիայի Ծովք ամրոցում իշխան Պահլավունու ընտանիքում, եղել է Կաթողիկոս, ժամանակի նշանավոր իմաստասեր:

6. Մխիթար Հերացի  մ.թ. 12-րդ դարում ապրած հայ մեծանուն գիտնական և բժիշկ, ժամանակակիցը Շնորհալու: Ծնվել է Խոյ քաղաքում:

7. Մխիթար Գոշ (1120-՞) ծնվել է Գանձակ-ում, օրենսդիր, «Դատաստանագիրք» մահվան թիվը անհայտ:

8. Սմբատ Սպարապետ (1206 -1276) Դիվանագետ, զորավար, պատմիչ Կիլիկիայի և մոնղոլների ռազմական դաշինքի հեղինակ, Հեթում թագավորի եղբայրը և նրա խորհրդատուն:

9. Թորոս Ռոսլին-Կիլիկեցի, մանրանկարչության դպրոցի հիմնադիր:

10. Հովհաննես Պլուզ Երզնկացի (1225-1290) Երզնկացի ժամանակի նշանավոր մտածող:

11. Ստեփանոս Օրբելյան (1250-1305) Նրա կամքի շնորհիվ հայ եկեղեցին մնաց անկախ, Բացեց Հաղպատի համալսարանը:Շիրիմը գտնվում է Եղեգնաձորի տարածքում:

12. Սարգիս Պիծակ Անկախ Կիլիկիայի վերջին մեծ նկարիչը, որի ծաղկած գրքերը ցրված են աշխարհով մեկ:

13. Հովնան Որոտնեցի (1315-1386)Տաթևի Համալսարանի հիմնադիր գիտնական, գրող, գործիչ, նրա գործերը մշակել ու գրի է առել Գրիգոր Տաթևացին:

14. Առաքել Սյունեցի (1355-1425)միջնադարի ամենանշանավոր երաժըշ-տագետը, որի տաղերը այսօր էլ կատարվում են: Թաղված է Եեղեգնաձորի Շատիկ անապատում:

15. Մկրտիչ Նաղաշ (1395-1469)Բուն Հայաստանի տարածքում ստեղծագործած վերջին երգիչը, նկարիչը, որի գործերում պարզ երևում է տարագրող հայ մարդու տառապանքը:

16. Հակոբ Մեղապարտ 1512 թվականին Վենետիկում տպագրեց առաջին հայատառ գիրքը:

17. Նահապետ Քուչակ, «Քնարերգու» Հիշատակարանում 1637 թվականին գրում է .-«Հիշեցեք զՔուչակ և մյուս կենակից Թանգխաթուն...»Ահա այն ամենը ինչ գրավոր պահպանվել է մեծ բանաստեղծի մասին:

18. Նաղաշ Հովնաթան (1661-1722) Իր զավակներից մեկը՝ նույնպես նկարիչ, մյուսը՝ բանաստեղծ:

19. Միքայել Չամչյան (1738-1723)Ականավոր պատմաբան ծնված Կոստանդնուպոլսում:

20. Հովսեփ Էմին (1726-1806)Ազգային ազատագրական շարժման խոշոր գործիչ:Ծնված Համադան քաղաքում, ապրել է Հնդկաստանում, շրջել է աշխարհը համախոհներ գտնելու համար: նախնիները տարագրվել են Շահ-Աբբասի կողմից:

21. Սայաթ Նովա (1707-1803) Աղա-մահմուդ խանի արշավանքների ժամանակ նա եղել է Հաղպատի վանքում ավանդույթը պնդում է ,որ նա նահատակվել է այդ օրերին:

22. Խաչատուր Աբովյան (1809-1848)Հայ մեծ լուսավորիչ, անմահ Աղասու կերպարի կերտող:

23. Ղևոնդ Ալիշան (1820-1901) Հայ ժողովրդի, Հայոց աշխարհի ամենանվիրյալ ու հմուտ պատմաբանը, բանահավաքը, բանաստեղծը ամբողջական հայի Ոգու կերտիչ:

24. Ռափայել Պատկանյան (1812-1879) Առանց Պատկանյան կարդալու դժվար է հայ մնալը: Հայրենիքի ու Արաքսի երգիչն է նա:

25. Հայր Արսեն Այտընեան (1824-1902) Մխիթարյան հայրերից որ զբաղվում էր հայագիտությամբ:

26. Րաֆֆի (1835-1881) Նրան գիտեն ու պարտավոր են կարդալ բոլոր հայերը...

27. Մուրացան (1854-1908) 19-րդ դարի նշանավոր հայ գրող, հեղինակը «Գեվորգ Մարզպետունի» պատմական վեպի (1896):

28. Այվազովսկի (1817-1900) Ծովանկարիչ

29. Գրիգոր Արծրունի (1862-1908) «Մշակ» թերթի խմբագիր

30. Խրիմյան Հայրիկ (1820-1908) Գրող, ազգային վառ նկարագրով Կաթողիկոս:

31. Գևորգ Ե Կաթողիկոս (1847-1930) Սարդարաբադի հերոսամարտի օրերին իր փոխարեն ճակատամարտ ուղարկեց ճեմարանի տեսուչ Գարեգինին:

32. Հովհաննես Թումանյան (1869-1923) «Ամենայն հայոց բանաստեղծ»

33. Կոմիտաս (1869-1935) Հայոց երգ ու շարական

34. Անդրանիկ Օզանյան (1891-1928) Զորավար:

35. Նժդեհ (1886-1956) Լեռնահայաստանի ազատարարն ու հայ ոգու արթուն ժամապահը:

36. Նուպար Փաշա (1851-1930) ծնվել է Պոլիսում, մեծ բարերար, ազգային գործիչ:

37. Վարդգես Սուրենյանց (1860- 1916) Գեղանկարիչ:

38. Թորոս Թորոմոնյան (1864-1933) Ճարտարապետ պատմական կոթողների չափագրող:

39. Ալեքսանդր Թամանյան (1878-1936) Երևան քաղաքի ճարտարապետը:

40. Հովհաննես Ադամյան (1879-1932) Դերասան:

41. Մնակյան դերասան:

42. Հովհաննես Զարիֆյան դերասան:

43. Վարդգես Սուրենյանց (1860-1916) Գեղանկարիչ:

44. Եղիշե Թադևոսյան (1870-1928) Գեղանկարիչ:

45. Երվանդ Լալայան Ազգագրագետ, խմբագիր ազգագրական Հանդեսի:

46. Օրբելիներ (1887-1961) երեքն էլ նշանավոր Հովսեփ, Ռուբեն, Լևոն:

47. Լեո (1860-1932) Նշանավոր պատմաբան, ծնվել է Շուշի քաղաքում՝ Արցախ, հրատարակել է «Մուրճ» թերթում:

48. Վրթանես Փափազյան (1866-1920) Գրող, մանկավարժ:

49. Թեոդիկ (1873-1928) «Ամենուն Տարեցույցի» խմբագիր:

50. Դանիել Վարուժան (1884-1915) Նահատակ բանաստեղծ

51. Փանոս Թերլեմեզյան (1864-1927) Վանի պաշպանության մասնակից, նկարիչ:

52. Արշակ Չոպանյան (1872-1954) Գրող, հասարակական գործիչ:

53. Վահրամ Փափազյան (1888-1968) Նշանավոր դերասան, գրող:

54. Աղբույր Սերոբ (1864-1899) ֆիդայական շարժման մասնակիցներ::

55. Գևորգ Չաուշ (1869-1907), Դարասկզբի նշանավոր հայդուկ:

56. Կուկունյան Սարգիս (1863-1903) դիմանկարի բնորդը, Եզյանի շնորհիվ:

57. Հրայր (1854-1908) ֆիդայական շարժման գաղափարախոս, զոհվեց 1908 թվականին:

58. Հովհաննես Խան Մասեհյան (1864-1931) Շեքսպիրի ամենախոշոր թարգմանիչը, Պարսկաստանի դեսպանը Անգլիայում:

59. Արամ Մանուկյան (1919) Առաջին Հանրապետության ղեկավար:

60. Գրիգոր Զոհրապ (1844-1915) Նորավեպի հեղինակ, փաստաբան եղեռնի զոհ:

61. Վահան Թեքեյան (1878-1945) Բանաստեղծ, հասարակական գործիչ:

62. Երվանդ Քոչար (1899-1979) «Սաունցի Դավիթ» կոթողի հեղինակ:

63. Հրաչյա Աճառյան (1876-1953) նշանավոր լեզվաբան հայագետ:

64. Հովհաննես Իսակով (1897-1967) ծովակալ, գլխավոր սպայակույտի պետ:

65. Հովհաննես Բաղրամյան 1896-1984 Սարդարաբադի զինվոր, պատերազմից հետո Մարաջախտ:

66. Համո Բեկնազարյան (1873-1927) Հայ շարժարվեստի սկզբնավորողը:

67. Ռուբեն Մամուլյան (1898-1979) Շարժարվեստի նշանավոր վարպետ:

68. Արտեմ Միկոյան (1897-1965) ինքնաթիռ կառուցող ՄԻԳ-երի հեղինակ:

69. Ալեքսանդր Միասնիկյան (1871-1926) Թեև բոլշևիկ բայց հիրավի ազգասեր հասարակական գործիչ, զոհվեց ինքնաթիռի աղետից:

70. Սողոմոն Թեհլերյան (1896-1960) Թալեաթին գնդակահարող, ջարդից փրկված հայորդի:

71. Վարդան Մախոխյան (1879-1947) Հռչակավոր ծովանկարիչ:

72. Եղիշե Չարենց (1897-1937) Հայ նշանավոր բանասւեղծ:

73. Աշո Շահխաթունի (1882-1958) Զինվորական դերասան, Երևանի առաջին պարետը, Անդրանիկ ֆիլմում կատարել է Անդրանիկի դերը:

74. Վիկտոր համբարձումյան (1906-1992) ՀԳԱ-ի հիմնադիրներից:

75. Վարագ Առաքելյան Բանահավաք Նժդեհ-ի աճունը գաղտնի հանձնեց Հայրենի հողին:

76. Սահակ Տեր-Գաբրիելյան (-1937) Քաղաքական գործիչ, զոհ Ստալինյան ոչնչացման շրջանի:

77. Կարդինալ Պետրոս Աղաջանյան (1895-1972) Վատիկանի կարդինալ:

78. Զավեն Սուրմելյան (1894-1979) Գրող, ԱՄՆ , անգլերենի թարգմանեց Էպոսը:

79. Արամ Ղանաղալյան ()Բանահավաք, պատմաբան:

80. Ստեփան Զորյան (1890-1967) Վիպագիր, «Պապ թագավոր» և այլն:

81. Արամ Խաչատրյան (1905-1975) Հռչակավոր երգահան:

82. Արմենակ Մնջոյան (1924-1985) Գիտնական քիմիագետ:

83. Սերգեյ Մերգելյան (1929-) Մաթեմատիկոս:

84. Արշավիր Շիրակյան ()Վրիժառու՝ թուրքերից:

85. Շահան Նաթալի (1884-1969) Մտավորական, Հայ Դատի վրիժառու նվիրյալներից:

86. Զարեհ Պեյ Նուպար (1883-1964) Մաթեմատիկոս ԱՄՆ Նուպար փաշայի որդին:

87. Քրք Գրիգորյան (1918-) Մեծահարուստ, բարեգործ:

88. Հովհաննես Շիրազ (1914-1984) Հայ հռչակավոր բանաստեղծ

89. Ջոն Կիրակոսյան ()Սովետական պատմաբաններից առաջինը գրեց Ջարդի մասին:

90. Անրի Վերնոյ (Աշոտ Մալաքյան) (1920-2002) «Մայրիկ» կինոնկարի հեղինակ և բեմադրիչն է:

91. Շառլ Ազնավուր (1928-) Երգիչ, դերասան, բանաստեղծ, բարեգործ

92. Սերգեյ Փարաջանով (1924-1996) Կինոգործիչ մեծ գեղագետ,«Նռան գույնը» ֆիլմի հեղինակ:

93. Գարզու (Գառնիկ Զուլումյան) (1922-) Նկարիչ, ֆրանսիայի Գեղարվեստի Ակադեմիայի անդամ:

94. Առնո Բաբաջանյան (1921-1983) Աշխարհահռչակ երաժիշտ որի երգերը ձոնված Երևանին՝ կապրեն հավիտյան:

95. Արշիլ Գորկի (Ադոյան Ոստանիկ) (1904-1948) Վանեցի, հռչակավոր նկարիչ:

96. Գրիգոր Գուրզադյան (1922-) Նրա ստեղծած սարքը Անջրպետում հետազոտեց տիեզերքը:

97. Տիգրան Պետրոսյան (1929-1984) Շախմատի աշխարհի ախոյան_հաղթեց Բոտվինիկին:

98. Խաչիկ Դաշտենց (1910-1974) «Ռանչպարների կանչը»՝ ֆիդայիներին նվիրված ասք ու կոթող:

99. Մովսես Գորգիսյան (1961-1990) Ազգային ազատագրական պայքարի զինվոր:

100. Մոնթե (1961-1993) Ավարտվող դարի վերջին խիզախ «ֆիդային» Արցախ աշխարհի:

Եվ այսպես անվերջ է երթը մեր, ու մինչ Արևելքն ու Արևմուտքը անհիշատակ ժամանակներ-ից պայքարի մեջ կբախվեն իրար ձգտելով մեկ-մեկու հաղթել, նրանք երկուսն էլ հայի հոգու մեջ բազմած խուլ կգոտեմարտեն:

Հաճախ ու միշտ մենք պատնեշների տարբեր կողմերում զարկել ենք իրար՝ ինչպես թշնամուն:

Քով քովի ենք եկել մեր վերքոտ երգերը լսելու ու մեկ էլ ձեռք-ձեռքի ենք տվել՝ միայն պարելու ժամանակ: Չդարձանք բնավ միաբևեռ: Մնալով արևելքի ու արևմուտքի միջև:

Edited March 18, 2007 by hravart