ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ #7

[hravart]

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ

(Դասական Ուղղագրութեամբ )

IV. ԾԱՎԱԼԻՈՂ ՀԱՄԱԶԱՆԳ

ՂՕՂԱՆՋ ՀՐԱՇԱՈՐԾՄԱՆ

Թէ մինչև հիմա որտեղ որ երգն էր

Այնտեղ էլ նա էր:

Այսուհետ արդէն որտեղ որ նա էր՝

Այնտեղ էր երգը:

Առաջին անգամ լայն դահլիճների

Բեմից էր լսում ինքն իրեն հայը,

Եւ բոլորովին ուրիշ էր հնչում

Իր իսկ «Տույ-տույ»-ը,

«Վայ լէ-լէ վայ»-ը

Նո՛յն արտն էր յուռթի,

Նո՛յն սերմը ցանւած,

Բայց... խորն էր հերկը,

Ու բեղուն բերքը:

Հայ ելևէջի վայրի տարերքը,

Հեղեղ մեղեդին,

Տարափ պարերգը

Էլ չէին արդէն հնչում ու կորչում,

Ինչպէս հողմերը՝ դաշտերում լեռնոտ,

Ցատկան ջրերը՝ ձորում ու կիրճումև

Անօգո՜ւտ այնպէս,

Այնպէս ապարդի՛ւն:

Հայ ելևէջի հոսքը վարարուն

Մի կախարդ ձեռքով մտել էր խոր հուն,

Գտել էր անշէջ ու որոշ հասցէ

Հասնում էր սրտին՝ ում էլ պատկանէր,

Մօտիկ դրացո՛ւ,

Ռուսի, վրացու,

Թէ՝ օտարաձայն հեռաւորների՝

Լեհի՛,

Ֆրանկի՛,

Ավըստրիացո՛ւ:

Այսպէս՝ կալակիտ ցորենն է դառնում

Ընտիր սերմնացու,

Ապառաժ քարը՝ սեղան խորանի

Ու պատի վրայ ջուր խմող այծեամ:

Այսպէս՝ դաշտերի ծաղկունքը ցանցիր

Պսակ են դառնում հարսների ձեռքով

Հարսների լանջին:

Այսպէս՝ եղեամն է ապակիներին

Լուսամուտների շրջանակի մէջ

Հանճարեղագոյն բնանկարի կերպարանք առնում:

Եւ յոյսը – այսպէ՛ս – հաւատ է դառնում...

Նա մելամաղձոտ հայ եղանակին

Հայկական ուրախ հորդան էր կցում,

Եւ կարծես արփին ծագում էր յանկարծ

Ցրում մուժ ու մէգ:

Նա վիրաբոյժի հմուտ ձեռքերով

Ինչ-որ կոյր աղիք կտրում էր գցում,

Եւ մարմինն ասես ծնւում էր նորից,

Դառնում մօրէ մէկ:

Նա... ի՞նչ էր անում:

Լոկ այն էր անում,

Ինչ որ անում է աւազն ամանին՝

Մաքրում է ժանգից.

Ինչ-որ անում է ջուրը մանչուկին՝

Դունչիկն է սրբում.

Ինչ-որ անում է մայրը մանուկին՝

Ինն ամիս կրում իր կողերի մէջ

Ու գերմարդկային մայրական ցաւով

Աւելացնում է թիւը աստղերի՛,–

Մի սովորակա՜ն... անսովո՜ր հրաշք:

ՂՕՂԱՆՋ ՅԱՂԹՈՒԹԵԱՆ

Եւ արտերի փոխանակ

Հորովելը գեղջուկի

Դահլիճներում է հնչում.

– Ձիգ տուր քաշի՛, ա՛յ եզ ջան...

Բաց երկնքի փոխանակ

Շրթունքները պանդուխտի

Բեմերից են մրմնջում.

-Հո՜ւր են ձգէ մէջ իմ ջան:

Գյուղակների փոխանակ

Քաղաքներւմ է ծորում.

– Սուփրեն կալում գցած ա:

Հիւղակների փոխարէն

Սրահներում է բուրում

-Խնձոր ունեմ, կծած ա:

...Իսկ մեր խնձորն իսկապէս

Արնածոր ու վիրաւոր՝

Հազա՜ր տեղից էր կծած.

Առևանգած իրարից՝

Մեր խնձորը դարաւոր

Հազա՜ր ձեռքից էր պրծած:

Հազա՛ր եղունգ ու ճիրան,

Հազա՛ր մագիլ էր խրւել

Նրա փխրուն կողերում:

Տիղմաբեր ու թմբատար

Հազա՛ր հեղեղ էր ցրւել

Նրան սնող հողերում:

Ոսոխներից բարբարոս

Շատերն անգամ յաւիտեան

Կորել էին աշխարհից,

Չքւել էին` թողնելով

Լոկ պաղ մոխիր կամ մատեան

Բևեռագիր ու քարից:

Բայց մնում էր մեզ վրայ

Հետքը նրանց ժանիքի`

Նրանց արնոտ կնիքի:

Խառնւել էր մեր երգին

Օտարի շունչն անմաքուր,

Օտար երգի ելևէջ,

Աղ էր ցանւել մեր վէրքին,

Աւազ լցւել մեր բերքին

Եւ ջուր` արդար կաթի մէջ:

Ականջ էր պէտք, որ ջոկի,

Ու ձեռք էր պէտք, որ պոկի

Օտարամուտ ամէն քող:

Պէտք էր կոկորդ ու ոգի,

Որ տաղ դարձած մեր հոգին

Համերգանար ամէն կողմ:

Մարդուն երբ ցաւ են տալիս`

Հետն էլ արցունք է գալիս,

Որ կսկիծը քիչ մարի:

Վէրք է տրւում և դե՛ղ կայ,

Ելք է ճարւում` թէ նե՛ղ գայ, –

Այսպէս է կարգն աշխարհի:

Ու եկար դու` վիթխարի՛,

Եւ մեր Հայոց աշխարհի

Անտերացած հայելուց

Բիծ ու փոշին, խա՜ւ առ խա՜ւ,

Բարեխնամ մի ձեռքով

Կարծես յանկարծ սրբեցին. –

Եւ մեզ այնտեղ նայելուց

Աչքերը մեր հարբեցին.

Մե՞նք ենք` այսքա՛ն վայելուչ,

Այսպէս կոկի՛կ, հարդարւա՛ծ,

Գոհարներո՜վ զարդարւա՛ծ:

Չկշտացա՜նք նայելուց...

Այսպէս յանկարծ և անձայն`

Մեր հեքիաթի համաձայն`

Միայն փոխւում է այգին,

Երբ որ այգում այդ անջուր

Կախարդիչ երգն է հնչում

Մեր Հազարան զառ հաւքի:

Եւ ամենքս մեր աչքին

Երևացինք աշակերտ,

Իսկ դու` երգի դասարան:

Եւ ամենքս մեր աչքին`

Թոշնած-խամրած ծաղկաթերթ,

Իսկ դու` բլբուլ Հազարան:

Եւ այն օրից, Վարդապե՛տ,

Դու ծայր տւիր հրաշքի՜ն,

Եւ յաղթական մի շքերթ

Ձգւեց հեռո՜ւ և հեռո՜ւ

Էջմիածնի կաւակերտ

Ու սրբատաշ պատերից:

Դու` սքեմիդ սևերում,

Մինչդեռ քո լոյս մատերից

Ծորանք առան շող շիթեր:

Եւ ինչ երկար դարերով

Քո ժողովուրդն էր կիտել

Նմո՜ւշ-նմո՜ւշ, հա՛տ առ հա՛տ,

Դու լիաբուռ-լիառատ

Շա՜ղ տւեցիր աշխարհում,

Որպէս մի նոր վաշխառու,

Որ տւածի փոխարէն

Բարձըր շահ է պահանջում`

Հիացմունքի շող արև՛,

Գոռոզութեան նահանջո՛ւմ:

Եւ այն, ինչ հայ գիւղացին ձիգ էր տւել դարերով

Ապարանի կամ Լոռւայ հերկում, կալում, խոզանում,

Հիմա արդէն, Վարդապե՛տ,

Ծաւալւում էր քո՜ շրթից,

Ծաւալւում էր... Լոզանում:

Հայ պատանու վիրաւոր սրտի մրմունջն էր հևում,

Բայց քո՜ բերնից, Վարդապե՛տ,

Այն էլ հեռու... Ժնևում:

Կոմսուհիներ, բարոններ,

Տիտղոսաւոր տէր-տիկին

Քո մատներից լսելով մեր Նազպար-ը, Շուշիկի-ն`

Նետում էին ակամայ գոռոզութեան ու շի՛կ-ի

Ամէն դիմակ ու կեղծամ

Եւ, մանկօրէն հիացած,

Իրենց մտքում, պատրանքով,

Տեսնում... պարող մի այծեամ:

Հեռւից-հեռու, մօտ ի մօտ

Մեր կարօտն էր սաւառնում,

Ու մեր սրտի խօսքը տոթ

Շիկանում էր քո բերնում,

Սակայն ո՛չ թէ խաղողի մի ծանրածոց այգու մէջ,

Ո՛չ էլ կտրից հայկական,

Ո՛չ էլ արտից, այլ... Բեռնում:

Մի գիշերում դու ձայնով նւաճեցիր Վիեննան`

Ստիպելով, որ բոլորն օտար երգով հիանան:

Լոկ ծիրանի մի փողով

Ու շարժումով մատներիդ

Տէր-տնօրէն դու դարձար խորթ ու խոժոռ Ցիւրիխում`

Ստիպելով, որ զգան, թէ ինչպէս է մեր գինին

Տաքանալով մեր երգից` սարքում զվարթ կերուխում:

Նրբաճաշակ-բարեսուն

Երեսառած փարիզում

Բեմին բուսւեց ու ճօճւեց տղամարդկանց պարի սիւն,

Սակայն... լոկ քո՛ երգերով,

Քո՛ նւագով – ո՜չ մի խումբ:

Ու խենթացած ծափ տւեց Փարիզն ինչպէս ձեռքերով,

Այնպէս նաև բաց ու խուփ

Թարթիչներով` զարմացա՜ծ...

Ասես մէկէն թարմացած`

Ներընդունած կազդուրիչ ինչ-որ առողջ շիթ արեան,

Քեզ լսելով, Վարդապե՛տ, ջահելացա՛վ Իտալիան,

Երբ դու հասար Վենետիկ:

Ու մոռացած խստապահ ծէս ու կանոն, սնոտիք,

Ու մոռացած հաւատի կապ ու կապանք, կաղապար

Ամէ՛ն մոլի ուղղափառ,

Բողոքակա՛ն, կաթոլի՛կ,

Լուռ զգացին, որ իրենք մարդ են կեանքում ու եղբայր,

Երբ մէկ դարձաւ փոթորիկ,

Մէկ էլ ծփած մեղմաբար

Հայ հոգևոր երգը ծով,

Որ քո՜ շրթից, Վարդապե՛տ,

Ալի՜ք-ալի՜ք, փերթ առ փերթ

Ծաւալւում էր,

Թաւալւում

Ելնող-ընկնող կոր գծով:

Ու Եւրոպան, որ գիտէր միայն ինչ-որ Արևելք`

Միաշերտ ու միաշուրթ,

Դժոխքի պէս մօտակայ,

Դրախտի պէս հեռաւոր, –

Հիմա արդէն Եւրոպան

Գտաւ մի նոր ժողովուրդ

Եւ հասկացաւ, որ ունի

Նա մի անցեալ դարաւոր,

Երակներում հոսք ու եռք

Բազմադարեան

Տոթ արեան,

Եւ երկիրն այդ նորագիւտ

Նոր անունով մկրտեց`

Արևելքի Իտալի՛ա...

ՂՕՂԱՆՋ ՄԻՋԱԿՈՒԹԵԱՆ

Աշուն է նորից:

Սարից ու ձորից

Գալիս է կարծես մայրութեան բուրմունք

Ու համ պտուղի:

Քամու շնորհիւ ծառերի զառ-վառ

խաշամն է թռչում թաւալ առ թաւալ,

Այնպէ՛ս, որ հեռւից անծանօթ մէկին

Մի վայրկեան նոյնիսկ կարող է թւալ,

Թէ փասեանների երամն է ծառից

Պոկւում ու յետոյ իրարից զատւում:

Կանաչ եղեգնի սրերն անպատեան

Դեղնում են`

Ասես զանգով են պատւում:

Լաչառ փշերը` արդէն չորացած,

Արդեօք ո՞ւմ վրայ, ինչո՞ւ չարացած`

Զգալ են տալիս անցուդարձողին,

Որ իրենք են տէրն այս անփորձ հողի:

Իսկ մէջքակոտրուկ մեղու և պիծակ

Համերգ են տալիս անփող ու ձրի

Բնութեան հսկայ անբեմ տաճարում,

Եւ ամբողջ օրը ինչ-որ մեծերի

Դուր գալ ցանկացող ճպուռներն անվերջ

Քարոզչի նման ճառո՛ւմ են, ճառո՜ւմ:

Իսկ չորամամուռ չեչոտ ժայռերի,

Քարերի վրայ

Արև են կորզում մողէս գորշաւուն

Ու կանաչ խլէզ`

Իւրաքանչիւրը,

Իբրև Աստըծոյ սուր ծաղրուծանակ,

Մի ցամաքային ու քարաբնակ

Խեղճ կոկորդիլոս:

Ասպետութիւնից բոլորովին զուրկ

Ամպերն անքանակ

Գրոհ են տալիս բանակ առ բանակ

Մեն ու մենաւոր արեգակի դէմ,

Որ կարծես իբրև փոքր ազգի հերոս

Բիւր գաճաճների հոծ ամբոխի մէջ

Կռիւ է մղում ողջ օրը` մենակ

Ու երեկոյեան...

նահատակւում է իբրև մարտիրոս...

Այնպէ՜ս դուրեկան,

Այնպէ՜ս փայփայիչ

Աշուն էր կրկին, երբ Եւրոպայից

Առօք ու փառօք ետ դարձաւ նա տուն`

Եւրոպան յաղթած:

Բայց թափ չէր տւել դեռ ճամբի փոշին,

Ճակատից ճամբի քրտինքն էր կաթում,

Դեռ չէր իսկ փոխել հագուստ ու կօշիկ,

Երբ ոտքերի տակ ճահիճը ճօճւեծ,

Վտառը վխտաց:

Նա, որ գալիս էր Եւրոպան յաղթած,

Հիմա յաղթութեան արևը սրտում,

Վաստակած բազկով, հոգով տօնական,

Հերոսի նման դառնում է իր տուն,

Եւ յանկա՜րծ

Այնտեղ... ուժը չի պատում

Իր հրով հալել պաղը տնական,

Եւ յանկա՜րծ

Այնտեղ... զգում է իրեն

Իր գալո՜ւց առաջ ջարդւած

Ու պարտւած...

Ամբաստանութեան ամեհի քամին

Լցնում է նրա աչքերը փոշով,

Ու բանսարկութեան մացառն իր փշով

Հոգի բզկտում, խոցում է մարմին,

Քանզի ոսոխ է փթածը թարմին

Եւ հասարակը` ազնւազարմին,

Քանզի չի պրծել ու չի վերջանայ

Նրանց դարաւոր վիճարկութիւնը:

Կարկին-քանոնով,

Կարգ ու կանոնով

Արտակարգի դէմ գրոհ էր տալիս

Նոյն ինքը... Նորին Միջակութիւնը:

Միջակութի՜ւնը...

Նա աչքեր ունի՜,

Սակայն... ծոծրակին.

Եւ տեսնում է նա,

Բայց ո՛չ թէ պայծառ բոցը ճրագի,

Այլ նրա գցած ստւերը միայն,

Եւ ոչ թէ գլուխ

Մի առաջամուխ,

Այլ պոչը, ագին:

Նա ունի՜ ականջ,

Բայց ո՛չ թէ նոր կանչ,

Այլ անցած կանչի

Թոյլ արձագանքը լսելու համար:

Ունի՜ քաղցրութիւն,

Բայց հիւանդագին-վաղահաս մրգի,

Որ ցած է ընկնում` դեռ չեկած ամառ:

Գո՜յն է ճանաչում, բայց միշտ էլ յամառ

Սիրահարւած է քսմսւող ներկի՛ն...

Միջակութի՜ւնը...

Թէ թռչուն է նա` ապա թութակ է.

Այն է կրկընում, ինչին վարժել են:

Թէ կենդանի է` կապիկ է միայն.

Անում է լոկ այն, ինչին մարզել են:

Եթէ ուժեղ է` ապա ջորո՛ւ պէս.

Ուժն իրենը չէ,

Այլ ծնողների զօրեղութիւնն է,

Ա՛յն ծնողների, որ – աւա՜ղ – նրան

Մի՛ բան չեն տւել

Հասարա՜կ մի բան`

Ծնող դառնալու կարողութիւնը:

Յուզւել էր ահա

Ու տագնապում էր Միջակութիւնը:

Արիւնապակաս-պաղած խեղճերին

Տենդի ջերմ թւաց այն տաքութիւնը,

Որ անջատւում է սրտից վառվռուն

Եւ ահագնանում ցրտից շուրջբոլոր:

Ու մարդիկ, որոնց հագինն էր լոկ նոր,

Իսկ հոգին հին էր ու կարկատանւած,

Կենարար հովին, զովարար քամուն

Նայեցին իբրև ահեղ թշնամու,

Որ գուցէ յանկարծ իր շնչով պոկի

Ու փուլ տայ նրանց կարկատուն հոգին:

Եւ մարդիկ, որոնց խօսքերն էին նոր,

Իսկ միտքը` մաշւած,

Ինչպէս դրամը առուծախի մէջ,

Գոռ հրդեհ տեսան

Լուսարար մտքի վառ օջախի մէջ

Ու սրտապատառ աղմուկ գցեցին.

– Հասէ՜ք, ջո՛ւր ճարէ՛ք,

Օգնեցէ՜ք, մարէ՜ք...

Ո՛վ Միջակութեան անխախտ բնութիւն,

Դո՛ւ մտքի միայն թւաբանութիւն

Եւ հանրահաշւի երդւեալ ոսոխ,

Դո՛ւ անծայր երկնի լազուրի տեղակ

նւող-վաճառւող մատչելի լեղակ,

Բոլո՜ր դարերի դու մե՛ծ յաջողակ,

Անցողիկ փառքի, էժան բախտի գող,

Եւ ամենազօր... քո ա՛յն գաղտնիքով,

Որ քաջ է յայտնի նաև մեծերին,

Բայց որոնք մեծ են այնքանով նաև,

Որ գիտեն թէև,

Բայց այդ գաղտնիքից

Չե՜ն կարողանում երբէք օգտըւել...

Ո՛վ Միջակութիւն,

Ո՛վ երանելի ցմահ խակութիւն,

Ծերութիւն հոգո՛ւ, մտքի մանկութի՛ւն,

Գոհ տիպարը քո սուր ծամածռւեց,

Ինչպէս բութ ցաւից կամ փռշտոցից,

Եւ խեղճ գիւտն ահա Մեսրոպ Մաշտոցի

Բոլո՜ր տառերով ի սպաս տրւեց

Սուտ-Յիսուսների անփակ բերանին,

Եւ օտար աչքի չեղած շիւղն անգամ

Վերածւեց հսկայ բարդու գերանի.

Է՛լ սրբագործւած օրէնքի խախտում,

Է՛լ արատասովոր մտքեր ու երգեր,

Է՛լ ստւեր տեսնել լուսէ դրախտում...

Կամ – մեղա՜յ Աստծոյ, դրա՛խտը հերքել, –

Հազա՜ր մի տեսակ մահացու մեղքեր,

Առագաստաւոր ենթադրութի՜ւն,

Ոխ ու քէ՛ն, նախա՛նձ, խենթ ատելութի՛ւն

Կիտւեցին անգիր, բարդւեցին գրով

Նոյն սուրբ-սրբերի անսուրբ ձեռքերով:

Եւ նոյնիսկ նրա օդը շնչելիք

Ապականեցին շուրջբոլոր այնպէս,

Որ նա շնչելիս և օդի փոխանակ -

Մանրած ապակու փշրանք էր կարծես

Բռնի կուլ տալիս...

Եւ սիրտը նրա ցաւից կուչ եկաւ,

Ինչպէս գիւղացու սիրտն է կծկըւում,

Երբ ամռան կէսին կարկուտ է գալիս...

Հացըդ, Վարդապե՛տ,

Հացըդ դառնացաւ թալկաթփի պէս,

Եւ գունաթափւեց

Ու պաղ քրտինքով ճակատդ պատւեց՝

Վանքի ծեփի պէս:

Հայացքը նրանց, ում պիտի որ դու

Ըստ հին օրինաց եղբայր կոչէիր,

Կամ աջդ տայիր, կամ աջ պաչէիր,

Հայացքը նրանց դաղում էր հիմա

Եւ այրում էր քեզ՝ եղնջի նման...

Այս անմիաբան Միաբանութեան

Պաղ պատերի մէջ,

Չար ու փոքրոգի, խղճուկ ու չնչին

Այս պատերի մէջ,

Էլ ինչպէ՞ս պիտի դու քեզ զգայիր.

Մասեաց վիհն ընկած մի նոր հսկայի՞,

Թէ՞ չհասկացւած մի հին սրբի պէս:

Չէ՜, փոխւել էին ժամանակները

Պիտի զգայիր... միայն որբի՜ պէս:

ՂՕՂԱՆՋ ՀԱՐՑՄԱՆ

Նա որբ էր ծնւել ու սնւել կեանքում,

Եւ ոնց սկսւեց՝ այնպէս էլ գնաց.

Անձնական կեանքում նա միշտ որբ մնաց

Որբ օթևանող հինաւուրց վանքում:

Այդպէս էլ մնաց անտուն ու անտեղ.

Լոկ խոնաւ մի խուց, թղթեր ու կանթեղ:

Այդպէս էլ մնաց մենիկ ու մենակ.

Հոգին՝ աննեցուկ, ինքը՝ անհենակ:

Ամենից առաջ՝ նա հայր էր ծնւել...

Այդպէս էլ կեանքում չունեցաւ բալիկ,

Որ տան անկիւնում օրօրոց դրւէր,

Կամարից կախւէր յուռութ-խաղալիք,

Եւ ինքն էլ հակւած՝ նանիկ-նայ ասսէր,

Իսկ երբ մեծանար՝ տը՛պ-տը՛պ-տը՛պ վազէ՜ր

Ու նոր թղթերը խառնէր-խզբզէր,

Անվերջ բլբըլար,

Եւ շիւը դալար

Աննկատ լցւէր ու նոր բուն դառնար,

Երջանիկ մի օր տեղ ու տուն դառնար:

Նա ունէր մատնե՛ր,

Տաքուկ ու նրբին, աղերսո՜ղ մատներ՝

Շոյելո՛ւ համար, ցաւը մեղմելո՛ւ,

Գրելո՛ւ համար, կրծքին սեղմելո՛ւ:

Սական որտեղի՞ց և ինչպէ՞ս գտնէր

Մի ժիրիկ մանչուկ,

Հետն էլ՝ թևանցուկ

Գանգուրիկ

Քուրիկ...

Նա ունէր շրթե՛ր

Այրող կարօտից դողացո՜ղ շրթեր՝

Պաչելո՛ւ համար ու համբուրելո՜ւ,

Եւ... պիտի կեանքում անյագ մի պապակ

Հա՜ նրան դրդէր

Օտար թաթիկից շոյանք մուրալու,

Թմփլիկ թուշիկից հայցելու մի պագ...

Եւ ունէր նա սի՜րտ՝ սիրելո՛ւ համար,

Մի սիրտ՝ գերւելով տիրելու համար,

Մի սիրտ՝ սէ՜ր համակ,

Մի սիրտ՝ սիրոյ ծո՛վ,

Իսկ ինքը սիրուց յաւիտեան ցամաք:

Ինքը՝ սիրուց սո՜վ,

Ինքը մենակեաց ու կուսակրօն

Ինքն իրեն ծիւրող մի սիրոյ կերոն,

Որ վառւում է յար խորանի խորքում

Անմարդաբնակ դափ-դատարկ վանքի

Եւ լուսարարի աչքին ու հոգուն

Իր մուխն է տալիս, լոյսը՝ ոչ ոքի...

Ինչո՞ւ է կեանքը յաճախ այնպիսի չար խաղեր խաղում,

Որ մտածելիս մարդու սրտի մէջ արիւնն է պաղում:

Դեռ վնաս չունի,

Թէ Աստւածն անգոյ չեղեալ Մովսէսին

Գերադասել էր ու նախընտըրել

Միջնորդ իր միջև ու ժողովրդի՝

Միաժամանակ խեղճ ու կրակին ծնելով կակազ.

Ե՜կ ու թարգմանիր քո թլւատ լեզւով

Պատգամներն Աստծոյ, մտքերը խրթին:

Դեռ կարելի էր աւել ու պակաս

Չեղեալի համար անգոյին ներել:

Բայց... Միլտոններին

Վերցնել ու զրկել տեսողութիւնի՞ց,

Բեթհովէններին՝ լսողութիւնի՞ց,

Կոմիտասներին թոյլ չտա՞լ սիրել...

Ինչո՞ւ է կեանքը յաճախ այնպիսի չար խաղեր խաղում,

Որ մտածելիս մարդու սրտի մէջ արիւնն է պաղում:

Ինչո՞ւ, և դարձեալ, և կրկին ինչո՞ւ,

Եւ ի՞նչ է ուզում դրանով ասել

Իր ո՞ւժն է շեշտում, կարողութի՞ւնը:

Եկէք նախապէս, առյաւէ՜տ ու մի՛շտ

Ընդունենք կեանքի զօրեղութիւնը,

Միայն թէ երբե՛ք էլ այնպէս չանի,

Որ աշխարհ գալիք նոր մի Կոմիտաս

Իր անմեղ սէրը սրտում զնդանի՝

Իբրև դատւածի,

Դատապարտւածի՝

Լերդ-լերդ արիւնով ծեփելով բանտի դուռն ու պատերը...

... Ո՞վ էր այդ թաքուն մեղաւոր սիրոյ

Ահաւոր դժբախտ-երջանիկ տէրը,

Վարդապե՜տ ասա՛,

Զգա քեզ ազա՜տ.

Քեզ հիմա ո՛չ ոք չի բանադըրի,

Ո՜ղջ մի ժողովուրդ քեզ կունկընդըրի:

Վարդապե՜տ ասա՛,

Զգա քեզ ազա՜տ.

Մի՛ խոստովանիր, այլ հպարտացի՜ր,

Ո՞ւմ է սուրբը պէտք, եկ դու մարդացի՛ր:

Ինքըդ թէժ կրակ՝ մի՞թէ, Վարդապե՛տ

Բովանդակ կեանքում յար սառել ես դու

Կուսակրօնի քո սևերի տակ:

Վա՜խ, դա կլինէր ծանըր մեղանչում

Կեանքի՛ դէմ, գարնա՛ն,

Պտղաքաղութեա՛ն:

Թէ՞ յաղթահարել և առել ես դու

Քո սիրասարսուռ տաք թևերեի տակ

Խումար-Շողեր-իդ կամ Սոնա եար-իդ՝

Իբրև կեանքի դէմ գործած մեղքերիդ

Միակ թողութիւն:

Ասա՛, Վարդապե՜տ,

Ո՞վ էր քո սէրը,

Բախտի պէս թաքուն

Քո սիրոյ տէրը:

Չէ՛, նա չէ՛ր կարող չլինել կեանքում,

Նա պիտի՛ լինէր: Բայց ո՞վ է եղել:

Ինչպէ՞ս իմանալ, որտեղի՞ց պեղել:

Ասա՛, Վարդապե՜տ, մի՛ պահիր թաքուն.

Մի՛ խոստովանիր, այլ հպարտացի՜ր,

Ո՞ւմ է սուրբը պէտք, եկ դու մարդացի՛ր:

Ո՞վ էր նա, ի՞նչ էր անունը նրա.

Սոնա՞ էր արդեօք, Խումա՞ր էր, Շողե՞ր,

Ականջին ունէր սրտաձև օղե՞ր,

Խա՞լ ունէր արդեօք, ո՞ր այտի վրայ:

Ունէր Տիրամօր աչքեր ու յօնքե՞ր,

Տիրամօր ունկեր,

Տիրամօր ծունկեր,

Տիրամօր հասակ,

Մազերը՝ պսակ,

Շապիկը՝ կապոյտ, շորը՝ ոսկեկար, –

Դարերից եկող մի մանրանկար,

Որ կարծես և՛ կար, և՛ բնաւ չկար,

Որ թէպէտ ունէր

Չխամրող գոյներ...

Թէ՞ ոչի՜նչ չունէր, այլ ունէր լոկ քե՛զ

Այլ ունէր լոկ քե՛զ-մի ամբո՜ղջ աշխարհ,

Եւ աղաչում էր, որ դու չլքես՝

Դառնաս օրւայ հա՜ց և ոչ թէ... նշխար:

Ու աղերսում էր՝ առանց նայելու,

Ու նւաղելով՝ տրւում թևերիդ...

Զառ վառը նրա ո՞նց էր վայելում

Վարդապետական ճնշող սևերիդ...

Եւ մի՞թէ քեզնից նա չպահանջեց,

Եթէ պահանջեց,

Ինչո՞ւ նահանջեց՝

Լացով ու հայցով ինչո՞ւ չտանջեց,

Ա՜խ, ինչո՞ւ անվերջ չհանեց հոգիդ,

Որ ազատւէիր սքեմից քո սև,

Որ դրսից նո՛յնպէս լինէիր լուսեղ՝

Վանքից աշխարհի գիրկը դառնայիր,

Ամենամարդըդ նո՛ր մարդանայիր...

Հա՜յր սուրբ, ինքդ ասա՛.

Ո՞վ էր քո սէրը,

Նրբին ու տոկուն,

Բախտի պէս թաքուն,

Երջանիկ-անբախտ քո սիրոյ տէրը:

Ո՞վ էր քո շաղոտ-շողոտ Շողեր-ը,

Քո Շողակաթը-Շողիկը-Շողը,

Որ ընդունում էր սրտում իր լռիկ

Անլուր ցաւերիդ այրող դողերը,

Ինչպէս շանթերն է իր մէջ ընդունում

Այս տարողունակ-բարեգութ հողը:

Ո՞վ էր, որտեղի՞ց, ինչպէ՞ս էր գալիս,

Իւրայիններին անվերջ խաբելով,

Տնեցոց առաջ լեզու թափելով,

Սիրտը հևիհև կարօտից մարած,

Ահըն ու երկիւղը,

Վախըն ու սարսափը

Փայտփորի նման հոգու մէջ թառած,և

Ո՞րտեղ էր գալիս, որ իր ափերով

Դալուկ ճակատիդ ամպերը վանի,

Որ չար աշխարհից մի պահ քեզ հանի

Ու տանի – և ո՞ւր – թըշվառն ո՞ր տանի...

Թշւառն ի՞նչ անէր, ի՞նչ հող տար գլխին,

Նա ինչպէ՞ս դառնար քեզ համաար նեցուկ

Իր թոյլ ձեռքերով ու սիրով ծածուկ,

Ինչպէ՞ս օգնէր քեզ, ինչպէ՞ս պաշտպանէր,

Երբ տգիտութեան հազա՜ր դեսպաններ,

Քուրմեր մթութեան,

Անվերջ, չո՛րս կողմից, առա՜նց գթութեան,

Ամէն օր մի նոր առիթ հայթայթում,

Հարւածում էին, խոցում քեզ, խայթում.

Երբ քո շուրջ բոլոր հին ոխըն էր պայթում,

Ճայթում նոր քէնը,

Ցայտում նախանձը.

Երբ քո ոսկեհատ սրսուռ ցորնի տեղ

Սերմ էին հաշւում բոված աղանձը, –

Մի անբախտ Շողեր իր սիրով ծածուկ

Էլ ինչպէ՞ս օգնէր, դառնար քեզ նեցուկ...

ՂՕՂԱՆՋ ՎԱՅՐԱՏՄԱՆ

Մտքերով տարւած խորհուն քայլելիս

Դաւադրաբար ոտք էին տալիս,

Թիռ-թաւագլոր անւի ճաղերում

Քինախնդրօրէն փայտ ու ձող խրում:

Բայց նա Առաքեալ.

Պիտի՛ որ կեանքում

Չկարողանար երբէք ընդհատել

Իր ճանապարհը առաքելական:

Բայց նա՝ Ուսուցիչ,

Ի՜նչ էլ որ լինէր,

Պիտի՛ որ դառնար մեռած խազերի

Առաջին դպիր,

Միակ քերական.

Թաղւածը պեղէր,

Շաղւածը թեղէր,

Բերէր մէկտեղէր

Մեր խաղ ու տաղի մօտիկ-հեռական...

Նա՛,

Որ ծնւել էր ապրելու կեանքով մի ընկերական,

Ուրախանալու միայն ազգովին,

Տրտմելու դարձեա՛լ ամբողջ համայնքով, –

Հիմա ստիպւած ապրում էր մենակ՝

Մենաւո՛ր ծառի խշշոցով տխուր,

Մենաւոր ծառի ամբողջ հմայքով:

Միայնա՜կ մի ծառ,

Պտղատո՛ւ,

Հսկա՛յ,

Որին առիթով և կամ անպատճառ

Անվերջ փայտլեխում ու քարում էին,

Պտղի պտկումին խանգարում էին

Մէ՛կ օր, տասնըմէ՛կ,

Բայց... քանի՞ տարի,

Եւ մի՞թէ ցմահ...

Եւ ինչպէս կոպը վտանգի դէպքում

Աչքերն է ծածկում բնազդով բարի,

Այդպէս, Վարդապե՛տ, այդպէս էլ հիմա,

Կտրելով իրենց խորդուբորդ ուղին,

Ոտներդ են ահա տալիս զարտուղի՝

Էջմիածնից քեզ հեռացընում,

Տանում և մի օր... Պոլիս հասցընում:

ՂՕՂԱՆՋ ՊՈԼՍԱԿԱՆ

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Նախ՝ յունական մի հետերա,

Ապա՝ տիկին Բիւզանդիոնի,

Այնուհետև՝ տաճկած խանում, –

Իսկ իմ նախնին՝ կռւից դարձող

Կնակարօտ մի վետերան,

Որ լեռնակոյտ տենչանքի հետ

Մշտախայտանք ծով խանդ ունի,

Եւ ինքն իրեն շւայտելով,

Ցոփ վատնելով

Ու հատնելով՝

Արդէն քանի՜ և քանի՜ դար

Քեզնից բնաւ չի կշտանում

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Դու՝ հետերա, տիկին, խանում,

Դու՝ պչրուհի մի կախարդիչ,

Արմաւալանջ, նոճեթարթիչ,

Մարմարայի պարեգօտով,

Բոսֆորական կապոյտ գօտով,

Մահիկայօնք, արևաչեայ,

Մի ըզգլխիչ սիրավաճառ՝

Դէմքով բարի, իսկ սիրտը չար,

Որ հնազանդ մեր ընտանուց սառեցընում,

Իր մատներին՝ ուզածի պէս՝ մեզ պարեցընում.

Շղթայում էր ոչինչ չարժող մի ժպիտով,

Մի ժպիտով,

Որ շատ շուտով

Պիտի բաշխէր ուրի՜շ մէկին,և

Շա՛տ հասկացող,

Քի՛չ զգացող՝

Անսէ՜ր, անկի՜րք, – լոկ շահագէ՛տ,

Լոկ հաշւարա՛ր-խելօք մի կին,

Որ ո՛չ կարգին մօտն էր տանում,

Ո՛չ էլ գոնէ կարգին վանում,

Եւ... մեզանից ամենամեծ յաջողակին,

Որ կարող էր Բիւզանդիոնում դառնար կեսա՜ր

Դարձնում էր շա՜տ-շա՜տ... միայն խեղճ անփեսայ...

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Հազարաւոր հայ պապերիս

Նախ՝ բորբոքել շինծու խանդով,

Յետոյ՝ փորձւած հոմանու պէս

Տրւած նրանց խենթ ափերին

Ու հրայրքի տենդ-տապերին՝

Հիւթերն ամէն և արիւնը,

Քրտինքը ծով և աւիւնը

Քամել ես դու քո արգանդով,

Իսկ երբ նրանք հէնց ժառանգից են խօսք բացել,

Դո՛ւ, որ գիտես կատւի նման ցնկնել դիւրին,

Փոխարկւել ես իսկոյն ջորու՝

Չորացել ես ու ամլացել...

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Քանի՜ անփուտ ու սերտ կորիզ

Քո հողերում մենք ենք թաղել,

Մինչդեռ պտուղն ո՞վ է քաղել:

Քանի՜-քանի՜ հայ սերունդներ

Ցանել են սերմ, ցրել հունդեր

Ու հասցրել բերք ու բարիք,

Ողջն՝ ուրիշի՜ն, իսկ մեզ՝ կարի՜ք...

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Շքեղ ու ճոխ, չքնաղ ու պերճ,

Արծաթակուռ ու ոսկերիզ:

Շուք ենք տւել քեզ դարերով՝

Մեր սրբատաշ սուրբ քարերով,

Մեր անասեղ նուրբ կարերով,

Մեր աչքերի փայլ ու ցոլքով,

Չճարւելիք-չեղած ճարով, –

Մեր քանքարով ու հանճարով

Պճնել ենք քեզ,

Զուգե՜լ-զուգե՜լ

Եւ... ամէն ինչ այլոց ձգել...

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Մետաղաթել դու մի հանգոյց՝

Մեր պատմութեան պարանոցին

Բախտի ձեռքով պնդւած մանկուց.

Դու՝ անջինջ գիր օրհասական,

Մենք՝ մի ճակատ խեղճ ու դալուկ.

Դու՝ նոր սֆինքս փոքրասիական,

Դու՝ դարաւոր մի հանելուկ.

Մենք՝ դարաւոր մի առեղծւած.

Դու՝ էն գլխից սրբապղծւած,

Եղծւա՛ծ,

Կեղծւա՛ծ

Մի չար տաճար,

Իսկ մենք՝ դարձեալ հաւատացեալ...

Պոլի՜ս, Պոլի՜ս...

Դու՝ դիւասիրտ-հրեշտակադէմ,

Ներսից՝ գեհեն,

Դրսից՝ եդեմ

Կերտւած ձեռքով մարդակերպար սատանայի...

Նոր էր պրծել հայ ջարդը նոր՝

Ադանայի,

Ու 30,000 հոգի հող էր մտել

Բայց չէր փտել.

Ելդըզ քեօշքի տէրն արնախում ու սևանուն

Սալոնիկում իր ձեռքերն էր դեռ լւանում՝

Գահը զիջած զաւակներին իր արժանի,

Որ նորաձև Եւրոպական տարազի տակ

Առժամանակ ծածկում էին ճանկ ու ժանիք.

Գրավաճառ խանութների ցուցափեղկում

Բուրում էին դեռ հեթանոս արբշիռ բոյրեր՝

Կախարդ ձեռքով ամենազօր Վարուժանի

Խառնըւելով Գողգոթայի ծաղիկների հոտին անթով,

Դեռ հրահան իր մատներով Սիամանթօն

Շանթագըրել էր կամենում կարմիր լուրեր,

Ու Թէքէեանն էր յղանում մի Յարութիւն հրաշալի, –

Երբ Կոմիտասն այստեղ եկաւ՝

Բոյ՞ն գտնելու,

Թէ՞... արթմնի քուն մտնելու...

Այդ գիշերը, ա՜խ, թող ձգւէր, երկարանար,

Այդ գիշերը թող քարանա՛ր,

Որ չբացւէր բախտորոշիչ օրն այն դժնի,

Ու քեզ հանէր

Պոլիս տանէր...

ՂՕՂԱՆՋ ՆՎԱՃՄԱՆ

Թզուկ ծառերը հեշտ են չորանում

Տաք ու պաղ քամուց,

Քերծւածքից անգամ,

Ճղակտրումից:

Վիթխարի մայրին կրկին նորանում,

Շիտակւում է շուտ՝

Մինչևիսկ անգութ ճղակտրումից

Խորունկ նոր վէրքին գտնում է նոր ճար՝

Ապաքինւելով բուժիչ այն խէժով,

Որ ուրիշ դէպքում կոչւում է... հանճար:

Եւ ահա նորից նրա թարմ վէրքի

Բերանն է գոցւում,

Ու բացւում նրա բերանփակ հոգին,

Ու բացւում այնպէ՛ս,

Որ բնաշխարհի զովի ու շոգի

Յարութիւն տւող շունչն է զգացւում

Պոլսոյ թաղերում հայրենապապակ:

Բացւում է նրա հոգին բերանփակ

Ադրիականի ու Մարմարայի հեռու ափերին,

Եւ ինքնամոռաց-ցնծուն ծափերի

Որոտից մի պահ

Ծովերն իսկ հպարտ

Ուռչում են թէպէտ, զարկւում ափերին.

Բայց... մի այնպիսի հարւածով զգոյշ.

Բայց այնպէ՛ս անձայն, համրացած այնպէ՛ս,

Ինչպէս... նկարին Այվազովսկու...

Մի հայ վարդապետ՝

Ո՛չ միայն անզէն,

Մինչևիսկ առանց խաչ ու արծաթի.

Եկել էր՝ նորից Պոլիսն առնելու.

Եւ անառ Պոլիսն իսկապէս առաւ,

Բայց ոչ թէ իբրև գէօռբագէօռ Ֆաթիհն՝

Ահեղ հորդայի սանձը ձեռներում,

Զէնքով ու զօրքով,

Բարբարոս ձեռքով

Կրակի մատնած հիւսիս ու հարաւ:

Նա անառ Պոլիսն իսկապէս առաւ,

Վերագրաւեց, միայն թէ... երգո՜վ.

Մի երգչախմբով ամենասասան.

Որ նա՝ գողթենցուց սերւած երգասան.

Խորին խորհրդով կոչել էր Գւսան.

Մի երգչախմբով, ուր ձուլւել էին

Շուրջ երեք հարիւր պարման ու կուսան.

Մի խումբ վիթխարի՝

Մասեաց մայիսեան եղեգնուտի պէս

Բազմասոսափուն.

Վանայ լճի պէս ծփան ու ծափուն,

Արաքսից առոյգ, Եփրատից հոսուն,

Բայց Արագածից շեշտւած ու հաւաք, -

Շուրջ 300

Հնազանդ, խոնարհ ու հլու զաւակ,

Հնազանդ, խոնարհ ու հլու մէկին,

Որ դաժան կեանքի ահեղ տաժանքով

Իր հայր դառնալու իրաւունքն անգին

Փոխել էր դրա լոկ երազանքով,

Եւ հիմա...

Յանկարծ շուրջ 300 սիրելի զաւակ՝

Հո՛ր շնչով շնչող,

Հո՛ր ձայնով հնչող.

Մի սի՛րտ, մի հոգի՛, մի կա՛մք, մի արի՛ւն:

Շուրջ 300...

Իսկ ինչո՞ւ երեք:

Հա՛յր սուրբ, վե՜ց էր պէտք,

Այո՜, Վարդապե՛տ,

Պէտք էր 600,

Որ... մեր վեցդարեայ ահեղ որբութեան ամէ՛ն մի տարուց

Վեց հարիւր տարի անվերջ շամփուրւած,

Փայփայանքից զուրկ ու չհամբուրւած

Մեր ժողովրդի մրմուռից գոչէր

Ամէ՛ն տարւայ դէմ մի՛ անմեղ բերան.

Եւ... ա՛յն քաղաքում, որ շէները մեր

Իր լեզւով ասած դարձրեց վերան՝

Ջարդելով սիւներ, ձեղուն ու գերան,

Եւ... այն քաղաքում, որ վեց դար արբեց

Մեր գինով, արեամբ և արտասուքով,

Մեր հագուստի հետ, մեր մաշկն էլ գոփեց,

Պղծեց ա՛յն, ինչ որ մենք էինք պաշտում՝

Մեր սուրբ սուփրայով կօշիկը սրբեց,

Ոտքերը լւաց մեր հացի տաշտում...

Շուրջ 300՝ պարման ու կուսան՝

Մի համահաւաք-բազմամի ուսան,

Որ առանց մի պուտ արիւն թափելու

Եւ առանց դաւի, առանց խաբելու,

Մի դաշնամուրով ու սրինգ փողով,

Վեց հարիւր շուրթով ու ձեռքով մի զոյգ,

Թէ յարուցելով լաց ու արտասուք՝

Ապա յուզելով, ո՛չ ահ ու դողով,

Թէ յարուցելով կանչ ու աղաղակ՝

Ապա ցնծութեամբ, ո՛չ թէ երկիւղով, –

Առա՛ւ-նւաճե՛ց-գերե՛ց մի քաղաք,

Որ մի քաղա՜ք չէր, ո՛չ էլ տէրութիւն,

Այլ միանգամից երկու մայրցամաք՝

Մի երկկողմանի եանոսեան դիմակ –

Կիսով ասիական ու եւրոպական

Մէկին՝ միջնաբերդ,

Իսկ միւսին՝ մատոյց,

Այստեղ՝ ապական,

Իսկ այնտեղ՝ այտոյց...

Եւ նա՛, որ երեկ տիրեց Եւրոպան

Ու հիմա դարձել Ասիան էր գերում,

Նա՛, որ ընկել էր մի յուռթի խոպան

Եւ իր քրտինքով ջրած հերկերում

Ե՛ւ խոփ էր ինքը, և՛ լուծ, և՛ ճոպան,

Սերմնացան այնպէս՝ ինչպէս որ տափան, –

Հիմա թերևըս նա զուր էր ուզում

Պոլսում բաց անել երաժշտանոց.

Չէ՞ որ նա ինքը մի մարդ էր թէպէտ,

Հազարի նման մի հայ վարդապետ,

Մի մարդ էր,

Սակայն կարծես մի մարդ էր բազմահատորեայ,

Մի մարդ էր,

Աակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա՝

Երգիչ, նւագող,

Խաղեր հաւաքող,

Որքան խմբավար՝

Նոյնքան ուսուցիչ,

Որքան հնագէտ՝

Մեռած խաղերի գաղտնիքը լուծող,

Նոյնքան պատմաբան՝

Դարաւոր երգի մայրուղին գծող.

Եւ մի երգահան, և մի տաղաստեղծ.

Որի քրտինքի ամէն մի կաթիլ

Դառնում էր նոր երգ ու մի եղանակ.

Ե՛ւ աստւածային մեր Պատարագի մի նոր հեղինակ,

Ե՛ւ զաւեշտական օպերետայի ուրախ խաղաստեղծ, , –

Մի մարդ,

Որ սակայն կարծես թէ մարդ էր բազմահատորեայ

Մի մարդ,

Որ սակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա...

Եւ ահա նրա կախարդ ձեռքի տակ

Ծերուկ խազերը դառնում են կարծես անլեզու մանուկ,

Որ կամաց-կամաց իր թոթովախօս լեզուն է բանում,

Թո՛ղ որ դեռևըս ինչ-որ տեղերում թլիկ է տալիս,

Բայց կանցնի և՛ս մէկ-երկու տարի. –՝

Էլ հա՜մրը որտեղ, էլ ի՞նչ փակբերան...

Մարմին է դառնում Անուշ օպերան,

Որ էլ հարց չտայ հեգնող Ֆիգարոն,

Թէ ո՞ւր են հապա Մոսին ու Սարօն...

Մարմին է առնում Անուշ օպերան.

Եւ ժողովրդի

Ընդերքից յուռթի

Միևնոյն տարում լոյս աշխարհ եկած

Նոյն ժողովրդի

Կարեվէր սրտի

Հոգսերից, ցաւից, յոյսերից երգած,

Նոյն հողը հերկած

Սերմնացան երկու

Մէկտեղ են բերում բերքը պանծալի՝

Սիրով գումարում հանճար-հանճարի...

Մինչ ինքը այստեղ՝

Արդեօք Բերայի Բանկալթի թաղո՞ւմ.

Արդեօք Իշխանաց կղզո՞ւմ ման գալիս,

Թէ՞ քաղաքամերձ չքնաղ Հայ գիւղում, –

Մինչ ինքը այստեղ՝

Իր միտքը լողում

Թողնում է Բերա–Բանկալթի–Պոլիս

Ու հասնում նորից

Ո՞ւր... Էջմիածի՛ն:

Ա՜խ, նրանք այնտեղ յաճախ, շա՜տ յաճախ

Խուց էին մտնում լոկ լուսաբացին,

Իսկ ամբողջ գիշե՜ր...

Եւ ամբողջ գիշեր

Ծերուկ մոկացին...

Ինչպէ՞ս չյիշել

Որքան էլ թւայ անցած ու հեռու:

Նա ճեմարանի պահակն էր ծերուկ

Անտուն ու անտեղ այդ Նախոյ քեռին:

Նրա մացառփուշ խառնակ յօնքերի

Տեղ-տեղ փլուզւած կամարի վրայ

Դարադարսւած էին կնճիռներ մռայլ՝

Ամէն մէկն ասես կամարին վայել

Մի-մի ձեղնափայտ, փոքր ու մեծ գերան,

Ու թէ ծռմռւած վերից ու տակից,

Ապա ճակատի պաղից ու տաքից:

Եւ ամէն անգամ, երբ Նախոյ քեռին

Իր իսկ մտքերի քամուց սարսւելով՝

Կամարն էր ցնցում քանդւած յօնքերի,

Գերաններն անվերջ վեր ու վար թռչում,

Հա՜ ճօճւում էին, բայց չէին փլչում...

Թաղել էր քեռին՝ ինչ ունէր կեանքում,

Թողել հայրենի Սասուն–Մոկս–Շատախ.

Եւ հիմա զրկւած տեղից ու տնից,

Մենակ չորգլուխ՝ պահակ էր վանքում:

Եւ ամէն գիշեր սոսինձ սաների

Կպչուն խնդրանքով և աղաչանքով

Խեղճ Նախոյ քեռին կամայ-ակամայ

Դառնում էր կրկին Սասուն–Մոկս–Շատախ՝

Միշտ սկսելով

– Է՜հ, լաօ՛, մատա՜ղ...

Ու նոյն աննվազ խոր հառաչանքով

Ամէն օր պատմում Սասնայ մի ծռից

Քուռկիկ Ջալալուց, կեծակէ թրից,

Ագռաւաքարից

Ու Ծովասարից:

Դիցաբանելով վիպում էր քեռին,

Բայց և վիպածին խորունկ հաւատում՝

Ապրում նրանց հետ, նրանց պէս դատում,

Նրանց աչքերով սիրում ու ատում:

Վիպում էր քեռին ու երգում տեղ-տեղ.

– Դառնամ զողորմին...

Ազգին ու տոհմին...

Ու նորից վիպում ու երգում հերթով

Իր ծերունական խզւած կոկորդով.

– Էնոր լէ ծծէ՜ր-լուսնակ էր ջուխտակ

Մեզի լոյս տալու...

Էնոր լէ ճակա՜տ՝ մէյդան էր, լաօ՛,

Քուռկիկ Ջալալու...

Եւ Նախոյ քեռու միամիտ մտքով

Ինչպէ՞ս անց կենար,

Թէ ինչքան գնար՝

Այնքան աւելի յաճախ կը յիշւէր

Այն խելօք սանից, որ յետոյ թէպէտ

Հագաւ սև սքեմ, դարձաւ վարդապետ,

Բայց ուշք ու միտքը տւեց երգերի:

Նախոյի մտքով ինչպէ՞ս անց կենար,

Թէ միշտ յիշւելիս՝ ինքը խեղճ քեռին

Կը կանգնէր կողքին ինչ-որ Վագների:

Այո՛, Վարդապետ, վիզը ծռելով

Այդ խեղճ ու կրակ անգրագէտ քեռին

Կողքից էր նայում գոռոզ Վագներին

Եւ պահանջո՞ւմ էր,

Թէ՞ աղաչում էր,

Որ դու քո զօրեղ Սասնայ ծռեր-ով

Խրատես նրա Նիբելունգներ-ին.

Ձեռքի դէմ՝ բազուկ,

Շուրթի դէմ՝ բերան,

Օպերայի դէմ՝

Քո նոր օպերան...

Քո ժողովուրդը՝ արեան ծովերում,

Նորոգւող վէրքի անլուր ցաւերում,

Իսկ նրա որդիք՝ պատմութեան մուժից

Գոռ գոչում էին իրենց յաղթ ուժից,

Կենաց ու մահու պայքարից արդար:

Այստեղ էր ահա որ Դաւթի կողքին

Գալիս էր կանգնում մի Կարմիր Վարդան

Ու հանում էր քեզ Պոլսոյ Բերայից

Դէպի Աւարայր ու Տղմուտ կանչում, –

Եւ քո ականջում

Խմբերգն էր հնչում

Այն հերոսական նոր օպերայից,

Որ այս անգամ էլ կոչւում էր Վարդան...

ՂՕՂԱՆՋ ՄՐՑԱՎԱՐՏԻ

Եւ մէկ անգամ յաղթարշաւով

Արդէն անցած կէս Եւրոպան

Այնուհետև նւաճելով սիրտն Ասիայի,

Խլացնելով Նէյնիմական ու սազային

Երգացաւի ծանըր նոպան`

Հիմա նորից հրաւիրւեց նա Եւրոպա,

Կանչւեց Բէռլին, յետոյ` Փարիզ:

Ականաւոր երաժիշտներ ողջ աշխարհից`

Չմահաւա՛տ, բարձրաճաշա՛կ, անմիաբա՛ն,

Միջազգային Ընկերութեան Համաժողո՛վ:

Եւ սիւնազարդ սրահներում լուսաողող

Իւրաքանչիւր ժողովրդի երգ ու խաղից`

Զեկուցումներ,

Իւրաքանչիւր ժողովրդի պար ու սազից`

Երգ-ցուցումներ:

Իսկ բովանդակ ու բազմազգի Արևելքից`

Մէ՛կը միայն...

Ուրիշները, սրտի դողով,

Զեկուցման հետ բեմ են հանում

Նւագախո՛ւմբ, պարե՛կ, երգի՛չ:

Իսկ սա՜... ինքը մեկնաբանում,

Ինքն էլ ձեռքը ծոցն է տանում,

Ծոցն է տանում

Ու... դուրս հանում

Օրկեստրի տեղ միայն մի... պարզ ծիրանի փող

Եւ, փոխանակ մենակատար անհատների

Ինքն է յանձնում իր շուրթերին ու մատներին,

Ու... մի փոքրիկ փայտէ մի փող

Մերթ հնչում է օրկեստրային ամբողջ թափով

Մերթ` դայլայլում ու գեղգեղում,

Մերթ ժայթքում է ու մէկ զեղում

Մերթ կուտակում ու բարդում է,

Մերթ` խենթ հոսքը մատով նեղում

Ուզածի պէս հունից շեղում

Ու վերջում էլ աւարտում է

Ինքը` ինչ որ հանգոյց կապով,

Իսկ դահլիճը` ընդոստ ծափով:

Յետոյ փողը ծոցն է տանում

Ու վերստին մեկնաբանում,

Եւ մի վայրկեան տալով դադար,

Նորից դառնում մենակատար`

Ինքն է երգում սրտի ձայնով...

Ա՜խ, Վարդապե՛տ, նորից այնօր

Մտքերից` մէգ, աչքերից մուժ դու ցրեցիր,

Աշխարհում մեզ դու պարզերես դարձրեցիր,

Իսկ ինքըդ քեզ`

Կրկի՛ն յաղթող մենամարտիկ,

Որ ծափերի տարափի տակ

Ցած է իջնում բեմից մարտի,

Ցած է իջնում,

Որպէսզի նոյն այդ ձեռքերով,

իբրև հերոս

Դեռ կենդանի՜

Վեր բարձրանայ... պատւանդանի

Edited March 8, 2007 by hravart

[hravart]

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ

(Դասական Ուղղագրութեամբ)

V. ԵՂԵՌՆԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ

ՂՕՂԱՆՋ ԸՆԴՀԱՏՒԱԾ

ևրոպայից նա վերստին սիրով դարձաւ

Իր Գուսանին և խաղերին

Իր Անուշ-ի նոր մասերին,

Իր Վարդան-ի գոռ բառերին:

Հնչիւններից պիտի կերտէր մի յուշարձան,

Որ հաւասար պիտի լինէր

Իր վեհութեամբ Սասնայ սարին.և

Պիտի երգով ողորմի տար

Բաղդասարին, Սանասարին

Ու նզովէր Մսրայ չարին.

Հորովելով Դաւիթ տղան

Պիտի մենակ՝

Անեզ-անլուծ

Գեղջուկի տեղ գութան քաշէր,

Յետոյ՝ զօրքին հանգիստ թողած,

Մսրայ տիրոջ սիրտը խաշէր.

Պիտի՛, պիտի՛...

Վարդապետի

Գիշերածալ վեղարի տակ

Բացւում էին լուսաթաթախ առաւօտներ՝

Մէկը մէկից պայծառ ու տաք,

Մէկը մէկից վառ ու յստակ,

Կրծքի ներքոյ սիրտը թնդուն

Կարծես անվերջ նոյնն էր պնդում՝

Երաժշտի՛ր:

Ամէնակուլ խորշակի դէմ ու երաշտի՝

Երաժշտի՛ր :

Թշնամու դէմ ահեղացող

Օղակի դէմ յար նեղացող,

Ընդդէմ նրա երգի, ձայնի , նրա շեշտի՝

Երաժշտի՛ր :

Մինչև մահըդ հրաժեշտիր ՝

Երաժշտի՜ր:

Երաժշտում և դեռ պիտի

Յորդաբխուն երաժշտէր:

Վիշտ երգելով՝ ցրէր վշտեր,

Յոյս երգելով՝ հաւատ շեշտէր,

Սուտը հերքած՝ ճիշտը ճշտէր,

Բայց...մի ահեղ գեշերւայ մէջ

Արիւն հագան կանաչ դաշտեր,

Եւ յոյս, հաւատ, կեանք ու անուրջ

Օր-ցերեկով յանկարծ դարձան մի վատ երազ.

Օդում կախւեց

Աշխարհակալ մի պատերազմ...

ՂՕՂԱՆՋ ՏԱԳՆՊԻ

Օդում կախւեց աշխարհակալ մե պատերազմ,

Իսկ գարո՜ւն էր...

Լեռնաշխարհի կատարներին

Ձիւնը՝ կիսւած պատառների,

Արատսւում էր գլուլ-գլուլ

Շրջանցելով լեռ ու բլուր

Առու դարձած

Հոսրւմ էր ցած

Այնքան սիրած ու չսիրած բարձունքներից,

Եւ խառնելով պուտ-պուտ արցունքն արցունքներին՝

Հովիտներում լացն էր փոխում հեցկլտոցի

Ու գալարքով վիշապ օձի

Ձոր ու կիրճ էր իրեն գցում.

Դառնում էր գետ, մի գետ ելմա՜ն,

Ու չէր գտնում խօսքեր ներման՝

Ծանր խաբւած կնոջ նման...

Ողջ աշխարհում՝

Մահ ու արիւն,

Իսկ գարո՜ւն էր...

Ծաղիկներն են աչքով անում այստեղ-այնտեղ,

Եւ ամէն թուփ, ամէն ցօղուն

Դառնում է լար մի իւրովի, դառնում ստեղ՝

Երգում քամու մատների տակ:

Օրը՝ օրին, և օդն արդէն

Մեղմ է այնպէս, հողն այնպէս տաք,

Ասես համայն աշխարհով մէկ

Մի մայր բարի, սիրագորով,

Մանուկ հողն է ջերմացըրել

Իր բերանի տաքուկ գոլով...

Մարտե՛ր,

Ջարդե՛ր,

Հո՜ւր ու հրդեհ,

Արնակոլոլ հազա՜ր սրտեր,

Իսկ գարո՜ն էր...

Եւ շողակաթ առաւօտներ

Ջինջ ցօղով են թրջում ոտներ,

Թաւ սաղարթով ծառեր զուգում

Ծաղիկներով ու կանաչով

Պճնում ոչ թէ լոկ արօտներ,

Սարահարթներ,

Այլ մինչևիսկ ոտնահարւած արահետներ...

Ամենուրէք քոյրեր ու մայր

Հարազատի մահ են կոծում,

Իսկ մի թռչուն յիմա՜ր-յիմա՜ր

Ինչ-որ ուրախ երգի համար

Ողջ ժամանակ ձայնն է փորձում...

Ամէն ծառից՝ նոր մի տաղիկ,

Ամէն քարից՝ նոր մի խաղիկ.

Եւ դաշտերում՝ շաղն է շողում,

Ու ծաղիկներ են փողփողում,

Իսկ մի համեստ ծաղկածաղիկ

Աշխատում է ոտքի ելնել՝

Մի կերպ շտկել ծռւած ցօղունն

Ու...ոչ մի կերպ չի յաջողում...

ՂՕՂԱՆՋ ՆԱԽՃԻՐԻ

Ծնկածաղկի պէս

Մեզ էլ չաջողւեց ոչ միայն նորից

Շտկել վեցդարեայ ցօզունը մեր կոր

Այլ բարբարոսի նոյն դաժան ձեռքով

Ցօղունն այս անգամ արմատից հատւեց

Հակական հարցից Թուրքիան ազատւեց

Հայաստան երկրում հայ չթողնելու մի ահեղ ելքով,

Որ ոչ լսւած էր ոչ էլ տեսնւած

Մարդկային ցեղի երբևէ կրած անպատւութեան մէջ

Եւ մինչև անգամ իրենց թուրքերի

Արիւնով հունցւած սև պատմութեան մէջ:

Մի ո՜ղջ ժողուուրդ մէկ-մէկ թրատել,

Մի ամբո՜ղջ անտառ արմատից հատել...

Եւ կոյսեր որոնց ծոցի մէջ լուսէ

Լուսնի լուսն անդամ ծածուկ չէր հոսել,

Որ երկչոտ էին ինչպէս եղջերուն,

Որ աննիւթ էին ասես յօրինւած

Մի հովւերգկան վէպի էջերում.

Աղջիկներ,

Որոնք անպարկեշտ բառից ու շոյիչ խօսքից

Երկնքի նման բռնկւում էին շիկանքով ոսկի.

Ամօթխա՜ծ, մաքո՜ւր, լուսաւո՜ր կոյսեր,

Որ ֆրանսերէն անգիր գիտէին

Լամարթին, Վիյոն, Ալֆրէդ դը միւսէ

Եւ անգլերէն

Խենթ Օֆելիայի պէս այժմ ցնորւած՝

Խելագարւածի իրենց ճիչերում

Դարձեա՜լ մոռանալ չէին կարենում ա՛յն դժոխքը սև

Եւ բռնաբարող ա՛յն ասկեարներին,

Ա՛յն ենիչերուն,

Ա՛յն անասունին ասուն, բայց անբան,

Որի բութ գլխի կեղտոտ փռչերում

Եթէ խլւլում-շարժւում էր մի բան,

Ապա մարդկային միտքը չէր, օ՜, ո՛չ,

Այլ...միայն ոճիր:

Մարդի՛կ, որ չունեն մարդկային ոչինչ,

Մարդի՛կ որ մա՜րդ չեն,

Այլ աւելի շուտ մարդակերպ կապիկ.

Որ եօթ տարին մէկ չեն տեսնում նոյնիսկ օճառի երես,

Տասը տարին մէկ չեն փոխում շապիկ,

Եւ սուր բահ է պէտք,

Որ մարմինների սև տարթը քերես, –

Հիմա ամէնուր

Նորապսակի սուրբ առագաստ են պղծում անպատիժ,

Հայոց մայրերին անում անպատիւ...

Լլկւողները թող գոչեն «հրէ՜շ»,

Սակայն ո՞վ գոչի ու լուծի վրէ՛ժ,

Թէ տղամարդիկ՝

Հեռու և մօտիկ՝

Դարձել են արդէն լէշ ու փորոտիք...

Եւ մարդի՛կ,

Որոնց բիրտ պչեղների քրտնքահոտից

Անգամ յոպոպը իր շունչը կտար,

Ճխլտում էին նոյն այդ ոտներով

Մեր մանուկներին դեռ նորատոտիկ,

Մեր մանուկներին՝ լոյսի պէս արդար,

Առաւօտի պէս մաքուր ու գերող,

Գարնան պէս բուրող...

Եւ մարդիկ, որոնց աչքերը ճպռոտ

Յիշեցնում էին ոտաց ճանապարհ,

Եւ որոնց միտքը – դաւաճանաբար –

Չէր կտրում այնքա՜ն, մինչևիսկ այնքա՛ն,

Որ այդ ճպռումից կարող են փրկւել

Եթէ...լւացւեն օրը մէկ անգամ, –

Միևնոյն մարդիկ

Մեր սուրբ մայրերի հանճարներ ծնած սիրտն էին փրթում

Եւ չգոհացած սառն ու տաք զէնքից՝

Մօր աչքի առջև

Քարերով էին փշրում ու ջարդում

Գանգերը նրա՜նց,

Ովքեր ստեղծում

Ու բանաստեղծում,

Հրաշքներ էին Աստծոյ պէս կերտում

Եւ եթէ Աստծուց տարբերւում էին,

Ապա այնքանով,

Որ նա անգոյ էր, իրենք՝ իրական:

Եւ հիմա սակայն

Ձեռքն անասնական

Ջնջում էր և այդ տարբերութիւնը,

Ջնջում էր քարով,

Հայոց աշխարհի հայկական քարը

Ջարդում-փշրում էր հայոց քանքարը...

– Ո՛վ արդարութիւն,

Թող որ ես թքեմ ճակատին քո քար,

Գոչել էր մէկը քարերով ջարդւած այդ հանճարներից,

Գոչել ո՛չ հիմա,

Այնժամ էր գոչել,

Երբ խուժանն այս նոյն

Արիւնով հարբած գազանի նման

Դրդւելով միայն վայրենուն յայտնի իր պատճառներից,

Ո՜րերորդ անգամ մոխիր էր թողնում

Մեր արտ ու այգուց, մեր տաճարներից:

Եւ հիմա՛,

Հիմա՜,

Երբ կոտորա՛ծ չէր, երբ ջա՛րդ չէր,

Այլ մա՜հ

Մահ համատարա՛ծ և համազգայի՛ն,

Մահ ծերի՛,

Մանկա՛ն,

Խեղճի՛

Հսկայի՛,

Երբ մահւան մրրիկ,

Երբ մահւան բուք էր, –

Այլևս որտե՞ղ, որտե՞ղ էր թուքը,

Որ արդարութեան ճակատը փակէր:

Ս՜խ չորացել էր հայոց աշխարհի բերանն ու բուկը,

Էլ ինչպէ՞ս թքել,

Եւ այդ ո՞վ թքէր,

Թէ հայոց երկրում էլ մարդ չէր մնում,

Բովանդակ մի ազգ թէ կուլ էր գնում

Թուրք եաթաղանի պաղբոց պողպատին,

Հայոց հայալիք Տիգրիս-Եփրատին,

Սև արաբների շէկ անապատին՝

Օ՜րը ցերեկով,

Ո՛չ թէ աննկատ:

Եւ ունեցե՞լ էր արդարութինը երբևէ ճակատ,

Օ՜, ո՛չ, նա ունէր միմիայն քամա՛կ,

Քամա՛կ մի խելօք,

Որ շուռ էր տւել մի բնաջնջւող հինաւուրց ազգի՝

Նախապէս նրան զրկելով զարկող ու փրկող բազկից:

Ու թէ կար ճակատ,

Դա ռուս-տաճկական այն ճակատն էր լոկ,

Որ մօտենում էր՝

Ասես լսելով

Կտրւողների,

Կոտորւողների

Ահաւոր ճիչը,

Եւ – մէկ էլ յանկարծ – չգիտես ինչու

Բռնում էր ճամփան արագ նահանաջի՝

Թոյլ տալով իջնի

Եւ զարկը վերջին,

Կարծես եղածը դեռևս քիչ էր...

Եւ սակայն նրանց մեղքն ի՞նչ էր, ի՞նչ էր,

Անաստւա՛ծ Աստւած,

Ինչո՞ւ էր արւում այնքան անօրէն

Եւ ահեղ մի դատ:

– Կար երկաթուղի,

Որ պիտի անցնէր Բեռլինից – Բաղդադ,

Բայց ինչպէ՞ս անցնէր անապատներով այն օտարական,

Որտեղ կանաչը կայարանների դէմքը չի պատում,

Ու չկան շէներ, աւաններ ու տուն:

– Մեղքը հայինն էր, որ յօժարակամ

Չէր գնում ապրի շէկ անապատում,

Չէր լքում բնիկ հայրական տունը,

Իր բազմադարեան շէնն ու աւանը՝

Ամուր Կարինը, անառ Սասունը,

Իր ծոցւոր Մուշը, պտղած իր Վանը...

– Բովանդակ մի դար, դարուց աւելի՜,

Տենչանքն էր կիզում ռուսաց նաւերին.

Իրենց ձնառատ ու պաղ հիւսիսում

Երազում էին, կարօտով յիշում

Լուսեղ արևելք, արևոտ հարաւ,

Ու խենթ տռպանքի խօսք էին բանում

Այն Դարդանելին՝ պչրուհուն պառաւ

Որ չէր դիմանում

Առանց հոմանու,

Բայց սրանց ինչո՞ւ թողնում էր ծարաւ,

Նազը՝ նազ, սակայն...Յետո՞յ, ի՜նչ դառաւ, –

Եւ ահա ռուսներն է՛լ չեն դիմանում:

Մեղքը հայի՜նն էր.

Նա թուրքի աչքին այլ բան չէր թւում,

Քան յաջող քամի

Եւ մի առագաստ, որ ինքն է պարզւում

Մօսկովի կամին...

... Այս շարժիչների թանկ էժան դարում

Նաւթի փոխարէն, ի ցաւ խեղճ հայի

Դեռ անգլիաում ջուր չէին վառում:

Բոլոր ծովերը ՝ նոյն անգլիաին,

Մինչդեռ նաւթի ծովն, ա՛յ, Մուսուլումն է:

-Եւ մեղքը ո՞ւմն է, –

Իհա՛րկէ հայինն...

Արդէն օսմանեան կաւէ հսկայի

Ծեփն է ճաքճքւում

Ու մէջքը ճկւում՝

Բանականութեան տաքուկ շողերից.

Ռումին ու բուլգար, սլովակ ու սերբ

Պոկւել են նրա կաւէ կողերից:

Նոյն աններելի մտքին է հակւում,

Նոյն ախտով նաև հայն է վարակւում՝

Իր մասն է ուզում իր իսկ հողերից,

Գրոշ է ուզում իր այն փողերից,

Որ յափշտակել

Եւ ճչալ ուզող բերանն են յետոյ քացիով կապել:

Ու դժգո՞հ է նա,

Եւ ա՞յդ է ուզում անխօս ակնարկել:

Ուրեմն պարզ է. նա յանցագործ է,

Եւ պիտի ջնջւեն իր էգն ու որձը:

– Եղունգ են քերծում, պտղունց են մաշում,

Ժայռից վանք կերտում, քարից նուռ տաշում

Դարպասի աչքին յօնք-կամար քաշում,

Արձան են ձուլում, շինում ապարանք,

– Եւ մեղաւու են այստեղ էլ նրանք –

...Հաշիշ չեն ծԽում,

Խմում են գինի,

Ապրում անթառամ և առաքինի,

Չեն պահում հարեմ

Ոչ էլ ներքինի,

Եւ չունեն մոլլա,

Որ կապի չալմա.

Նրանց քեշիշը վեղարաւոր է

– Եւ մեղաւոր են –

– Ձեռքի հետքերը նրանց հայրերի

Կնիք են դրել այս նոյն վայրերին՝

Իբրև սեպագիր

Կամ շաղախ ու կիր,

Իբրև շիրմաքար

Կամ որմնանկար,

Իբրև մագաղաթ

Կամ լեռծակ-ջրանցք...

– Եւ ո՞ւմն է մեղքը, –

Իհա՛րկէ նրանց...

– Ինչպէ՞ս չկտրել այն կոկորդը չար,

Որ ցաւից յանկարծ կարող է ճչալ,

Կարող է հայցել փրկութիւն ու ճար...

– Պիտի ազատւել այն լիրբ աչքից էլ,

Որ երազանքից շողում է պայծառ

Եւ կամ մատնում է ապրած կսկիծը

Ու դրանով իսկ դառնում է պատճառ,

Որ օտարները – լացողին խղճան՝

Տեսնելով նրա աղի արցունքը –

– Ինչպէ՞ս չջարդել յանցաւոր ծունկը

Եւ այն մեղսակից յամառ արմունկը,

Որոնց հենւելով՝ մարդը արնաքամ

– Եւ գազանն անգամ –

Ուզում է դուրս գալ ժանտ գերութիւնից –

Ուրիշ աւելի յանցաւոր բան կա՞յ:

Դեհ եկ, մի ելնի համբերութիւնից,

Դեհ եկ թուրքօղլի ցաւից մի վնգայ...

– Կեանքում կան բաներ, որոնք չեն քերւում,

Ինչպէս չի քերւում արիւնը սրտից

Կամ գոյնը վարդից:

Կեանքում կան բաներ որոնք չեն ներւում

Ինչպէս դրացուն,

Այնպէս էլ համայն մի ժողովրդի,

Չի ներւում և այն

Ինչը կոչւում է առաւելութիւն...

– Եւ այդ ահռելի յանցանքի դիմաց

Դեռ պահանջում էք ներման վեհութի՞ւն

...Նրանք գիտէին սիրել ու ատել,

Գիտէին խորհել ու համեմատել,

Խոյս տալ ցաւերից, դաւերից ծպտեալ,

Ծարաւել լոյսին, արևին ժպտալ:

Թէ անսահման էր նրանց տանջանքը,

Անծայր էր նոյնքան և անրջանքը,

– Ահա և նրանց ծանր յանցանքը...

...Ունէին նաև մէկ ուրիշ յանցանք,

Որ ահաւոր էր:

Գիտե՞ս, թէ որը.

Երբ մարդ ոչ մի կերպ չի կարողանում

Ընդմիշտ մոռանալ մի հիմա՜ր անուն՝

Ի՛ր իսկ անունը և ազգանունը:

– Ի՜նչ յանդգնութին, դուք հասկանո՞ւմ էք...

Եւ նա ուզում է նոյնիսկ չդատւե՞լ.

Խուսափել արդար կարգ ու կանոնի՞ց,

Ուրեմն... պիտե ա՛յլ կերպ ազատւել

Այդ լիրբ անունից և ազգանունից:

Իսկ դա անունն էր մի ամբողջ երկրի,

Ո՜ղջ մի ազգ էր դա կրում ու պահում...

Եւ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում,

Ուր ով ծանօթ էր հայոց հին գրին,

Հայոց պատմութեանն ու պատմագրին,

Դառնում էր դօկտոր ու պրոֆեսոր՝

Դեռ օրը նոյնիսկ չդարձած կէսօր.

Եւ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում,

Ուր մարդկայնութեան փութանց նոպայում

Շատերի համար դարձել էր փեշակ

Մեզ երկի՜նք հանել՝

Հային անւանել

Ասիական մթնում գիտութեան մշակ,

Է՛լ ջահ, է՛լ կերոն, է՛լ միակ փարոս,

Իսկ թուրքին կոչել բերտ ու բարբարոս՝

Որ պէտք է նրա հողը հայրենի

Վաճառքի դնել

Կամ մէջ-մէջ անել,

Որպէսզի... հոզը չմնայ խոպան, –

Հիմա լուսաւոր այդ նոյն Եւրոպան

Առանց շիկնանքի այնտեղ էր հասել,

Որ ժառանգներին կարմիր սուլթանի

Դասեր էր տալիս՝

Եղեռնի դասեր,

Դասեր նախճիրի, բարբարոսութեա՜ն,

Իրեն պահելով...դերը բոզութեան:

Այդ նո՛յն Եւրոպան

Նման չէ՞ր հապա

Հարբած-արնախում այն թուրք զինւորին,

Որ ձանձրանալով զառերից նարդու

Կամ թուղթ խաղալուց,

Իր թուրը դրած հայ յղի կնոջ սորբխորան փորին՝

Գրազ էր գալիս, թէ ի՞նչ կբերի.

Աղջի՜կ, թէ տղայ, –

Եւ մանկաբարձի նշտարի տեղակ

Թուրն էր կատարում կեսարեան հատում...

Իսկ նա կին չէր, ո՛չ, այլ Մայր Հայաստան,

Որի սրբազան ու տաք արգանդում

Մի լոյս մանուկ էր սկսում խաղալ.

Մի վահագնակերպ-դաւթադէմ տղայ.

Որ յղացել էր փրկութեան լոյսից

Ու սնւել էր մեր անմոռուկ յոյսից՝

Այն ճանապարհին որ դարաւոր էր

Ծանր ու խորդուբորդ:

Բայց Եւրոպան էլ ունէր ճանապարհ

Եւ որպէս ճամփորդ.

Նա...կռւացըրեց իրար հետ շներ,

Որ իր ճամփորդի բանը յաջողի:

Իրօք. ի՜նչ էլ որ լինէր-չլինէր,

Բայց պակաս չկար շան պէս հաչողի:

Եւ այս շնային գզւռտուքի մէջ

Շան թաթերի տակ քիչ մնաց կորչէր

Մի ողջ ժողովուրդ

բնի՛կ,

Տեղական.

Մազ մնաց դառնար թղթէ տեղեկանք

Մի աղգ, որ կուռքիր շատ էր ճանաչել,

Բայց որի... նոյնիսկ տոտեմը շուն չէր,

Այլ եզը հերկող,

Այլ ջուրը երգող

Եւ ամպրոպածին փողը՝ եղեգան...

Ու երկրագնդի այն ծանօթ մասում,

Որին Հայաստան, Հայք էին դոչում

Փարաւոններից մինչ Պուանկարէն.

Հիմա Օսմանի թոռները բռի

Վիլհելմ կայսեր հետ ուզեցին քերել

Դարերով հնչող «Հայաստան» բառի

Բոլո՜ր տառերը,

Նրա ապագան,

Մշահոտ ներկան

Եւ մինչև անգամ անցած դարերը:

Եւ համարեա թէ իրօք քերեցին,

Իսկ Գլադստոն–Ջօրջ Լլօյդները

Չխանգարեցի՛ն...

ՂՕՂԱՆԱՋ ԵՂԵՌՆԱԿԱՆ

Խանգարե՞լ, ինչի՞ համար...

Գարուն էր չեկած ամառ՝

Փուլ եկաւ երկնակամար,

Ձիւն մաղեց մեր բաց գլխին,

Ձիւն մաղեց՝ կրակի՝ պէս...

– Գարուն ա, ձուն ա արել...

Գետերը մեր երերման

Հոսեցին՝ կրակի՝ պէս...

Արունը ջուր ա դառել...

Ձորերը շիրիմ դառան,

Վիհերը՝ գերեզմանոց.

Ջուրը մեր տունն ա առել...

Ամէն քար՝ լուռ մահարձան,

Ամէն տուն՝ վաոման հնոց.

Բնաւեր հաւք ենք դառել...

Ինչքան բառ՝ ո՜ղջը մրմունջ,

Ինչքան երգ՝ ողջը լալով

– Զուլում էր, զուլո՜ւմ լաօ՛...

Թրի դէմ, սրի, հրի՝

Լոկ մանգաղ, լոկ բահ ու մաճ,

– Տնաւե՜ր, բնաւե՜ր լաճ...

Մեր հողը, մեր հայրենին,

Մեր երկիրն ամայացաւ,

– Սև հագիր, սևսիրտ մարէ...

Հինաւորւրց տոհմիկ մի ազգ

Չմեռա՜ւ, այլ...մահացա՛ւ.

– Գարուն ա, ձուն ա արել...

Գարուն էր, Ամառ եկաւ,

Ձագ հանեց ձորում կաքաւ,

Իսկ հայը զրկւեց ձագից.

Իր պոռթկուն թոնրի տաքից,

Իր մօրից, հօրից, եարից,

Իր բնից ու աշխարհից.

– Գարուն ա, ձուն ա արել...

... Ա՜խ ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ

Արհաւիրքն այն օրերի.

Աշխարքում ով մոռանայ՝

Ջուխտ աչքով թոց քոռանայ

Գառնարած-հովիւ-նախրորդ

Ետ չեկան սար-ձորերից...

Կէսօրին էլ ո՞վ երգեր.

– Սարերը հով չեն անում,

Իմ դարդին դարման անում...

Հնձւորը արտում մորթւեց

Իր ձեռքի սուր մանգաղով...

Խեղճ հարսը էլ ո՞նց երգեր

– Քաղւորին հաց եմ բերում,

Բերանը բաց եմ բերում.

Ձկնորսը Վանայ ծովում

Չփրկւեց ճարպիկ լողով...

Աղջիկը զո՜ւր էր կանչում,

– Իմ ծամթել տամ լողւորչուն...

Երկրի մէջ մարդ չնաաց՝

Մարդ թաղեր մարդու նման...

Ա՜խ մնար մէկը գոնէ

Ու կանչէր.

– Դլէ եամա՜ն...

Ա՜խ, ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ

Արհաւիրքն այն օրերի,

– Աշխարքում ով մոռանայ՝

Ջուխտ աչքով թոց քոռանայ

Ջահերը վառ մնացին

Ժամերգւող եկեղեցում,

Ժամհարին կախ տւեցին

Պարանից զանգակատան...

Ջաղացից աղուն բերող

Ալրոտւած խեղչ գիւղացուն

Իր սայլը դագաղ դարձաւ,

Ալիւրը՝ արնոտ պատան...

Մայրն ընկաւ՝ ծիծը թողած

Իր թմբլիկ մանկան բերնում.

Ծծի տեղ ցից խրելով՝

Խեղդեցին մինուճարին...

Տատն ընկաւ՝ ձեռքը մեկնած

կչկչան հաւի թառին.

Իր հիւանդ թոռան համար

Խորոտիկ ճուտ էր բռնում...

Կալի մէջ պապին ընկաւ,

Իր ոսկէ թեղն էր էրնում,

Որպէսզի տուրքը թուրքին

Օր առաջ շուտ վճարի...

Ով ծաղիկ հաց էր թխում՝

Խորովւեց թոնրի ծխում...

Ով հասել ուխտատեղի,

Վառել էր մոմը դեղին,

Մոմի դէմ իջել էր ծունր

Ու հայցում էր Աստըծուն,

Որ բաշխի մի լաճ տղա, –

Իր արեամբ մոմը մարեց՝

Չաւարտած «Տէ՜ր, քեզ մեղա՜յ»-ն

-Գարուն ա, ձուն ա արել...

-Խոցեցին ու ջնջեցին

Հատեցին հաստ ու բարակ

Հոշեցին ու տանջեցին,

Փշրեցին, տւին կրակ.

Վաթեցին արիւն-արցունք,

Ներկեցին ձոր ու բարձունք,

Քանդեցին երկինք մի լուրթ,

Մորթեցին մի ժողովուրդ

Հացառատ մի ողջ աշխարհ

Սարքեցին փշրանք-նշխար,

Սո՜ւրբ նշխար՝ շան բերանում, –

Ուզեցին մի հայ թողնել,

Եւ այն էլ...թանգարանում...

Գարուն ա, ձուն ա արել...

ՂՕՂԱՆՋ ԱՔՍՈՐԻ

Իզո՜ւր Աստծուն պաղատեցին...

Ալա՛ն-թալան,

Կեռ եաթաղան...

Ում որ պէտք էր՝ փողոտեցին,

Գազանաբար ճղոտեցին,

Խողողեցին սրածելով.

Քարափներից ջուրն ածելով՝

Դիակներով խեղդւողների

Ծանրացրին հոսք ու հոսանք,

Չհարցնելով մանուկ ու ծեր:

Եւ ո՞վ կոծէր,

Կուրծքը ծեծէր.

– Էս ի՜նչ քեաֆուր դարի հասանք...

Իզո՜ւր Աստծուն աղաչեցին...

Թէ բիւրերով հայ խաչեցին.

Հազարաւոր այր ու կանանց

Անդող ձեռքով տեղահանած՝

Քշեցին... ո՞ւր.

Դէպի Դէր-Զօր:

Մերկ ու բոբիկ, խեղճ ու անզօր՝

Անցան նրանք աւազներով արաբական անապատի,

Մի շիրմուղի, որ ամէն քայլ դիակներով ուղենշւեց,

Եւ նորացաւ նո՜ր Գողգոթան՝

Ահագնացած տասնապատիկ...

Մեր փրկութեան աղաղակներն անցան իզուր,

Իզո՜ւր հնչեց ողջ աշխարհով մի ահազանգ,

Որ լոկ դարձաւ, վերջիվերջոյ, թառանչ մի սուր.

– Էս ի՜նչ քեաֆուր դարի հասանք...

– 15 թիւ: Ապրիլ 10...

Ապրիլեան արբշիռ բոյրեր,

Գարնանային ծաղկածլում.

Կանաչների շքահանդէս, –

Եւ ծաղկաբոյր գիշերւայ մէջ

Հեռուներից մօտենալով

Գաղտագողի-ծածուկ-անտես՝

Խորշակը նոյն,

Որ շատ շուտով պիտի տանէր միլիոն հայեր,

Խորշակը նոյն անցաւ նաև

Պոլսոյ բոլո՜ր հայ թաղերով՝

Իր հրեղէն ոտների տակ

Խաշխշելով ու թաղելով

Վերջին յոյսի շունչը մեր տաք...

Ահեղ գիշեր,

Որ բորբ ներկւեց ո՛չ արևով.

Այլ մեր արեա՜մբ.

Ու կողոպտեց խորանները հայ կաճառի,

Խորանները հայ դպրութեան սուրբ տաճարի.

Բոլոր ճիւղերը կտրատեց

Հայ հանճարի

Ծաղկած ծառի,

Ու մատեանից հայ մեղեդու

Ամէնավա՜ռ էջը հատեց...

Եւ անուննե՜ր որոնք երեկ

Հնչում էին փաղաքշական մասնիկներով

Մերձաւորի ու մտերիմ բարեկամի սիրող շրթից,

Ու յիրաւի հպարտութեան տրոփ պոկում

Մի բովանդակ ժողովրդի լեցուն սրտից, –

Թէ կեանք էին՝ հիմա յանկարծ դարձան անգոյ՝

Մի գիշերում, բարբարոսի կամք ու ջանքով

Ու մղումով անզսպելի

Փոխարկւեցին առասպելի.

Ապրող մարդուց յանկարծ դարձան

Մի մտովին կերտած արձան...

Ա՜խ, Բէրայի Բանկալթի թաղ...

Ա՜խ, Ղալթիոյ եռատաճար եկեղեցի...

Քո դարաւոր գմբէթի տակ

Իրիկնային ժամերգութեան սուրբ պահերին

Պատարագիչ Կոմիտասին չէ՞ որ երեկ

Լսում էին հիացմունքով Զօհրապ... Սևակ...

Քանքարալից հազար գլուխ՝

Փոքր ու աւագ,

Միահաւաք

Հակւում էին հայ մեղեդու սրբութեան դէմ

Ու յղանում նոր մեղեդիք՝

Հնչիւններո՛վ, խոսքո՛վ, գրչո՛վ,

Արձանակերտ նրբին մրճո՛վ.

Երազների պնակի՛ մէջ.

Յետոյ, մէկտեղ ակըմբւելով

Բանկալթիի այնքա՜ն ծանօթ

Ու սիրելի տնակի մէջ՝

Խնդրում էին վարդապետին՝

Երգել Կռունկ կամ Խնկի ծառ,

Երգել Չինար ես...

– Չինար ես՝ Կեռանալ մի...

Սակայն ինպէ՞ս չկեռանաս,

Երբ կացինն է բունդ տաշում,

Երբ սղոցն է ճիւղդ մաշում, –

Դէ՜հ, արի և

-Կեռանա՜լ մի:

Ի՞նչ,

– Մեր, դռնէն հեռանա՞լ մի...

Ա՜խ, ո՛ր շունը կհեռանար:

Իսկ եթէ շուն, գայլ ու գազան

Կամ անխնայ սրի քաշում,

Կամ աքսոր են բռնի տանում

Ամբողջ մի ազգ՝ սասա՜ն-սասա՜ն,և

Դէ՜հ, արի և

– Հեռանա՛լ մի:

Ինչպէ՞ս,

-Աստւա՜ծդ կսիրես...

Բայց ո՞ւր է, ա՜խ, ո՞ւր է Աստւած,

Եթք կոյր ու խուլ է Աստւած,

Եթէ «Գթայ»-ն զուր է աստւած,

Նման աստծուն ինչպէ՞ս սիրես...

Իþնչ:

-Հեռու ես՜ մոռանա՞լ մի...

Ո՞նց մոռանալ, ե՜կ մոռացիր,

Որ ապրիլեան այն ահաւոր

Ու ոճրապարտ լուսաբացին

Բարբարոսի խուժդուժ ձեռքեր

Սուրբ խորաններ կողոպտեցին՝

Խորանները հայ կաճառի,

Հայ դպրութեան սուրբ տաճարի,

Հայ հանճարի

Ծաղկան ծառի

Բոլոր ոստերն անգթօրէն կտրատւեցին,

Սուրբ մատեանից հայ մեղեդու,

Բոլոր էջերն ամէնավառ

Դարձան մոլի հողմին աւար.

Մի գիշերում պոկոտւեցին ու զատւեցին

Սև աքսորի սև փակուղուց չազատւեցին

Ո՛չ մի հանճար,

Ո՛չ մի տաղանդ,

Ո՛չ մի քանքար՝

Ով որ Պոլսում եղեռնական այդ գարնան կար...

Մարդիկ, որոնք կամքով վերին

Անցնում էին և պիտի որ անցնէին դեռ

Իրենց ճամփան անմահութեան ու սխրանքի,

Բօլո՜րը մէկ՝

Հիմա արդէն կտրում էին ուղին մահւան.

Ճանապարհը աքսորանքի...

Մի-մի քուրմեր

Լեցուն բանիւ ու մեղեդով մեհենական

Հիմա պիտի ըմբոշխնէին

Թւյնն ու լեղին գեհենական

Դէ՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի

Եւ քարէ սիրտ որ չճաքի

Ու ձգւում էր ճանապարհը աքսորանքի:

Ձգւում էր նա հայ բրգացած դիակների ստորոտով,

Միջահատւած մանուկների թաղում հայցող բլրի մօտով...

Մարտիրոսւած հայ մայրերի կոնքերը սուրբ

Ուզում էին ամօթն իրենց փոշով ծածկել,

Դեղին փոշո՜վ,

Ո՛չ թէ փէշով,

Որ և չկար,

Ինչպէս չկար ո՛չ սրբութիւն,

Ո՛չ էլ Աստւած...

Լլկանքի մէջ նահատակւած անմեղ կոյսեր

Ու լոյս հարսեր,

Ջանում էին լանջերն իրենց ծածկել հողով անապատի,

Դեղին հողո՛վ,

Ո՛չ թէ քօղով,

Որ և չկար,

Ինչպէս չկար ո՛չ սրբութիւն,

Ո՛չ էլ աստւած...

Դէ,՜, շրթո՛ւնք բեր որ չանիծի,

Դէ՜, բեր բռո՛ւնցք, պրկւած կռո՛ւփ,

Որ չդառնայ քինայարոյց կրքի խոյանք

Ու մխրճւի երկնքի մէջ՝

Իբրև նզո՞վք,

Ո՛չ, ի՜նչ նզովք.

Իբրև աստծու լիրբ հասցէին

Մի առնակակն թունդ հայոյանք...

Իսկ աքսորի ճանապարհը վախճան չունէր:

Աւերակւած հայ շէներից,

Իբրև նշան կենդանութեան,

Ահազարհուր ոռնում էին անբուն շներ՝

Յիմարաբար չըմբռնելով,

Որ այսուհետ

Շունը մարդուց աւելի է գերադասւած

Նրա՜նց կողմից,

Որ կոչւում են մարդ ու աստւած...

Բեկւած սնե՛ր,

Այրւած շէնե՛ր

Եւ մարդկանցից գերադասւած անտուն շնե՛ր,

Որ երեկւայ իրենց տիրոջ

Լուռ դիակն են նախ հոտոտում,

Ոռնում՝ կարծես այրւող ցաւից,

Ոռնո՜ւմ, վնգո՜ւմ,

Մէ՛կ օր, երկո՛ւ,

Յետոյ՝ մղւած ծանր սովից՝

Երեկ իրենց կերակրող ձեռն են ուտում,

Գռմռալով իրենց տիրոջ դին յօշոտում...

...Ճանապարհն այս դժոխային

Կարող էր և անվերջ տևել,

Բայց սարսափի օրն է մթնում,

Եւ քարւանը արդա՜ր-արդա՜ր,

Եւ քարւանը մահապարտեալ

Չանկըրըի բանտն է մտնում:

Բանտ թուրքակա՛ն

Եւ պատրաստւած...հայի՜ համար.

Քստմնելի լլկանքների՛,

Անպատւութեա՛ն,

Ոչ թէ արդէն երազելի մահի՜ համար,և

Մի բախտ դժխեմ,

Մի անողորմ ճակատագիր՝

Հիմա արդէն ո՛չ անմարմին, ո՛չ էլ անգոյ,

Այլ զնդանի դռան առաջ պահակացած

Թուրք ասկեարի արիւնկզակ կերպարանքով...

Եւ այդ պահին.

– Տէր, ողորմեա՛ ...

Առաւել քան երբևիցէ.

Եւ աւելի քան այլուրեք,

Այնքա՜ն տեղին, ժամանակի՛ն,

Ա՜խ, վարդապե՛տ, գութ է հայցում

Տխրալալուկ ամբողջ մի ազգ

Քո սևասուգ սուրբ բերանով,

– Տէ՜ր ողորմեա՛ ...

Եւ զնդանում նեղ ու անձուկ

Պղպջում է մի լայն փղձուկ,

Մի տաք փղձուկ տղամարդկա՛նց,

Որ եղեգան իրենց փողով

Թունդ են հանել սիրտը դողով

Ու երգերով իրենց թովիչ՝

Գարնա՛ն նման լոկ վրդովիչ,

Ծայր են տւել շիթ արցունքի՝

Ո՛չ թէ ցաւի կամ տրտմութեան,

Այլ յուզառատ հիացմունքի՜...

– Յաղագըս հարց, եղբարց, մերոց,

Որք են տարեալ ի գերութիւն,

– Տէ՜ր, ողորմեա՛ ...

Իսկ հայրերը արդէն չկա՜ն,

Եղբայրներին թուր ու ձգան,

Վերջ են տւել սար ու ձորում,

Ուր ջրի պէս ու ջրի հետ

Տաք արւիւնն ՝է նրանց ծորում...

– Շիջո՛ զհուր վառ հնոցի,

Փրկեա՜ զմեզ, ամենագո՛ւթ...

Բայց աղօթքից այդ ի՜նչ օգուտ,

Թէ հնոցի

Ահեղ բոցին

Կուլ է տրւած հայոց աշխարհ,

Ա՜զգը հայոց՝ ցախի պէս խառն...

– Հայցեմք ի քէն արտասւելով

Եւ պաղատիմք զայս ասելով,

– Տէ՜ր, ողորմեա՜ ...

Ի՞նչ էր պահում վաղը նրանց՝

Հանճարարւոր այս մեծ արանց,

Ի՞նչ մի վախճան բարբարոսի.

Անշուշտ՝ զոհի՜, ո՛չ հերոսի...

– Ընկալ զմեր աղաչանքս,

Լո՛ւր, գթառա՜տ, և ողորմեա՛յ ...

Ա՜խ, թէ լսէր ու գթառատ եթէ լինէր՝

Գազանադէմ այս խուժանին նա կզինէ՞ր

Ու շա՞ղ կտար դաշտ ու սարին՝

Ակնից-Արճէշ,

Վանից-Կարին...

-Ցո՛յց մեզ զքո ողորմութիւն,

Տուր աշխարհիս խաղաղութի՛ւն ...

Խաղաղութի՜ւն...

Եթէ այսպէս գնար քիչ է՛լ,

Մէկ էլ տեսար՝ խաղաղութիւնն իրօ՛ք իջել,

Վեր է ածել շէն աշխարհը մի շիրմատան,

Ուր այլևս չեն էլ ճարւի ապրող մարդիկ,

Որ բիւրաւոր հանգչողներին երանի տան...

– Տէ՜ր ողորմեա՛...

Ո՜չ, վարդապետ, ո՜չ չողորմա՛ց,

Իսկ քեզ պատժեց պատժով մի նոր՝

Չառաւ հոգիդ,

Ինչպէս առաւ նրանց հոգին,

Որոնք միւս օր՝

Շիկադեղին անապատի աւազի պէս ծարա՜ւ-ծարա՜ւ,

Աստւածային աչքերում՝ սով,

Չսնւելով նոնիսկ յոյսով,

Անգամ թրից կամ գնդակից չխոցւեցին,

Այլ պարզապէս... այլ պարզապէս... քարկոցւեցին...

Ի՞նչ էր արդեօք այն պատճառը,

Որ քեզ զատեց

Եւ անջատեց

Քո բախտակից ու սրտամօտ ընկերների դժխեմ բախտից՝

Քարկոծւողի սուղ դրախտից

Քեզ նետելով մի լայն դժոխք,

Ուր ո՛չ մահ կար,

Ո՛չ կեանքի շողք:

Ա՜խ, նրանցից ինչի՞ համար քեզ զատեցին,

Քեզ-այդքա՜ն ուշ-ինչի՞ համար ազատեցին:

Եթէ դա էր ազատելը...

ՂՕՂԱՆՋ ՄԹԱԳՆՈՒՄԻ

Ա՜խ եթէ դա էր...

Գթառատ տէրը

Թո՛ղ որ ազատի իր ազատելուց...

Ինչ է դաշնամուր և ինչ է ստեղ՝

Մոսացան նրա ճարտա՜ր մատները...

Ինքը Բանկալթու իր տան մէջ, այստե՛ղ,

Եւ Չանկըրըի բանտի պատերը

Արդէն նրանից շատ-շատ են հեռու,

Բայց ուղեղի մէջ...բայց ուղեղի մէջ,

Կարծես թէ կպած նրա թաղանթից՝

Մթան մի քուլայ եռո՜ւմ է եռո՜ւմ,

Մերթ իբրև ինչ-որ անմարմին զեռուն,

Մերթ իբրև ջրի խաշող գոլորշի, –

Պտոյտ էր տալիս ծանր ու բոլորշի,

Պտոյտ էր տալիս

Ու պոկ չէր գալիս...

Երբ անցնում էր նա Բանկալթու մայթով

Մի ձայն էր հնչում

Յաճախ ականջում.

Թւում էր՝ ձայնեց իր Սիամանթօն,

Թւում էր՝ իրեն Դանիէլն է կանչում...

Իրիկնանալիս իր տան սրահում

Թւում էր՝ տեսաւ զէնք ու զրահում

Այն վարազադէմ տաճիկ ասկեարին,

Որ ձեռքը տարաւ շիկացող քարին,

Ո՜ւ ճչում էր նա,

Ճչում սոսկալի

Եւ իսկոյն վառում մոմեր ու կանթեղ,

Վառում էր, նստում, ու մէկ էլ յանկարծ

Աչքերն էր շրջում այստեղից-այնտեղ.

Արի՜ւն էր թւում բոցը կանթեղի...

Ու փչում էր նա մոմեր ու կանթեղ...

Վեր-վեր էր թռչում յաճախ անտեղի,

Աւելի յաճախ... լինում էր այնտեղ,

Լինում էր... այնտեղ՝ իր Հայաստանում՝

Կարինում, Մուշում, Վանայ ոստանում...

Ինքը Պոլսո՛յ մէջ,

Իսկ մի՜տքը այնտղ՛...

... Ասում են՝

Այնտեղ՝

Հայաստան կոչւած անհայ աշխարհում

Կուժկոտրուկները, որոնց մոմագոյն ծաղկաթերթերից

Փռւում էր չորս կողմ գինու թանձր բոյր,

Հիմա

(Եւ ընդմի՛շտ)

Կարմիր են հագել

Ու գինու բոյրը փոխարկել արդէն մի ծանր հոտի,

Որ գրգռում է քոչւոր քրդերի նախրի պնչերը:

Իսկ գեղեցկապաշտ բաղեղը կանաչ,

Որ չի ախորժում տգեղութիւններ,

Լուռ մագլցում է քարափներն ի վեր,

Որ իր սեփական կանաչ թևերով

Արեամբ ողողւած ժայռերը ծածկի,

Շղարշի քերծեր,

Որոնց դուրս պրծած ցցերից քարէ՝,

Ինչպէս ժանիքից,

Թէպէտ չուզելով, բայց ծածանւում է պատմաբան քամուց

Հայ հարս ու կանանց երբեմնի գունեղ տարազից մի մաս՝

Արևի՞ց արդեօք,

Թէ՞ իրենց կրած անլուր սարսափից

Այժմ գունաթափ, այժմ ճերմակած, –

Թէպէտ չուզելով, բայց ծածանւում է պատմաբան քամուց,

Իբրև պատւաւոր ինքնասպանութեան սպիտակ դրօշ...

Իսկ այն ծերպերը,

Որտեղ մագլցել չի կարողանում բաղեղը նոյնպէս,

Ու տեղ չի գտնում քարաքոսն անգամ,

Կարմի՜ր ծերպերը՝

Մէկ՝ երկար, մէկ՝ կարճ սիւներով ճերմա՛կ,

Նման վիթխարի քարէ բացօթեայ մի երգեհոնի

Հայոց լեռների ամֆիթատրոնում, –

Իսկ այդ ծերպերը տնքում են խեղճ-խեղճ

Լսողութիւնից բոլորովի՜ն զուրկ,

Երգ ու նւագից բա՜ն չհասկացող

Բարբարոս քամու պաղ մատների տակ,

Երգեհոնի պէս նոյն տակտն են տնքում,

– Այս ի՞նչ պատահեց...

Այս ի՞նչ պատահեց...

Իսկ յիմար կկուն,

Որ իր թռչնային անթռիչք խելքով

Զգում է թէպէտ բայց չի հասկանում, թէ ի՛նչ պատահեց,

Միամի՜տ կկուն

Ամէն գարնան հետ ընդմիջումներով եթէր կճամփի

Իր հայրենականչ ազդանշանը հեռագրային.

Կո՛ւ-կո՛ւ-կո՛ւ (լսէ՜ք),

Կո՜ւ-կո՜ւ (ի՞նչ եղաք)...

Ա՜խ, իզո՜ւր կկուն կազդանշանի.

Ովքեր մեռել են՝ չեն լսի նրան.

Ովքեր կցրւեն աշխարհի վրայ

Մի բուռ գարու պէս՝ հաւերի առաջ.

Մի կուց արեան պէս՝ պղտոր ջրերում,

Թէկուզ և որսան աղդանշանը՝ սրտերով իրենց,

Բայց չէ՞ որ, աւա՜, չէ՞ որ կարող են լոկ պատասխանել

Կարօտից մարող սրտի բաբախմամբ,

Կսկիծից թացւող թարթումով կոպի,

Զաւրոյթից ուռչող երակի զարկով,

Սակայն ո՛չ երբէք

Ուրախ ու զւարթ վերադարձողի քայլով կենսաթինդ.

– Դո՜փ-դո՜փ (գալի՜ս ենք)

Դըփ-դըփ-դըփ (եկանք)...

-Դէմ ե՜յ Վարդաօետ

Մի խելագարւիր...

...Այնտեղ՝

Երկնաչու Սասնայ լեռներում,

Ժայռեր ու ծերպեր մագլցելու մէջ

Ընկուզենիներն անգամ մրցում են իշայծեամի հետ՝

Նրանց ճիւղաւոր եղջիւրների պէս

Բուսնելով ժայռի մազոտ ճակատին...

Եւ այնտեղ

Սասնայ սարում ու ձորում՝

Ծառի տերևին,

Փշերի վրայ,

Մանանայի պէս գազպէն էր ծորում,

Որ շինականը գար ու հաւաքէր,

Սակայն...երկնային մանանան փոխւեց

Երկրային ահեղ մի պատուհասով...

Եւ հիմա այնտեղ՝

Հին ծովասարի քարերի վրայ

Գառնարած Դաւթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում,

Ինչպէս խաղալիք – փոքրիկ գուռի մէջ,

Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս

Պաղ կիսալուսնի ներում ակնարկող բառերի վրայ...

Սասնայ վիպական Մարութայ վանքում

Ուխտաւորի տեղ բուերն են տնքում՝

Այս փուչ աշխարհի բանը խորհելով...

Ընկոյզի վրայ ընկոյզն է փտում,

– Հաւաքո՜ղ չկայ...

Ոչխարներ վայրի ու վայրենացած

Բարձրիկ սարերից անվախ իջնում ցած,

Հասնում են մինչև Մշոյ բաց հովիտ.

– Կրակո՜ղ չկայ,

Նոյնիսկ գո՜ղ չկայ...

Խմորի տաշտում ցնկնում է կատուն,

– Նկատո՜ղ չկայ...

Եւ տանու կովեր,

Թէպէտ մոռացած գոմեր ու մսուր,

Ըստ սովորութեան

Տանջւում են սաստիկ

Իրենց սափորւած լեփլեցուն կրծից.

– Որ կթո՜ղ չկայ, –

Եւ խուլ բառաչով քարերի չեչոտ ափին են քսում,

– Որ խտո՜ւտ չգայ...

Արջերն են լիզում Սասնայ մանանան

Եւ փորկապ ընկած՝

Թաւալ են տալիս հին տաճարների սուրբ խորաններում՝

Իրենց ոռնոցոմ Ձէնով Օհանի տնազն անելով,

Էլ չե՜ն վախենում Սասնայ ծռերի ուրւականներից...

-Դէ ե՜կ, Վարդապետ,

Եկ ու մի՛ ծռւիր...

Լուսաստղն այնպէս պայծառ է շողում Նեմրութի վրայ,

Ասեղ աստըղ չէ,

Սյլ մի պղնձէ նոր կլայեկած թառ է հովւական,

Իսկ Կաթըն-Ծիրը

Օտարերկրացուն պարզապէս ճերմակ մի ամպ է թւում...

Եւ հայի որդին,

Հրաշքո՛վ փրկւած հայի խեղճ որդին

Օտար ճամբորդի իր անձնագրով

Եթէ երբևէ ոտքով համբուրի փէշը Սիփանայ,

Թերևս պիտի Վահագնի ճամբան

Նո՛յնպէս շփոթի ճերմակ ամպի հետ...

- Դէ ե՜կ Վարդապետ,

Ու մի ցնորւիր...

-Իջել է այնտեղ մի ծոյլ լռութիւն սարդոստայնային,

Որ յօրանջում է՝ ականջ դնելսվ,

Թէ ե՞րբ կշտացած գայլերը գոնէ պիտե զկրտան,

Ինչքան չլինի՝ ձայն է կենդանի,

Եւ որովհետև գայլը սակաւ է յագեցած լինում,

Էլ ի՞նչ է մնում,

Թէ ոչ մրափել

Քուն բերող «շարքու» նւագի ներքոյ

Երբ բախտը բերի՝

Տարւայ մէջ մի օր

Այս բնակազուրկ վիլայէթը գան

Զաբիթ-ոստիկան...

Տարին մէկ անգամ մրափ յարուցող նւոցը «շարքու».

Ո՛չ Ծիրանի ծառ,

Ո՛չ Մոկաց Միրզա,

Եւ ո՛չ Փեսին գովք.

Չպիտի ծորայ Հորովել-ն այստեղ,

Ո՛չ Լուսնակն անուշ,

Ո՛չ էլ Կալի երգ.

Հայաստան կոչւած անյայտ աշխարհում

Չպիտի՜ հնչի հայ պարեղանակ,

Հայ երգ

Ու Խաղիկ...

- Դե ե՜կ Վարդապե՛տ,

Եկ ու մի՛ ցնդիր...

- Եւ գէշ գոմշի պէս

Գիշերը պիտի ծանրօրէն պառկի՝

Իր եղջիւրներին երկինքը պահած,

Ու լուռ որոճայ մի կերպ կուլ տւած նախճիր ու ոճիր,

Որ հեշտ չի մարսում անասունն անգամ...

Մութի թանաքը

Պիտի ողջ գիշեր եղեռնի մասին եղերերգ գրի,

Բայց առաւօտեան թանձր թանաքը կը ջնջւի այնպէս ,

Ինչպէս...արիւնը և Հարցը Հայոց...

Իսկ առաւօ՜տը...

Նա ամէն անգամ

Երեխայի պէս աչքը կբացի միամտօրէն,

Եւ ամէն անգամ այնպէս կթւայ,

Թէ ոչի՜նչ-ոչի՜նչ կեանքում չի փոխւել.

Ուր որ է մայրը բակից ձայն կտայ իր քնկոտ որդուն՝

Ցմփոր խնոցու շրմփ-շրմփոցը մի պահ կտրելով...

Եի գիւղի վրայ նորից կալիքւի նախրի բաառաչը,

Այգիների մէջ հովի հառաչը ծաղիկ կթափի

Ջուրը՝

Մարգերի փխրուն թմբերը մկան պէս ծակած՝

Լորտուի նման առաջ կսողայ...

Մօտիկ արտերից,

Առը շուռ տալիս,

Խոփը կփայլի հայելու նման,

Եւ շողքը կընկնի դրացու հարսի շարմաղ երեսին՝

Նրան մի վայրկեան ահաբեկելով,

- Ամա՜ն, այ ամա՜ն, –

Այդ ո՞ր ջահելն է սիրտ անում նրա դէմքին շողք գցել,

Իսկ թէ իր մարդը իմանա՜յ յանկարծ

– Ամա՜ն, այ ամա՜ն, –

Իսկ թէ իր մարդը իմանա՜յ յանկարծ՝

Արիւ՜ն կթափւի...

Իսկ առաւօտը,

Երբ ամէն անգամ աչքերը բացի,

Մի պահ խաբւելով երեխայի պէս՝

Քիչ յետոյ արդէն նա իրեն կզգայ հայի որբ մանուկ.

Կուզենայ կանչել,

Բայց ձա՛յն չի ելնի,

Կուզենայ լացել՝

Արցունքներ չկան,

Կուզենայ գոնէ – վերջապէս – մեռնել,

Բայց...մա՜հ էլ չկայ,

Չէ՞ որ սերում է փոքր Մհերի անիծւած սերմից...

– Դէ ե՜կ Վարդապե՛տ,

Ու մի խենթանայ...

Մշոյ լայն դաշտում,

Ծայրից մինչև ծայր,

Անվերջ կը սուրայ կարօտեալ քամին

Եւ մէն մի հատիկ երդիկ չի գտնի,

Որ դուրս պոռթկացող ծուխը խլելով՝

Վայրի կատւի պէս քինոտ գզգզի կծիկը նրա...

– Դէ ե՜կ Վարդապե՛տ,

Եկ ու մի գժւիր...

Բիւրակն էր կոչւում,

Օսմանցին եկաւ

Եւ թարգմանելով, Բինգեօլ անւանեց.

Տաս հազար աղբիւր,

Տաս հազար լճակ,

Եւ հիմա... հիմա

Այդ տաս հազարն էլ մարդ են երազում,

Որ գայ և թեքւի իրենց ակունքին,

Իրենց ափունքին,

Իրենց հայելում իրեն տեսնելով՝

Ծարաւը կոտրի՝

«Օխա՜յ» ասելով, –

Թէ չէ ի՞նչ աղբիւր,

Թէ չէ ի՞նչ լճակ,

Թէ չէ աղբիւր ես՝ լճակ կդառնաս,

Թէ չէ լճակ ես՝ կդառնաս ճահիճ,

Կդառնաս տանը պառաւած օրիորդ,

Մինչդեռ հարսնութեան առողջ բնազդը խտուտ է տալիս,

Մինչդեռ մայրական սուրբ հիւանդութեան

Նոյնիսկ ծաղիկը ծեծելուց յետոյ

Քորը չի՜ անցնում...

Եփրատ էր կոչւում

Եւ...Մուրազ ասւեց,

Ջհանդամի գեօ՜ռը, թող կոչւէր Մուրազ,

Միայն թէ գետը գետութիւն անէր՝

Գերաններ տանէր,

Եւ ոչ թէ դիակ,

Առվոյտի խրձեր, կոճղեր ափ հանէր,

Եւ ոչ թէ գանգեր, ուսեր ու թիակ...

Միայն թէ գետը գետութիւն անէր.

Գեղջուկը բանէր,

Տնկէր ու ցանէր,

Գետն էլ իր ջրով մէկը տասն անէր,

Խոր քարափների ամայութեան մէջ

Նրա ջրերով աղորիք բանէր...

Բայց հիմա... հիմա

Էլ ի՜նչ վար ու ցանք,

Էս ի՜նչ բան ու ջանք

Եւ էլ ի՜նչ ջրտուք,

Էլ ի՜նչ ջրաղաց,

Ինչպէս մտքի մէջ հասուն աղջիկն է տեսնում մատանի,

Գետն էլ կամուրջ է միայն երազում:

Ու... խեղճ Եփրատը կամուրջ է տեսնում... լոկ երազի մէջ...

- Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ,

Մի՛ խելագարւիր...

- Քանի՜ ժողովուրդ Վանայ լիճ ունի, –

Օտար գրքերում և օտար լեզւով

Օտար մարդիկ են այս հարցը տալիս,

Եւ ոչ թէ Վանից զրկւած Վանեցին,

Որ հար՛ց չի տալիս, այլ հաստա՛տ ասում,

– Էս կեանքում մեր Վան,

Էն կեանքում դրախտ...

Ա՜խ, Բիայնայի ու Բզնունիքի,

Տուշպայ և Վանայ սրտաձև՜ ծովակ:

Վարագայ սուրբ սար,

Սիփան ու Նեմրութ

Իրենց ստւերը – ուռկանի նման – նետում են այնտեղ,

Եւ տառեխի տեղ

Որսում են գոյներ, որ անո՛ւն չունեն,

Որ անո՜ւն չունեն...

Իսկ այգեստանի բոյրերից արբշիռ

Եւ Արտամետի հոտերից գինով՝

Խոր քուն է մտնում քամին Ոստանում,

Այն խնձորենու հոծ սաղարթի մէջ,

Որի պտուղը թափահարելիս

Լսում ես նորից

Ձոյլ կորիզների իրար զարնումը՝

Դեղին սաթերի հատիկների պէս:

Փրկւած Վանեցին այսուհետ միայն իր երազի մէջ

Կարող է լսել այդ ձայնը ծանօթ և օտարոտի...

- Եթէ խելք ունես՝

Եկ մի թռցըրու...

Նոյն Այգեստանում

Ու նոյն Ոստանում

Եթէ զարթնում է գինովցած քամին,

Ապա զարթնում է ծոցւոր ծառերից կաթող մրգերի

Թմփոցից միայն,

Եւ գինովցածի մոլոր քայլւածքով լճակ է նետւում,

Որ նրա ջրով քիչ զգաստանայ:

Ու տաքուկ քամու մօտիկութիւնից

Լիճը – կնոջ պէս – սրսփում է լուռ

Եւ, ամաչելով սուրբ Աղթամարից,

Մեղայ է գալիս՝

Իր ալիքները ձեռքի պէս մեկնած...

Ա՜խ, ալիքնե՜րն այդ,

Այդ ալիքնե՜րը...

Ձիգ ամիսներով ջուր ու օճառի երես չտեսած

Տաւարածն անգամ

Թէ մերկանալով մտնի Վանայ ծով,

Իրեն լաւ թրջի ու դուրս գայ ջրից՝

Կեղտի ո՜չ մի հետք.

Եւ մաշկը մէկէն թաւիշ է դառնում՝

Անցուլ երինջի կռնակի նման...

Վանեցին ուրեմն օճառ չէր առնում

Եւ հարստացաւ ա՞յդ դրամներով,

Թէ՞ Շամիրամի դարաւոր առուն

Այգիների մէջ,

Արտերի վրայ,

Հանդում ու ձորում

Ոսկի էր փռում...

Ա՜խ, Վանայ ծովակ...

Երբ մութն էր թառում Սիփանայ գլխին,

Նեմրութի լանջին

Եւ ուղղահայաց քարափին Վանայ, –

Ջնջելով անջինջ սեպագրերը, –

Ծովակի վրայ երբ մութն էր թառում՝

Երկինքը համակ հեզ շուռ էր գալիս ջրերում ծովի,

Եւ ալիքների աշխոյժ խայտանքը չէր թւում ծփանք.

Կարծես թէ ջուրը

Իր կաթսան ընկած շէկլիկ աստղերի հրից էր եռում:

Բայց աստղե՞րն էին բոցկլտում այնտեղ,

Թէ՞ ազատւելու յուսահատ ճիգով

Լող էին տալիս հազա՜ր ու հազա՜ր Վանայ կատուներ՝

Վառւող աչքերով,

Թէ՞ ցոլում էին հազա՜ր ու հազա՜ր քարեր թանկագին՝

Շարժելով Վանայ ակնագործների նախանձը անկուշտ...

Իսկ ամէնից վերջ՝

Երկնի ջատագով Մեծ Արջը իր մեծ փլավքամիչով

Ցած էր կռանում,

Անծայր ճողփիւնով թաքուն ներսուզւում Վանայ լճի մէջ,

Որ...բազմացընի նրա լազուրով

Գոռոզ երկնքի գոյները խամրած,

Սակայն... քամիչի ծակոտիքներից

Լազուրը նորից թափւում էր ներքև,

Եւ Վանայ լճի համեմատութեամբ

Երկինքը դարձեալ խամրած էր մնում

Ու մի՜շտ կը մնայ...

Ա՜խ, Վանայ ծովակ,

Բայց ախր քե՜զ ինչ երկնքի խամրելն ու չխամրելը,

Եթէ քո շուրջը և քո քաղաքում

Ծնրադրել է խաւարը խոժոռ՝

Աղօթարարի ջերմեռանդութեամբ,

Որ չյամենա՛յ, այլ յարատևի՛

Իր շողահալած իշխանութիւնը,

Իսկ քո հեռաւոր-մօտաւոր քոյրը՝

Լիճը Սևանա՜յ...

Վարդապետ իմ խե՜ղճ,

Բայց և բախտաւո՛ր,

Բայց և բախտաւոր, որ չգիտէիր,

Թէ իր սեփական արիւնի գնով

Սևանայ լիճը լոյսեր պիտի տայ

Ծերպերի՛ն անգամ՝

Յարուցանելով քարայծեամների

Դժգոհութիւնը և փռշտոցը.

Բայց և ո՛չ մի կերպ չկարողանայ

Լոյս տալ մթնախեղդ քաղաքին Վանայ,

Վանայ ծովակի խաւար ափերին, –

Նրա հեռաւոր – մօտաւոր քոյրը՝

Իր թանկ արիւնը լոյսի վերածած

Լիճը Սևանայ...

- Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ, խեղճ ու բախտաւոր,

Եթէ կարող ես՝ եկ մի խևանայ...

- Համայն աշխարհում

Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, –

Ո՛վ էլ որ չասի՝

Աստւածաշունչը իր մագաղաթէ դէմքը դէմ կանի

Ու կ'ասի՝ կարդա՛,

Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի,

Իսկ Արարա՜տը...

Է՜հ անունը կայ-ամանում չկայ...

Վարդապետ իմ խե՜ղճ,

Բայց և բախտաւո՜ր,

Բայց և բախտաւո՜ր, որ չգիտէիր,

Թէ հայ կորովի երիտասարդներ՝

Լեռնագնացներ բարձունքներ սիրող,

Մասիսի դիմաց կնստեն գնացք,

Որ գնան Կազբեկ,

Էլբրուս գնան,

Լեռներ մագլցեն

Նոյնիսկ հեռաւոր սահմանի վրայ հնդկառուսական,

Մինչդեռ Մասիսի լանջը կուսական

Մատնե՜ր է տենչում՝

Հայի տա՛ք մատներ,

Որ հպւե՛ն իրեն,

Իրեն գուրգուրե՛ն,

Իրեն ունենա՛ն...

Ու դեռ կան հայեր,

Որ հաւատում են գոյութեանն Աստծոյ,

Թող գիտութիւնը նոյնիսկ պապանձւի՛,

Աստծուն ժխտում է Արարա՜տն անգամ՝

Աստւածաշնչի սրբազան լեռը՝

Բախտո՜վ իր դժխեմ...

- Դէ՜, մի թռցրու խելքդ Վարդապե՜տ...

Վարդապետ թշւա՜ռ, բայց և բախտաւո՛ր.

Քո մտքով անցա՞ւ, որ Մասիսն, այո՛,

Մեր նոր ու վերջին ոստանի առաջ,

Մեր հայրենաքաղց աչքերի հանդէպ,

Կարծես թէ դիտմամբ ու միտումնօրէն

Մեզ անխղճաբար պիտի գրգռի՜,

Մեր փակւած վէրքը նորից-նոր բանայ,

Մագնիսի նման անվերջ ձգելով՝

Գէթ մօտիկանալ թոյլ չտայ բնաւ...

Ի՞նչ կայ աւելի ծանր ու խղճալի,

Քան թէ կսկիծը որդեկորոյս մօր:

Իսկ եթէ դա էլ քիչ են համարո՞ւմ

Եւ սպանւածի դիակը դիտմա՛մբ,

Տնկում են թշւառ մօր աչքի առջև՝

Ո՛չ թէ մի շաբաթ,

Այլ ձի՜գ տարիներ...

Դէ՜, եթէ մայր ես, եկ մի՛ ցնորւիր...

Մեզ լաւ է ծանօթ ծաղրուծանակը սյս հոգեխաբիչ,

Դա ծանօթ է մեզ քանի դար արդէն,

Մեր հայրենասէր թագաւորներին և հերոսներին

Այսպէս պարսկական դահիճներն էին մորթազերծ անում,

Մէջը լցնելով դարման ու չոր խոտ՝

Խրտւիլակ շինում

Ու բռնի դնում

Մորթազերծւածին պաշտողի առաջ,

Որ... սքանչանան իրենք իերենցով...

Արարատն – այսպէ՛ս դրել են ահա Երևանի դէմ...

– Դէ ե՜կ, Վարդապետ...

ՂՕՂԱՆՋ ՑՆՈՐՄԱՆ

Եւ պատկերներից այս ահազարհուր, բայց և իրական

Նախ ցնորւեցին աչքե՜րը նրա

Եւ ապա մի՛տքը, Մի՛տքը տիրական...

Վայրի աղմուկի,

Խօլ աղաղակի,

ժխորի տեղակ

Մի գերեզմանւող լռութիւն տիրեց նրա հոգու մէջ. –

Գլուխը նրա,

Որ մի երկնային լուսատու էր ցարդ,

Հիմա փոխարկւեց մի մոլորակի.

Նոյնն էր արտաքուստ,

Բայց ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս էր նոյնը,

Եթէ լուսատուն... էլ լո՜յս չէր տալիս...

– Նա չհասցրեց զոհել Վարդանին

Գոռ Աւարայրի ճակատամարտում,

Եւ ինքը զոհւեց.

Ա՜խ, ո՜ւր էր գոնէ Վարդանի նման,

Մեր խաղ ու տաղի զօրաւարն ուժեղ

Վախճան ընդունեց որպէս նոր Մուշեղ,

Ում վերջին խօսքը նա գիտէր անգիր

Դեչ ճեմարանի առաջին տարուց,

– Բայց իբրև եհաս ինձ մահս վատթար,

Ո՛հ, թէ՜ դիպեալ էր ի վերայ ձիոյ...

Մեր խարդախ բախտից՝

Նա չընկաւ մարտում ու ձիու վրայ,

Այլ զոհւեց անլուր դաւաճանութեամբ.

Մեր դժխեմ բախտից՝

Նա չըհասցրեց իր օպերայում

Թշւառ Անուշին խելացնորել,

Եւ ի՜նքը, ի՛նքը, ի՜նքը ցնորւեց...

Մեր դաժան բախտից՝

Սասնայ ծռերին երգել չտւած,

Նա ինքը դարձաւ նոր փոքըր Մհեր

Ու դեռ կենդանի՛, ո՜ղջ-ո՜ղջ զնդանւեց

Հոգեբուժական – Ագռաւաքարում...

– Ով մազապուրծ էր մահից, Վարդապե՛տ.

Քեզ կորցընելու ցաւից ահաւոր

Աչքերս լիքը լաց ա... մրմնջաց,

Առանց խօսքերի և անեղանակ

Էրւում եմ, էրւում այրւելով երգեց,

Սակայն... անօգո՜ւտ:

Ով առուփախով, գաղթսվ էր փրկւել,

Անդորութիւնից կրկին մոռացած

Հայի անարդար Աստծոյ հանդէպ

Իր քէնը արդար՝

Երկնքին նայեց լուռ պաղատանքով,

Սակայն... ապարդի՜ւն:

Ինչ եկեղեցի որ չէր աւիրւել,

Եւ ամէն տաճար,

Որ ժամերգւում էր դեռ հայ աշխարհում,

Պատարագիչի դողդողջ շուրթերով

Պահպանիչ ասաց՝ կեանքիդ ի խնդիր,

Սակայն... չփրկե՛ց.

Հայացքըդ կրկին անկենդան մնաց,

Գլուխդ որ ցարդ լուսատու էր մի,

Դարձաւ մոլորակ՝ պաղած ու անլոյս...

ՂՕՂԱՆՋ ԱՆԱՆՑ ՍՈՒԳԻ

Պոլսին մօտիկ Շիշլի գիւղում,

Երկու տարի զնդանւեց նա,

Որին մի ողջ ազգ էր պաշտում:

Բժշկո՜ւմ են...

Ի՞նչ են բուժում,

Ուղեղի՜ վէրք,

Մթագնած մի՜տք,

Որ մնում է թանձր մուժում...

Ովքեր նրա միտքը պաշտում

Եւ կորստին դեռ չեն հաշտւում,

Ուղարկում են նրան Փարիզ:

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Երկու տարի դեռ չի անցել,

Ինչ նա այդպէս քեզ էր գալիս,

Որ իր ձայնով, սրինգ-փողով,

Որ իր մտքով, խելքով պայծառ

Գերէր մի ողջ Համաժողով:

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Հիմա դարձեա՛լ,

Վերստին է նա քեզ գալիս,

Ո՛չ հիացմունք հաւաքելու,

Նա՝ մարմրող ու վիրաւոր՝

Էլ թև չունի որ յաղթ սուրայ,

Էլ հուր չունի որ հուրհրայ...

Ո՛չ «բռաւո»

Ծափուն «ուրա».

Եւ ո՛չ էլ «բիս»

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Գալիս է նա, որ միտք մուրայ...

Փարի՜զ, Փարի՜զ...

Եղիր բարի՛,

Ի սէր Աստծոյ գթա՛ծ եղիր,

Այս ծուռ ճամբից նրան շեղի՛ր

Ու բեր շիտակ ճանապարհի.

Այնպէ՛ս արա, որ նա դարձեալ

Քեզ ողողի մտքով պայծառ,

Որ երգերով սիրտդ վառի,

Նւագի փող,

Շորոր պարի...

Բայց խեղճ Փարիզն ի՞նչ դեղ ճարի,

Ինչպէ՞ս փրկի քո հանճարին,

Թէ մեկնելիս նաւի վրայ,

Աշակերտներն իր սիրասուն

Ծաղկեփունջ են տալիս նրան,

Իսկ նա... նրանց բառ չի ասում,

Ոչ էլ ժպտում բարի՜-բարի՜,

Իսկ նա... փունջը չի հոտոտում,

Այլ – անտարբեր – ծովն է նետում՝

Պաղ հայացքը՝ սար ու քարին...

Տարւայ հետքով սողաց տարին, –

Բուժում չկա՜յ քո հանճարին...

Տարւայ հետքով տարին գնաց, –

Եւ խաղերը մեր հինաւուրց,

Որոնց ամբողջ տաժանակիր քսան տարի

Նա մայրական իր ջանքերով

Անխոնջօրէն ոտքի հանած՝

Քայլելու էր վարժեցըրել,

Դրել ուղիղ ճանապարհի, –

Նոյն խաղերը հիմա դարձեալ

Քար կտրեցին ու կոնդացան.

Ինչ արւած էր երկար ու ձիգ քսան տարում՝

Չար մի հողմով ցրիւ եկաւ քար ու սարում...

Տարիների ոտնահետքով

Նոր տարիներ վրայ հասան.

Մէկ-տասնըմէկ՝ դարձան քսա՛ն:

Տարւայ հետքով տարին գնաց,

Իսկ նա՝ մեռած անթաղ մնաց:

Քսա՜նի տարի անթաղ մնաց

Մի սո՜ւրբ դիակ,

Սուրբ ու միա՛կ...

Տարւայ շունչը տարւայ հևքին՝

Մէկը մէկից սկիզբ առան,

Իսկ նա՝ նման Զմրուխտ հաւքին,

Նման հաւքին մեր Հազարան՝

Ո՛չ գնդակւած,

Ո՛չ էլ մորթւած,

Այլ ճակատի բութ հարւածից ուշակորոյս.

Քսան տարի լուռ թպրտաց՝

Գոնէ...

Գոնէ չթողնելով հնարք ու յոյս

Փարատելու մեր ցաւը խոր,

Աւարտելու կոծն ու սուգը,

Մեր հոգու մէջ չորացնելու

Սանդեր փորող արտասուքը...

Քսա՜ն տարի մեռած-անթաղ.

Ե՛ւ մահացած, և՛ ողջանդամ

Մի սո՜ւրբ դիակ,

Սուրբ ու միա՛կ...

Edited March 8, 2007 by hravart

[hravart]

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ

(Դասական Ուղղագրութեամբ)

VI. ԱՀԱԳՆԱՑՈՂ ԱՐՁԱԱՆՔ

ՂՕՂԱՆՋ ՎԵՐԱԾՆՄԱՆ

Ա՜խ, Վարդապե՛տ,

Մեռած դանդաղ,

Մեռած թէպէտ.

Բայց և անթագ.

Բայց և անփուտ մեր սրբութիւն.

Կարելի էր եաթաղանով,

Ջարդով,

Խարտով,

Դաւով-անդաւ

Բնաջնջել մի ո՜ղջ անտառ, –

Անմարդկային մի լրբութի՜ւն, –

Եւ այդ մտքից զարհուրելի

Չխենթանալ չէ՛ր կարելի:

Սակայն չարի խոփը դիպաւ ժեռ քարերի,

Եւ ժանգոտած խոփը նրա չդիմացաւ:

Դու՝ Փարիզեան Վիլ-Ժուիֆում,

Այդ չիմացար...

Դու չիմացար, որ աշխարհով

Կայծակեցին ահեղ շանթեր.

Եւ ազգը քո որբ ու անտէր,

Բզի՜կ-բզի՜կ,

Ծւա՜տ-ծւա՜տ.

Լքւած աստծուց և մարդկանցից.

Զրկւած անգամ յուսոյ գանձից.

Ի դէմս ամէն բարեկամի

Լոկ տեսնելու ծախու կաւատ,

Մինչև մրուր դատարկելով

Վհատութեան գաւ ու գաւաթ, –

Նոյն ազգը քո յանկարծ մեկէն

Վերստացաւ նոր մի հաւատ.

Հոգևարքի իր մահիճում

Հոգեդարձը վերածնւեց,

Մի նոր կեանքի յոյսով զինւեց...

Իմ ժողովուրդ հնամենի,

Ինչպէ՞ս գտնել դեռ չստեղծւած

Բառն այն, Որով հնար լինի

Քեզ ճշտօրէն անւանելու...

Դու՝

Պատմութեան մութ առեղծված,

Դու՝

Մարդկութեան բարդ հանելուկ,

Տեղն ու տեղդ՝ զարմանալի...

Քեզ որտեղի՞ց այն բանալին,

Որով կեանքի դուռն ես բացել,

Այն դարաւոր

Հաստ դուռը, որ

Ճակատի դեմ քո լուսաւոր

Փակւել է միշտ, շրխկացել:

Քեզ դարեդար հալածելով,

խուժդուժօրէն սրածելով՝

Սպանեցին,

Խաչ հանեցին,

Սակայն մնաց դեռ հայությունն,

Առանք նորից մենք յարություն,

Եւ ո՛չ իբրև մի նոր Յիսուս,

Այլ... հայի՛ պէս :

Դարեր ի վեր վառում են մեզ,

Այրում են մեզ,

Դարձնում մոխիր

Հնոցի մէջ խուլ չարութեան,

խարոյկի մէջ քէն ու ոխի,

Ու տաք մոխիրն անգամ թրջու՜մ...

Սակայն ոգին մեր հայութեան

Թե այրւեց էլ, ո՛չ, չի՜ կորչում.

Ելք է ճարում նո՛ր յարութեան,

Եւ... ո՛չ որպէս փիւնիկ թըռչուն,

Այլ... հայի պէս...

Սակայն ոգին մեր հայության

Ավելի ճիշտ՝ չի՜ մոխրանում, –

Միևնոյնն է, թէ չարութեան

Հուրը թէժ է կամ մարմանդ է,

Չի մոխրանում,

Այլ ճախր անում,

Սաւառնում է ոգին հայի,

Եւ... ո՛չ իբրև հեքիաթային

Կախարդական սալամանդըր,

Այլ... ի՛ր նման՝

Հայ ոգո՜ւ պէս ...

Դիակներով ձորն է լցվում,

Դիակներով վիհն է խցվում,

Արյուն հագնում սարաւանդը...

Հարվածում են մեզ մահազու,

Վէրքի վրայ նոր վէրք բացում...

Ջարդեր հայտնի, դաւեր ծածուկ,

Կործանումներ գունակ-գունակ...

Դժխեմ բախտի մատեանի մեջ

Սպառումի հազա՜ր սիւնակ...

Իսկ մենք տոկուն ու կենսունակ,

Ինչի՞ նման, – դե եկ ասա...

Իսկ մենք՝ տոկուն ու կենսունակ

Հենց... որպէս հա՜յ,

Հենց... որպէս հա՜յ...

Արցունքն՝ աչքին,

Վէրքը՝ կրծքին,

Պատա՜ռ-պատա՜ռ, ծւատ թէպէտ,

Քո ժողովուրդը, վարդապե՛տ,

Զնդանումիդ քսան տարում

Ջանաց ասել մնաս բարև

Ամէն բանտի ու զնդանի,

Մտաւ հզօր մի ընտանիք,

Ուր յոյսը նոյն

Դարձել էր սիւն,

Նոյն երազը՝ ծածկող տանիք...

Մեր կեղեքման ու մեր տանջման,

Մեր վերահաս բնաջնջման

Ահեղ մտքից ցնորւելով,

Դու չիմացար, որ հորւելով՝

Հանձնւելով խաւար հողին,

Չփտեցինք մենք հողի տակ,

Այլ վազի պէս մեր խաղողի,

Երբ որ հասաւ գարունը տաք,

Հողի մէջ էլ մեզ ուղղեցինք,

Գարնան շնչով ընձուղեցինք

Ու կանգնեցինք՝ նորից շիտակ,

Իսկ գարո՜ւն էր,

Ի՜նչ գարուն էր...

Եւ դարաւոր մեր արիւնը

Պատանօրէն տաք պղպղջաց,

Հին աւիշը, նոր աւիւնը

Կրկին եռաց մեր բնի մէջ,

Անցաւ ջարդած ճիւղքի միջով,

Ու մեր ծերուկ հողին ճչաց

Նորածինի զնգուն ճիչով:

Չլիացանք փրկված քիչով,

Թէ պաղ էինք, շուտ հալւեցինք

Ու շատացա՜նք, ծաւալվեցի՜նք,

Եւ ուր կուզես՝ հայ մի անուն,

Որ մեր պատիւն է պահպանում,

Մեր մեծութիւնն է վեր հանում,

Դռներ բանում պանծացումի,

Հեռու տանում համբաւը մեր...

Երեկ դեռ որբ ու սովագար՝

Մենք շողացինք անբաւ գանձով

Ծովից զրկված, մի ազգ անծով՝

Եւ տւեցինք մենք...ծովակալ...

Արդէն վաղո՜ւց, վաղո՜ւց թէպէտ

Կորցրած զօրք, սպարապետ,

Ոտնահարւած՝ բանակներից,

Ապրած գրոհ, ջարդ ու արշաւ,

Եւ... քո աւեր տնակներից

Ծնունդ առան բիւր զօրապետ,

Գեներալներ ու հայ... մարշալ...

Դարեր ի վեր

Մարմինը մեր,

Մարմինը մեր խեղճ ու տոկուն

Յիսուսի պէս չարչարեցին,

Բայց քիչ էր դա,

Հասան հոգուն,

Նաև հոգուց մեզ զրկելու

Մի անհոգի ճար ճարեցին.

Ո՛չ մի երգիչ՝ մեզ երգելու,

Մեր մահն անգամ ողբերգելու

Ո՛չ մի երգիչ...

Եւ չարեցի՞ն:

Այն էլ ինչպէ՜ս, ի՜նչ արեցին...

Բայց - ո՛վ հրաշք - պէտք չէր մի դար,

Ոչ էլ կէս դար, որպէսզի մենք

Ծնունդ տաինք մեր... Չարենցին,

Որ... չծնւեց մօրից արդար

Եւ ուժ չառաւ նրա կաթից,

Այլ... դուրս թռաւ մեր հեքիաթից՝

Իբրև եղբայր մի արժանի

Սիամանթօ-Վարուժանի,

Կրտսեր եղբայր, կրտսեր զաւակ,

Որ պիտի գայ և այն անի,

Ինչ չարեցին միջնեկ-աւագ...:

Մենք մատնըված ջարդ ու գաղթի,

Անբախտներից անբախտ կեանքում,

Բազմաստեղեան հոծ երկնքում

Մենք՝ զուրկ նոյնիսկ աստղից բախտի,

Հիմա փրկւած չար ու անգութ

Սամում-խորշակ ուրագանից,

Ողջ աշխարհին երեկ անյայտ

Մեր երկնասէր Բիւրականից

Ոչ թէ անյայտ կամ դեռ հեռու

Աստղի ծինն ենք ազդարարում,

Արև գտնում հազարաբիւր

Աստեղնաբոց

Աստղասփիւ՜ռ, –

Եւ գիտութեան յոգնած դէմքով

Անց է կենում թարմ մի զէփիւռ...

Նոյն երկնի տակ, նորից այնտեղ՝

Արագածի ձնոտ լանջին,

Ուր չէր վառւել Լուսաւորչի

Առասպելեայ ոչ մի կանթեղ,

Վերին կամքով ոչ արարչի,

Այլ հայորդու

Մտքով արթուն,

Փնջւում են արդ,

Դառնում կանթեղ

Կոսմիկական ճառագայթներ...

Դու մեր անթաղ, բայց և անփուտ,

Տրոփասիրտ մեր սուրբ մումիա,

Թէկուզ մարած, բայց վառւելիք

Մեր հոգու ջահ հազարամեայ,

Դու չիմացար և որտեղի՞ց իմանայիր,

Թէ Մասիսի սուրբ փեշերից

Մինչև լանջը Հիմալայի,

Անունովդ հպարտացող մի Կվարտետ՝

Քեզ իւրովի կրկնելով,

Քո հարկադիր կաշկանդումն է, որ կաւարտէր՝

Սկիզբ տալով քո վերահաս արձակ կեանքին,

Հետզհետէ ահագնացող անլռելի արձագանքին՝

Երկրից երկիր,

Սրտերից սիրտ,

Շուրթերից շուրթ՝

Արևաշատ հայրենիքիդ երկնքից լուրթ

Մինչև Կարպատ ու լանջերը Հիմալայի...

Դու՝ երազկոտ, և չիմացար,

Ա՜խ, որտեղի՞ց իմանայիր,

Որ այն, ինչ քո ազգամեծար

Ու մեծ հոգով դո՛ւ կամեցար՝

Որպէս երա՜զ մտքի շշո՜ւնջ,

Պիտի մի օր ստանայ շո՛ւնչ,

Ստանայ ձև՛...

Դու չիմացար,

Եւ որտեղի՞ց իմանայիր:

Մինչդեռ հիմա, հիմա... Նայի՜ր...

ՂՕՂԱՆՋ ՄԱՐՄՆԱՒՈՐՒԱԾ ԵՐԱԶԻ

Քանի՜ աչիկներ, մանչուկնե՜ր քանի,

Քանի՜ նորատի, պարման-պատանի

Աչքերը սևսաթ, դէմքերը սուտակ,

Ձեռքերին սրինգ, շեփոր ու ջութակ,

Դպրոցից գալիս դպրոց են գնում՝

Պայուսակներում ու թևերի տակ

Քո երգ ու տաղի պրակները տաք...

- Դեհ ե՜կ, Վարդապե՛տ, եկ ու հաւատա՜:

Որպես նորորակ հոյակապ տաճար

Եւ մեր պատմութեան ու մեր քերթութեան

Օջախ մի անշէջ ու սուրբ մի կաճառ,

Մատենադարա՜ն ահա, խազագէ՛տ,

Մի շէնք փառակազմ ու հրաշակերտ,

Ամենապարփակ մի շտեմարան,

Որտեղ պահւում է հունձքը մեր հոգու՝

Մեսրոպեան տառի կնիքը վրան, –

Եւ նրա կողքին՝

Մէկ այլ շինութիւն

Անցուդարձողի ուշք ու միտք գերող,

Հայոց Առաջի՜ն Կոնսերվատորիան՝

Քո ամենասուրբ անունը կրող...

- Դեհ ե՜կ, Վարդապե՛տ, ու խոսքեր ճարիր...

Մկրտւած ոգով քո սուրբ հանճարի՝

Քանի՜ երգչուհի, քանի՜ հայ երգիչ,

Եւ քանի՜- քանի՜ հայ երաժիշտներ՝

Գոյասիրահար ու գոյապաշտներ,

Ելած քո ազգի բեղուն ընդերքից՝

Բեմերի վրայ համայն աշխարհի

Մեր տաղ ու պարի

Թովչանքն են ցրում,

Բուրմունքը փռում

Մեր բան ու բառի:

Դեհ ե՜կ Վարդապե՛տ, մի՛ ժպտա բարի...

Մեր երգի հունը լայնացընելով,

Համանւագի շարքեր ծնելով՝

Ճախրում են Նորքից մինչևիսկ Նիւ-եօրք,

Սևանից մինչև գոռ Նիագարա

Քանի՜ երգաստեղծ ու նւագարար:

Ու նրանց ամէն նոր համերգի մէջ,

Ու նրանց իրե՛նց – և ամենքի՜ մէջ –

Դո՜ւ ես, հոր նման արիւն ես դարձել,

Փոխարկւել ջղի, նոր ձև ստացել:

Դո՜ւ ես, նահապե՛տ, դու ես այն եան-ը,

Որ հայութիւն է հաղորդում նրանց

Իսկոյն ճանաչւող հայ ազգանւանը,

Հայկական շունչն ու անտես ա՛յն ոգին,

Որ համակում է նրանց ամենքին,

Եւ որ աշխարհն է զգում-հասկանում,

Ինչպէս Եւրոպա՛ն, այնպէս էլ Ասիան,

Այն շունչն ազգային, մշտառկայ ոգին,

Որ կեանքում նո՛յնպէս ունի ազգանուն՝

Քո՜ անունը սուրբ, քո՛ – Կոմիտասեա՜ն...

- Դեհ ե՛կ, մահացա՜ծ, ու մի համբառնայ,

Դեհ արի՛, պանդո՜ւխտ,

Երկիր մի՛ դառնայ...

ՂՕՂԱՆՋ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ

Ու վերադարձա՜վ...

Նրանից առաջ

Աշխարհասփիւռ մազապուրծ հայեր,

Դիպվածն էր որոնց չար մահից պահել,

Որպէսզի յետոյ տայ լաց ու հառաչ

Եւ – ի տրիտուր – իր հերթին տանջի՜, –

Աշխարհասփիւռ – մազապուրծ հայեր

Կրկին հայրենի հողն էին դառնում,

Մարած շէների կրակը խառնում,

Որ ծուխը փնչի,

Երդիկը շնչի

Սէգ Մասիսների աչքի յանդիման,

Փէշերի վրայ Արագածների՝

Ի հանգստութիւն բիւր ընկածների:

Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա

Նա՝ անթաղ զոհը նոյն առուփախի,

Խելաբորբոքը նոյն սառ ու պաղի,

Մեր պար ու խաղի,

Մեր երգ ու տաղի,

Այն միակ յոյսը և ապվէնը,

Մեր հինն ու նորը իրար շաղկապող

Ծիածանակերպ այն ժապաւէնը,

Որ հատվեց մի օր դանակով չարի,

Եւ որին ահա քսա՜ն ձիգ տարի

Նախ՝ վերափոխման ակնկալիքով

Եւ ապա տենչով հանգստանալու,

Սպասում էինք՝

Սիրով բանալու

Մեր վէրքն՝ սպիով, ներկան՝ գալիքով.

- Գալուստիդ մեռնի քո կարօտ եարը

Ախպէր ջան, արի՜, դեհ արի երթա՛նք...

Նա՝

Հեռագնաց մեր կարօտեալը,

Նա՝

Մինուճարը, զաւակը մեր թանկ,

Նա՝

Հէգ պանդուխտը մեր քսանամեայ,

Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա.

– ...Քո գալո՛ւն մեռնեմ,

... Կարօ՜տըս առնեմ...

Աև էր գնացել՝ բեղ մօրուքը սև,

Վարդապետական սև սքեմ հագած:

Սև էր գնացել՝ եկաւ ճերմակած...

... Ա՜խ շատը կուլ տամ, գոնէ քիչն ասեմ,

Անաստւած Աստւած, բա քո ինչն ասեմ.

Գնացել էր նա,

Հիմա բերեցին.

նաց՝ սեփական ոտքերի վրայ,

Իսկ հիմա բերին

Իսկ հիմա նրան

Մեր տաղերեցին

Ահա բերեցին... ձեռքերի վրայ...

– Վախ, մէրդ մեռնի,

Ծաղկաթափ նռնի...

Գնաց այն պահին,

Երբ ահի՛,

Մահի՛

Շունչն էր մոլեգնում որպէս չար խորշակ,

Երբ կուլ էր գնում ողջ ցեղը հայի,

Ու դեռ չէր փակւել մի գազանային

Մարդակերական անկուշտ ախորժակ, -

Երբ հիմա հեռւից դառնում էր նա տուն,

Մի տուն

Որ փրկւած ամեհի հողմից

Շինւել էր կրկին և ամէն կողմից

Խաղողի վազով երեսն էր պատում:

Գարուն է, արի,

Վա՜խ, քեզ ի՜նչ արին...

Ու վերադարձաւ հողն իր հայրենի,

Որին առյաւէտ կորցըրած կարծեց,

Եւ հենց ա՛յդ, հենց ա՜յդ միտքը վայրենի

Որդի պէս նրա ուղեղը կրծեց...

Ու վերադարձաւ Արարատներին,

Արագածներին իր քառակատար,

Իր հող ու ջրին, անարատներին,

Իր տաճարներին ու պալատներին,

Իր արտին, այգուն և արօտներին,

Անցեալ,

Ապառնի,

Ու յարակատար

Բոլորանւէր ա՛յն կարօտներին,

Որ մնում էին յաւէտ անվթար,

Որ կիտւել էին քսանհի՜նգ տարի

Իր մթար սրտում,

Վթար մտքի մէջ՝

Ա՛յն դժբախտ օրից, երբ Մայր տաճարի

Գաւիթը թողած, ցաւած ու խռով

Նա գնաց Պոլիս

Եւ ապա... Փարիզ...

- Ա՜խ գալըդ լինէր,

Գնալ չլինէր...

Ու վերադարձաւ մեր սուրբ հեռական...

Ահաւոր մտքից ինքը խելագար՝

Չգիտէր թէկուզ, որ քսան տարում

Իր վերածնւած ու նոր աշխարհում

Վառ ղօղանջումը իր զնգուն զանգի

Արձագանքել էր խելագար թափով՝

Լացով հիացման,

Որոտուն ծափով

Ելել էր, յորդել և նոր մի ափով

Հասել, խառնըվել ուրիշ հոսանքի:

- Ումուդ ջան, նանին

Քո ցաւը տանի...

Ու վերադարձաւ,

Որ էլ չգնայ,

Որ մրսած հոգին նորից տաքանայ,

Ժողովրդական սիրոյ տաք օդով,

Որ չիմանալով, դառնայ սեգ կոթող՝

Ողորկ գրանիտ ու բրոնզ հագած,

Եւ այնտեղ... նրա հերքը ճերմակած

Առաջւայ նման - ընդմի՜շտ - մգանայ,

Հայացքի մուժը այնտեղ չքանայ

Աչքերը փայլեն իրենց հին ցոլքով,

Ու նորից ցրեն

Ու փռեն

Չորս կողմ

Մարդեղացումը աստւածայնության,

Եւ սուրբ բերանի մնջախաղ-երգով,

Շարժումով ձեռքի

Կրկին տայ դասեր

Դասեր մեներգի

Բազմաձայնութեա՜ն...

- Աչքերըդ պայծառ,

Բերանըդ՝ տաճար...

Նա վերադարձաւ.

Եւ ողջ մի երկիր,

Ժողովո՜ւրդ մի ողջ սրտով վշտառու

Ելաւ հերթ ի հերթ,

Եկաւ շար ի շար՝

Իր խաղ ու պարի, իր տաղ ու երգի

Կախարդիչ մոգին հրաժեշտ տալու...

- Իմ կանաչ արև,

Ի՜նչ մնաս բարև...

ՂՕՂԱՆՋ ՀՐԱԺԵՇՏԻ

Արագածի, Արարատի

Հայացքի դէմ սգաւոր,

Սև տուֆակերտ մի պալատի

Տրտմահանդէս դահլիճում

Պառկած էր նա՝

Որպէս անթագ, բայց յիրաւի թագաւոր,

Որ ունի գահ.

Բայց ոչ երբէք իր սէգ գահից վար իջնում:

Եւ գահազուրկ մի ժողովուրդ,

Որն, իբր արդար հատուցում,

Յեղափողել մի ողջ աշխարհ

Ու ջարդել էր հին գահեր,

Հիմա ուրիշ մի արքայի

Ծով յարգանք է մատուցում, –

Ու փղձուկն են հազիւ պահել

Կին, տղամարդ, ծեր, ջահել:

Քարացել են ակնածանքից

Սև երիզով դրոշներ,

Լսո՞ւմ ես դու, Վարդապե՛տ:

Եւ մի ամբողջ մայրաքաղաք,

Մայրաքաղա՜ք, ո՛չ գաղութ,

Իր հոգու մէջ – վերջի՜ն անգամ –

Աշխատում է դրոշմել

Կերպարանքը քո սիրելի,

Քո դէմքը թանկ, որ թէպէտ

Երգերիդ պէս չի շողշողում,

Որ ցոլուն չէ ու ջղուտ,

Բայց գունատ է ո՛չ որբի պէս,

Այլ մի արդար սրբի՜ պէս...

Ու կանգնում են պատւոյ պահակ

Մասի՜ս, Սիփա՜ն, Արագա՜ծ՝

Ճերմակահեր գլուխն իրենց աճիւնիդ դէմ վար յակած...

Ու կանգնում են պատւոյ պահակ

Հայոց պետեր,

Վարպետներ,

Հայ աշխարհի մեծերն ամէն,

Ամէն երեց ու աւագ...

Եւ քեզ ծնած մի ժողովուրդ՝

Հիմա դարձած քեզ զաւակ,

Հրաժեշտի խոր տրտմութեամբ միաժողով ու հաւաք,

Կքված ցավից հայրակորույս,

Կիզված վշտի խոր տապից՝

Գալիս է լուռ, գալիս հերթով,

Որ հոգու մէջ խոր տպի

Մասունքներիդ սրբազան տեսքն ու դէմքը քո,

Դէմքը սուրբ...

ՂՕՂԱՆՋ ԹԱՂՄԱՆ ԵՒ ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ

Թաղման թափորն անվերջ ձգւեց

Աբովեանից մինչ Պանթէոն,

Որտեղ արդէն, ամենից վաղ,

Հրազդանն էր նրան կոծում՝

Եղերական եղանակով:

Եւ մարդկային ծովի վրայ յանկարծ ճօճւեց

Պսակներով առագաստւած մի սուրբ նաւակ...

Դարձել էին յուղարկաւոր

Բազմահազար Երևանցիք,

Եւ... ոչ միայն վերջին ու նոր մեր ոստանի

Բնակիչներն արտասւաթոր,

Եւ ոչ միայն մի ժողովուրդ,

Որ ապրում էր իր պետութեան սահմաններում,

Եւ ո՛չ միայն մի ժողովուրդ,

Որ փռւած էր ողջ աշխարհի լայնքի վրայ,

Այլև... բոլոր մեր զոհե՜րը միլիոնաւոր,

Մեր բիւրաւոր մեռելն՜րը,

Որ մինչևիսկ չարժանացան... թաղման ծէսի, –

Բոլո՛ր նրանք, որոնց բախտից ահազարհուր

Կորաւ և սա՜,

Սա՝ զոհը մեր ամենամե՛ծ...

Հայաստանեան լեռներն էին յուղարկաւոր

Եւ գերեվար լեռները մեր՝ Կարսից-Զէյթուն...

Բուրվառում էր հայրենաշունչ բուրիչ քամին...

Զանգակաձայն իր դուստրերից

Նա՛, որ ունէր Հայկից առած անուշ անուն,

Շիրիմ կոչւած այն փոսի մօտ,

Որ յիրաւի պիտի կոչւեր նոր Խոր Վիրապ,

Անմարդկային լռութեան մէջ սկիզբ տւեց

Պահիպատշաճ Չինար ես-ին.

– Կեռանա՜լ մի...

Ու կեռացան-խոնարհւեցին բիւր գլուխներ...

Արցունք կաթեց պսակներին,

Լսւեց փղձուկ համատարած՝

Իբրև երգի մի իւրատիպ նւագակցում...

Եւ չէր ճարւի բոլորի մէջ մի անձ գոնե,

Որ ակամայ և մեկուսի չմտածեր.

– «Չի կեռանայ».

Վկան, նաև առհաւատչեան՝

Արարատն էր՝ երկնաձիգը,

Արագածն էր՝

Իր չորս անկոր կատարներով,

Ինչպէս նաև այս երգը նոյն,

Որ հայցում էր

– ... Հեռանա՜լ մի:

Հեռանում էր:

Բայց հեռանում

Ահաւասիկ այս իրիկւայ արևի պէս.

Որ բնաւ էլ մայր չի մտնում,

Այլ իր լոյսով ողողելու

Ուրիշ ու նոր կողմեր գտնում:

Հեռանում էր:

Բայց հեռանում, որ մօտիկից հեռանալով՝

Հեռուներում լայն ծաւալւի ու տարածւի,

Որ կիսատը նոր լրացւի

Եւ տարածւած ու լրացւած՝

Երբևիցէ չմոռացւի:

Եւ իզուր էր երգը խընդրում.

Մոռանալ մի...

... Երբ սկսեց աճիւնն իջնել

Շիրիմ կոչւած այն փոսի մէջ,

Որ յիրաւի պիտի կոչւէր նոր Խոր Վիրապ,

Նոյն այդ պահին հայ երկնքից

Յանկարծակի անձրև՜ տեղաց.

Զարմանալի զուգատիպո՜ւմ.

Թէ՞ իսկապէս երկինքն անգամ

Ողբում էր քեզ՝

Խաղա՜ղ-տրտո՜ւմ-հանգստարա՜ր իր անձրևով...

...Երբ սկսեց աճիւնն իջնել

Շիրիմ կոչւած այն փոսի մէջ,

Որ յիրաւի պիտի կոչւէր նոր Խոր Վիրապ,

Այդ վայրկեանին ո՞վ չլսեց,

Որ բովանդակ աշխարհով մէկ

Փռւած բոլոր եկեղեցիք հայահաւատ

Իրենց բոլոր զանգակներով ու զանգերով

Դէպի երկինք ղողանջեցին.

– Դռներըդ բա՜ց...

Եւ հայկական տաճարների բիւր բեմերից

Կոմիտասեան Պատարագ-ով

Ժամերգեցին քե՜զ, Կոմիտա՛ս:

- Երբեմն էի լուս, և այժըմ

Խաւար եմ և ստւեր մահու...

Ո՛չ, այս անգամ սխալւեցի՜ր, պատարագի՛չ,

Նա լոյս էր վառ ու լոյս է արդ,

Ու կմնայ միշտ լոյս զւարթ,

Լոյս՝ աչքերում հայ մանուկի,

Լոյս՝ մտքի մէջ հայ պարմանու,

Հայ հարսների պտղած ծոցում,

Հայ թոռնօրօր նանիների

Ինքնամոռաց ժպիտի մէջ,

Հայ այրերի ու հայ կանանց

Ջերմ սրտերում սիրատրոփ:

Քեզ, Վարդապե՛տ,

Անփոս հողին ի պահ տալիս

Իզո՜ւր էին պատարագում թաղման երգով,

– Ի վերինըն Երուսաղեմ...

Ո՛չ թէ թաղման երգն էր պատշաճ,

Այլ յարութեան վառ մեղեդի՜ն.

– Փառք ի բարձո՜ւնս...

Օրհնեա՛լ ես դու...

Օրհնեա՜լ ես դու,

Եւ չես թաղւում ու հող դառնում,

Այլ թաղւելիս յարութի՜ւն ես կրկին առնում...

– Օրհնեա՛լ ես դու.

Գա՜ռն աստուծոյ...

Ա՜խ, գա՛ռն արդար, որ զոհ գնաց

Եւ անդանա՜կ զոհւեց չարին՝

Արհաւիրքի այն սև տարին,

Երբ հայ երկրում հայ չմնաց...

– Ելն ի բարձունս...

Բաշխեալ պարգևս... որդւոց մարդկան...

Պարգև բաշխեց

Որդիներին իր տարաբախտ ժողովրդի

Եւ... մարդկութեա՜ն:

Պարգև բաշխեց

Աստծո՛յ նման՝ շռայլօրէ՜ն,

Եւ բաշխելով՝ հարստացա՛ւ...

– Գովե՛մք զքեզ,

Բարեբանե՜մք...

Բայց դրւատման ի՞նչ խօսքերով

Բարեբանենք և քեզ գովենք,

Թէ աղքատ է յանկարծ թւում

Բառարանը մեր հայկազեան...

Ի՞նչ խօսքերով բարեբանենք

Քե՜զ Վարդապե՛տ...

Դո՜ւ՝ Վարդապ՞տ...

Դու ամենայն Հայոց երգի Վեհափառն ես,

Դու՝ մեր երգի Մեսրոպ Մաշտոց,

Գիրն ու տառն ես Հայոց երգի:

Հայոց երգի

Անծիր հերկի

Ե՛ւ ակօսն ու խորունկ առն ես,

Ե՛ւ մատընտիր սերմը նրա,

Ե՛ւ խոստումը գալիք բերքի...

Եւ ծիրանի մեր այն ծառն ես,

Որ ինչքան էլ ճղակոտոր՝

Շտկըւել է ու բար տւել,

Ու... մեր դարդը իրար տւել...

Եւ հայրենի այն ծիծառը,

Որ յաւիտեան բոյն է դրել

Մեր հոգու մէջ,

Մեր կիսաւեր ու դեռ կանգուն տաճարների

Ու մեր երկնի գմբէթի տակ...

Դու՝ մեր տաւիղ,

Եւ քո լարը

Մինչ անգամ և հատւելիս

Հայերէն է նորից ճնգում:

Դու՝ մեր սրտի ձայնալարը,

Մինչև անգամ վհատւելիս

Հայերէն ես դարձեալ տնքում...

Դու ես քարը

Եւ սրբատաշ մեր պատշարը.

Հացը օրւայ

Եւ նեղ ժամի մեր պաշարը.

Մեր փակ հոգին, բաց աշխարհը,

Սրբագործւած մեր նշխարը.

Եւ մեր ճարը՝

Օտարամուտ ախտի դիմաց.

Խնկածաւալ մեր տաճարը՝

Օտարահոտ աղտի դիմաց.

Վերադարձի մեր պատճառը՝

Մեր հարկադիր գաղթի դիմաց.

Համահաւաք մեր հանճարը՝

Ազգասփիւռ բախտի դիմաց...

Դու մեր հաստատ Մասիս սարը՝

Վստահելի թիկունքն ես մեր,

Մեր երգերի Ծովասարը

Ու բիւրակեան ակունքն ես մեր,

Մեր արնոտւած հաւքի լեզուն,

Մեր կարոտած ֆիդան եարը,

Մեր լեփլեցուն հոգիների ձայնատարը,

Մեր երգերի խա՛ղը-նոտա՛ն-ձայնատա՛ռը

Ձայնասփի՜ւռը կենդանի

Ու ձայների թանգարա՛նը, –

Մեր հայկական երգարա՜նը...

Արտը մեզնից՝ դու ես մաճկալ,

Յարդը մեզնից՝ ցորենը դու,

Հարթը մեզնից՝ կատար դո սէգ.

Լուրթը մեզնից՝ երկինքը դու,

Շուրթը մեզնից՝ դու համբոյրը,

Ցուրտը մեզնից՝ իսկ դու՝ կրակ,

Իսկ դու՝ օջախ,

Իսկ դու՝ թոնիր...

Եւ մեզանից արդ ընդունիր

Երախտիքի այս խաչբո՜ւռը,

Այս խաչբուռը՝ քո՛ իսկ հերկի:

Ընդունիր դո՜ւ, դո՛ւ՝ մեր երգի

Մշտահնչուն նւագարան.

Ընդունիր դո՛ւ՝ մեր ցաքուցիր

Մասունքների հաւաքարա՜ր.

Դու՝ խազերի մեր քերական,

Դու՝ հոգևոր մեր շարական.

Դու՝ սրբազան մի աւազան,

Որ մեր հոգին ախտահանեց.

Դու՝ բիբլիական մի գաւազան,

Որ ուր դիպաւ՝ աղբիւր հանեց.

Դու մեր կարօտ ու մեր մորմոք,

Մեր տաղի քուրմ,

Մեր խաղի մոգ,

Մեր մշտահունչ ու մշտարթուն,

Անլռելի զանգակատուն...

(Սկիզբը) http://forum.hayastan.com/index.php?showto...rt=#entry695860

Edited March 9, 2007 by hravart

[hravart]

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ՃՈՃԻ

(Անտիպ)

(Դասական Ուղղագրութեամբ)

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ

Կապոյտ կապարի մենակութեան մէջ անծէր երկնքի

Թռչնակները իրենց երգն են չստացնում:

Մինչդեռ լեռների պղնձապատ մթութեան մէջ

Աւելացնում եմ ես էլ աչքերից թացութիւնը տաք:

Եւ հորիզոնը ամառւայ տաքից՝

Դարձել է կարծես մանկական մի ճօճի:

Ա¯խ, երանի թէ նա ինձ քնացնէր.

Եւ կամ ստիպէր,

Որ ուրախութեան ճիչեր ճչայի:

Սակայն այդ ճօճքից

Ուժեղանում է միայն ու միայն գլխապտոյտը

Որով մի հսկայ զէրօ է գծւում՝

Իր մէջ առնելով ինձ,

Թռչուններին, երկինք ու երկիր,

Եւ դուրս թողնելով լոկ հորիզոնն ու մենակութիւնը,

Որպէսզի... մէկը ճօճւի ու ճօճւի,

Միւսն էլ քարանայ ու յաւերժանայ...

Ոչ մի ժամանակ, ոչ մի ժամանակ,

Մենք այնպէս մենակ ու մենակ չէինք,

Ինչպէս որ հիմա, երբ միասին ենք բոլորս առաւել,

Քան թէ որեւէ ուրիշ ժամանակ.

Ասում եմ քեզ, երկրորդելով երրորդում,

Որ երկնքում իրօք չկան աստւածներ.

Նրանք վաղուց երկրի վրայ են բազմած

Բայց ոչ ուղտի սապատի պէս, այլ ուղտի

Անտանելի բեռի նման, որ մի օր

Ցած կնետի համբերատար ուղտն անգամ:

Խռովութեան սերմն իբրեւ մանանեխ,

Տարածւում է արտաշմչմամբ մեր բերնի,

Տարածւում է երկրից երկիր, վարակում

Մինչեւ անգամ աստւածներին հողեղէն,

Որ մեր հոգում ոտնագնդակ են խաղում,

Որ խրւել են մեր կոկորդում՝ իբրրւ խորխ,

Որ մեր լեզւից կախ են տւել կեռերով

Անվերջ նեխող, բայց չփտող մի դիակ...

Խռովութեան սերմը, իբրեւ մանանեխ,

Իբրեւ որոմ փրկարար, իբրեւ ախտ,

Ահաւասիկ եւ նրանց է վարակում,

Եւ ահա ես՝ մանանեխի մի պտղունց,

ՄԻ բառ՝ որոմ, ախտի մանրէ մի սրւակ,

Ուզում եմ քեզ ուրախացնել ասելով

---Երբ աստւածներն են խռովում իրարից՝

Մարդիկ իրար հասկանալ են սկսում...

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ՃՈՃԻ

(Անտիպ)

(Նոր ՈՒղղագրությամբ)

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ

Կապույտ կապարի մենակության մեջ անծեր երկնքի

Թռչնակները իրենց երգն են չստացնում:

Մինչդեռ լեռների պղնձապատ մթության մեջ

Ավելացնում եմ ես էլ աչքերից թացությունը տաք:

Եւ հորիզոնը ամառվայ տաքից՝

Դարձել է կարծես մանկական մի ճոճի:

Ա¯խ, երանի թէ նա ինձ քնացներ.

Եւ կամ ստիպեր,

Որ ուրախության ճիչեր ճչայի:

Սակայն այդ ճոճքից

Ուժեղանում է միայն ու միայն գլխապտույտը

Որով մի հսկայ զէրո է գծվում՝

Իր մեջ առնելով ինձ,

Թռչուններին, երկինք ու երկիր,

Եւ դուրս թողնելով լոկ հորիզոնն ու մենակությունը,

Որպէսզի... մեկը ճոճվի ու ճոճվի,

Մյուսն էլ քարանա ու հավերժանա...

Ոչ մի ժամանակ, ոչ մի ժամանակ,

Մենք այնպէս մենակ ու մենակ չեինք,

Ինչպես որ հիմա, երբ միասին ենք բոլորս առավել,

Քան թէ որևե ուրիշ ժամանակ.

Ասում եմ քեզ, երկրորդելով երրորդում,

Որ երկնքում իրոք չկան աստվածներ.

Նրանք վաղուց երկրի վրա են բազմած

Բայց ոչ ուղտի սապատի պես, այլ ուղտի

Անտանելի բեռի նման, որ մի օր

Ցած կնետի համբերատար ուղտն անգամ:

Խռովության սերմն իբրև մանանեխ,

Տարածվում է արտաշմչմամբ մեր բերնի,

Տարածվում է երկրից երկիր, վարակում

Մինչև անգամ աստվածներին հողեղեն,

Որ մեր հոգում ոտնագնդակ են խաղում,

Որ խրվել են մեր կոկորդում՝ իբրև խորխ,

Որ մեր լեզվից կախ են տվել կեռերով

Անվերջ նեխող, բայց չփտող մի դիակ...

Խռովության սերմը, իբրեւ մանանեխ,

Իբրեւ որոմ փրկարար, իբրեւ ախտ,

Ահավասիկ և նրանց է վարակում,

Եւ ահա ես՝ մանանեխի մի պտղունց,

ՄԻ բառ՝ որոմ, ախտի մանրե մի սրվակ,

Ուզում եմ քեզ ուրախացնել ասելով

---Երբ աստվածներն են խռովում իրարից՝

Մարդիկ իրար հասկանալ են սկսում...

Edited March 8, 2007 by hravart

[hravart]

ԽՕՍՔ ՀԱՎԱՍՏԻՔԻ

(Դասական Ուղղագրութեամբ)

Մաշտոցի Ծննդեան 1600-Ամեակի Առթիւ

Ոչ միայն որ գործենն պարտական են,

այլև որ յանձն առնուն "

Ա

Քեզ հետ այս պահին զրուցել էր պէտք

Միայն նախդըրիւ - ոսկեղնիկով

Եւ պետք էր գրել այն երկաթագիր տառերով միայն,

Որոնց կերպը դու առել ես գուցէ

Հին գործիքներից մեր դարբինների

Եւ այն կեռերից ամենատարբեր,

Որոնցից զեն ու զարդ էին կախում...

Բայց Գիւտարարիդ համեմատութեամբ

Ես` Դանիելեան թերատ այբուբեն,

Զուրկ եօթնաղողանջ ձայնաւորներից,

Չեմ կարող զնգալ

Ու չեմ էլ զնգում,

Այլ պիտի հիմա լոկ բաղաձայնեմ,

Թե պե՞տք է արդեօք, որ Քո անունով

Մտքի մի օջախ կամ մի մայրուղի կոչվի աշխարհում,

Եթե Քո անվամբ մի ամբողջ ազգ է կոչում ինքն իրեն,

Ա՛զգ,

Որ ապրելու մտադրութեամբ մեռել է յաճախ,

Սակայն մեռնելու մտադրութեամբ չի ապրել երբե՜ք`

Թեկուզև մի օր...

Եւ պե՞տք է արդեօք,

Որ արձաններդ յառնեն աստ ու անդ,

Եթէ Ինքըդ Քեզ – քանի՜ դար արդէն –

Քանդակում ես միշտ

Մեր մանկաշխարհի պարզ հոգիներին

Երեսուն և վեց կերպերով անքանդ:

Պէ՞տք է ուրեմն ...

Ու պէտք է եթէ`

Քեզ... պէտք չէ բնա՜ւ,

Պէտք է ... միայն մե՛զ:

Բ

Դո՛ւ, որ անվարան բնաբարձեցիր կռապաշտներին,

Վերաքննութեամբ պիտի մեզ ներես,

Եթե խօսում ենք քանդակ-արձանից

Զի կան արձաններ, որ կուռք չեն դառնում,

Եւ միաստվածներ կան նոր ու նորեկ,

Որ չեն տարբերւում կռապաշտներից:

Եւ այն պատճառով պիտի մեզ ներես,

Որ հնուց անտի սովոր լինելով

Հարկի և տուրքի,

Բաժի և սակի

Ու վճարելով միշտ ճարահատեալ,

Մենք հոգով լոկ մէ՛կ հարկ ենք ընդունել`

Հարկը հոգեկա՜ն:

Եւ Դու` եզակի մի հարկահաւաք,

Որ ընտրւած է – ոչ նշանակւած,

Ա՛ռ ու մթերի՜ր,

Ա՛ռ ու պաշարի՜ր

Տասնըվեցդարեայ հարկը մեր հոգու,

Որպէսզի կրկին վերաբաժանես`

Մեր նեղ օրերին,

Բայց... իբրև նպաստ

Եւ ոչ մուրածոյ ողորմաբաժին...

Գ

Աշխարհազբոսիդ համեմատութեամբ

Ես մինչև անգամ Արաքս չտեսած տնաբնակըս,

Ի լրո՛յ գիտեմ,

Որ քեզ ծին տված բնիկ գաւառում

Կար մի մենաստան`

«Սուրբն Կարապետ»,

Որի դռները փակ էին ընդմիշտ կանանց սեռի դէմ:

Մենք կին չենք,

Այր ենք,

Տղամարդ ենք մենք,

Սակայն անօրէն մի նոր օրէնքով

Փակ է մեր առջև

Ոչ միայն դուռն ու գաւիթը վանքի,

Այլ գաւա՜ռն ամբողջ

Եւ ո՜ղջ մի երկիր,

Որի անունից զրկւած է նոյնիսկ քարտէզը հիմա:

Մենք կին չենք,

Այր ենք,

Տղամարդ ենք մենք,

Եւ ընդդէմ այս բաց անարդարութեան

Առայժըմ մենք մեր աչքերն ենք փակում,

Բայց փակում այնպէս,

Ինչպէս փակում են մարդիկ մատները,

Եւ ստացւում է դրանից ... բռունցք:

Ուստի իզուր է խօսքը երդումի:

Բնիկ գաւառըդ հենց որ ոտք դնենք`

Քո Հացեկացը կպեղենք բրչով,

Եւ տարոնական պարզած երկնի տակ

Սրբատաշ վէմը սուրբ թանգարանի ձևակերպ կառնի:

Եւ դա կդառնայ Նո՛ր Էջմիածին...

Դ

Սակայն... Եւ սակայն

Կայ սուրբ Օշական,

Որ ազգի համար մի շատ վաղեմի

Հավասար է Նոր Երուսաղեմի:

Աշուն է հիմա:

Եւ սրբատեղի տանող ծուռումուռ ճանապարհներին

Խաղողի վազն է իր տերևները փռել ամենուր,

Իր տերևները, որ շատ են նման

Անյայտ ձիերի սմբակից պոկւած ժանգոտ պայտերի:

Այս հողի վրայ օտար սմբակներ չեն դոփում հիմա:

Եւ եթէ կաղնու անտառն է սակաւ այս հողի վրա,

Ապա խաղողի և կաղնու տերևն իսկապէս անչափ նման են իրար:

Գաղտնասացութեան համար չեմ ծնւել,

Ես գիտեմ սակայն,

Որ օշականեան բանուկ այս ճամբով քայլող ամէն ոք

Անխօս – լռելեայն երդում է տալիս

Մի՜շտ զուգաշաւիղ ընթանալ Քեզ հետ:

Անձնադատօրէն նա յանձն է առնում

Արդիւնաւորւել մի՛միայն այնպէս,

Որ հողագնդի բիւր լեզուներից

Անարտաքսելի մնայ յաւիտեան

Մեր այն բարբառը,

Որի գրերից կարելի է սուր եղաններ կռել:

Բայց մեխե՜ր նաև`

Գամելու համար հին ու նորորեայ պիղատոսներին:

Կանխասացութեան համար չեմ ծնվել,

Ես գիտեմ սակայն,

Որ սրբատեղի տանող այս ճամբով քայլող ամեն ոք

Եւ վաղը պիտի դառնայ մասնակից

Քո անկշռելի որքանութեանը,

Իր հոգում զգայ Քո մշտակայուն ներկաիւթիւնը,

Քո իսկութեան հետ ինքն իրեն ձուլի`

Փոխելով քայլն իր մոլորագընաց,

Բեռնակիր դառնայ մեր բեռ ու բարձին,

Դասալիք լինի բանակից վարձու:

Հայոց աշխարհի փափկասուն տիկնայք

Ավանդակորոյս իրենց վարքի դէմ

Վերստին պիտի աչքերը բանան:

Հայոց աշխարհի այրերից նրանք,

Ովքեր հուլաբար ճամբայ են ընկել

Ու դեռ ծուլաբար դեգերում են լուռ`

Օտար հովերի ապտակին հլու,

Պիտի դառնօրէն դարձի գան դարձեալ`

Խորհե՛ն հայերէն,

Ապրե՛ն հայօրէն...

Ե

Հոռետեսութեան համար չեմ ծնվել

Եւ դէմ եմ յիմար լաւատեսութեան,

Սակայն շատերից մէկն էլ ես` գիտե՛մ.

Դու էիր , որ մեզ անըստգիւտ գիւտովդ ուսուցանեցիր,

Որ անհնարին վիճակն է միայն ծնում նոր հնար:

Ուստի հավատա, ո՜վ Հնարաւոր,

Որ եթէ մի օր – Աստվա՜ծ չարասցէ –

Գտած հնարըդ դառնայ գործազուրկ,

Ասպարէզ կիջնի մէկն էլ, անկասկած,

Որ սկիզբ կտայ մի նո՛ր սխրանքի:

Թէ ճիշտ է, որ Դու հայր ունենալով`

Չունեցար որդի,

Ճիշտ է առաւել,

Որ զաւակի տեղ ժառանգներ ունես`

Սերունդ ու սերուցք,

Որոնք անըստգիւտ գիւտովդ գիտեն,

Որ անհնարին վիճակն է միայն ծնում նոր հնար...

Ննջի՛ր ուրեմն սուրբ շիրիմիդ տակ,

Քանզի արթուն ես մեր հոգիներում:

Չէ՞ որ ինչ-որ տեղ փոքրերս ու Մեծըդ

Հավասարվում ենք, դառնում աջակից.

- Դու ... գործն ես արել,

- Մենք ... յանձն ենք առել ...

Edited March 9, 2007 by hravart

[hravart]

ԽՈՍՔ ՀԱՎԱՍՏԻՔԻ

(Նոր Ուղղագրությամբ)

Մաշտոցի Ծննդյան 1600-Ամյակի Առթիվ

Ոչ միայն որ գործենն պարտական են,

այլև որ հանձն առնուն “

Ա

Քեզ հետ այս պահին զրուցել էր պետք

Միայն նախդըրիվ - ոսկեղնիկով

Եվ պետք էր գրել այն երկաթագիր տառերով միայն,

Որոնց կերպը դու առել ես գուցե

Հին գործիքներից մեր դարբինների

Եվ այն կեռերից ամենատարբեր,

Որոնցից զեն ու զարդ էին կախում...

Բայց Գյուտարարիդ համեմատությամբ

Ես` Դանիելյան թերատ այբուբեն,

Զուրկ յոթնաղողանջ ձայնավորներից,

Չեմ կարող զնգալ

Ու չեմ էլ զնգում,

Այլ պիտի հիմա լոկ բաղաձայնեմ,

Թե պե՞տք է արդյոք, որ Քո անունով

Մտքի մի օջախ կամ մի մայրուղի կոչվի աշխարհում,

Եթե Քո անվամբ մի ամբողջ ազգ է կոչում ինքն իրեն,

Ա՛զգ,

Որ ապրելու մտադրությամբ մեռել է հաճախ,

Սակայն մեռնելու մտադրությամբ չի ապրել երբե՜ք`

Թեկուզև մի օր...

Եվ պե՞տք է արդյոք,

Որ արձաններդ հառնեն աստ ու անդ,

Եթե Ինքըդ Քեզ – քանի՜ դար արդեն –

Քանդակում ես միշտ

Մեր մանկաշխարհի պարզ հոգիներին

Երեսուն և վեց կերպերով անքանդ:

Պե՞տք է ուրեմն ...

Ու պետք է եթե`

Քեզ... պետք չէ բնա՜վ,

Պետք է ... միայն մե՛զ:

Բ

Դո՛ւ, որ անվարան բնաբարձեցիր կռապաշտներին,

Վերաքննությամբ պիտի մեզ ներես,

Եթե խոսում ենք քանդակ – արձանից

Զի կան արձաններ, որ կուռք չեն դառնում,

Եվ միաստվածներ կան նոր ու նորեկ,

Որ չեն տարբերվում կռապաշտներից:

Եվ այն պատճարով պիտի մեզ ներես,

Որ հնուց անտի սովոր լինելով

Հարկի և տուրքի,

Բաժի և սակի

Ու վճարելով միշտ ճարահատյալ,

Մենք հոգով լոկ մե՛կ հարկ ենք ընդունել`

Հարկը հոգեկա՜ն:

Եվ Դու` եզակի մի հարկահավաք,

Որ ընտրված է – ոչ նշանակված,

Ա՛ռ ու մթերի՜ր,

Ա՛ռ ու պաշարի՜ր

Տասնըվեցդարյա հարկը մեր հոգու,

Որպեսզի կրկին վերաբաժանես`

Մեր նեղ օրերին,

Բայց... իբրև նպաստ

Եվ ոչ մուրածո ողորմաբաժին...

Գ

Աշխարհազբոսիդ համեմատությամբ

Ես մինչև անգամ Արաքս չտեսած տնաբնակըս,

Ի լրո՛ գիտեմ,

Որ քեզ ծին տված բնիկ գավառում

Կար մի մենաստան`

«Սուրբն Կարապետ»,

Որի դռները փակ էին ընդմիշտ կանանց սեռի դեմ:

Մենք կին չենք,

Այր ենք,

Տղամարդ ենք մենք,

Սակայն անօրեն մի նոր օրենքով

Փակ է մեր առջև

Ոչ միայն դուռն ու գավիթը վանքի,

Այլ գավա՜ռն ամբողջ

Եվ ո՜ղջ մի երկիր,

Որի անունից զրկված է նույնիսկ քարտեզը հիմա:

Մենք կին չենք,

Այր ենք,

Տղամարդ ենք մենք,

Եվ ընդդեմ այս բաց անարդարության

Առայժըմ մենք մեր աչքերն ենք փակում,

Բայց փակում այնպես,

Ինչպես փակում են մարդիկ մատները,

Եվ ստացվում է դրանից ... բռունցք:

Ուստի իզուր է խոսքը երդումի:

Բնիկ գավառըդ հենց որ ոտք դնենք`

Քո Հացեկացը կպեղենք բրչով,

Եվ տարոնական պարզած երկնի տակ

Սրբատաշ վեմը սուրբ թանգարանի ձևակերպ կառնի:

Եվ դա կդառնա Նո՛ր Էջմիածին...

Դ

Սակայն... Եվ սակայն

Կա սուրբ Օշական,

Որ ազգի համար մի շատ վաղեմի

Հավասար է Նոր Երուսաղեմի:

Աշուն է հիմա:

Եվ սրբատեղի տանող ծուռումուռ ճանապարհներին

Խաղողի վազն է իր տերևները փռել ամենուր,

Իր տերևները, որ շատ են նման

Անհայտ ձիերի սմբակից պոկված ժանգոտ պայտերի:

Այս հողի վրա օտար սմբակներ չեն դոփում հիմա:

Եվ եթե կաղնու անտառն է սակավ այս հողի վրա,

Ապա խաղողի և կաղնու տերևն իսկապես անչափ նման են իրար:

Գաղտնասացության համար չեմ ծնվել,

Ես գիտեմ սակայն,

Որ օշականյան բանուկ այս ճամփով քայլող ամեն ոք

Անխոս – լռելյայն երդում է տալիս

Մի՜շտ զուգաշավիղ ընթանալ Քեզ հետ:

Անձնադատորեն նա հանձն է առնում

Արդյունավորվել մի՛միայն այնպես,

Որ հողագնդի բյուր լեզուներից

Անարտաքսելի մնա հավիտյան

Մեր այն բարբառը,

Որի գրերից կարելի է սուր եղաններ կռել:

Բայց մեխե՜ր նաև`

Գամելու համար հին ու նորորյա պիղատոսներին:

Կանխասացության համար չեմ ծնվել,

Ես գիտեմ սակայն,

Որ սրբատեղի տանող այս ճամփով քայլող ամեն ոք

Եվ վաղը պիտի դառնա մասնակից

Քո անկշռելի որքանությանը,

Իր հոգում զգա Քո մշտակայուն ներկայությունը,

Քո իսկության հետ ինքն իրեն ձուլի`

Փոխելով քայլն իր մոլորագընաց,

Բեռնակիր դառնա մեր բեռ ու բարձին,

Դասալիք լինի բանակից վարձու:

Հայոց աշխարհի փափկասուն տիկնայք

Ավանդակորույս իրենց վարքի դեմ

Վերստին պիտի աչքերը բանան:

Հայոց աշխարհի այրերից նրանք,

Ովքեր հուլաբար ճամփա են ընկել

Ու դեռ ծուլաբար դեգերում են լուռ`

Օտար հովերի ապտակին հլու,

Պիտի դառնորեն դարձի գան դարձյալ`

Խորհե՛ն հայերեն,

Ապրե՛ն հայօրեն...

Ե

Հոռետեսության համար չեմ ծնվել

Եվ դեմ եմ հիմար լավատեսության,

Սակայն շատերից մեկն էլ ես` գիտե՛մ.

Դու էիր , որ մեզ անըստգյուտ գյուտովդ ուսուցանեցիր,

Որ անհնարին վիճակն է միայն ծնում նոր հնար:

Ուստի հավատա, ո՜վ Հնարավոր,

Որ եթե մի օր – աստվա՜ծ չարասցե –

Գտած հնարըդ դառնա գործազուրկ,

Ասպարեզ կիջնի մեկն էլ, անկասկած,

Որ սկիզբ կտա մի նո՛ր սխրանքի:

Թե ճիշտ է, որ Դու հայր ունենալով`

Չունեցար որդի,

Ճիշտ է առավել,

Որ զավակի տեղ ժառանգներ ունես`

Սերունդ ու սերուցք,

Որոնք անըստգյուտ գյուտովդ գիտեն,

Որ անհնարին վիճակն է միայն ծնում նոր հնար...

Ննջի՛ր ուրեմն սուրբ շիրիմիդ տակ,

Քանզի արթուն ես մեր հոգիներում:

Չէ՞ որ ինչ-որ տեղ փոքրերս ու Մեծըդ

Հավասարվում ենք, դառնում աջակից.

- Դու ... գործն ես արել,

- Մենք ... հանձն ենք առել ...