Военная летопись армянского народа

Lion · November 12, 2009

Зейтун находится в Горной Киликии, в труднодоступных горах. После взятия мамлюками столицы Киликии Сиса именно в горной Киликии были созданы ряд полунезависимых княжеств, один из которых был и Зейтун - В этих княжествах были собраны отступившие из Равнинной Киликии армянские отряды и князя. В течении 15-ого века почти все эти полунезависимые княжества были в конце концов тоже уничтожены, под напором тех же мамлюков, осман и кочевников разных мастей. Но отступавшие и сконцентрировавшиеся в Зейтуне военные отряды смогли таки отстоять Зейтун.

1. Уже летом 1466-а армия Зулкадарского эмирата подступила к Зейтуну и после упорных боев овладела рядом армянских позиции. Армяне, однако, держались стойкой обороны, в результате чего враг отступил,

2. Лето 1467-а на Зейтун напало племя Байазидов. Эти кочевники под видом мирных переселенцев переправились в Зейтун и неожиданно, в время свадьбы одного из вельмож, напали на город. Армянам, однако, удалось отстоять город и выгнать из него кочевников,

3. В 1516-ом армия Зейтунского княжества разбила армию Зулкадаров и одержала реванш за события полувековой давности. Позже она участвовала в Египетском походе Селима Грозного,

4. В 1605-ом армия Зейтунского княжества, в союзе с Османской армией, разбила грабившую Киликию Джалаиридов. В отместку за это в 1616-ом те неожиданно напали на город и захватили его предместья. Джалаириды, однако, не смогли утвердится в городе и, в результате удар армянской армии, вынуждены были отступить,

5. С 1780 года начинается длинная череда столкновении с Османской армией, которая продолжалась вплоть до 1921 года. Уже в феврале 1780-а Османское войско обложило город. Армяне перешли к упорной обороне. Бой продолжались до ноября. В итоге один из армянских князей тайне перешел в стан врага и утром, в время молитвы, убил турецкую пашу. Тут же последовала атака армянской армии и Османская армия была разбита. Ее остатки с трудом отступили,

6. В 1782-ом другая османская армия начала поход на Зейтун, но в ущелье Кюрдин попала в засаду и была полностью уничтожена. Победоносные армяне преследовали врага до Мараша и вернулись в свой город,

7. В апреле-декабре 1807-а армяне выдержали еще одну осаду Османской армии, которая в итоге вынуждена была отступить,

8. Весной 1819-а армянская армия окружила турецкий диверсионный отряд и разбила его.

9. В январе 1829-а армяне разбили очередную османскую армию. Победа была столь полна, что армянам досталась военный флаг турецкой армии,

10. Осенью 1831-а армяне заставили отступить Албанский полк сына Мухамедда-Али, Ибрагима,

11. В 1832-ом армия Зейтунского княжества у города ночной атакой разбила Османскую армию,

12. В 1835-ом армяне победили еше одну османскую армию,

13. В 1840-ом армянская армия у Агджапахской крепости разбила курдов, которые напали на армян, и отбили добычу

14. В 1841-ом армянская армия окружила и заставила сдаться в плен турецкий отряд в 500 всадников. Пленники были опушены только за большой выкуп,

15. В 1842-ом у горы Кандры армянская армия победила и заставила отступит турецкую армия,

16. В 1844-ом была одержана еще одна победа над османской армией,

17. Весной 1847-а Зейтунская армия ночной атакой разбила армию Османской Турции,

18. Летом 1847-а армянская армия разбила выступавшую на стороне турок Албанской полк у Ахт-оглу,

19. Весной 1856-а была разбита подступивший к городу еще одна турецкая армия,

20. 08.06.1860-ом у в бою у Джермука армяне заставили отступить армию турок,

21. В конце июне 1862-а был отброшен из города еще одна турецкая армия,

22. В 28.07.1862-ом армянская армия неожиданно напала на перешедшую в атаку турецкую армию и отступила. Враг понес большие потери. Армяне потеряли 72, враг - 1.000 солдат,

23. 30.07.1862 у Аваг Кетика в ночном бою очутившиеся в засаде турецкая армия понесла огромные потери. Армяне потеряли 320 солдат, враг - 6.500 убитыми и 15 пленными,

24. Жаркие бой разгорались у самого Зейтуна 1-2 августа 1862 года. В результате турецкая армия, оказавшейся в засаде в одной из ущелий, обратилась в паническое бегства - потеряв только убитыми из регулярной армии около 2.000 человек,

25. В 1872-ом армяне одержали еще одну победу,

26. В 1875-ом была разбита очередная турецкая армия,

27. В конце апреля 1877-а у крепости Капан армия армянского князя Папика неожиданной атакой разбила черкесов,

28. В январе 1878-а у Мараша армянская армия неожиданной атакой разбила Османскую армию,

29. В январе-августе 1879-а у горы Перзнка начались новые бои. Турецкая армия стала нести потери, но окончательного успеха армяне добились после того, как был пленен один из турецких пашей и враг вынужден был отступить,

30. Новые бои у Зейтуна начались осеню 1895-а, в время армянских погромов в Турции, когда погибли 300.000 армян по всей ее территории. Уже 18-ого октября перешедшую в атаку на Зейтун турецкая армия понесла первые потери у Бердус-Чайа,

31. а 19-ого октября, у Чунгур-хисара. В этих двух боях армянам удалось вывести и переправить в Зейтун местное армянское население,

32. 8-ого ноября армяне напали на Антиохскую Гаймаганство и спасли армян этой области,

33. 9-ого ноября враг был разбит у Енич-кале,

34. 13-ого ноября армяне уничтожили турецкий гарнизон села Шивилик,

35. 19-ого ноября ту же участь постигла гарнизона крепости Капан,

36. 1-12 декабря турецкую армию удалось с большими потерями взять село Фрунз и храм Св. Спасителя,

37. 13-ого декабря турецкая армия понесла большие потери у горы Сандух, но ей все-таки удалось блокировать город. Но блокада далась туркам крайнее тяжело, а постоянные атаки армян, холод, болезни и голод поставили турков в крайнее тяжелое положение, в итоге в конце декабря враг отступил.

38. В 1915-им началась Геноцид армян в Османской Турции. Первый удар естественно был направлен на Зейтун. К сожалению на этот раз врагу удалось использовать разногласия в стане армян на счет планов дальнейшей обороны. Уже в половине февраля 1915-а туркам удалось после упорных боев взять город, который был им недоступен несколько столетии. Население города в основном была депортирована в пустыни Сирии, где ее основная часть погибла в местечке Дер-ейр-Зор.

39. Но отделение отряды и часть населения, которым удалось выйти из города, еще долго продолжали партизанские удары по турецкой армии. Есть около 10 свидетельств подобных атак, в результате одной из который была взорвана турецкая казарма в городе и склад боеприпасов. В то же время конный отряд зейтунцов понесла свой вклад в Сардарабадскую победу.

40. После поражении Турции в ПМВ, осенью 1918-а армяне начали вернутся в родной город. Но Кемалистская Турция, как только набрала сил, продолжила кровавую политики Османской Турции. Уже в 1920-1923-ом по всей Киликии прошли череда армянских погромов. За этот период армянам Зейтун удалось несколько раз отбить атаку врага. Но силы уже были слишком неравны. Летом 1921-а кемалская армия подступила к городу. Армян было около 100 раз меньше врага. Несмотря на это, последовали упорные бои, но это уже были последние бои славного княжества. В конце июня, когда все возможности обороны уже были исчерпаны, армянская армия вместе с выжившим населением прорвало окружение города и перешла в Сирию. Зейтун опустел, лишившейся своей автохтонных владетелей.

Часть Зейтунцов позже пробралась в Францию, а их основная масса переселилась в Советскую Армению. Они обосновались в одном из кварталов Еревана, который до сих пор несет гордое имя великого княжества - Зейтун.

Lion · November 14, 2009

Ստորև կներկայացնեմ մի շարք զարմանալի, ուշագրավ կամ էլ նույնիսկ ռեկոռդային տեղեկություններ Հայ ժողովրդի ռազմական պատմությունից: Ցուցակը հետաքրքիր է, իսկ հաճախ նաև զվարճալի…

1. Իր շուրջ 5000-ամյա պատմության ընթացքում Հայ ժողովրդի զավակները մասնակցել են տարբեր մեծության առնվազն 6.348 ռազմական օպերացիայի,

2. Սեփական պետականության բացակայության պայմաններում օտար բռնակալների դեմ բարձրացված ապստամբությունների բացարձակ ռեկոռդը պատկանում է հայերին: Միայն 428-885 և 1044-1700 թվականներին կարելի է հաշվել առնվազն 40 ապստամբություն, այդ թվում 20 անգամ Բյուզանդական կայսրության, 10 անգամ` Արաբական խալիֆության, 7 անգամ` Պարսից թագավորության, 3 անգամ` Մոնղոլական կայսրության դեմ,

3. Իր պատմության ընթացքում հայերը ամենաշատը ապստամբել են Բյուզանդական կայսրության դեմ` 20 անգամ:

4. Մինչև 1900 թ-ը, կողմերի թվաքանակի առումով ամենամեծ ճակատամարտը, որին մասնակցել են հայերը, եղել է 1402 թ-ի հուլիսի 20-ի Անկարայի ճ-մ-ը: Ըստ ամենահամեստ աղբյուրների այս ճակատամարտին մասնակցել է 550.000 մարդ,

5. Ամենամեծ բանակը, որ երբևէ մտել է Հայաստանի տարածք, կազմել է 600.000 մարդ: Իրադարձությունը տեղի է ունեցել 1585 թ-ի օգոստոսին, երբ Օսմանյան սուլթանության հենց այդքան կազմող բանակը ռազմական գործողություններ սկսեց Սեֆյանների շահության դեմ,

6. Ամենամեծ բանակը, որը ըստ հավաստի համարվող աղբյուրների երբևէ շարժվել է անմիջականորեն հայերի դեմ, կազմել է 200.000 մարդ: Խոսքը վերաբերվում է 852 թ-ի գարնանը սկսված Բուղայի հայտնի արշավանքին,

7. Ամենամեծ բանակը, որը ըստ աղբյուրների տվյալներ և տրամաբանական վերլուծության, երբևէ շարժվել է անմիջականորեն հայերի դեմ, կազմել է 215.000 մարդ: Խոսքը վերաբերվում է 451 թ-ի մայիսյան իրադարձություններին,

8. Ամենամեծ բանակը, որը ըստ հավաստի համարվող աղբյուրների երբևէ ունեցել է Հայոց պետությունը, կազմել է 356.000 ռազմիկ: Խոսքը վերաբերվում է Սարդուրի II-ի կառավարած Արարատյան թագավորությանը, որը, մ.թ.ա. 751 թ-ին արշավելով դեպի հարավ-արևելք, մարտադաշտ հանեց հենց այդքան զինվոր: Մեծ է եղել նաև Տիգրան Մեծի կայսրության բանակը` 300.000 մարդ, թեև հարկ է նշել, որ մեկ ռազմական օպերացիայի ժամանակ այս քանակությամբ բանակ Տիգրանը երբեք չի կիրառել,

9. Անմիջական պաշարումին Հայաստանի ամենաերկար դիմադրած ամրոցը զենքը չի հանձնել 20 տարի: Խոսքը վերաբերվում է Երնջակ ամրոցին, որը դիմադրեց Լենկ-Թեմուրի հրոսակներին 1386-1405 թվականներին և այդպես էլ չգրավվեց: Այս կատեգորիայի ռեկոռդակիրներից կարելի է մատնանշել նաև Անի-Կեմախ ամրոցը (մ.թ.ա. 34-31 թթ), Դարույնք ամրոցը (369 գարուն-370 գարուն) և այլն,

10. Ամենաօրգինալ երկիրը, որի դեմ պատերազմել են հայերը, եղել է Նեպալի թագավորությունը,

11. Ամենաօրգինալ պետությունը, որի բանակի կազմում կռվել են հայերը, եղել է Բենգալիայի նավաբությունը,

12. Ամենաարևելյան կետը, որտեղ մինչև 1900 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է… Դեղին ծովը: Հենց այստեղ 1853 թ-ի ամռանը անհայտ ծագումով ծովահենական նավը զավթեց ”Հարություն-Աբգար” հայկական առևտրական նավը,

13. Ամենահյուսիսային կետը, որտեղ մինչև 1900 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է Հելսինկին: 1742 թ-ի սեպտեմբերին Ռուսական կայսրության բանակի կազմում Հայկական հեծյալ էսկադրոնը գրավեց այս քաղաքը,

14. Ամենահարավային կետը, որտեղ մինչև 1941 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է Եթովպիան: Աֆրիկյան այս երկրում հայերը մասնակցեցին Եթովպա-Իտալական II պատերազմին (1935-1941 թթ),

15. Ամենաարևմտյան կետը, որտեղ մինչև 1900 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է Գալլիան: 294 թ-ին, օգնելով հռոմեական բանակին, Հայ ռազմիկները մասնակցեցին Լինգոնի ճ-մ-ին,

16. Հայաստանի ու հայերի հետ երբևէ կոնֆլիկտ չունեցած եվրասիական մասշտաբի պետություններին կարելի է հաշվել մատների վրա` Ճապոնիա, Չինաստան…

Ըհը Դուք առայժմ կարդացեք, ես էլ մտածեմ նոր ցուցակ...

Edited November 14, 2009 by Lion

Lion · November 17, 2009

Այս պատերազմին Արմենիի արքա Զարմայրի (մ.թ.ա. 1194-1180) մասնակցության մասին ուղղակի նշում կա Մովսես Խորենացու մոտ (Գիրք 1, գլուխ 32): Բնականաբար նա չէր կարող միայնակ լինել, առանց Հայկական բանակի գոնե մի մասի: Հոմերոսն էլ իր հերթին նշում է Կիլիկիայից եկած բանակի մասին:

Илиада

Песнь вторая. Сон. Беотия, или Перечень кораблей

...Двинулась рать, и как будто огнем вся земля запылала;

Дол застонал, как под яростью бога, метателя грома

Зевса, когда над Тифеем сечет он перунами землю,

Из гор Аримов, в которых, пове́ствуют, ложе Тифея;

Так застонала глубоко земля под стопами народов,

Սա էլ արիմների մասին -

http://antiquitas.ru/arimy-arimi/

Ինձ համար իրենից միշտ էլ որոշակի հանելուկ էր ներկայացրել Մովսես Խորենացու հաղորդումն այն մասին, որ Արմենիի արքա Զարմայրը (մ.թ.ա. 1194-1180) մարտնչել է Տրոյայի պատերի տակ... ղեկավարելով այդ թվում նաև եթովպացիներից կազմված բանակը: Չէ, այն որ Տրոյայի պաշտպանությանը մասնակցել են արիմները Կիլիկիայից, փաստ է, այն մասին, որ Զարմայրի հետ եղել են նաև Հայ ռազմիկներ - ուղղակիորեն խոսում է Խորենացին...

Բայց... այնուհանդերձ, ինչ եթովպիացիներ Ախր եթե խոսքը գոնե եգիպտացիների մասին լիներ, էլի կարելի էր որոշակի վերապահումներով ասել ”հա”, բայց չէ որ Եթովպիան Եգիպտոսից էլ հեռու է և այն երբեք էլ չի խառնվել Եգիպտոսից հյուսիս գտնվող այլ երկրների գործերին? Կարելի է նույնիսկ ասել, որ, կոպիտ ասած, Եթովպիան գործ ուներ միայն Եգիպտոսի հետ, իսկ Եգիպտոսից զատ էլ ոչ-ոք մեծ հաշվով չգիտեր Եթովպիայի մասին:

Եվ հանկարծ - առը քեզ, մեր արքան հանկարծ Տրոյայում գլխավորում է այդ թվում նաև... եթովպիացիների բանակը: Խնդրեմ, տեսեք այդ հատվածը.

Книга 1

19

О том, что произошло после смерти Шамирам

...Зармайр

Этот был послан Приаму на помощь Тевтамосом вместе с эфиопским войском и погиб от рук эллинских храбрецов.

Книга 1

32

Об Илионской войне при Тевтамосе и участии нашего Зармайра с немногими (воинами) вместе с эфиопским войском и о смерти его в этой войне

...Также и наш Зармайр, служивший ассирийцам, с немногими воинами отправился вместе с эфиопским войском на помощь Приаму и там, получив рану от эллинских храбрецов, умер; желал бы я, чтобы это было от Ахилла, а не от кого-либо другого из храбрецов.

Ըհը, սա է այդ հատվածը, որի համար գրեթե 15 տարի ես փնտրել եմ բացատրություն: Ու մինչև վերջերս ես չէի կարողանում այս ամենը բացատրել այլ կերպ, քան թյուրիմացությամբ, քանի որ խելքին մոտ չէր ենթադրել, որ մեր Զարմայրը գլխավորել է մի բանակ, որը նույնիսկ տեսականորեն էլ չէր կարող այդ ժամանակաշրջանում հայտնվել այդ տարածաշրջանում:ok

Եվ ահա թե վերջերս ինչ ինֆորմացիա հայտնաբարեցի ես, մի ինֆորմացիա, որը ոչ միայն լիովին ու բավարար կերպով պատասխանում է վերևում բարձրացված հարցերին, այլև նորանոր ու խիստ հետաքրքիր մտորումների տեղիք է տալիս…

Այսպես, համաձայն Ա. Ի. Իվչուկի, Տրոյական պատերազմի ժամանակ հիշատակվող "եթովպացիներ"-ը իրականում որևէ կապ չունեն Եգիպտոսից հարավ բնակվող եթովպացիների հետ, իսկ Իլիականում էլ չեն հիշատակվում որպես սևամորթներ: Ավելին, ոչ միայն "եթովպ" բառն է հին հուներենում ունեցել է "պայծառամաշկ" իմաստը, այլև "եթովպացի" հասկացությունը մինչև մ.թ. 6-րդ դարը ընդհանրապես չի ունեցել "սևամորթ" իմաստը և նրա տակ երբեք էլ նկատի չեն ունեցել բուն Եթովպիայի բնակիչներին: Օրինակ, Հիսիոդիոսի մոտ "եթովպացիներ"-ը առանձնացված են "սևամորթներից": Միայն մ.թ. 6-րդ դարից հետո է այդ բառը աստիճանաբար ձեռք բերել ”ներկայիս եթովպացի” կամ ”սևամորթ” իմաստը:

Իսկ երբ նյութը ուսումնասիրում ենք ավելի խորությամբ, ի հայտ են գալիս նորանոր և խիստ հետաքրքիր մանրամասներ:

Այսպես, պարզվում է, որ Տրոյական պատերազմի ժամանակ հիշատակվող և այդ պատերազմում էլ զոհված "եթովպացիներ"-ի առաջնորդը (այսինքն` մեր արքա Զարմայրը) իրականում հունական պատմական լեգենդներում ստացել է "Մեմնոն" անունը:

Արդեն իսկ հիշատակած հունական լեգենդներում Մեմնոնը բնութագրվում է որպես շատ գեղեցիկ տղամարդ, որը Տրոյա է ժամանել "եթովպացիներ"-ի ("պայծառամաշկեր"-ի) բանակով: Մեմնոնը սպանում է հունական դյուցազուն Անտիլոքին, բայց ինքն էլ զոհվում է Աքիլլեսի հետ մենամարտում, որը դրանով իր հերթին վրեժ է լուծում իր ընկեր Անտիլոքի համար: Իր հերթին, համաձայն Կվինտուս Սմիռնացու հեղինակած պոմի, Մեմնոնը սպանել է 3 աքայացու, բայց այս հեղինակը ևս նշում է, որ այս արքան զոհվել է Աքիլլեսի դեմ մարտում:

Հատկանշական ևս մեկ դետալ - Մեմնոնի մահից հետո Զևսը, տեսնելով Հաոս աստվածուհու թափած անմխիթար արցունքերը իր զոհված որդու համար (հին հույները հավատում էին, որ վաղորդյան ցողը հենց այս աստվածուհու արցունքներն էին), վերակենդանացրեց Մեմնոնին և դարձրեց նրան անմահ: Հետաքրքիր է, որ Հաոս աստվածուհին Տիտանյանների ցեղից էր, որոնցից էր նաև մեր Հայկը: Ավելին, թեև Մեմնոնի ”պաշտոնական” հայրը համարվում էր Թեիոսը, բայց իրականում Հաոսը երկար սիրային կապ ուներ… Արիոնի հետ, որը կրկին նույնանում էր մեր Հայկ Աղեղնաձիգին:

Մանր, բայց շատ հետաքրքիր մի դետալ ևս – Փոքր Ասիայում հաստատված փռյուգացիները բավականին երկար ժամանակ ցույց էին տալիս այն ճանապարհը, որով Մեմնոնի բանակը շարժվել է Տրոյային օգնության: Այս հաղորդումը ևս անուղղակիորեն վկայում է, որ Մեմնոնի բանակը անցել է Փոքր Ասիայով, որպես միջանկյալ կամ տռանզիտային երկրով…

Եվ այսպես, ինչ ունենք մենք ըստ հունական աղբյուրների.

1. ”եթովպացի” իրականում նշանակում է ”պայծառամաշկ”,

2. ”պայծառամաշկեր”-ի արքան Հաոս աստվածուհու որդին էր,

3. ”պայծառամաշկեր”-ի արքայի հայրը կարող էր լինել Արիոնը` Հայկ Աղեղնավորը,

4. ”պայծառամաշկեր”-ի արքան շատ գեղեցիկ էր,

5. ”պայծառամաշկեր”-ի արքան զոհվում է Աքիլլեսի դեմ մենամարտում,

6. ”պայծառամաշկեր”-ի արքան վերակենդանանում է,

7. ”պայծառամաշկեր”-ի արքան իր բանակը Տրոյա է տարել Փոքր Ասիայով, այսինք Տրոյա է ժամանել արևելքից, բայց ոչ Փռյուգիայից,

և ինչ ունենք մենք ըստ Խորենացու.

1. Զարմայրը մասնակցել է Տրոյայի պաշտպանությանը,

2. Զարմայրը գլխավորել է ”պայծառամաշկեր”-ի բանակը,

3. Հայերն ունեցել են գեղեցիկ արքա, որն աստվածացվել է,

4. Զարմայրը, ըստ ենթադրություն-ցանկության, զոհվել է Աքիլլեսի դեմ մենամարտում,

5. Հայերն ունեն մահացող և վերակենդանացող աստված,

6. Հայկը հայերի գլխավոր աստվածն էր:

Հաշվի առնելով այս ամենը, ես գալիս եմ հետևության, որ փաստորեն ոչ միայն Խորենացին է հայտնում Զարմայրի մասին, այլ նաև Տրոյական պատերազմին Արմենիի արքայի մասնակցության մասին հարուստ տեղեկություններ են տալիս նաև հունական աղբյուրները:

Այսպիսով, համադրելով Խորենացու երկի և հունական աղբյուրների հաղորդումները, կարելի է վերականգնել Տրոյական պատերազմին հայերի իրական մասնակցության պատկերը, մի պատկեր, որը մինչ այժմ որևէ լուրջ վերլուծության չի ենթարկվել…

Lion · November 17, 2009

ауое

Сей пост отчасти буду перводить, так-как интересно, какава Ваше мнение о нем

Хоренаци сообщает нам об участии Зармайра в Троянской войне на стороне троянцев. Известны также сообщения про Аримов. Ну, Вы все это хорошо знаете, так-что буду краток:

Ну для меня до последнего времени из себя некую загадку представлял упоамянутые "эфиопцы", которые были в войске Зармайра.

Книга 1

19

О том, что произошло после смерти Шамирам

...Зармайр

Этот был послан Приаму на помощь Тевтамосом вместе с эфиопским войском и погиб от рук эллинских храбрецов.

Книга 1

32

Об Илионской войне при Тевтамосе и участии нашего Зармайра с немногими (воинами) вместе с эфиопским войском и о смерти его в этой войне

...Также и наш Зармайр, служивший ассирийцам, с немногими воинами отправился вместе с эфиопским войском на помощь Приаму и там, получив рану от эллинских храбрецов, умер; желал бы я, чтобы это было от Ахилла, а не от кого-либо другого из храбрецов.

И вот недавно я наткнулся на одну любопитную информацию про "эфиоп" и их вождя -

Название на геэзе ʾĪtyōṗṗyā (Эфиопия), как некоторые полагают, связано с др.-греч. Αἰθιοπία или др.-греч. Αἰθίοψ 'эфиоп', что значит «человек с обожжённым/загорелым (на солнце) лицом». Эфиопы — союзники троянцев в Троянской войне. Не следует их путать с жителями современной Эфиопии. По одной из версий, «эфиоп» на греческом языке означает человека с опаленным лицом, то есть любого чужеземца с тёмным цветом кожи (так уже у Геродота). У Гесиода эфиопы отделены от чернокожих. Лишь с середины VI века до н. э. прослеживается идентификация эфиопов с чернокожими. Впрочем, как указывает А. И. Иванчик, первоначально в греческом эпосе эфиопы не считались чернокожими (слово «эфиоп» означало скорее «блистающий»), а их царь Мемнон описан как красавец.

Сей Мемнон тоже очень примечателная личность — в древнегреческой мифологии он сын Эос и Титона, царь Эфиопии.

Во время Троянской войны он привёл большое войско эфиопов на защиту Трои. Убил Антилоха, но погиб от руки Ахилла, который мстил за смерть друга. В поэме Квинта Смирнского убил 3 ахейцев, но убит Ахиллом. Смерть Мемнона напоминает гибель Гектора, другого защитника Трои, которого Ахиллес убил, желая отомстить за смерть друга (Патрокла).

После гибели Мемнона Зевс, видя безутешное горе Эос (по легенде, капли росы, появляющиеся по утрам, — это слёзы богини, скорбящей по погибшему сыну), вернул его к жизни и наделил бессмертием. Но даже столетия спустя фригийцы показывали дорогу, по которой Мемнон вел войска.

В всей этой истории примечателен то, что

1. "эфиопы" на самом деле не были из Африки и, учитивая, что Хоренаци творил в 5-ом веке и имел в основе более ранние источники, у него они тоже не африканцы,

2. Мемнон был красивим мужчиной,

3. Его матерю была Эос, имя которого, учитывая особенности "h" у греков, вполне могла звучать в виде "hайос",

4. Хотя официалним отцом Мемнона был Титон, но сама Эос имела долгую любовную связь с Арионом, которое отаждествляется с Айком Лучником,

5. Дорога, котора показивали фригицы, ясно указывает, что Мемнон подашел к Трое с востока,

6. Мемнон был убыт Ахиллом, почти о том же сообщает и Хоренаци,

7. Мемнон васкрешает - такое верование известно и у армян, у которых был умирающый и васкресающый вечний бог..

В свете комплекса рассмотрения вышеизложенных фактов про Мемнон и Зармайр - как Вы думаете, как может все это быть обьяснено??

П.С. Помнитсая уже далекий апрель 2008-а...

http://imtw.ru/index.php?showtopic=2493&am...st&p=197605

А ведь именно с этого все началось

Edited November 17, 2009 by Lion

Lion · December 3, 2009

"С 155 г., когда северные хунны оторвались от победоносных сяньбийцев на берегах Волги, до 350 г., когда гунны начали упорную борьбу с аланами, их история совершенно неизвестна...",- в привичном для себя ярком стиле завершает свое повествование Гумилев, по сути своей ставя точку в истории хунну. И впрямь, китайские писменние источники после этого молчат, но... Неужели все так одназначно??

ИМХО, тут есть еще многое, чего Гумилев так и не доглядел. Так:

1. достигшево пика своего могущества при Канишке I-ом (79-144) Кушанская империя в полавине II-ого века, при Хувишке (144-166), резко ослабла и начало распадаться. И хотя данные крайнее скупы, но и из этого понятно, что Кушанская империя резко ослабля и так и не оправилась до своего окончателного падение в полавине III-ого века,

2. Мовсес Хоренаци, под 197-198 годы отмечает резкое усиление кочевников Прикаспийских степей и всего черноземия. Наш историк связывает это с появлением грозного царства Басил. Басили, которые до этого, жыли в райне нинешнего северо-запада Казахстана, переместились на Запад и, союзничая с местними хазарами, добились огромной силы.

3. "Картлис-Цховреба" примерно под 160-ые годы отмечает резкое ослабление грозного до этого Аланского царство,

4. "Картлис-Цховреба" под примерно 160-ые года, в рядах северных врагов Картли впервые отмечает гуннов. Далее сообщение про гуннов регулярно повтаряются и доходят до конца V-ого века. С середниы III-ого века о гуннах начинают говорить и армянские историки.

Думается, что из всего этого можно хотя бы в общых чертах востоновить историю гуннов (хунну) в период 155-350 годов, которая имела примерно такой вид.

В 155-ом хунну, перешедшие через джунгарские ворота, отарвались от победаносных сяньби (сабир). Продолжая продвижение на Запад, как позже это сделают те же сяьнби и авары, хунни успели из местных племен (по Гумилеву - из угров) сколотить-таки очередную кочевую конфедерацию и добится серезного усиление. За счет этого они нанесли смертелный удар Кушанской империи, а также вынудили сниматся с места и перекочевать на запад Басил (еще и болгар). В период конец II-ого века - конец III-ого века, обоснававшейся в северном Казахстане гунны остоновили свое продвижение на Запад, по видимому доволствуюясь подчинением (может и номиналным) своей власти осколков Кушанского царства в средней Азии, царство Басил и Камскую Болгарию.

Именно последное обстаятелство, кстати, и обясняет то, что в рядах северных кочевих союзников царства Великий Айк, с первой полавины III-ого века упоминаются также и гунны.

В конце III-ого века гунны (хунну), известные уже как хиониты, предприняли локальное продвижение на запад, итогом которого стало вынужденная миграция массагетов из восточных берегов Каспии на Запад. Массагеты смогли победить ослабшое после неудачных войн с царством Великий Айк царство Басил и заменить его. В итоге к полавине III-ого века, прямо перед началом Великого гуннского переселения на Запад, на их пути, с севера на юг, лежали:

1. Камская Болгария, на Средней Волге,

2. Масагетское (Маскутское) царство, которое, хотя и понесло серезние потери в войне с Великим Айком, но все-таки имело под своей властю юг черноземия, Предкавказские степи и Алванию (последное, до 342 года),

3. Аланское царство, вассал Массагетского царства, на Кавказских горах и на северо-западных территориях Кавказа.

После же 350-а история гуннов уже доволно известна. Вкратце отметим лишь, что гунны повлекли в свое движение болгар, которые поселились на нинешней территории Украини, хотя немалое их число и осталось у Волги. Но изменение особенно сильно каснулись массагетов и алан. Основная часть алан и массагетов продолжило движение на Запад вместе с гуннами и в источниках стало фигурировать под обшим именем "сарматы". Малая же часть алан, не последовавший за гуннами, закрилась в горах, хотя продолжавшее свое существование Аланское царство уже не напоминало даже и тени былого величия Аланского царства. Примерно то же произашло и с оставшейся частю массагетов - они обосновались на территории Алвании, раздрабились в мелких княжествах и, не представляя серезной силы и в многом будучи вассалами лезгинского царства, оканчательно исчезли в середине VI-ого века, когда Алванию захлестнуло очередное влона кочевников сабир (сянби).

Lion · January 11, 2010

Ստորև ուզում եմ անդրադառնալ անարժանիորեն անհայտ մնացած, սակայն կարևոր մի պատերազմի, որի արդյունքում Անիի թագավորությունը, ետ մղելով մահմեդականների հերթական ոտնձգությունը, հնարավորություն ստացավ շարունակել իր խաղաղ զարգացումը:

Գիլանյան պատերազմ

(936)

Սաջյանների էմիրության անկումից հետո 930-ական թվականների կեսերում Անիի թագավորության հարավ-արևելքում գերիշխող դիրք գրավեց Գիլանի էմիրությունը, որը կարողացավ իր գերիշխանությանը ենթարկել նաև մի շարք ավելի մանր էմիրությունների: Համարելով, որ իր դիրքերը արդեն բավականին ամրապնդված են, Գիլանի էմիրությունը պատերազմ սկսեց Անիի թագավորության դեմ:

936 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Գիլանի, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 40.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից և շարունակեց առաջխաղացումը դեպի հյուսիս: Շուտով թշնամին գրավեց նաև Դվինը:

936 – Խոր-Վիրապ ամրոցի ճ-մ (Արարատ, Ոստան Հայոց գավառ, Արտաշատի մոտ)

Տեղեկանալով թշնամու արշավանքի մասին` արքայից-արքա Աբբաս Քաջը և սպարապետ Գոռ Մարդպետունին, չսպասելով Մարզպանական ու Ոստանիկ բանակի հիմնական ուժերի հավաքվելուն, միայն Ոստանիկ բանակի մի մասով (մոտ 10.000) շարժվեցին Գիլանի, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակի (13.000) դեմ: Սակայն ստացվեց այնպես, որ սրընթաց երթի արդյունքում Ոստանիկ բանակը մասնատվեց` հետևակը հետ մնաց հեծելազորից: Արդյունքում Խոր-Վիրապ ամրոցի դիմացի ընդարձակ հարթավայրում մարտակարգ ընդունած թշնամուն Հայոց արքայի անձնական ղեկավարությամբ մոտեցավ միայն Ոստանիկ բանակի հեծելազորը:

I փուլ – Հայկական հեծելազորը անցավ հարձակման ողջ ճակատով և, ջախջախելով թշնամուն, փախուստի մատնեց նրան:

II փուլ – Հայկական հեծելազորը առանց մարտերի մտավ Դվին:

III փուլ – Հաջորդ օրը թշնամու բանակը Խոր-Վիրապ ամրոցի դիմացի հարթավայրում կրկին մարտակարգ ընդունեց: Ի պատասխան դրա Հայկական հեծելազորը կրկնեց հարձակումը թշնամու վրա: Բռնկվեց համառ մարտ:

IV փուլ – Մարտադաշտ հասավ Գագիկ արքայի գլխավորած Վասպուրականի թագավորության բանակը (մոտ 20.000) և, ընթացքից գետանցելով Արաքսը, ջախջախիչ հարված հասցրեց թշնամու բանակի ձախ թևին ու փախուստի մատնեց նրան:

V փուլ – Հայկական բանակը ճակատային ու թևային համակցված հարված հասցրեց թշնամու կենտրոնին և, ջախջախելով նաև այն, վերջնականապես փախուստի մատնեց թշնամուն:

VI փուլ – Հայկական բանակը հետապնդեց հակառակորդին մինչև Նախիջևան և ծանր կորուստներ պատճառեց նրան:

VII փուլ – Հայկական բանակը մտավ Նախիջևան:

Հայերը կորցրին մոտ 2.000, թշնամին` 8.000 զինվոր:

936 – Հադամակերտի ճ-մ (Վասպուրական, Մեծ Աղբակ գավառ)

Նախորդ իրադարձությունների հետ միաժամանակ Լաշքարիի և նրա որդի Լաշքարիստանի գլխավորած Գիլանի էմիրության բանակի մի մասը (մոտ 2.500) Պարսկահայք-Մեծ Աղբակ երթուղով հարավից ներխուժեց Վասպուրական: Ի պատասխան դրա Ատոմ Արծրունու գլխավորած Անձևացիքի իշխանության բանակը (մոտ 1.000) շարժվեց թշնամուն ընդառաջ և Հադամակերտ ամրոցի մոտի մի կիրճում դարան դրեց: Այնուհետև Ատոմը բանակցություններ սկսեց և խոշոր գումարի փոխարեն թշնամուն առաջարկեց հեռանալ: Սակայն Լաշքարին չընդունեց այս առաջարկը և, շարժվելով Հայկական բանակի ուղղությամբ, ճամբարեց նրա անմիջական մոտակայքում:

I փուլ – Հայկական թեթև հեծելազորը ներխուժեց թշնամու բանակատեղի և, որոշակի կորուստներ պատճառելով վերջինիս, կեղծ փախուստի դիմեց դեպի կիրճը:

II փուլ – Լաշքարին իր հեծելազորի մի մասով սկսեց հետապնդել Հայկական թեթև հեծյալներին, մտավ կիրճը և ընկավ Հայկական հիմնական բանակի պատրաստած թակարդը:

III փուլ – Հայկական հիմնական բանակը փակեց կիրճի մուտքը, որից հետո նախապես պատրաստված խոշոր քարեր գլորելու և նետահարության միջոցով գլխովին ոչնչացրեց թշնամուն: Սպանվեց նաև Լաշքարին:

IV փուլ – Լաշքարիստանը, իմանալով տեղի ունեցած մասին, իր բանակի մնացած մասով անցավ հարձակման և կրկին մտավ կիրճը, սակայն դարանակալ Հայկական բանակը թշնամու բանակի այս մասին էլ նույն կերպ ոչնչացրեց ու սպանեց նաև Լաշքարիստանին:

Հայերը կորցրին 50, թշնամին` 2.000 զինվոր: Գիլանյան պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Անիի թագավորությունը պահպանեց իր լիակատար անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը:

Մալադեց տղերքը :rolleyes:

Edited January 11, 2010 by Lion

Lion · January 19, 2010

Илиада

Песнь вторая. Сон. Беотия, или Перечень кораблей

...Двинулась рать, и как будто огнем вся земля запылала;
Дол застонал, как под яростью бога, метателя грома
Зевса, когда над Тифеем сечет он перунами землю,
Из гор Аримов, в которых, пове́ствуют, ложе Тифея;
Так застонала глубоко земля под стопами народов,

...И.Маркварт видел предков армян в "аримах" (или "Ариме") Гомера.

Lion · February 3, 2010

Սալարյան I պատերազմ

(950-952)

Չնայած նախորդ պատերազմում ձեռք բերված հաջողությանը, Անիի թագավորության համար հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը շարունակում էր ներկայացնել իրական սպառնալիք: Վիճակը հատկապես լրջացավ, երբ Ատրպատականում, խլելով գերիշխանությունը թուլացած Գիլանյան էմիրությունից, գերիշխանության հասավ Սալարյանների էմիրությունը: Անիի թագավորության նկատմամբ դրսևորելով ավելի ու ավելի ագրեսիվ վարքագիծ` այս էմիրությունը X-րդ դարի կեսերին ի վերջո անցավ ուղղակի ռազմական գործողությունների: Սկսվեց Սալարյան I պատերազմը:

950 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Սալարյան, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 50.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Նախիջևանից արշավանքը դեպի հյուսիս-արևմուտք շարունակած թշնամու բանակը շուտով գրավեց նաև Դվինը, որից հետո, կայազորներ թողնելով գրաված քաղաքներում, բանակային հիմնական ուժերով հեռացավ Անիի թագավորության տարածքից:

951 թ-ին քրդական Շադադյան ցեղի գլխավորած քրդերը (մոտ 10.000) և Անիի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) հետ գրավեցին Դվինը Սալարյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000): Ցանկանալով ամրապնդել թագավորության հարավ-արևելյան սահմանը` Հայոց արքայի աջակցությամբ ստեղծվեց Անիի թագավորության գերագահությունը ընդունող քրդական Շադադյանների էմիրությունը: Սակայն կյանքը ցույց տվեց, որ սա քաղաքական լրջագույն մի բացթողում էր:

Նույն թվականին էլ, ցանկանալով վերականգնել խարխլված դիրքերը, Արտավանյան-Գողթն-Նախիջևան-Արած-Ուրծաձոր երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Սալարյան, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 70.000) դավաճանության շնորհիվ կրկին գրավեց Դվինը Շադադյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 500): Այս անգամ ևս, ուժեղ կայազոր թողնելով Դվինում, թշնամին բանակային հիմնական ուժերով հեռացավ Անիի թագավորության տարածքից:

952 թ-ին Սյունյաց իշխանության (մոտ 10.000, այդ թվում լեզգիներ) և Շադադյանների էմիրության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը մոտեցավ Դվինին և փորձեց գրավել քաղաքը, սակայն Դվինի ճ-մ-ում (Ոստան Հայոց գավառ, Մեծամոր գետի ափին) հաղթանակ տարավ Սալարյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000):

Նույն թվականին արշավի դուրս եկավ արդեն Անիի թագավորության բանակը (մոտ 20.000), որը, դաշնակցելով Շադադյանների էմիրության բանակի (մոտ 5.000) հետ, այնուհանդերձ հետ վերցրեց Դվինը Սալարյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000):

Չբավարարվելով սրանով և զարգացնելով հաջողությունը` Անիի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) Սալարյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000) ազատագրեց նաև Նախիջևանը:

Սալարյան I պատերազմը ավարտվեց: Ու թեև Սալարյանների էմիրության հիմնական ուժերը պարտության չմատնվեցին, սակայն Անիի թագավորությունը պահպանեց իր լիակատար անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը:

Հարկ է ավելացնել, սակայն, որ պատերազմում ձեռք բերված հաջողությունները, որոնք որոշակիորեն պայմանավորված էին Սալարյանների էմիրությունում տիրող ներքաղաքական անկայուն վիճակով, այնուհանդերձ այդպես էլ չամրապնդվեցին քաղաքական դաշտում և Անիի թագավորությանը հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը շարունակեց իր գոյությունը:

Սալարյանների էմիր Մարզուբան I-ը (942-957), որը լուրջ խնդիրներ ուներ սեփական էմիրության արևելքում ինքնիշխան դիրք գրաված իր եղբայր Վասխուդանի (942-966) հետ, ի վիճակի չէր վարել երկարատև ու հատկապես նման ծանր ընթացք ստացած պատերազմ: Փորձելով օգտվել այս իրավիճակից և չեզոքացնել Սալարյանների էմիրության սպառնալից կեցվածքը, 953 թ-ին Վասպուրականի թագավորության բանակը, Անիի թագավորության համաձայնությամբ, մտավ էմիրության տարածք: Աղբյուրներում ուղղակի նշում չկա այս օպերացիային Անիի թագավորության բանակի մասնակցության մասին, սակայն շատ հավանական է ենթադրել, որ Վասպուրականի թագավորության արքա Դերենիկը (942-958) ուներ Անիի կենտրոնական իշխանության համաձայնությունը: Իսկ Անիի թագավորությունը այս օպերացիային ըստ երևույթին պաշտոնապես չի մասնակցել, քանի որ մի կողմից հենց նոր ավարտված պատերազմից հետո դա կդիտվեր որպես խաղաղության պայմանավորվածությունների խախտում, մյուս կողմից էլ` հենց այս ժամանակ մահացել էր Աբբաս Քաջը (929-953) և երկիրը զբաղված էր նոր արքայի` Աշոտ IV Ողորմածի (953-977) թագադրությամբ: Եվ ի վերջո` միայն Վասպուրականի թագավորության մասնակցությունը հնարավորություն էր տալիս Անիի թագավորությանը առիթի դեպքում ցուցաբերել դիվանագիտական ճկունություն. հայոց թագավորությունը կարող էր Սալարյանների էմիրության նկատմամբ դրսևորած գործողությունը առիթի դեպքում ներկայացնել, որպես "անհնազանդ վասալի ինքնագործունեություն":

Ընդ որում վիճակը կարծես թե բարելավեց նաև նրանով, որ Մարզուբան I-ի նկատմամբ "ատամ ուներ" նաև Բաղդատում փաստացի իշխանությանը տիրած Բուվայհյանների հզոր վեզիրը, որը չէր ցանկանում համակերպվել Ատրպատականում դե-ֆակտո անկախության հասած Սալարյանների էմիրության գոյության հետ, մանավանդ որ Մարզուբան I-ը հասել էր նրան, որ բռնել ու ուղղակի Ատրպատականից վտարել էր Ատրպատականի ազգությամբ քուրդ կառավարիչ, Բուվայհյանների ներկայացուցիչ Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդիին, որը ապաստանել էր Վասպուրականում: Այս պարագայում կարծես թե ապահովված էր նաև քրդերի աջակցությունը և շահագրգռվածությունը, ի դեմս հատկապես նորաստեղծ Շադադյանների էմիրության:

Մի խոսքով, կարծես թե ամեն ինչ հաշվարկված էր, բայց... բայց դաշնակից ուժերը երևի թե հաշվի չէին առել միայն նույն այդ քրդերի դավաճանությունը: Ու երբ Սալարյանների էմիրություն մտած Վասպուրականի, Բուվայհյանների և քրդերի միացյալ բանակը առաջ շարժվեց ու մոտեցավ թշնամու բանակին և սկսվեց ճակատամարտը, Շադադյանների դրդումով գործող քրդերը դավաճանեցին ու անցան Մարզուբան I-ի կողմը: Արդյունքում վերջինս հաղթանակ տարավ:

Անհաջողությունը տեղի էր ունեցել Հայաստանից դուրս և այն կարծես այնքան էլ մեր վրա ազդեցություն չէր ունենա, եթե նոր գահ բարձրացած Հայոց արքան թույլ չտար նոր քաղաքական բացթողում: Շադադյան քրդերի երկդեմի պահվածքը առիթ հանդիսացավ, որ Սալարյանների էմիրությունը ռազմական գործողություններ սկսի նրանց դեմ: Ընդ որում Մարզուբան I-ը, կատարելով խորամանկ դիվանագիտական մի քայլ, առաջարկեց Դվինի դեմ արշավանքին մասնակցել նաև Անիի թագավորությանը: Հայոց արքան կանգնեց երկընտրանքի առաջ - չաջակցել Մարզուբան I-ին կնշանակեր, որ Շադադյանները գործել են հայերի համաձայնությամբ, իսկ աջակցել էլ` նշանակում էր օժանդակել պոտենցիալ թշնամու դիրքերի ամրապնդմանը: Երևի ամեն դեպքում ճիշտը Սալարյաններին չաջակցելն էր, բայց Աշոտ արքան կատարեց այլ ընտրություն:

954 թ-ին Հայկական բանակի աջակցությամբ դեպի հյուսիս-արևմուտք շարժված Սալարյանների էմիրության բանակը պաշարեց Դվինը և շուտով, օգտվելով դավաճանությունից, գրավեց այն: Ու այս ամենում ամենավատն այն էր, որ գրեթե անմիջապես էլ Շադադյանները ընդունեցին Սալարյանների գերիշխանությունը, որի արդյունքում Հայաստանի սրտում գտնվող Դվինը... հայտնվեց Սալարյանների իշխանության տակ: Ընդ որում քրդերն ու Սալարյանները այնպես ամրացան քաղաքում, որ Անիի թագավորության համար բավականին երկար ժամանակով կորավ հնարավորությունը հետ բերել քաղաքը: Սա կարծես թե հայկական կողմի լուրջ բացթողումներից մեկն էր, որի արդյունքում թշնամին ստանում էր մշտական ու հարմար մի պլացդարմ, որից ուղղակի կարող էր մուտք գործել Անիի թագավորության կենտրոնական շրջաններ:

Այս պայմաններում հայկական կողմին ոչինչ չէր մնում, քան կրկին ապավինել Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդին ու Բուվայհյաններին: 956 թ-ին Վասպուրականի թագավորության բանակը, Բուվայհյանները ու Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդի ուժերը շարժվեցին դեպի արևելք ու գրավեցին Սալմաստը Սալարյանների կայազորից: Բայց քրդերը կարծես իրոք որ լրջորեն ատում էին հայերի, արաբների ու պարսիկների հետ համագործակցող իրենց հայրենակցին, քանի որ այս անգամ ևս, երբ Սալմաստին մոտեցան Սալարյանների ուժերը և սկսվեց ճակատամարտը, նրանք դավաճանեցին վերջինիս ու կոալիցիոն ուժերը կրկին պարտություն կրեցին: Սրանով Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդիի "գործը" վերջնականապես մեռավ, իսկ Սալարյանները պահպանեցին իրենց ձեռքբերումները:

Եվ այնուհանդերձ երկարատև ու փոփոխակի հաջողությամբ ընթացած "շախմատային այս դիվանագիտական պարտիան" ավարտվեց ոչ-ոքի. 957 թ-ին, Մարզուբան I-ի մահվանից անմիջապես հետո, երբ Սալարյանների էմիրությունում սկսվեց գահակալական խառնաշփոթ, էմիրության նախկին վասալ Գողթնի էմիրությունը ապստամբեց իր սյուզերենի դեմ և, շարժվելով դեպի հյուսիս, գրավեց Դվինը: Շադադյանների էմիրությունը ոչնչացավ, իսկ Սալարյանների նկատմամբ թշնամական դիրք գրաված Գողթնի էմիրությունը, որը այնուհանդերձ բավարար ուժեր չուներ լրջորեն սպառնալու Անիի թագավորությանը, ստեղծեց մի վիճակ, երբ Անիի թագավորությանը հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը առժամանակ չեզոքացավ...

Lion · February 4, 2010

Սալարյան II պատերազմ

(966)

Մարզուբան I-ի մահվանից հետո Սալարյանների էմիրությունում սկսված գահակալական խառնաշփոթը շարունակվեց բավականին երկար: Այնուհանդերձ, արդեն 966 թ-ին Սալարյանների հերթական էմիր Իբրահիմ I-ը (960-983) կարողացավ որոշակիորեն կայունացնել իրավիճակը և նորից իրական սպառնալիքներ ստեղծել Անիի թագավորության համար: Ընդ որում Հայոց թագավորության համար վիճակը որոշակիորեն բարդանում էր նրանով, որ թագավորության հիմնական ուժերը գտնվում էին երկրի հարավ-արևմտյան սահմաններում, որտեղ հենց նոր էին ավարտվել Համդանյանների էմիրության դեմ մղվող պատերազմական գործողությունները: Բացի այդ, ռազմա-քաղաքական վերելքում գտնվող Բյուզանդիան լուրջ առաջխաղացում էր իրականացնում դեպի արևելք և այս պայմաններում Անիի թագավորությունը կրկին ստիպված էր լուրջ ուժեր թողնել արևմուտքում:

Օգտվելով այս իրավիճակից` 966 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Սալարյանների և Հերի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 50.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Շարունակելով առաջխաղացումը դեպի հյուսիս-արևմուտք` թշնամին Գողթնի էմիրության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 500) գրավեց նաև Դվինը: Դվինը և Նախիջևանը ընկան վերստեղծված ու Սալարյանների էմիրության գերիշխանությունը ընդունած Շադադյանների էմիրության տիրապետության տակ:

Սալարյան II պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Անիի թագավորությունը կորցրեց Դվինը և Նախիջևանը, ինչպես նաև Ոստան Դվնա, Նախիջևան, Արած ու Ուրծաձոր գավառները: Թշնամին կրկին ստացավ մշտական ու հարմար մի պլացդարմ, որից կարող էր ուղղակի մուտք գործել Անիի թագավորության կենտրոնական շրջաններ:

Բարեբախտաբար թշնամական պետության ոչ ամուր ներքին կառուցվածքը այս անգամ էլ որոշակիորեն մեղմացրեց Հայոց թագավորության վիճակը: Վերստեղծված Շադադյանների էմիրությունը 970 թ-ին ապստամբեց իր սյուզերենի դեմ և, օգտվելով վերջինիս թուլությունից, գրավեց նաև Գանձակ ու Պարտավը: Արդյունքում, ինչպես Գողթնի էմիրության պարագայում եղավ 957-966 թվականներին, Անիի թագավորության հարավ-արևելքը (Սյունիքի և Արցախի սահմաններով) սկսեց եզրել բուֆերային Շադադյանների էմիրությունը, որը, բավարար ուժեր չունենալով լրջորեն սպառնալու Անիի թագավորությանը, ստեղծեց մի վիճակ, երբ Անիի թագավորությանը հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը լրջորեն թուլացավ...

Edited February 4, 2010 by Lion

Lion · February 10, 2010

Ռավադյան I պատերազմ

(982)

Սալարյան II պատերազմից հետո Անիի թագավորության համար հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը շարունակում էր մնալ իրական: Ճիշտ է, Շադադյանների էմիրությունը որոշակիորեն կատարում էր բուֆերի դեմ, բայց բացառված չէր, որ վերջինս ամեն պահի կարող էր դաշնակցել իր երբեմնի սյուզերենի հետ: Բարեբախտաբար Իբրահիմ I-ի (960-983) իշխանության առաջին կեսում որոշակիորեն կայունցած Սալարյանների էմիրության վիճակը վերջինիս իշխանության երկրորդ կեսում կրկին սկսեց ծանրանալ, ինչը բավականին ժամանակ խաղաղություն ապահովեց Հայոց թագավորության հարավ-արևելքում:

Վիճակը սկսեց բարդանալ, սկսած 980 թվականների սկզբից: Այս ժամանակ Ատրպատականում մեծ ազդեցության էր հասել Ռավադյանների էմիրությունը, որի էմիր Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը (961-1000) հենց այս ժամանակ վերջնականապես խլեց գերիշխանությունը Սալարյաններից: Սալարյանները վերածվեցին երկրորդական մի տոհմի ու, թեև իրենց գոյությունը շարունակեցին ևս գրեթե մեկ դար, բայց նրանց այդպես էլ այլևս վիճակված չէր որևէ էական դեր խաղալ Ատրպատականի քաղաքական կյանքում: Դրան հակառակ` Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի օրոք Ռավադյանները ոչ միայն հասան մեծ հզորության և կրկին կարողացան իրական սպառնալիք ստեղծել Անիի թագավորության համար, այլև, ի տարբերություն Սալարյանների, կարողացան հիմք դնել ներքնապես ավելի ամուր մի պետության: Ավելացնենք նաև, որ այս Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը հայկական աղբյուրներում հանդես է գալիս "Մամլան" անունով:

Վերջնականապես ամրապնդելով իր իշխանությունը Ատրպատականում` Ռավադյանների էմիրությունը պատերազմ սանձազերծեց Անիի թագավորության դեմ: Ընդ որում այս անգամ ևս, ինչպես նախորդ անգամները, Սալարյանների դեմ ընդվզած Շադադյանների էմիրությունը ընդունեց Ատրպատականի հերթական տիրակալի գերիշխանությունը, որի արդյունքում թշնամին հնարավորություն ստացավ միանգամից մուտք գործել Անիի թագավորության կենտրոնական շրջաններ: Սկսվեց Ռավադյան I պատերազմը:

982 թ-ին Ռավադյանների, Հերի և Շադադյանների էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 70.000) Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորությամբ Արտավանյան-Գողթն-Նախիջևան-Արած-Ուրծաձոր-Դվին-Արագածոտն-Շիրակ երթուղով հասավ Անի, բայց Սմբատ II Տիեզերակալի (977-989) գլխավորած Անիի թագավորության բանակը (մոտ 60.000) Անիի ճ-մ-ում ծանր պարտության մատնեց թշնամուն:

Զարգացնելով հաջողությունը` թշնամու նահանջող մնացորդներին հետապնդող Անիի թագավորության (մոտ 40.000) ու Ռավադյանների էմիրության դեմ ապստամբած Գողթնի էմիրության (մոտ 10.000) միացյալ բանակը գրավեց Դվինը և Նախիջևանը Շադադյանների էմիրության նահանջող բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000):

Ռավադյան I պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Անիի թագավորությունը պահպանեց իր անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը ու վերացրեց հարավ-արևելքից կատարվող ներխուժումների համար հարմար պլացդարմ հանդիսացող Շադադյանների էմիրության արևմտյան տիրույթները (Դվին, Նախիջևան և հարակից տարածքներ), սակայն հարավ-արևելքից սպառնացող ու կրկին իրական տեսք ստացած վտանգը չվերացավ և հետագայում ավելի ու ավելի մեծ չափերի հասավ:

Lion · February 16, 2010

Ռավադյան II պատերազմ

(987-988)

Ռավադյան I պատերազմը իրենից հետո թողեց ավելի շատ չլուծված, քան թե լուծված հարցեր: Ճիշտ է, հաջողությունը մեծ հաշվով Անիի թագավորության կողմում էր, սակայն ակնհայտ էր, որ հարցը ոչ մի կերպ լուծված համարվել չէր կարող: Ընդ որում վիճակը որոշակիորեն բարդանում էր երկու հանգամանքով: Առաջինը այն էր, որ Ռավադյանները, ի տարբերություն Սալարյանների, ուրիշ դիրքորոշում ունեին Բաղդատում փաստացի իրական իշխանություն հանդիսացող Բուվայհյանների հզոր տոհմի նկատմամբ ու, թեկուզ և մեծապես ձևականորեն ընդունելով նրանց գերիշխանությունը և դրանով իսկ ձևական առումով ապահովելով Արաբական Խալիֆության միասնությունը, վայելում էին վերջիններիս աջակցությունը: Իսկ դա նշանակում էր, որ Ռավադյաններին առիթի դեպքում կարող էր աջակցել իսլամական ողջ աշխարհը և ջիհադի դուրս գալ Հայոց թագավորության դեմ, ինչը խիստ մեծացնում էր այս էմիրության ռազմական հնարավորությունները: Մյուս հանգամանքն այն էր, որ ներկայիս Վրաստանի տարածքում Բագրատ I-ի (975-978, 978-1014` արքա) գլխավորությամբ արդեն իսկ ուրվագծվում էին ապագա հզոր թագավորության ուրվագծերը, թագավորություն, որը առայժմ թույլ էր ու մեծապես զիջում էր Արտանուջի թագավորությանը և վերջինիս սյուզերեն Անիի թագավորությանը, բայց այնուհանդերձ իր ըմբոստ վարքագծով առիթի դեպքում ստիպում էր Անիի թագավորությանը զգալի ուժեր տեղափոխել հյուսիս, ինչի արդյունքում հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգին դիմադրող ուժերը քչանում էին:

Ընդ որում երկրորդ հանգամանքը ավելի ու ավելի էր կարևորվում, քանի որ արդեն 987 թ-ի աշնանը, երբ Բյուզանդիայում թափ էր առնում Վարդ Փոկասի ապստամբությունը, իսկ Արտանուջի թագավորության արքա Դավիթ II Մեծը (961-1000) սկսել էր աջակցել ապստամբին ու զգալի ուժեր էր տեղափոխել իր թագավորության արևմուտք կամ էլ կայսրության տարածք, Բյուզանդիան միանգամից էլ արել էր պատասխան քայլը` Արտանուջի թագավորության դեմ հանելով Բագրատի հիմնադրած Քարթլիի թագավորությանը և իր վերջին արքա Թեոդոսիոս III Կույրի (976-978, 987-988) գլխավորությամբ անկախությունը պահպանելու վերջին ճիգերը թափող Աբխազական թագավորությանը: Արդյունքում երկու ճակատով մարտնչել հարկադրված Արտանուջի թագավորության վիճակը որոշակիորեն ծանրացավ, ինչը բնականաբար անդրադարձավ նաև վերջինիս սյուզերեն Անիի թագավորության վիճակի վրա: Ընդ որում այս ամենը անխուսափելիորեն կոնֆլիկտի մեջ էր ներքաշում նաև Անիի թագավորությանը, քանի որ վերջինս ուղղակի չէր կարող անօգնական թողնել իր վասալին: Իսկ սա էլ իր հերթին նշանակում էր, որ Հայոց թագավորությունը թուլացնում էր ուժերը հարավ-արևելքում, ինչից էլ, բնականաբար պետք է օգտվեին մահմեդականները: Ամեն ինչ իրոք որ այդպես էլ եղավ և արդյունքում Ռավադյանների էմիրությունը, քրիստոնյաների միջև տեղի ունեցող գզվռտոցի ամենաթունդ պահին պատերազմական գործողություններ սկսեց Անիի թագավորության դեմ: Սկսվեց Ռավադյան II պատերազմը:

Lion · March 1, 2010

987 թ-ի աշնանը Արտավանյան-Գողթն երթուղով Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորությամբ Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Ռավադյանների և Հերի էմիրությունների միացյալ բանակը (100.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Զարգացնելով հաջողությունը` Նախիջևանից արշավանքը դեպի հյուսիս-արևմուտք շարունակած թշնամական բանակը Անիի թագավորության բանակից (մոտ 1.000) գրավեց նաև Դվինը: Այս պայմաններում արքայից-արքա Սմբատ II Տիեզերակալը, հաշվի առնելով այն, որ Աբխազիայում Բագրատ I-ի գաղտնի աջակցությամբ իրեն արքա հռչակած ու իշխանությանը վերատիրած Թեոդոսիոս III Կույրը խիստ սպառնալից դիրք է գրավել Անիի թագավորության նկատմամբ և նպատակահարմար չգտնելով միանգամից պատերազմել երկու ճակատով, խոշոր գումար վճարեց Ռավադյանների էմիրությանը, որը, ստանալով այն ու կայազորներ թողնելով գրաված քաղաքներում, կնքեց զինադադար և իր հիմնական բանակային ուժերով հեռացավ Անիի թագավորության տարածքից:

Սակայն խնդիրները ոչ մի կերպ չէր կարելի լուծված համարել և Հայոց արքան ընդամենը հասել էր նրան, որ շահել էր որոշակի ընդմիջում, որը պետք է օգտագործվեր հնարավորինս արդյունավետ. ամենից առաջ անհրաժեշտ էր վերացնել հյուսիսից սպառնացող վտանգը: 987 աշնանը, հենց այն ժամանակ, երբ կնքվել էր զինադադար Ռավադյանների հետ, Քարթլիի թագավորության բանակը (մոտ 3.000) հարձակվեց Արտանուջի թագավորության վրա` հարվածելով վերջինիս վասալ Քարադուռի իշխանությանը: Սակայն Բագրատ I-ի պապ Բագրատ Բագրատունու գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) Դլվիկի ճ-մ-ում (Գուգարք, Ջավախք գավառ) հաղթեց իր որդի Գուրգեն Բագրատունու գլխավորությամբ գործող թշնամական բանակին: Սակայն այս ճակատամարտը դեռևս խնդիրը չէր հանգուցալուծում: Շուտով մոտեցան Բագրատ I-ի գլխավորած Քարթլիի և Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի թագավորությունների հիմնական ուժերը, որի արդյունքում կնքվեց հաշտություն և պահպանվեց ստատուս քվոն: Դավիթ II Մեծը, որը այդ պահին անվիճելիորեն գերազանցում էր իր ապերախտ ազգականներին, ստիպված էր այնուհանդերձ աջակցել Վարդ Փոկասին, ինչն էլ նրան ստիպեց զիջումների գնալ ու համաձայնել հաշտությանը: Դե իսկ հայր ու որդի Գուրգենն ու Բագրատն էլ, որոնք կարծում էին, որ պարտվել են միայն խաղի սկզբում, որոշեցին խաղի մեջ մտցնել աբխազական հաղթաթուղթը:

Եվ ահա արդեն նույն 987 թ-ի դեկտեմբերին, երբ Արտանուջի թագավորության հիմնական ուժերը կրին թագավորության արևմուտքում էին կամ էլ Բյուզանդական կայսրության տարածքում, Թեոդոսիոս III Կույրի գլխավորած Աբխազական (մոտ 30.000) և Քարթլիի (մոտ 30.000) թագավորությունների միացյալ բանակը ասպատակեց Քարադուռի իշխանության տարածքը: Այս հանգամանքը վերջնականապես փաստացի պատերազմական գործողությունների մեջ ներքաշեց Անիի թագավորությանը, որը չէր կարող համակերպվել իր վասալ Արտանուջի թագավորության և իր վասալի վասալ Քարադուռի իշխանության նկատմամբ իրականացվող թշնամական գործողությունների հետ, մանավանդ, որ Ռավադյանների հիմնական ուժերը արդեն նահանջել էին: Արդյունքը եղավ Գորիի ճակատամարտը, որը շատ հարցեր դրեց իրենց իրական տեղում:

988 հունվար – Գորիի ճ-մ (Վրաստան, Տփղիսից մոտ 50 կմ հյուսիս-արևմուտք)

Արքայից-արքա Սմբատ II Տիեզերակալը պահանջեց Թեոդոսիոս III Կույրից դադարեցնել թշնամական գործողությունները և հեռանալ Անիի թագավորության գերագահության տակ գտնվող տարածքներից: Միաժամանակ Հայոց արքան կենտրոնացրեց Անիի թագավորության բանակը (մոտ 80.000, այդ թվում Ոստանիկ, ինչպես նաև Մարզպանական բանակը, որի կազմում էին մասնավորապես Գոռամ իշխանի գլխավորած Արտանուջի թագավորության հեծելազորը, Գուրգեն արքայի գլխավորած Վասպուրականի թագավորության բանակը (վերջինս իր կազմում ընդգրկում էր նաև Համակար Արծրունու գլխավորած Անձևյաց իշխանության բանակը և Աշոտ Մոկացու գլխավորած Մոկաց իշխանության հեծելազորը, ինչպես նաև Գնունյաց, Քաջբերունյաց, Գաբեղյանց, Գազրիկյանց, Գնդունյանց և Ձյունականյանց գնդերը), Կարսի թագավորության բանակը, Լոռու թագավորության բանակը, Աբուսամբ Սյունու գլխավորած Սյունյաց թագավորության բանակը, Հմայակ Սևորդու, Սմբատ ու Վասակ Առանշահիկների գլխավորած Խաչենի թագավորության բանակը, Գագիկ Բագրատունու գլխավորած Տարոնի իշխանության հեծելազորը, Գրիգորի գլխավորած Սասունի իշխանության բանակը, Կորճայքի հեծելազորը և Ճողբի իշխանության բանակը): Տեղեկանալով իր դեմ արշավել պատրաստվող Անիի թագավորության բանակի կենտրոնանալու մասին` Թեոդոսիոսը իր բանակով նահանջեց դեպի հյուսիսի և ճամբարեց Գորիի շրջակայքում: Դրանից հետո արքայորդի Մուշեղը, ամուսնացած լինելով Թեոդոսիոսի դստեր հետ և զգալով իրեն համեմատաբար ապահով, բանակցությունների նպատակով ժամանեց Թեոդոսիոսի ճամբար, սակայն գերվեց: Ի պատասխան դրա Անիի թագավորության բանակը ուղղություն վերցրեց դեպի Գորի: Սակայն թշնամին, ամուր դիրքեր գրավելով քաղաքի շրջակայքում, միաժամանակ բաց թողեց նաև Կուր գետի ջրերը և, առաջացնելով արհեստական ջրհեղեղ, սեփական դիրքերի դիմաց ստեղծեց համատարած լերկասառույց: Ստեղծված բարդ իրավիճակից ելք առաջարկեց Վասպուրականի Գուրգեն արքան, որը նաև հանձն առավ գերությունից ազատել իր քեռորդի Մուշեղին: Հրամայելով սեփական հեծելազորի ձիերը պայտել հաստ ու ցցային ելուստներ ունեցող պայտերով` Գուրգենը վերջինիս ուղեկցությամբ լերկասառույցի վրայով առերևույթ խաղաղ երթով շարժվեց թշնամու ուղղությամբ: Թեոդոսիոսը, կարծելով, թե հայերը գալիս են բանակցելու, իր թիկնապահ գնդով Մուշեղի ուղեկցությամբ մոտեցավ լերկասառույցի վերջին:

Լիակատար լռություն պահպանող Գուրգենի հեծյալները ընդհուպ մոտեցան թշնամուն և, միանգամից հզոր աղաղակ բարձրացնելով, անակնկալ հարձակվեցին Թեոդոսիոսի թիկնապահ գնդի վրա: Վերջնիս, պատրաստ չլինելով ընդհարմանը, խուճապի մատնվեց ու դիմեց փախուստի: Մուշեղը ազատվեց, իսկ յուրայինների կողմից լքված Թեոդոսիոսը գերվեց:

Հայերը կորցրին մոտ 500, թշնամին` մոտ 1.000 զինվոր: Սակայն Հայոց արքան մեծահոգի գտնվեց և խստորեն չպատժեց իր ձեռքում հայտնված կույր ծերունուն: Քարադուռի իշխանությունը ընկավ Անիի թագավորության ուղղակի տիրապետության տակ, բայց 989 թ-ից նորից անցավ Արտանուջի թագավորությանը:

Lion · June 3, 2010

Бытва на Аварайрском поле
(26-ое мая 451 г).

Тут надо еще и обратится к вопросу о потерях сторон в этой битве. Сразу скажем, что в данном случае мы имеем дело с одним из самых больших заблуждении в армянской истории. При том заблуждение или ошибка настолько поразительна, настолько и явна.

Данные о потерях сторон передает Егише (часть 5). Не лишнее тут цитировать самого автора:

"Вот имена тех доблестных мучеников, которые смертью пали там на месте:

из рода Мамиконеанов храбрый Вардан со ста тридцатью тремя мужами,

из рода Хорхоруни доблестный Хорэн с девятнадцатью мужами,

из рода Палуни храбрый Артак с пятьюдесятью семью мужами,

из рода Гнтуни чудесный Тачат с девятнадцатью мужами,

из рода Димаксеан мудрый Хмайеак с двадцатью двумя мужами,

из рода Каджберуни великолепный Нерсех с семью мужами,

из рода Гнуни юный Вахан с тремя мужами,

из рода Сруандзта стремительный Гарегин с двумя братьями и восемнадцатью мужами.

Эти двести восемьдесят семь мучеников с девятью великими нахарарами там же на месте скончались. И из царского дома (Аршакуни - L), и дома Арцруни, и из каждого нахарарского дома, кроме этих двухсот восьмидесяти семи, пали еще семьсот сорок мужей, и в тот день в этом великом сражении каждый вписал свое имя в книгу жизни. А всех вместе будет тысяча тридцать шесть.

А на стороне отступников пало в тот день три тысячи пятьсот сорок четыре мужа. Из них девять мужей были из наиболее знатных, вследствие чего Мушкан Нисалавурт (командир персидской армии - L) был чрезвычайно удручен. Когда же, в особенности, он увидел несметные потери своего полка - втрое против войска армян, то рухнула мощь его и он не мог прийти в себя и собраться с мыслями. Ибо сражение кончилось не так, как он предполагал. Когда же он приглядывался и видел множество павших с его стороны, и подсчитывал их и находил такое превышение числа своих павших над количеством павших из полка армян, тем более, когда это касалось замечательных мужей, которых самолично и поименно знал сам царь, - сей муж впадал в великую тревогу за самого себя. Правдиво описать и показать положение дел ему было страшно он боялся царя, с другой стороны, и скрыть не мог, ибо не смог бы промолчать о столь великой битве...

..Хотя повеление царя было дано весьма определенно вследствие того, что совсем сломилась его сила... не могло тотчас же поверить повелению царя."

Столь пространная цитата была приведена не зря, ибо именно тут и скрывается корень последующих заблуждении. Егише буквально говорит, что, если "мученики" из княжеских родов потеряли 1.036 человек, то: "...на стороне отступников пало в тот день 3.544 мужа".

"Отступники", "мученики"...

Труд Егише один из самых издаваемых трудов по литературе средневековой Армении. В свое время я провел небольшое расследование и собственноручно исследовал более двух десятков издании труда Егише. В всех местах, начиная с первого издания (половина 19-ого века) и заканчивая академическими изданиями уже советских времен, фраза имеет именно такой вид.

И только в одном единственном варианте, в т.н. "Андзевацский рукописи"-и, под редакцией Е. Г. Тер-Минасяна, фраза имеет немножко другой вид, а именно: " А на стороне отступников и язычников пало...". Как видим, тут прибавлено слово "язычник", что и нашло свое отражение в интернетовской версии Егише. Удивительно, но именно этот единственный и редкий экземпляр полегло под основу цифровой версии в сети.

Итак, ЗА версию о том, что "3.544" относится только к персидской армии указывают следующие обстоятельства.

1. В самом последнем издании Егише, издание ЕрГУ 1989 года, где параллельно изложены тексты на грабаре и на современном армянском, говорится только про "отступников",

2. В изданной в 1980-ом году академической хрестоматии опять говорится только про "отступников",

3. В ок. двух десятка изданиях тоже говорится только про "отступников" и отсутствует фраза про язычников,

4. психологический фактов. Егише, религиозный деятель и историк церкви. В свете этого понятно, что Егише интересовало прежде всего духовная составляющая процесса и опять-таки естественно, что он прежде всего должен был бы говорить про: "мучеников и язычников",

5. 214.000 и 100.000-ые армии, 14 часов сталкиваясь в такой ожесточенной схватке, как Аварайр, априори не могли в общей итоге потерять 4.580 человек (об этом подробно далее),

Против версии о том, что "3.544" относится только к персидской армии указывают следующие обстоятельства.

1. "Андзеватский вариант" под редакцией Е.Г. Тер Минасяна,

2. Сведения Газара Парпеци, неочевидца событии, в труде которого Аварайр занимает не главное место и это служит только прелюдией к переходу на историю восстания 481-485 годов. У Газара "3.544" относится к персидской армии.

Думаю в итоге анализа вышеуказанного можно прийти к следующему выводу:

1. У Е.Г. Тер-Минасяна в своем "Андзевацком варианте" 1946 года издания, мы имеем дело с каким-то недоразумением, особенно если рядом говорится также и об отступниках. В этой связи нужно отмечать, что "Андзевацкий вариант" считается боковым и не главным вариантом труда Егише и тут указанный вид может иметь место по самым разным причинам, начиная хотя бы от опечатки или ошибки переписчика.

2. Сведения Газара Парпеци выходят в прямой конфликт с сведениями Егише. Итак, слово одного историка против другого. Но ведь Егише был очевидцем событии, участником Аварайрской битвы, в том случае, как у Парпеци главная тема не Аварайр. Кроме того в сторону Егише указывают и комплекс данных, которые были приведены и еще будут приведены.

Итак, в итоге взвешивания всех за и против лично я прихожу к выводу, что тут однозначно речь идет об "отступниках".

Lion · June 3, 2010

На основе вышесказанного получают новый вид и потери сторон в указанной битве. Уже было сказано, что традиционне “3.544” относится только к отступинкам, к предателям-армян в рядах персидской армии.

Но еще больее удивителную картину мы получаем, когда вникаем в анализ “1.036”-а.

Внимателный читатель легко заметит, что в конце своего повествования о битве Егише перечисляет только нахарарские рода с их нахараром и говорит только об их потерях, о потерях только собственно кнажеских родов.

То есть по сути своей Егише говорит только о потерях аристократических родов, а о потерях более низких социалных слоев молчит. Однако не следует в этом упрекнуть нашего автора, так-как, если аристократы были известными людми из известных родов и имена погибшых легко было вычеслить, то с простолюдинами этого делать практически было невозможно. Более того, и это особенно важно отметить, сам Егише даже и не ставил цели описать военные тонкости – у него была четкая задача противопоставить “мученников” и “отступников” и описать славу первых и подлость вторых.

Итак, можно приходить к еще однамо важному выводу – Егише вообще не дает сведении о потерях всей армянской армии, о потерях простолюдин (народного опалчения). И все же возникает резонный вопрос, если “3.544” относится к “отступникам”, а “1.036” только к части армянской армии, так сколько же все-таки составляли потери сторон??

Это непростой вопрос и, пусть будут прощены нам эти слова, оно не удалось никак решить нашым уважаемым академикам и професорам, которые были блыстящеми лингвистами, историками, философами, филологами… но некак не подтягивали даже на среднего военного историка. В таких условиях им просто не удалось смоделировать реали среднековой битвы, особенно такого грандиозного, как Аварайр. Поразительно, но на ум не у когоиз них не пришла идея сомневатся… а релано ли в условиях 14-ого ожестаченного столкнавения 214.000 и 100.000-ых армии в итоге может погибнуть только… 4580 человек??

Lion · June 3, 2010

Давайте продолжим наш увлекательный разговор и попытаемся вместе смоделировать вероятный ход битвы.

Представьте гавар Артаз, Артаз, обширное и относительно ровное поле, которое по обеим берегам реки Тхмут, начиная от Аракса, простирается на Запад и заканчивается у Маквинских гор - это примерно 45 км-ов. Естественно, однако, что битва не произошла на всей этой территории. Не Егише и не Парпеци не передают нам конкретные параметры Аварайрского поля, однако, к счастью, ландшафт местности нам дает прекрасные возможности увидеть указанное поле: Вот оно -

http://maps.google.ru/?ie=UTF8&t=p&amp...057434&z=10

http://maps.google.ru/?ie=UTF8&t=h&amp...057434&z=10

На этой карте из спутника можно увидеть ТО САМОЕ Аварайрское поле, где произошло известное сражение. Все очень просто - Поле Аварайра это видная прямо посреди карты зеленное пято, через которое проходит линия, снизу, под написанной на карте слово "Babar"...

Как видим, поле простирается с Запада на Восток к 10 км и с юга на север - 4 км.

До появления огнестрела ровное и не ограниченное с флангов боевой строй, при более чем 100.000 солдат, имело не более, чем 12 км ширины. Это можно сказать предел, так-как даже в этом случае уже появляются проблемы с командованиям. С этой точки зрения наиболее близкой к Аварайру является битва у Сард 547 года д.н.э., когда лидийская 360.000-ая армия, которая была построена глубоким строем, имела 7.4 км ширины. В то же время 254.000-ая армия Кира имела строй протяженностью в 9 км. Другой пример, в битве под Гератам в августе 589 года 82.000-ая персидская и 300.000-ая тюркутская армия занимали всю протяженность гератской долины - с севера на юг ок. 12 км.

Принимая в внимание все это, можно предположить, то в нашем примере персидская армия занимала ок 10 км фронта, а армянская, чтоб не допустить обход с флангов, вынуждена была за счет сокращения глубины, обеспечить ту же протяженность.

Итак, представьте, что по берегам пешепроходимой Тхмут фронтом ок 10 км, в дистанции ок 300 метров друг от друга паралелними рядами выстроены предельно ненавидевших друг-друга 214.000 и 100.000 человек. 10 км, просьба не забывать об этом, и на этой протяженности стоят предельно ненавидевших друг-друга люди и 14 часа подряд в жаркой схватке убивают друг-друга.

Вы и теперь уверены, что тогда погибнут всего 4.580 человек??? А ведь если это правда, то выходит, что зак каждый час погиб всего 327 человек, а в минуту - ок 6 человек.

А теперь представьте, что если сойдутся две шеренги протяженностью 10 км, то с каждой стороны будут выступать ок. 10.000 человек. Итак, 20.000 человек убивают друг друга за 1 минуту и тогда погибает... всего 6 человек??! 10.000 на 10.000 и всего 6 человек за минуту??? Согласитесь, что это до смехотворности нереально, ведь даже если представить, что в среднем 7.000 человек за минуту с намерением убивать наносит в среднем 20.000 ударов, до в результате уж точно погибнут больше, чем 6 человек... Кто хоть раз побывал в групповой драке, подтвердит правильность этой схемы.

И наконец, чтоб убедится окончательно в верности данной схемы, предлагаю рассмотреть близкие по параметрам к нашей битве другие битвы и потери

1. Битва на Катаулунских полях - обе армии имели по 500.000 человек и в результате 10 часового боя каждый из сторон потерло по 165.000 человек.

2. Битва у озера Требия, 40.000 против 32.000. В результате несколько часового боя потерпевшая поражение римская армия потеряла 22.000 солдат,

3. Битва у Канн, 50.000 против 86.000. Бой шел весь день и в итоге римляне потеряли 48.000 солдат,

4. Битва у Магнесии, 70.000 против 75.000. Битва продолжалась весь день и в итоге Селевкиды потеряли 50.000 солдат,

5. Битва у Герата, 82.000 против 300.000. Тюркуты за весь день потеряли 200.000 человек.

Можно привести и другие примеры...

А когда возвращаемся к Егише, то находим и другие примечательные сведения, которые подтверждают нашу схему. По словам Егише Нисалвурт получил сильные удары и его сила была подорвана. По словам того же автора были подорваны и силы самого персидского царя. В таких условиях Вы думаете потеря 3.544 чужестранцев для командира с 214.000-ой армией и для царя с ок. 300.000-ой армией могут быть такими?? Думаю нет, в обычных условиях они даже наверно и не заметили бы этих потерь. Только примерно такие потери они понесли за несколько дней до самого Аварайра, но это не повлияло на их решимость...

В свете этого можно прийти и к другому важному выводу. До 451-а Сасаниды были на подъеме, но после этого их империя вступает в полосу серьезных неудач - восстания, набеги врагов, внутренние смуты. Можно предполагать, что именно потери, понесенные на кровавых берега реки Тхмут, ввергли империю в такое состаяние.

И наконец нужно все-таки определить, сколько же составляли потери сторон в этой кровавой схватке? Это можно сделать таким вот методом:

1. 6.000 "отступников" потеряли 3.544 человек, 59 %- своего состава,

2. Отступники были "дешевой кровью" и, можно не сомневаться, персы их использовали по полной,

3. Следовательно можно процент потерь "отступников" утвердить также и для всей персидской армией,

4. "Отступники" потеряли 3.4 раз больше, чем "мученики".

В итоге можно предполагать, что 214.000-ая персидская армия потеряла убитыми и ранеными 59 % своего состава - ок. 130.000 человек, в том числе и 3.544 человек из "отступников", а 100.000-ая армянская армия - ок. 38.000 человек, в том числе и 1.036 человек из аристократических родов...

Pandukht · June 9, 2010

Последний предел

Катыньская трагедия вот уже почти четверть века привлекает к себе внимание всего мира. Недавно она вновь оказалась в центре всеобщего внимания в связи с крушением президентского лайнера, направлявшегося к месту захоронения жертв трагедии. Именно это обстоятельство мы и хотели бы подчеркнуть особо: польская делегация во главе с президентом страны направлялась, причем через несколько дней после такой же акции, возглавляемой премьер-министром, почтить память польских офицеров, репрессированных Советской властью.

Для нас, армян, все, что связано с катыньской трагедией, исполнено особого смысла. Ведь за 20 лет до Катыни, где погибли 22 тысячи польских офицеров, в конце 1920 - начале 1921 гг. большевики, только что пришедшие к власти в Армении, репрессировали более 1400 генералов и офицеров Армянской армии. Правда, не все они были тут же расстреляны, однако те же расстрелы, ссылки, концлагеря в итоге действительно лишили армянскую нацию лучших ее сыновей, «цвета нации», как справедливо говорят поляки о жертвах Катыни.

Армянская история в отсутствие государственности - есть история утрат не только территорий, но и последовательной утраты элиты. Как свидетельствуют летописи и исторические хроники, завоеватели, не удовлетворяясь традиционными материальными трофеями и пленением с целью выкупа, целенаправленно уничтожали национальную аристократию, главной задачей которой, как и у всех народов, была защита Отечества. Так что уничтожение национального дворянства, знати было по существу уничтожением и военной аристократии и наоборот. Это - тема отдельного и очень интересного разговора, здесь же мы только обозначим ее.

Очень старая история

Манук Абегян, анализируя «Историю халифов» хрониста VIII в. Гевонда, утверждает, что уничтожение армянской знати - это целая политическая программа, которую магометане осуществляли с начала VIII века. Он цитирует Гевонда, который пишет: «Халиф Влид в первый же год своего правления хотел истребить роды нахарарские... Ибо говорил, что «они (нахарары) будут препятствием нашему владычеству...»

Приведем два эпизода из поведанных Гевондом. Захватив Нахиджеванский край, магометане призывают к себе армянских нахараров с их всадниками якобы для внесения в список получателей жалованья. «Они, - пишет Гевонд, - по обыкновенной своей простоте не предполагали здесь хитро устроенной для них западни и отправились по приглашению. Армян (по некоторым данным более 800 человек - Л. М.) разделили на две части, из коих одну заживо сожгли в нахиджеванской церкви, а другую - в церкви города Храм... И опустела страна наша».

Второй эпизод также относится к началу VIII века, когда захватчики еще только пытались «искоренить из армянской земли все знатные роды азатов с их конницей». Он примечателен двумя моментами. Первый. Арабы безжалостно преследуют и уничтожают князей Васпуракана, и те, вступив в переговоры, задают своим покорителям потрясающий по своей наивности вопрос, который мы, ничему не научившись, повторяем в схожих ситуациях и сегодня, 1200 лет спустя: «Из-за чего вы преследуете нас? Чем мы провинились перед вами? Страна наша пред вами: вам уступаем свои жилища, виноградники, леса, огороды и поля наши, для чего же вы хотите иметь и нас самих? Позвольте нам пройти за пределы наши». Повторяем, несмотря на то, что теперь уж ответ на него точно известен: в начале VIII века васпураканскую армянскую элиту уничтожали для того, чтобы в начале XX века легче было бы осуществить Геноцид в качестве завершающего этапа упомянутой М. Абегяном программы уничтожения армянской нации, а нахиджеванскую элиту уничтожали для того, чтобы в 1920 году турецкие войска смогли с легкостью войти в осиротевший с XIII века край и истребить или изгнать еще сохранявшиеся на этой территории остатки его исконных владельцев.

Арабы отклонили просьбу васпураканцев. И отсюда - второй поучительный момент. Оказавшись в безвыходной ситуации, армяне, которых было меньше 2000, вступают в бой и наголову разбивают 5-тысячное вражеское войско, из которого осталось в живых только 300 человек.

Подобными свидетельствами полны практически все армянские летописи.

Почти современная история

Репрессии Советской власти против армянских офицеров были, по сути, продолжением этой многовековой политики по ослаблению армянства, лишению его способности к сопротивлению. Это утверждение полностью подтверждается множеством конкретных исторических фактов, которые исследовал, в частности, профессор Гюлаб Арамович Мартиросян, автор чуть ли не единственного исследования по этой теме «Офицеры Республики Армения в концлагере города Рязани» (Рязань, 2002). Так, сравнивая масштабы репрессий офицеров в Армении и соседних республиках, он приходит к выводу, что репрессии офицеров в Грузии и Азербайджане не могли привести к разрушению вооруженных сил этих стран, так как всего 200-250 офицеров этих республик были отправлены в концлагеря России. А среди 93 офицеров Грузинской армии, находившихся в концлагере Рязани, было 8 русских и 36 армян, служивших в ней как жители Тифлиса. Как бы то ни было, к сентябрю 1922 года почти все они вернулись домой.

О каких армянских вооруженных силах и каких офицерах идет речь?

Армянские вооруженные силы были организованы раньше правительства и самой Республики Армения. В начале 1917 года в Российской армии служили более 160 тысяч армян. Сразу же после Февральской революции представители армян в России обратились к Временному правительству с просьбой о возвращении на Кавказ армянских офицеров и солдат с европейского фронта. Правительство Керенского, который в свое время был адвокатом армянской стороны в известном «деле «Дашнакцутюн» и хорошо разбирался в сложившейся ситуации, это предложение оценило положительно. Офицерам армянского происхождения было разрешено покинуть свои части и отправиться на защиту исторической Родины. В итоге уже летом 1917 года на турецком фронте было создано 6 армянских полков. К октябрю 1917 года на этом фронте уже действовали две армянские дивизии. К концу 1917 года они вошли в состав вновь организованного Армянского корпуса: командующим корпусом был назначен генерал Товмас Назарбекян, начальником штаба - генерал Вышинский, командиром первой дивизии, состоящей из четырех полков, - генерал Арамян, командиром второй дивизии - полковник Силикян, командиром конной бригады - полковник Горганян.

В корпус была включена дивизия генерала Андраника, состоявшая из трех бригад: первая включала Эрзрумский и Ерзнкайский полки, вторая - Хнусский и Караклисский полки, третья - Ванский и Зейтунский полки. В составе корпуса были также местные подразделения - Лорийский, Шушинский, Ахалкалакский и Казахский полки.

За короткое время своего существования вооруженные силы РА вели исключительно национально-освободительную войну, отражая непрекращающуюся агрессию Турции и других соседей. На их счету оборона Карабаха, Зангезура, Утика, героические сражения мая 1918 года, наконец, отчаянное сопротивление вторгшимся осенью 1920 года в Армению турецким войскам. Советизация Армении, как известно, была осуществлена без единого выстрела со стороны армянской армии.

«Соглашение между правительствами РСФСР и Республики Армения об условиях сдачи власти в Армении Военно-революционному комитету», заключенное 2 декабря 1920 года, содержало специальный пункт, который гласил: «Командный состав армянской армии не подвергается никакой ответственности за действия, совершенные в рядах армии до провозглашения Советской власти в Армении». Этот пункт, как, впрочем, и остальные, был вероломно нарушен большевиками буквально через 10 дней. Репрессии, особенно во 2-й половине января, приняли такие масштабы, что министр иностранных дел Советской Армении А. Бекзадян 26 марта 1921 года вынужден был обратиться в ЦК РКП(б) с письмом, в котором отмечал, что за 3 месяца существования Советской власти в Армении были арестованы 1400 офицеров Армянской армии (как подсчитал Г. А. Мартиросян, в том числе 20 генералов и 30 полковников). Руководивший этой акцией глава ЧК Армении Геворк Атарбекян, ссылаясь на инструкции ВЧК, требовал спешной и безусловной высылки за пределы Армении всех бывших офицеров, даже состоящих на службе в Красной Армии и даже с партийными билетами.

Трудно сказать, действительно ли существовала такая инструкция, в чем сомневался А. Бекзадян, или то была личная инициатива палачей армянского народа Геворка Атарбекяна, Ависа Нуриджаняна и других, но высылались действительно все. «Такая огульная массовая высылка всех бывших офицеров, громаднейшее число которых не участвовало в гражданской войне против Советской России и входило в ряды армянской интеллигенции, не могла не отразиться на настроении трудящихся масс Армении в нежелательном для Советской власти смысле и не создать определенное враждебное к ней отношение, которое и было использовано нашими противниками», - пишет Бекзадян, имея в виду Февральское восстание 1921 года и указывая на одну из его причин. И поскольку чекистские репрессии вряд ли имели целью вызвать восстание, то следует предположить, что целью их было именно уничтожение «цвета нации», возможной способности армян к сопротивлению, что не могло уложиться в сознании даже «нормальных» большевиков. Об этом свидетельствуют и повальные аресты армянских офицеров и интеллигенции на территории Азербайджана и Грузии, где в течение 10 дней после советизации были арестованы и отправлены через Баку в концлагерь города Рязани 219 армян.

Интересно, знали местные исполнители указания ВЧК, да и само их московское начальство о приказе начальника Генерального штаба Турции Исмет-бея от 20 сентября 1920 года, в котором цель турецкого вторжения в Армению была сформулирована хоть и ложно, но четко и ясно: «Наша главная цель - уничтожение армянских вооруженных сил»? Не исключено, конечно, что о самом приказе они не знали, но, по сути, продолжали выполнять его, завершая начатое турками в ходе войны.

Чудовищность замысла подтверждается тем обстоятельством, что 90% арестованных были молодыми людьми 22-35-летнего возраста. А демографическое положение Армении в 1920-1921 гг. было катастрофическим: на 1000 человек населения рождались 8,7, а умирало 204,2 человека. Вооруженным силам Армении, армянскому народу в целом был нанесен страшный удар, последствия которого мы испытываем до сих пор.

Спасители армянской государственности

Исследователи последовательного многовекового уничтожения армянской элиты, вероятно, когда-нибудь проследят преемственную связь, не всегда очевидную и непосредственную, между процессом уничтожения элиты и судьбой армянского народа, с внутренним смыслом нашей истории, который, по словам уже упоминавшегося нами М. Абегяна, заключается главным образом в борьбе против чужеземных поработителей во имя защиты своего физического существования и своей духовной жизни. Такую связь, к примеру, Г. Мартиросян видит между арестами армянских офицеров и интеллигенции в первые месяцы Советской власти и заключением Московского договора от 16 марта 1921 года. Возможно.

Конечно, было бы логично включить в настоящую статью хотя бы краткий рассказ о славных боевых действиях Армянской армии, крупнейших сражениях, в которых принимали участие репрессированные генералы и офицеры, назвать поименно хотя бы наиболее выдающихся из них, поведать об их дальнейшей судьбе. Однако сделать это в газетной статье невозможно. Скажем только, что Армянская армия в те годы выполнила главную свою задачу - спасла армянскую государственность, и уже этого одного достаточно, чтобы заслужить вечную признательность народа.

Но тут-то и возникают вопросы: как народу эту благодарность осознать и как ее выразить? Проблемы тоже для нас не новые. Процитируем историка Гевонда в последний раз. Описывая героическое сражение под Арчешем в 775 году, в котором малочисленные армянские силы бесстрашно вступили в бой с 30-тысячным вражеским войском, Гевонд так завершает свой рассказ: «...Страна наша, погруженная в глубокую печаль, стоном стонала, оплакивая кончину своих храбрых и славных защитников... Все это еще больше усилило гнев наш: запрещено было даже открыто оплакивать умерших и скорбеть о них, совершать поминки по ним и предавать могиле погибших». Так что только благодаря такому чуду армянской истории, как Гевонд и ему подобные подвижники, мы сегодня, 12 веков спустя, знаем о доблестных подвигах наших героев и можем выразить им свою благодарность. Если, конечно, пожелаем.

Условия VIII и XX веков слишком различны, чтобы искать в них буквальное сходство, однако слишком уж приложимы запреты, упомянутые Гевондом, к запретам, наложенным большевистской властью на память об истинных героях майских сражений 1918 года, видных военачальниках Армянской национальной армии, особенно жестоко погубленных ею. Построенный этой же властью полвека спустя великолепный мемориал на поле Сардарапата не мог искупить содеянного преступления, ибо, во-первых, подобное преступление искупить вообще невозможно и, во-вторых, памятник оказался хоть и прекрасным, но каким-то неполным, во всяком случае, репрессированным армянским офицерам на нем своего особого места не нашлось.

Здесь уместно вспомнить факт, который поведал нам весьма осведомленный человек, историк-академик Грачик Рубенович Симонян. Оказывается, когда в середине 60-х в ЦК КП Армении разрабатывался проект Мемориала в Сардарапате, предполагалось, что это будет Музей армянского национально-освободительного движения в широком историческом плане. Проект был послан в Москву, однако приехавший из центра функционер (все фамилии известны) представил отрицательное заключение, и на территории Мемориала был открыт этнографический музей. Это тоже тема отдельного разговора, но, может, есть смысл сегодня, не ожидая разрешения Москвы, вернуться к первоначальному замыслу.

Может, тогда на территории Мемориала появится специальный памятный знак в честь воинов, которые приехали помочь исторической Родине в минуту опасности и не только, как и остальные, участвовали в Майских сражениях, но и стали затем жертвами репрессий.

Может, тогда в музее Мемориала появится и специальный раздел, подробно рассказывающий о героической и трагической судьбе этой части офицеров Армянской национальной армии Первой Республики Армения.

Может, внимание к этой драматической странице нашей истории распространится за пределы Мемориала и в Аванском ущелье будет увековечена память о зверски убитых армянских генералах и офицерах, как предлагают в своих письмах их потомки. Может, тогда вспомним и о погребенных в спешке в братской могиле в селе Чанахчи 150 вероломно расстрелянных турками участниках Караклисского и других сражений. Вот уже 92 года эта частица «цвета нации» лежит там забытая нацией и самим Господом, ибо могила не ограждена и на ней не установлен даже простенький крест. Обо всех этих и других случаях преступного забвения памяти репрессированных офицеров и солдат Армянской национальной армии «ГА» в последние годы писал не раз (см. «ГА», 29.05.2008 г., 02.10.08 г. и др.). Пока, к сожалению, каких-то существенных сдвигов в этом вопросе добиться не удалось. Несмотря на это, мы будем и дальше продолжать прилагать усилия в этом направлении, возможно, добиваться включения этой проблемы отдельным пунктом в военно-патриотическую программу «Страницы истории и культуры», осуществляемую Министерством обороны РА.

В конце концов, и первые лица Армении также должны иметь возможность посещать места массовых захоронений репрессированных армянских офицеров – «цвета нации» и выражать им свою признательность.

Левон Микаелян

Edited June 9, 2010 by Pandukht

Lion · February 15, 2011

987 թ-ի աշնանը Արտավանյան-Գողթն երթուղով Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորությամբ Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Ռավադյանների և Հերի էմիրությունների միացյալ բանակը (100.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Զարգացնելով հաջողությունը` Նախիջևանից արշավանքը դեպի հյուսիս-արևմուտք շարունակած թշնամական բանակը Անիի թագավորության բանակից (մոտ 1.000) գրավեց նաև Դվինը: Այս պայմաններում արքայից-արքա Սմբատ II Տիեզերակալը, հաշվի առնելով այն, որ Աբխազիայում Բագրատ I-ի գաղտնի աջակցությամբ իրեն արքա հռչակած ու իշխանությանը վերատիրած Թեոդոսիոս III Կույրը խիստ սպառնալից դիրք է գրավել Անիի թագավորության նկատմամբ և նպատակահարմար չգտնելով միանգամից պատերազմել երկու ճակատով, խոշոր գումար վճարեց Ռավադյանների էմիրությանը, որը, ստանալով այն ու կայազորներ թողնելով գրաված քաղաքներում, կնքեց զինադադար և իր հիմնական բանակային ուժերով հեռացավ Անիի թագավորության տարածքից:

Սակայն խնդիրները ոչ մի կերպ չէր կարելի լուծված համարել և Հայոց արքան ընդամենը հասել էր նրան, որ շահել էր որոշակի ընդմիջում, որը պետք է օգտագործվեր հնարավորինս արդյունավետ. ամենից առաջ անհրաժեշտ էր վերացնել հյուսիսից սպառնացող վտանգը: 987 աշնանը, հենց այն ժամանակ, երբ կնքվել էր զինադադար Ռավադյանների հետ, Քարթլիի թագավորության բանակը (մոտ 3.000) հարձակվեց Արտանուջի թագավորության վրա` հարվածելով վերջինիս վասալ Քարադուռի իշխանությանը: Սակայն Բագրատ I-ի պապ Բագրատ Բագրատունու գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) Դլվիկի ճ-մ-ում (Գուգարք, Ջավախք գավառ) հաղթեց իր որդի Գուրգեն Բագրատունու գլխավորությամբ գործող թշնամական բանակին: Սակայն այս ճակատամարտը դեռևս խնդիրը չէր հանգուցալուծում: Շուտով մոտեցան Բագրատ I-ի գլխավորած Քարթլիի և Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի թագավորությունների հիմնական ուժերը, որի արդյունքում կնքվեց հաշտություն և պահպանվեց ստատուս քվոն: Դավիթ II Մեծը, որը այդ պահին անվիճելիորեն գերազանցում էր իր ապերախտ ազգականներին, ստիպված էր այնուհանդերձ աջակցել Վարդ Փոկասին, ինչն էլ նրան ստիպեց զիջումների գնալ ու համաձայնել հաշտությանը: Դե իսկ հայր ու որդի Գուրգենն ու Բագրատն էլ, որոնք կարծում էին, որ պարտվել են միայն խաղի սկզբում, որոշեցին խաղի մեջ մտցնել աբխազական հաղթաթուղթը:

Եվ ահա արդեն նույն 987 թ-ի դեկտեմբերին, երբ Արտանուջի թագավորության հիմնական ուժերը կրին թագավորության արևմուտքում էին կամ էլ Բյուզանդական կայսրության տարածքում, Թեոդոսիոս III Կույրի գլխավորած Աբխազական (մոտ 30.000) և Քարթլիի (մոտ 30.000) թագավորությունների միացյալ բանակը ասպատակեց Քարադուռի իշխանության տարածքը: Այս հանգամանքը վերջնականապես փաստացի պատերազմական գործողությունների մեջ ներքաշեց Անիի թագավորությանը, որը չէր կարող համակերպվել իր վասալ Արտանուջի թագավորության և իր վասալի վասալ Քարադուռի իշխանության նկատմամբ իրականացվող թշնամական գործողությունների հետ, մանավանդ, որ Ռավադյանների հիմնական ուժերը արդեն նահանջել էին: Արդյունքը եղավ Գորիի ճակատամարտը, որը շատ հարցեր դրեց իրենց իրական տեղում:

988 հունվար – Գորիի ճ-մ (Վրաստան, Տփղիսից մոտ 50 կմ հյուսիս-արևմուտք)

Արքայից-արքա Սմբատ II Տիեզերակալը պահանջեց Թեոդոսիոս III Կույրից դադարեցնել թշնամական գործողությունները և հեռանալ Անիի թագավորության գերագահության տակ գտնվող տարածքներից: Միաժամանակ Հայոց արքան կենտրոնացրեց Անիի թագավորության բանակը (մոտ 80.000, այդ թվում Ոստանիկ, ինչպես նաև Մարզպանական բանակը, որի կազմում էին մասնավորապես Գոռամ իշխանի գլխավորած Արտանուջի թագավորության հեծելազորը, Գուրգեն արքայի գլխավորած Վասպուրականի թագավորության բանակը (վերջինս իր կազմում ընդգրկում էր նաև Համակար Արծրունու գլխավորած Անձևյաց իշխանության բանակը և Աշոտ Մոկացու գլխավորած Մոկաց իշխանության հեծելազորը, ինչպես նաև Գնունյաց, Քաջբերունյաց, Գաբեղյանց, Գազրիկյանց, Գնդունյանց և Ձյունականյանց գնդերը), Կարսի թագավորության բանակը, Լոռու թագավորության բանակը, Աբուսամբ Սյունու գլխավորած Սյունյաց թագավորության բանակը, Հմայակ Սևորդու, Սմբատ ու Վասակ Առանշահիկների գլխավորած Խաչենի թագավորության բանակը, Գագիկ Բագրատունու գլխավորած Տարոնի իշխանության հեծելազորը, Գրիգորի գլխավորած Սասունի իշխանության բանակը, Կորճայքի հեծելազորը և Ճողբի իշխանության բանակը): Տեղեկանալով իր դեմ արշավել պատրաստվող Անիի թագավորության բանակի կենտրոնանալու մասին` Թեոդոսիոսը իր բանակով նահանջեց դեպի հյուսիսի և ճամբարեց Գորիի շրջակայքում: Դրանից հետո արքայորդի Մուշեղը, ամուսնացած լինելով Թեոդոսիոսի դստեր հետ և զգալով իրեն համեմատաբար ապահով, բանակցությունների նպատակով ժամանեց Թեոդոսիոսի ճամբար, սակայն գերվեց: Ի պատասխան դրա Անիի թագավորության բանակը ուղղություն վերցրեց դեպի Գորի: Սակայն թշնամին, ամուր դիրքեր գրավելով քաղաքի շրջակայքում, միաժամանակ բաց թողեց նաև Կուր գետի ջրերը և, առաջացնելով արհեստական ջրհեղեղ, սեփական դիրքերի դիմաց ստեղծեց համատարած լերկասառույց: Ստեղծված բարդ իրավիճակից ելք առաջարկեց Վասպուրականի Գուրգեն արքան, որը նաև հանձն առավ գերությունից ազատել իր քեռորդի Մուշեղին: Հրամայելով սեփական հեծելազորի ձիերը պայտել հաստ ու ցցային ելուստներ ունեցող պայտերով` Գուրգենը վերջինիս ուղեկցությամբ լերկասառույցի վրայով առերևույթ խաղաղ երթով շարժվեց թշնամու ուղղությամբ: Թեոդոսիոսը, կարծելով, թե հայերը գալիս են բանակցելու, իր թիկնապահ գնդով Մուշեղի ուղեկցությամբ մոտեցավ լերկասառույցի վերջին:
Լիակատար լռություն պահպանող Գուրգենի հեծյալները ընդհուպ մոտեցան թշնամուն և, միանգամից հզոր աղաղակ բարձրացնելով, անակնկալ հարձակվեցին Թեոդոսիոսի թիկնապահ գնդի վրա: Վերջնիս, պատրաստ չլինելով ընդհարմանը, խուճապի մատնվեց ու դիմեց փախուստի: Մուշեղը ազատվեց, իսկ յուրայինների կողմից լքված Թեոդոսիոսը գերվեց:
Հայերը կորցրին մոտ 500, թշնամին` մոտ 1.000 զինվոր: Սակայն Հայոց արքան մեծահոգի գտնվեց և խստորեն չպատժեց իր ձեռքում հայտնված կույր ծերունուն: Քարադուռի իշխանությունը ընկավ Անիի թագավորության ուղղակի տիրապետության տակ, բայց 989 թ-ից նորից անցավ Արտանուջի թագավորությանը:

Այսպիսով հյուսիսից սպառնացող վտանգը վերացավ, ինչը Անիի թագավորությանը հնարավորություն տվեց կենտրոնացնել բոլոր ուժերը Ռավադյանների էմիրության դեմ մղվող պատերազմի շարունակության համար: Իսկ պատերազմը իրոք որ շարունակվում էր, մանավանդ որ արդեն 988 թ-ի գարնանը Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը հիանալի առիթ ստացավ մարտական գործողությունները վերսկսելու համար:

988 փետրվար – Վասպուրականի ճ-մ

Ապահունիքից Հեր ուղևորվող Հերի էմիրի որդու շքախումբը (մոտ 100) մտավ Վասպուրական: Այստեղ, գյուղերից մեկի մոտ նկատելով վազվզող հայ երեխաներին, էմիրի որդու շքախումբը վերջինիս հրամանով առևանգեց նրանց և շարունակեց իր ուղին դեպի Հեր:

Տեղեկանալով այդ մասին` Սարգիս իշխանի գլխավորած Վասպուրականի թագավորության սահմանապահ ջոկատներից մեկը (մոտ 50) հասավ թշնամուն և գլխովին ոչնչացրեց վերջինիս, իսկ Սարգիսը հեծյալ թրամարտում հաղթեց ու սպանեց էմիրի որդուն: Հայերը կորցրին մոտ 10, թշնամին` մոտ 45 զինվոր: Գերված երեխաները ազատվեցին: "... իսկ ազատներից մեկը` Սարգիս անունով, հեծնում է իր երիվարն ու ընկնում նրանց հետևից: “Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ եք անում այդ բանը”,- ասում է Սարգիսը նրանց: Իսկ նրանք ետ դառնալով թշնամաբար դիմում են դեպի նա: Եվ Սարգիսը պողպատե թուրը քաջաբար դուրս քաշելով` նրանց արյունով է հարբեցնում, բոլորին կոտորում...",- այսպես է փոխանցում մեզ այս իրադարձությունների արձագանքները դեպքերի ժամանակակից հոգևորական պատմիչ Ստեփանոս Տարոնացին:

988 փետրվար – Հերի ճ-մ

Տեղեկանալով որդու զոհվելու մասին` Հերի էմիրը համոզեց Ռավադյանների էմիր Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին միացյալ ուժերով ներխուժել Վասպուրական: Այդ նպատակով Հերի մոտ կենտրոնացած Ռավադյանների, Շադադյանների ու Հերի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 30.000) բաժանվեց երեք մասի և Հերի էմիրի գլխավորությամբ երեք շարասյուններով պատրաստվեց ներխուժել Վասպուրականի թագավորության տարածք: Վիճակը բարդանում էր նրանով, որ Վասպուրականի թագավորության հիմնական բանակային ուժերը դեռևս գտնվում էին Անիի թագավորության հյուսիսում և անմիջականորեն թշնամուն դիմադրելու համար առկա էին սակավաթիվ ուժեր:

Այս պայմաններում Հայկական մի ջոկատ (մոտ 100) գիշերը աննկատ թափանցեց թշնամու ճամբար և սպանեց Հերի էմիրին ու նրա օգնականներին: Հարկ է նշել, որ Ստեփանոս Տարոնացին թշնամու ղեկավար կազմի մահը բացատրում է "աստվածային բարեհաճությամբ", սակայն իմ կարծիքով այստեղ պետք է ավելի "երկրային" մի պատճառ փնտրել, հատկապես հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նման դիվերսիաները Հայկական բանակի համար նորություն չէին և բազմիցս էին կիրառվել հատկապես Տարոնի Հայկական բանակի կողմից: Այնուհանդերձ սա մնում է ենթադրության մակարդակին, քանի որ հոգևորական պատմիչ Տարոնացին բերում է այլ "պատճառ": Այսպես թե այնպես, բայց ստեղծված խառնաշփոթ իրավիճակում թշնամին այլևս չիրականացրեց ներխուժում դեպի Վասպուրական, թեև դրա փոխարեն Ռավադյանների էմիրությյունը սկսեց տենդագին պատրաստվել ավելի խոշոր գործողությունների:

Lion · February 21, 2011

988 գարնանը էմիր Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած Ռավադյանների, Հերի և Շադադյանների էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 100.000) Արտավանյան-Գողթն-Նախիջևան-Արած-Ուրծաձոր-Դվին-Արագածոտն-Շիրակ երթուղով ներխուժեц Անիի թագավորության տարածք, սակայն Անիի թագավորության բանակը (մոտ 80.000) Անիի ճ-մ-ում գլխովին ջախջախեց թշնամուն: Հայերը կորցրին մոտ 15.000, թշնամին` մոտ 50.000 զինվոր:

Զարգացնելով հաջողությունը` թշնամու նահանջող մնացորդներին հետապնդող Անիի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) գրավեց Դվինը և Նախիջևանը Ռավադնների էմիրության նահանջող բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000): Ռավադյան II պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Դվինը ու Նախիջևանը անցան Անիի թագավորության գերագահությունը ընդունած Գողթնի էմիրությանը, իսկ Անիի թագավորությունը պահպանեց իր անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը:

Lion · February 22, 2011

Ռավադյան III պատերազմ

(990)

Ռավադյան II պատերազմում կրած անհաջողությունը անչափ կատաղեցրել էր Ռավադյաններին: Ընդ որում Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին առանձնապես խոցել էին ոչ միայն իր ծրագրերի իրագործման մի քանի ձախողումները ու կրած լուրջ կորուստները, այլև այն, որ այս անհաջողությունները լուրջ հարվածի տակ էին դնում ղազիի` հավատի համար մարտնչողի, իր հեղինակությունը: Ու եթե նախկինում շրջակա գրեթե բոլոր մահմեդական իշխանությունները հավատով ու հույսով էին նայում այս էմիրին ու ընդունում նրան որպես իրենց առաջնորդ, ապա այժմ Ռավադյան էմիրի հեղինակությունը լրջորեն տրորվել էր: Սկսվում էր սասանվել նաև վերջինիս նկատմամբ Բուվայհյանների տածած կարծես թե անսասան թվացող վստահությունը. Վերջիններս մի գեղեցիկ օր կարող էին վերցնել ու հետ ուզել “հավատի” համար մղվող պատերազմի վարման նպատակով Ռավադյաններին հանձնած խալիֆի կանաչ դրոշը, ինչը Ռավադյանների խիստ փառասեր էմիրի համար մահվան պես մի բան էր:

Փաստորեն ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին ավելին, քան երբևէ, պետք էր հասնել ռևանշի: Այսպիսով ցանկությունը, հերթական անգամ փորձել Հայոց զենքի ուժը, մահմեդական այս էմիրի մոտ ոչ մի կերպ չէր վերացել: Պակասում էր միայն առիթը, այն էլ շուտով գտնվեց:

Lion · February 23, 2011

990 թ-ի գարնանը Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի (մոտ 10.000) և Վասպուրականի (մոտ 5.000) թագավորությունների միացյալ բանակը ազատագրեց Մանազկերտը Մրվանյանների քրդական էմիրության կայազորից (մոտ 1.000): Հայերը կորցրին մոտ 1.000, թշնամին` մոտ 600 զինվոր: Մանազկերտը և Ապահունիքը միացվեցին Արտանուջի թագավորությանը:

990 գարուն – Խուանք գյուղի ճ-մ (Ապահունիք)

Մանազկերտը կորցրած Մրվանյանները համոզեցին Ռավադյանների էմիր Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին ռազմական գործողություններ սկսել Անիի թագավորության դեմ և վերականգնել մահմեդականների իրավունքները: Այդ նպատակով Հերի մոտ կենտրոնացած Ռավադյանների, Շադադյանների, Մրվանյանների ու Հերի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 140.000) բաժանվեց երեք մասի և երեք զորասյուններով պատրաստվեց ներխուժել Անիի թագավորության տարածք: Ընդ որում այս անգամ թշնամին, ակնհայտորեն հաշվի առնելով ուղիղ Անիի վրա շարժվելու հետ կապված նախկինում ստացած դառը փորձը, նախատեսել էր Հայոց թագավորություն ներխուժել այլ ուղղությունից` հընթացս աջակցելով նաև Մրվանյաններին: Նախատեսված էր, որ ներխուժման պատրաստվող բանակի հյուսիսային (մոտ 60.000) և հարավային (մոտ 60.000) զորասյունները պետք է ուղղություն վերցնեին համապատասխանաբար Հեր-Ճվաշ-Արտազ-Կոգովիտ-Բագրևանդ երթուղով դեպի Արարատի ու Հեր-Մեծ Աղբակ-Անձևացիք-Մոկք երթուղով դեպի Վասպուրականի հարավ` խնդիր ունենալով ապահովել Հեր-Թոռնավան-Բերկրի-Արճեշ երթուղով սրընթաց երթով դեպի Մանազկերտ ուղղություն վերցնել պատրաստվող Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի հիմնական բանակի (20.000) թևերը: Ընդ որում մինչ այս Ռավադյան էմիրը մի “դիվանագիտական կոչ” հղեց Արտանուջի արքա Դավիթ II Մեծին, որտեղ, ըստ Մատթեոս Ուռհայեցու, մասնավորապես ասվում էր. “Մի՛ խաբեսցէ ոք զքեզ, ո՛վ այր դու Դաւիթ, ամենաքարշ եւ ժանդ եւ նեխեալ ալեօքդ, զի ահա՝ թէ ոչ վաղվաղակի առաքեսցես ինձ զհարկս տասն տարւոյ եւ ի պատանդ զորդիս ազատաց քոց եւ գիր ծառայութեան ինձ՝ այժմ հասեալ գամ ի վերայ քո մեծաւ զօրութեամբս իմով եւ ո՞վ իցէ այն, որ փրկեսցէ զքեզ ի ձեռաց իմոց, զի ահա չարաչար եւ դառն նեղութիւն ածից ի վերայ քո, պիղծ եւ դառն ալեւոր”: Հայերը չպատասխանեցին հայհոյախառն այս նամակին, որոշելով հանդուգն էմիրին իրական պատասխան տալ մարտի դաշտում:

Սակայն թշնամին կարողացավ հաջողությամբ իրագործել իր ծրագիրը. հյուսիսային ու հարավային շարասյուների երթի միջոցով նա թևերում կաշկանդեց Անիի թագավորության բանակի հիմնական մասին (մոտ 70.000), ինչը ապահովվեց Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած հիմնական բանակի հաջող երթը մինչև Ապահունիք: Թշնամու հիմնական բանակը հասավ Խուանք գյուղին և ճամբարեց նրա մոտակայքում: Ստեղծված պայմաններում թշնամու ճանապարհը կարողացավ փակել միայն Գաբրիել սպարապետի, Գամրեկելի իշխանի, Վաչեի, Թևդատի և Փերսի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (5.500, որից 3.000 հետևակ նետաձիգներ):

Թշնամուն քանակապես զիջելու պատճառով Հայկական բանակը որոշեց հասցնել գիշերային անակնկալ հարված:

I փուլ – Գամրեկելի իշխանի գլխավորությամբ թշնամու ուղղությամբ շարժվող Հայկական բանակի առաջապահը (700) անակնկալ հանդիպեց հակառակորդի գիշերապահին (1.000): Բայց հայերը չշփոթվեցին և շեշտակի հարվածով պարտության մատնեցին հակառակորդին, որի մնացորդները սկսեցին փախչել իրենց հիմնական բանակի ուղղությամբ:

II փուլ – Հայկական հիմնական բանակը ներխուժեց թշնամու ճամբար և սկսեցին անխնա կոտորել անակնկալի եկած թշնամու ռազմիկներին: Միաժամանակ կազմակերպվեց նաև լեռներից իջնող գյուղացիների հոծ զանգված: Գիշերային խավարում կայծակի ակնթարթային փայլատակումներով լուսավորվող այս տեսարանը ստեղծեց հսկայական բանակի հարձակման տպավորություն և վերջնականապես բարոյալքեց թշնամուն ու կոտրեց նրա դիմադրական ոգին: Թշնամին դիմեց խուճապահար փախուստի:

III փուլ – Հայկական բանակը հետապնդեց թշնամուն և ծանր կորուստներ պատճառեց նրան, իսկ Գամրեկելին գերեց Մամլանի որդուն և կնոջը:

Հայերը կորցրին մոտ 1.000, թշնամին` մոտ 16.000 զինվոր, որոնց թվում հատկապես շատ էին գերիները: Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը հազիվ փրկվեց գերությունից: Հայերին բաժին հասավ նաև Ռավադյանների էմիրի մարտական ձին, խալիֆի կանաչ դրոշը և հարեմը:

Lion · February 28, 2011

990 գարուն – Բանակի ճ-մ (Վասպուրական, Բուժունիք գավառ, Ոստանի մոտակայքում)

Նախորդ իրադարձությունների հետ միաժամանակ Հեր-Մեծ Աղբակ-Անձևացիք-Բուժունիք երթուղով Անիի թագավորության տարածքում խորացող թշնամու բանակի հարավային զորասյունը (մոտ 60.000), ենթարկվելով իր դեմ գործող Անիի թագավորության բանակի (մոտ 25.000) պարտիզանական հարվածներին, հասավ Ոստան: Այստեղ Վասպուրականի իշխանաց-իշխան Ապլղարիբ Հավնունին, նեղացած լինելով Անձևացիքի իշխան Դերենիկ Արծրունուց այն բանի համար, որ վերջինս բանակի հրամանատարությունը հանձնել է Սարգիս իշխանին, դավաճանեց իր բանակին և Հայրենիքին: Կապ հաստատելով թշնամու բանակի հրամանատարի հետ` Ապլղարիբը տեղեկացրեց նրան Հայկական հիմնական բանակից առանձին գործող Անձևացիքի իշխանության բանակի (մոտ 4.000) վիճակի մասին և մատնանշեց մի հարմար վայր, որտեղ թշնամին կկարողանա անակնկալ հարձակվել Հայկական բանակի վրա:

Օգտագործելով ստացած տվյալները` Ռավադյանների էմիրության բանակը գիշերային անակնկալ հարձակում կազմակերպեց ճամբարած Հայկական բանակի վրա և պարտության մատնեց նրան: Ընդ որում թշնամու ռազմիկները չհամարձակվեցին մոտենալ միայն Ապլղարիբի ու նրա կողմնակիցների վրաններին, քանի որ վերջիններս զինած էին ու պատրաստ դրմադրության:

Հայերը կորցրին մոտ 3.000 զինվոր, այդ թվում գերվեց Անձևացիքի իշխան Դերենիկ Արծրունին, թշնամին` մոտ 700 զինվոր: Գերված հայերը բանտարկվեցին Բակեար ամրոցում:

Lion · May 25, 2011

990 գարուն – Բակեար ամրոցի ճ-մ

Դավաճան Ապլղարիբ Հավնունին, նպատակ ունենալով որևէ կերպ քավել իր մեղքը, որոշեց ազատել հայ գերիներին: Այդ նպատակով Ապլղարիբ Հավնունու գլխավորած Հայկական բանակը (50) դարան մտավ ամրոցի շրջակայքում` նախատեսելով գերիներին ազատել այն ժամանակ, երբ պահակային ջոկատը (մոտ 200) նրանց կհանի զբոսանքի:

I փուլ – Ապլղարիբի գլխավորած մի քանի հեծյալներ հարձակվեցին գերիների պահակային ջոկատի վրա և դիմեցին կեղծ փախուստի: Այդ ընթացքում, մենամարտելով մի հաղթանդամ հակառակորդի հետ, Ապլղարիբը թրատեց նրան:

II փուլ – Դարանում գտնվող Հայկական բանակի հիմնական ուժերը հարվածեցին կեղծ նահանջը շարունակող հայ հեծյալներին հետապնդող հակառակորդին և գլխովին ջախջախեցին նրան: Դերենիկ Արծրունին ազատվեց:

III փուլ – Թշնամու մնացորդները հետապնդվեցին մինչև Հեր: Ընդ որում որպես անձնական հաղթանակի նշան Ապլղարիբի հզոր ձեռքով Հերի դարպասին մխրճված տապարը երկար տարիներ մնաց այդպես էլ մխրճված:

Հայերը կորցրին մոտ 10, թշնամին` մոտ 150 զինվոր: Թշնամու Հյուսիսային զորասյունը, այդպես էլ չմտնելով մարտական գործողությունների մեջ, նահանջեց:

Ռավադյան III պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Մանազկերտը և Ապահունիքը անցան Արտանուջի, իսկ նրա միջոցով` Անիի թագավորությանը, սակայն հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը այս անգամ էլ չվերացավ: Հայկական բանակը թեև ջախջախել էր թշնամու գլխավոր զորասյուններից մեկը, սակայն մեկ հաղթանակ էլ բաժին էր հասել Ռավադյաններին: Բացի այդ Ռավադյանների հերթական անհաջողությունը իսկական մի խուճապ առաջացրեց իսլամական ողջ աշխարհում, որը համարեց իրեն խիստ վիրավորված և տենդագին կերպով սկսեց նոր պատերազմի պատրաստություններ տեսնել:

Edited May 25, 2011 by Lion

Lion · May 27, 2011

Բոլորս էլ երևի կհիշենք, թե Բեշիրի ճամբարած բանակի վրա գիշերային անակնկալ հարձակում կազմակերպող Գևորգ Մարզպետունին, ըստ Մուրացանի, ինչպես է կազմակերպում լեռներից իջնող գյուղացիների հոծ զանգված, նախատեսելով, որ գիշերային մթության մեջ դա խուճապի կմատնի թշնամուն և կօգնի Մարզպետունու սակավաթիվ ռազմիկների հաղթանակին: Բայց հետաքրքիրն այն է, որ այս դեպքերի մասին պատմող միակ պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին նման մարտավարության մասին որևէ տեղեկություն չի տալիս:

Դրան հակառակ՝ Մատթեոս Ուռհայեցին հայտնում է մասնավորապես, որ. "...եւ էր լոյս լուսնին սաստիկ, եւ յայնժամ երեւեցաւ սակաւ ինչ անձրեւ ի վերայ լերանց, եւ ամենայն լերինքն փայլատակէին իբրեւ զբոց հրոյ. եւ տեսին զայն զօրքն այլազգեաց, կարծեցին թէ այն ամենայն բազմութիւն զօրաց քրիստոնէիցն իցեն եւ յայնժամ առ հասարակ ի փախուստ դարձան։". Ու թեև մեր պատմիչը հայտնում է միայն "փայլատակող լեռներ"-ի մասին, սակայն ակնհայտ է, որ այն տպավորության ստեղծմանը, թե. "այն ամենայն բազմութիւն զօրաց քրիստոնէիցն իցեն", կարելի է ենթադրել, որ մենք այստեղ գործ ունենք հենց նման մարտավարության կիրառության հետ…

Կարելիէ կարծել, որ Մուրացանը տեղյակ է եղել Մատթեոս Ուռհայեցու հայտնած այս տեղեկությանը և, առավել դիտարժանության համար, այն ընդգրկել իր վեպում ու նման մարտավարության կիրառում է վերագրել Գևորգ Մարզպետունուն: Իհարկե, բացառված չէ, որ Գևորգը կարող էր իրոք կիրառած լինել նման մի բան, մանավանդ որ նրա գործողությունների մասին հայտնում է հոգևորական պատմիչը, որը հեռու էր ռազմական գործից և իր առջև նույնիսկ խնդիր չէր էլ դրել լուսաբանել ռազմական մանրամասները, բայց համենայն դեպս մի բան փաստ է, որ ամեն դեպքում սկզբնաղբյուրում այդ մասին տեղեկություն չկա...

Lion · June 6, 2011

Ռավադյան III պատերազմը (990) ու նրանում կրած անհաջողությունը, ինչպես արդեն ասացինք, բարդ վիճակի մեջ էր դրել Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին: Փաստորեն ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ Ռավադյանների այս էմիրին, ինչ գնով էլ լինի, անհրաժեշտ էր վճռական հաջողության հասնել Անիի թագավորության նկատմամբ: Դրա համար էլ այս անգամ "հավատի այս ռազմիկը" նոր պատերազմի պատրաստությունը սկսեց տեսնել ամենայն մանրաասնությամբ: Վերջնականապես դրված էր "ով-ում" հարցը և նման պայմաններում Մուհամմեդը չէր ուզում բաց թողնել և ոչ մի մանրուք: Նոր պատերազմի նախապատրաստության վրա Ռավադյանների էմիրը ծախսեց ոչ պակաս, քան 7 տարի: Իսկ այդ 7 տարում տեղի ունեցան նորանոր քաղաքական զարգացումներ, որոնք, զգալիորեն բարդացնելով Հայոց թագավորության վիճակը և թեթևացնելով իր վիճակը. կարծես թե խոստանում էին ամենայն հաջողություն:

Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ 991 թ-ին բռնկվեց Արաբա-Բյուզանդական XI պատերազմը (991-1005), որի արդյունքում Արաբական խալիֆությունը և Բուվայհյանների ամենաիշխան վեզիրները հայտնվեցին բավականին ծանր վիճակում: Ու Ռավադյանների էմիրության համար ամենալավը այն էր, որ վիճակը մի կողմից այնքան օրհասական չէր, որ դրվեր Արաբական խալիֆության լինել-չլինելու հարցը, բայց մյուս կողմից էլ այնքան էլ թեթև չէր, որ Բուվայհյաններըի մոտ ցանկություն առաջանար նեղացնել Ռավադյանների հզոր էմիրին: Մի խոսքով, այս պատերազմի արդյունքում ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը Բաղդատի կողմից կարող էր համեմատականորեն հանգիստ լինել:

Բայց կար ևս մեկ կարևոր հանգամանք: Երկարատև ու արյունաքամ անող ներքին ապստամբությունների դարաշրջանը հաղթահարած Բյուզանդական կայսրությունը նորից ուղղել էր մեջքը և սկսել էր սպառնալ ոչ միայն Արաբական խալիֆությանը, այլ նաև հարևան քրիստոնյա իշխանություններին: Ու այս սպառնալիքը ամենից իրական էր հենց Անիի թագավորության` արևելքի քրիստոնյա իշխանությունների գլխավոր սյուզերենի համար: Ընդ որում, եթե Անիի թագավորության արքայից արքա Գագիկ I Մեծի (989-1020) հետ գոնե ձևականորեն կոնֆլիկտի առիթ չկար, ապա Արտանուջի արքա Դավիթ II Մեծի հետ կային հին հաշիվներ, այն էլ ինչպիսի հաշիվներ. Արտանուջի այս արքան ժամանակին օգնել էր Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II Բուլղարասպանի (976-1025) դեմ ապստամբած ու նրան գահընկեց անել փորձող Վարդ Փոկասին, ինչը Բյուզանդիայի այս փառասեր կայսրը ոչ մի կերպ ներել չէր կարող: Սա իհարկե միայն առիթ էր` նման բաներ էին ներել ու նման բաների հետ էին հաշտվել արքաներն ու կայսրերը: Իրականում խնդիրն այն էր, որ Արտանուջի թագավորություն զբաղեցնում էր ստրատեգիական հսկայական կարևորություն ունեցող մի տարածք, որին տիրելով կայսրությունը կարող էր միանգամից գերիշխող դիրք գրավել քրիստոնյա բոլոր իշխանությունների նկատմամբ:

Lion · July 21, 2011

Արդյունքում ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ Բյուզանդական կայսրությունը վաղ թե ուշ պետք է ընդհարվեր հայերի հետ, ինչը կարծես թե բարենպաստ պայմաններ էր ստեղծում Ռավադյանների էմիրության համար: Ու այս ամենում միակ լուսավոր կետը, որ մնացել էր հայերի համար, դա այն էր, որ Անիի թագավորությունում այս ժամանակ գահակալում էր արքայից արքա Գագիկ I Մեծը, վճռական բնավորության տեր ու հզոր մի արքա, որն էլ իր մեջ բավարար ուժ գտավ դուրս բերելու իր թագավորությունը քաղաքական այս լուրջ հորձանուտներից:

Ընդ որում հատկանշական է, որ Հայոց արքան որևէ պատրանք չուներ ոչ շրջակա մահմեդական իշխանությունների, ոչ էլ իր քրիստոնյա վասալների "վասալական հավատարմության" վրա: Այսպես, եթե առաջ հայոց արքաները այս կամ այն կերպ ձգտում էին փաղաքշել Գողթնի էմիրությանը, որ վերջինս պատվար հանդիսանա հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգի դեմ, ապա այժմ Հայոց արքան փոխեց այդ քաղաքականությունը: Ճիշտ է, Գողթնի էմիրությունը որպես կանոն բարդ հարաբերություններ էր ունենում Ատրպատականի տիրակալերի հետ և երբեմն դաշնակցում էր հայերին, բայց այնուհանդերձ այն առանձնապես շահագրգռված չէր պայքարելու իր հավատակիցների դեմ: Համենայն դեպս Դվինը, այն գինը, որը Հայոց թագավորությունը սովորոբար վճարում էր Գողթնի էմիրության այս վարքագծի համար, հաստատ չարժեր դրան:

Եվ ահա արդեն.992 արքայից-արքա Գագիկ I Մեծի գլխավորած Անիի թագավորության բանակը (մոտ 30.000) գրավեց Դվինը Գողթնի էմիրության կայազորից (մոտ 1.000): Դրանից հետո, զարգացնելով հաջողությունը, արքայից-արքայյի բանակը շարունակեց առաջխաղացումը և Վայոց ձոր, Ճահուկ գավառները ու Ծղուկ գավառի հյուսիսային մասը առանց լուրջ մարտերի ենթարկեցրեց ուղղակիորեն Անիի թագավորությանը: Սա ուժի մի ցուցադրում էր և Անիի տիրակալը, վստահորեն խլելով հիշատակված տարածքները 987 թ-ին թագավորություն հռչակված Սյունիքի թագավորությունից, դրանով իսկ ցույց տվեց Անիի բոլոր վասալ թագավորություններին և իշխանություններին, թե ով է երկրի իրական տերը: Ընդ որում երկրի միասնությունը և ներքին համախմբվածությունը ապահովելը ամենևին էլ Անիի գահակալի քմհաճույքի արդյունքը չէր, այլ հանդիսանում էր կարևոր մի քայլ այն բանի ֆոնին, որ Բյուզանդիայի հետ բախումը օր-օրի մոտենում էր:

992 թ-ին բյուզանդական բանակը (մոտ 60.000) պաշարեց Մանազկերտը Արտանուջի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000), սակայն չկարողացավ գրավել այն: Այնուհանդերձ սա առիթ հանդիսացավ, որ սկսվի Հայ-Բյուզանդական III պատերազմը (992-993): Ընդ որում հարվածն ուղղված էր ոչ միայն հայերի դեմ: Նույն արշավանքի շրջանակներում բյուզանդական բանակը կարճատև դիմադրությունից հետո գրավեց նաև Խլաթը ու Արճեշը Մրվանյանների էմիրության կայազորներից (ընդհանուր` մոտ 2.000) և, ստանալով էմիրության հպատակության երաշխիքներ, նահանջեց: Ու թեև յուրայիններին օգնելու նպատակով նույն թվականին էլ "իսկական խալիֆության" հավակնություններ ունեցող Եգիպտոսի Ֆաթիմյանների էմիրության բանակը պաշարեց Անտիոքը բյուզանդական բանակից, սակայն չկարողացավ գրավել այն ու նահանջեց: Այս պայմաններում կայսրությանը միակ դիմադրող ուժը կրկին մնում էր Անիի թագավորությունը:

Վճռական ընդհարումը տեղի ունեցավ հաջորդ տարի. 993 թ-ին Բասենի ճ-մ-ում Անիի թագավորության բանակը (մոտ 70.000) հաղթեց թագավորության տարածք ներխուժած բյուզանդական բանակին (մոտ 80.000): Դժբախտաբար այս վճռական ճակատամարտի մանրամասները մեզ չեն հասել և հայտնի է միայն նրա արդյունքը: Անիի թագավորության պաշտոնական արխիվը մեզ չի հասել, իսկ հոգևորական պատմիչներն էլ ուղղակի չէին ուզում խորանալ և հայտնել մեզ "Արևելքի քրիստոնյաների հովանավոր"-ի այս թշնամական քայլի ու հատկապես նրա ջախջախիչ հետևանքների մասին: Այս ճակատամարտի մասին իրեն թույլ է տալիս խոսել միայն Մատթեոս Ոռհայեցին, իր ժամանակի հայ պատմիչների մեջ բյուզանդացիներին համեմատականորեն ամենաքիչը սիրողը, այն էլ փոխանցում է իրադարձությունները զուտ հոգևորականներին բնորոշ ոճով: "...Իսկ յետ երկու ամի (993 թ-ին - L) ելանէր մեծ տունն Հոռոմոց (Բյուզանդական կայսրությունը - L) եւ գայր բազում զօրօք ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ սրով եւ գերութեամբ անողորմ յարձակեցան ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի. եւ գազանաբար սպանմամբ ընթանայր իբրեւ զօձ թունաւոր, որ եւ ելից իսկ զտեղի անհաւատ ազգացն։ Եւ եղեւ ի մտանելն նորա յաշխարհի Հայոց, ժողովեցան ընդ յառաջ նորա զօրքն Հայոց ազատացն (Հայոց բանակը - L), եւ ի դիպելն ընդ միմեանս բախեցին գազանաբար, եւ քաջ ընդ քաջս ելանէին եւ անպարտելի հանդիսանային յերկու կողմանց։ Եւ անդ էր տեսանել զսաստիկ կոտորած յերկուց կողմանցն. եւ յայնժամ ի սաստկանալն մեծի պատերազմի, եղեն պարտեալ զօրքն Հոռոմոց առաջի զօրացն Հայոց եւ դարձան ի փախուստ դիմօք յաշխարհն իւրեանց ամօթ երեսօք մազապուրծ փախմամբ",- ասում է Մատթեոս Ուռհայեցին: Այսպես թե այնպես, բայց Հայ-Բյուզանդական III պատերազմը ավարտվեց, որի արդյունքում որևէ սահմանային փոփոխություն տեղի չունեցավ:

Այսպիսով Հայոց թագավորությունը մեծապես լուծեց արևմուտքից սպառնացող վտանգի հարցը, մանավանդ որ շուտով Ֆաթիմյանների էմիրության դեմ մղվող ռազմական գործողություններում կայսրությունը ևս մեծ անհաջողություն կրեց` պարտվելով 994 թ-ի Բուրզա դաշտի ճ-մ-ում (Հալեպից մոտ 10 կմ հարավ): Արդյունքում կայսրությունը լրջորեն խրվեց "Սիրիական գործեր"-ի մեջ և ստիպված եղավ հրաժարվել Անիի թագավորության դեմ մողվող ռազմական գործողությունների վերսկսումից` առժամանակ լրջորեն սահմանափակելով իր "կայսրապաշտական նկրտումներ"-ը: Դե իսկ շուտով էլ լրջորեն բարդացան նաև "Բուլղարական գործեր"-ը...

Բայց սա ամենևին էլ դեռ չէր նշանակում, որ Անիի թագավորության արևմտյան սահմանները հանգիստ են: Հենց այդ ժամանակներում էր, որ Ռավադյանների էմիրությունը վերջնականապես կարողացավ կազմավորելԱնիի թագավորության սահմաններում կամ նրա շրջակայքում գտնվող էմիրությունների հզոր մի դաշինք, դաշինք, որը թշնամական գործողություններ սկսեց հայերի դեմ և ոչ պաշտոնապես ազդարարեց հերթական պատերազմի սկիզբը:

994 թ-ին Մրվանյանների էմիրության բանակը (մոտ 20.000) գրավեց Մանազկերտը Արտանուջի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000), սակայն նույն տարում էլ Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) հետ վերցրեց քաղաքը:

996 թ-ին ակտիվացավ Տփղիսի Շուաբյանների էմիրությունը, սակայն Գուգարքի արևելքում տեղի ունեցած ճ-մ-ում Դավիթ I Անհողիի (991-1048) գլխավորած Լոռու թագավորության բանակը (մոտ 5.000) հաղթեց թագավորության տարածք ներխուժած այս էմիրության բանակին (մոտ 5.000): Շուաբյանների էմիրությունը առժամանակ ընդունեց Լոռու թագավորության գերագահությունը, որը, սակայն, երկար չտեվեց:

997 թ-ի գարնանը Շուաբյանների էմիրության բանակը (մոտ 10.000) գրավեց Շամշուլդե ամրոցը և Դմանիսը (Գուգարք, Տաշիր գավառ) Լոռու թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000): Սրա հետ միաժամանակ էլ Մրվանյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000) կրկին գրավեց Մանազկերտը Արտանուջի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000):

Հարաբերությունները սրվում էին, սրվում էին օր-օրի և ամեն ինչ տանում էր պատերազմի, մեծ պատերազմի մահմեդական ողջ արևելքի հետ, պատերազմի, որին վիճակված էր վերջնականապես լուծել հարցերը արաբական աշխարհի ու Անիի թագավորության միջև, պատերազմի, որին վիճակված էր վճռական մի վերջաբան դնել ավելի քան երեք ու կես հարյուրամյակ շարունակվող այս արյունոտ մրցակցությանը...

Военная летопись армянского народа

Recommended Posts

Link to post

Share on other sites

Top Posters In This Topic

Popular Days

Top Posters In This Topic

Popular Days

Posted Images

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Link to post

Share on other sites

Join the conversation