ՀԱՅՈՑ ԱՆՇԱ&#1360

[AriaMArd]

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԱՐԱՀԵՏՆԵՐՈՎ

ՀԱՅՈՑ ԱՆՇԱՐԺ (ՍՐԲԱԶԱՆ ) ՏՈՄԱՐԸ ԲԻԱՅՆԱԿԱՆ ԴԻՑԱՐԱՆԱՈՒՄ

Հայոց «Անշարժ-Արբազան տոմար» եզրի սահմանումը տվել է Ղևոնդ Ալիշանը: Նրա կարծիքով, հայերը վաղնջական ժամանակներում շարժական տոմարին զուգահեռ գործածել են կրոնադիցաբանական տոների համար նախատեսված անշարժ տոմար, որի համաձայն, գարնանային օրահավա-սարը սկսված է համարվել Արեգ-մարտ ամսից: Այս տեսակե-տը հետագայում պաշտպանել է տոմարագետ Հ. Ս. Բադալյանը: Հ. Հ. Կարագյոյանը համադրելի է համարել Մհերի դռ-ան դիցացանկի «Շիվինի աստծո ամիսը» և հայոց Արեգ ամսանունը: Հետագայում այս դրույթը հիմնավորել է Ս. Գ. Հմայակյանը: Հայոց տոմարի մյուս ամիսների և Մհերի դռան դիցանունների զուգադրումները կատարելիս, ելակետ ենք ըն-դունել Արեգ-Շիվինի-մարտ համապատասխանությունը:

ԱՐԵԳ-ՇԻՎԻՆԻ-մարտ: Շիվինիի անունը գրվել է DUTU ITU ձևով, որտեղ UTU-ն շումերական Արև աստվածն է, իսկ DINGIR դետերմինատիվը դիցանուն է ցույց տալիս: Արանով բիայնացիները կամեցել են ցույց տալ, որ Շիվինին իրենց Արև աստվածն է: Մհերի դռան արձանագրությունում ասվում է. «Շիվինի աստծո ամսին... վեց ուլ Խալդի աստծու (համ-ար ) թոդ այրվի»: Ա. Հմայակյանն ուշադրություն է հրւսվիրել այն փաստի վրա, որ այծերը ծնում են տարվա մեջ մեկ ան-գամ՝ փետրվար, մարտ ամիսների ընթացքում: Հետևաբար, ուլեր կարոդ էին գտնվել հենց այս ժամանակամիջոցում՝ փե-տրվարի վերջին և մարտի սկզբին, որպեսզի «Շիվինիի ամ-սին» զոհաբերվեին Խալդիին: Արձանագրությունում նշվում է նաև. «Իշպոփնի Աարդուրորդին և Մինուա Իշպոփնորդին... հաստատեցին կարգ, երբ ծառերը (ճյուղերը խաղողենու ) էտ-վեն (՞ ), Խալդի աստծուն երեք խոյ թող զոհաբերվի, երեք խոյ աստվածներին բոլոր»: Այս փաստը ևս Ա. Հմայակյանն անուշադրության չի մատնել և գտել է, որ խաղողի որթի էտումը Հայաստանում սկսվում է մարտ ամսի վերջին տասնօրյա-կում և ավարտվում ապրիլի առաջին կեսում: Նույն ժամա-նակահատվածում Հին Հայաստանում նշվել է Բարեկենդանի նոր տարվա տոնը:

ԱՀԿԻ-ՏՈՒՇՊՈՒԵԱ-ապրիլ: Արեգի իգական զուգակիցը Տուշպուեան է, որի պաշտամունքը կապվում է Տուշպա-Վան քաղաքի հետ, ինչի մասին վկայում է նախևւսռաջ նրա անվա-նաձևը: Բ. Բ. Պիոտրովսկին կարծիք է հայտնել, որ նա արշա-լույսի դիցուհի է, քանի որ պատկերվել է, իբրև կանացի իրա-նով թռչուն, թևերի մեջ՝ Արևի սկավառակը: Վան քաղաքի հի-մնադրումն, ըստ Մովսես Խորենացու, կապված է Շամիրամի անվան հետ, իսկ Շամիրամ-Աեմիրամիսը նույնացվում է միջագետքյան Իշտար-Դերկետոյին, վերջինս էլ՝ հայոց Աստղի-կին: Դերկետոյի բնակավայրը միջագետքյան առասպելը հա-մարում է ջրային ավազանը: Հայկական ավանդության հա-մաձայն, Աստղիկն ամեն գիշեր լողանում էր Եփրատի (Արածանիի ) ջրերի մեջ, իսկ պատանիները ձգտում էին տեսնել նրա մերկությունը: Մեր կարծիքով, պատանիներն իրական-ում գիշերով Եփրատի ջրերի մեջ Վեներա մոլորակի արտա-ցոլանքն են տեսել, քանի որ հայոց մեջ Աստղիկը Վեներայի մարմնավորումն էր: Սակայն Աստղիկը ծագում է նաև այգա-բացին, ուստի, պատահական չէ, որ բիայնական Տուշպուեան պատկերվել է որպես արշալույսի դիցուհի՝ թևերի մեջ կր-ելով Արևը:

Ահկի ամսվա մասին Վանական Վարդապետից հայտնի է հետևյալը. «... ի յառնել գետոց և թուլանալ ձեան, ահ է աս-են մարդոյ ամենուրեք»: «Ահեկան» և «ահեակ» բառերը գրա-բարում ձախի իմաստն են արտահայտում: Կապվել են ամե-նայն վնասակարի հետ: Հայկազյան բառարանը դրանք բա-ցատրում է «չար, անարգ, վատթար, վնաս, մոլորեալ» նշա-նակությամբ: Հետևաբար, բացի վարարող գետի (Եփրատի ) հետ կապվող Աստղիկ-Տուշպուեա լուսավոր աստվածուհուց «Ահկհի» մեջ հասկացվել է նաև ինչոր չար սկիզբ կրող էու-թյուն, որի մասին ոչինչ չի ավանդվել, և որը սակայն իր հետ-քը թողել է այս ամսանվան մեջ: Կենդանաշրջանի համաստե-ղություններում, որոնց հիման վրա հնում արեգակնային տո-մարն է կազմվել, այդ էությունը կարող էր լինել Ցուլը, որը սովորաբար, մեր վիշապաքարերի վրա պատկերվում է իբրև զոհաբերված կենդանի՝ ռունգերից հորդացող ջրի վարար շիթերով: Ապացուցված է, որ շումերական «Գիլգամեշ» էպո-սում 7 կումով Եփրատի ջրերը ցամաքեցնող «Երկնային ցու-լը» Ցուլ համաստեղությունն է, որը հունվար ամսին իր գա-գաթնակետին հասնելով, «սպանում է» Տիգրիս և Եփրւսւո գետերի համարժեք Ջրհոս համաստեղությանը՝ նրան իջեց-նելով անդրաշխարհ (հորիզոնից ներքև ), իսկ ապրիլ ամսին «սպանվում է» Առյուծից, երբ վերջինս է շարժվում դեպի իր գագաթնակետը:

Չի բացառվում, որ հայոց մեջ Ահկի ամիս ասելով, ոչ միայն Եփրատ գետի հետ կապված Աստղիկ-Տուշպուեա դի-ցուհին է հասկացվել, այլև ձախակողմյան՝ վնասակար բն-ույթ կրող «սպանված» Ցուլ համաստեղությունը, որի ռուն-գերից առատորեն թափվող ջուրը կարող է աղետների պատ-ճառ լինել:

ՄԱՐԵՐԻ-ԱՈՒԻ-մայիս: Ահկի-մայիս ամսին հայոց ան-շարժ տոմարում հաջորդում է Սարերին, որի մասին Վանա-կան վարդապետի «Տարեմուտում» ասված է. «Ամիս հայոց՝ ըստ անշարժ տումարի համեմատ մայիսի (որպէս ամիս մար-եաց կամ թխելոյ հաւուց). Մարերի յորժամ թաւանան մայրիք տերևօք և ոստօք և լինին որպէս մայր թռչնոց և գազանաց»: Հետևաբար, «Մարերի» ասելով, ըստ հայոց անշարժ տոմա-րի, հասկացվել է մի կողմից էգ թռչունների («մարեաց» ) և հավքերի («հաւուց» ) թուխսի, մյուս կողմից էլ՝ մայրի ծառերի տերևների և ոստերի թավանալու ամիսը, ոստեր, որոնք որ-պես մայրական գիրկ են ծառայել թռչունների և գազանների համար:

«Հավ(ք)երի ամիս» իմաստն անզեն աչքով տեսանելի է Մհերի դռան դիցացանկում՝ Աուի անվան մեջ, որն անմիջա-պես հաջորդում է Տուշպուեա-Ահկիին: Ըստ մեզ, կարդացվել է «Հավի» կամ «Ավի»: Թռչուններն «ւսվ ու չըվ(ող )» ձևով ար-տաբերվում են նաև Գեղարքունիքի որոշ տեղական խոս-վածքներում, իսկ «ավչի» բառը հայոց ռամկական լեզվում որսորդ է նշանակել, թերևս, «հավք խփող» իմաստով:

ՄԱՐԳԱՑ-ԱՐԴԻ-հունիս: Վանականի «Տարեմուտում» Մարգացի մասին ասվում է. «Անուն ամսոյ հայոց, ի դէպ եկե-ալ վայելչուե մարգաց կամ մարգագետնոյ, զի ըստ անշարժ տումարին անկանի յաւուրս յունիսի. Մարգացն, որ է ժամա-նակ ածելոյ զմարգս՝ որ ի դաշտս և ի հովիտս իցեն, յայգեստանս և ի բուրաստանս»: Այս ամսի դիմաց Մհերի դռան դի-ցացանկում համապատասխանաբար արձանագրված է Աոփ-Ավի-մայիսին հաջորդող Արդի դիցանունը: Ըստ մեզ,

հայերեն «արտ» բառն է, որը գրաբարում ունեցել է հող, անդաստան, ագարակ իմաստները: Ավանդված է, օրինակ «Վարեցին արտս և տնկեցին այգիս»: Իսկ մարգը նույնպես հասկացվում է այգու՝ խոտավետ, ծաղկավետ վայրի իմաստ-ով, ինչպես, որ ասվել է գրաբարում, «դաշտ խոտաւէտ, ծադկավէտ. վայր ջրարբի»: Եւ իսկապես, Մարգաց-հունիս ամսին արտերը՝ մարգերը, մարգագետինները վայելչատես, փարթամ և ծաղկավետ են դառնում, ինչպես և նշել է Վանականը: Այս ամիսը պետք է որ մարմնավորած լինի արտերի ու մար-գերի հովանավոր բիայնական Արդ(տ)ի դիցուհին:

ՀՐՈՏԻՑ՚ԱՅԱ-հուլիս: Հրոտից ամսանունը տոմարագի-տական գրականության մեջ սովորաբար կապվում է հրի, կր-ակի հետ: Ավելի ստույգ բացատրություն է տալիս Վանակա-նի «Տարեմուտը». «Հրոտիցն ըստ դրութեն է. զի հուր է ոտիցն (որպէս յուլիս ), որ այրէ ի ներքուստ ի վեր ջերմութի արե-գականն»: Այսինքն՝ Հրոտիցը հուլիսի ջերմակլիմայական դրության՝ բարկ արևի հետ կապված ամիս է, որը մարմնավորող աստվածությունը պատկերացվել է հրե ոտքերով: Նա քայլել է գետնի վրայով և այրել բուսականությունը: Իրակա-նում էլ հուլիս ամսին խոտածածկույթը սկսում է դեղնել, չո-րանալ և խանձվել: Կարծես, իրոք, դրան հրեղեն ոտքեր են դիպել: Այս ամսին Մհերի դռան դիցացանկում համընկնում է Արդի-Մարգաց-հունիսհն հաջորդող Աիա աստվածուհին, որի անունը պետք է որ ընթերցված լինի՝ Այա, ինչպես, որ առաջարկել է Գր. Ղափանցյանը: Այան շումերաքքադական Ութու (Շամաշ ) Արևի կինն էր, որին աղբյուրներում մշտապես ուղե-կցում է «Այա»՝ հարս մակդիրը: Ըստ երևույթին, հայտնի է եղել նաև Վանի թագավորությունում: Հայոց մեջ Հրոտիցն Այա դիցուհու նման արևային մի էություն է ընկալվել և տեղ է գտել Վանա ժայռի օրացույցում:

ՆԱՎԱՍԱՐԴ-ՍԱՐԴԻ-օգոստոս: Օգոստոս ամսին բաժին ընկնող հայոց անշարժ տոմարի Նավասարդ ամսանունը, ըստ հայտնի ստուգաբանության, կազմված է իրանական nava-նոր և sard-տարի բաղադրիչներից: Մհերի դռան դիցա-ցանկում նշված է աստվածուհիների շարքում, իրանականից անկախ ձևով, «սարդի» բաղադրիչով, որն անմիջապես հա-ջորդում է Այա-հուլիսին: Ագաթանգեղոսը Նավասարդին հի-շել է «ի ժամանակի դիցն ամանորաբեր...» ձևով :

Հնում ժամանակը սերտորեն կապված է եղել լուսնին, որի փուլերով են չափել ամիսն՝ իր շաբաթներով և օրերով: «Ամանոր»-ի «նոր» արմատը, բացի իր ուղղակի իմաստից, գրաբարում հասկացվել է նաև լուսնի՝ նորալուսնի նշանա-կությամբ: Ամանոր՝ նշանակել է լուսնային տարի կամ Տարելուսին, որով օրացուցային հաշվարկներ են կատարվել, ըստ երևույթին՝ լուսնաարեգակնային տոմարի համապատաս-խան: Կարծիքներ կան, որ «սարդ»՝ տարի հասկացությունը հնում կապված է եղել նաև թելարւոադրությամբ հայտնի սարդ միջատի հետ: Իսկ «կյանքի թել» հասկացությունն ան-միջականորեն ժամանկի հետ է առնչվում:

ՀՈՌԻ-ՍԻՆՈՒԻԱՐԴԻ-սեպտեմբեր: Հոռի ամսին Կենդաշրջանում համընկնում է Կշեռք աստեդտունը: Այստեղ է գտնվում աշնանային օրահավասարի կետը՝ սեպտեմբերի 23-ը: Համաստեղությունը պատկերացրել են կշեռքի երկու հավասար նժարների նման՝ կարծես, դրանք համապատաս-խանում են ցերեկվա և գիշերվա հավասար տևողություննե-րին: Հայոց աղթարական նշանների շարքում Հոռիին համա-պատասխանում է Կշեռքի նկարը' աստվածուհու տեսքով, որի զգեստի վրա աստդեր են պատկերված: Աջ և ձախ կողմե-րում կշեռքի նժարներն են, որոնց մեջ լուսնի Երկու հավա-սար մահիկ կա: Նրան համապատասխանող ամսանուն-դիցանունը Վանա ժայռի վրա ընթերցվում է Տինոփարդի ձևով, բայց հավանական է ընթեռնելի լինի Սինոփարդի՝ Միջագետքում մեծ համբավ ունեցած Սին լուսնի աստծո անունից: Ինչ վերաբերում է «ւսրդ(ի)» արմատին, ապա խիստ տարածված է հայերենում և ունի «ձև, կարգավորություն», ինչպես նաև «սարք» նշանակությունները: Վերջինիս բովանդակությունը տեսնում ենք նաև կշեռք գործիքի մեջ, որը ոչ միայն սարք է, այլև արդարության խորհրդանիշ: Իսկ «արդարություն»-ի արմատը դարձյալ «արդ»-ն է:

ՍԱՀՄԻ-ԻԺԽԱՐԻ-հոկտեմբեր: Վանականի «Տարեմուտ-ում» գրված է. «Սահմի, զի գնայ հարաւային և գայ հիւսիսա-յին (հողմ ), և դարձեալ իմաստունք արք սահմանէն զտունս իւրեանց առ ի գալ ձմերայնոյն»: Ուստի, Սահմի-հոկտեմբեր ամիսը հին տոմարագետները կապել են Հյուսիսային քամու մուտքի հետ և նրան բաժին հանել երկնային համապատաս-խան աստեղտունը, իբրև ձմեռվա նախագալստյան նշանակ: Իրականում էլ հոկտեմբերը նշանավորվում է հյուսիսային սառը քամիների ուժգնացմամբ: Սահմիի աստեղտունն, ըստ հայոց անշարժ տոմարի, Կարիճն է, որին միջնադարյան աղ-թարական նշանների շարքում համապատասխանում է ծա-լապատիկ նստած աստվածության պատկերը: Նա իր երկու ձեռքում երկու կարիճ է բռնել:

Մհերի դռան դիցացանկում Հոռի Սինուիարդիին անմի-ջապես հաջորդում է Սւսհմիին համապատասխանող Իպխարի աստվածը: Այսպես է նրա անունն ընթերցվում ներկայու-մս, սակայն Գր. Ղափսսնցյանը տեսակետ է առաջ քաշել, որ դիցանունը գրելիս, փորագրողը շփոթել է «իշ» և «իպ» սեպախմբերը՝ դրանց նման լինելու պատճառով: Ուստի, հա-վանական է, որ անունն իրականում հնչած լինի Իշխարի ձև-ով, որն Իշխարա աստվածուհին է. հայտնի է եղել նաև էշխարա, Ուժխւսրա անուններով՝ շումերական, ուգարիթյան, խուռիական և էլամական աղբյուրներից: Նրա խորհրդանիշը կա-րիճն է և Կարիճ համաստեղությունը:

Վանականի հիշատւսկած հյուսիսային քամին առասպե-լաբանորեն համադրելի է օձի կերպարին, ինչպես, որ հունա-կան դիցաբանության մեջ էր հյուսիսային քամուն մարմնա-վորում Բորեաս օձակերպ աստվածը: Հավանական է, որ հին հայոց տոմարագետները («իմաստուն արք» ) հյուսիսային քամիով սահմանել են Կարիճ աստեդտունը՝ օծի կամ վիշա-պի բնույթով: Այդպես է կատարվել, թերևս, այն պատճառով, որ Կարիճի ամենամոտ հարևանը երկնքի Հյուսիսային կիսա-գնդում Օձ աստեղտունն է, իսկ ավելի հյուսիսում՝ Վիշապը: Երրորդ օձի կամ վիշապի անվանակոչությունը աստղային երկնքի այս հատվածում շփոթության տեղիք կտար:

«Սասնա ծռեր» էպոսում կա Չարբախա Քամի, Չարբահար Քամի կամ ավելի հաճախ ճարպախար Քամի կոչված մի դև, որը Բաթմանա Բուղա անվանվող մեկ այլ դևի հետ Մարութա վանքի պահապանն է: Երկուսով էլ ոչ այն է չար, ոչ այն է բարի էություններ են: Կապվում են սահմանի հետ: Մսրա Մելիքի հրամանով պետք է սպանեն Դավթին, բայց երբ հաս-նում են Բաթմանա կամրջին, որը մի տեսակ սահման է Մսրա և Սասնա աշխարհների միջև, անցնում են վերջինիս կողմը: էպոսում «զոդորմիների» շարքում հիշվում են նաև ճարպա-խար Քամին և Բաթմանա Բուղան:

«ճարպ» բառն, ըստ Հր. Աճաոյանի, հայ մատենագրու-թյան մեջ, բացի իր ուղղակի իմաս