Հեռավոր Նյուվադի գյուղը` մոռացության գրկ

[Karmir]

Պատանդ գեղեցկությանը. հեռավոր Նյուվադի գյուղը` մոռացության գրկում Արիս Ղազինյան «ԱրմենիաՆաուի» թղթակից Ժայռերի մեջ փորված դարուփոսերի 30 կիլոմետրանոց այս հատվածը, կարծես, տեղյակ չէ, որ քարտեզներում ներկայացված է որպես «ճանապարհ», որը կապում է Մեղրին Երևանից ամենահեռու բնակավայրի` Նյուվադի գյուղի հետ: Մայրաքաղաքից մոտ 450 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող այս վայրերն են հասնում արկածների սիրահար հայերը, որպեսզի տեսնեն Արաքս գետը: Գետը «մի անգամ տեսնելու ու մեռնելու» ոմանց իղձը երբեմն ողբերգական ավարտ է ունենում. հենց վերջերս մրգով բեռնված մի ավտոմեքենա չի տեղավորվել կտրուկ ոլորաններից մեկում ու գահավիժել է կիրճը: Բնությունն այստեղ հիրավի հիասքանչ է, սակայն կիրճ գահավիժելու հեռանկարի մասին մշտական միտքը թույլ չի տալիս հանգիստ զմայլվել շրջակայքի գեղեցկությամբ: Շատ ավելի նախընտրելի է ճանապարհորդել բեռնակիր կենդանիներով, եթե, իհարկե, չհանդիպես հովազի: Կատվազգիների ընտանիքի այս ազնիվ ներկայացուցչի վերադարձի մասին զանազան պատմությունները, կարծես, Նյուվադիի ճանապարհին մեր լսած լավագույն լուրն էին: Իմ վարորդ Հրաչյան, որը մոլի որսորդ է, վկայեց վերջին երեք տարում հովազի հետ առնվազն երկու հանդիպման մասին: Մեղրու որոշ բնակիչներ նույնպես պատմում են մեծ կատվի հետ իրենց «կոնտակտների» մասին: Առկա վկայությունների համեմատությունը հնարավորություն է տալիս պատկերացում կազմելու հովազի ներկա բնակության տարածքի մասին` Մեղրի- Կապան-Լաչին: «Հայկական» հովազն անհետացել է այս վայրերից` հավանաբար, հայ-ադրբեջանական ճակատում պատերազմական գործողությունների սկսվելու հետևանքով քաշվելով դեպի Իրան: Մինչ այդ հովազը մտցված էր բնության պահպանության զանազան գրքեր: Խորհրդային տարիներին այս գիշատիչը պահպանվում էր Խոսրովի ու Շիկահողի արգելոցներում: 1986 թվականին մի հովիվ 2000 ռուբլի էր տուգանվել հովազ սպանելու համար: Երկարատև բացակայությունից հետո երեք տարի առաջ հովազը նորից վերադարձել է: Հաջողվել է նույնիսկ լուսանկարել նրան ու ներակայցնել Վայրի բնության պահպանության ֆեդերացիա: Այսօր հանդիպումները հովազի հետ նորից հազվադեպ չեն: Դրանք, որպես կանոն, տեղի են ունենում Արաքս գետի կիրճում` Նյուվադիի մերձակա տարածքներում: Գյուղի տարածքն իրոք արգելոցային է. գյուղը շրջապատող սրածայր գագաթները ստեղծում են նախաստեղծ կուսական համայնապատկեր: Հավանաբար, այդպիսին է եղել Երկիր մոլորակը, երբ մարդը սկսել է տիրել նրան: Լեռների լանջերով հոսող անհամար գետակների ափերին քարանձավներ են, որտեղ, անկասկած, կարելի է գտնել պալեոլիթյան բնակատեղիների հետքեր: 2003 թ. դեկտեմբերից գյուղի շրջակայքում աշխատել է բնապահպանության նախարարության արշավախումբը` հովազի հետքեր հայտնաբերելու նպատակով: Տեղացիներն ասում են, որ պետական հոգածությունն այստեղ ավելի հազվադեպ երևույթ է, քան հանդիպումը հովազի հետ: «Արդեն ժամանակն է Հայաստանի կարմիր գրքում ընդգրկել Նյուվադիի բնակիչներին, քանի որ նրանք իսկապես անհետացող տեսակ են,- ասում է գյուղի դպրոցի մաթեմատիկայի ուսուցչուհի Լյուբա Մուրադյանը: - Մենք ոչ միայն շատ հեռու ենք հանրապետության սոցիալ-տնտեսական ենթակառուցվածքներին ինտեգրվելուց, այլև մեկուսացված ենք Մեղրու շրջանի մյուս համայնքներից: Նյուվադիի դպրոցը միմյանց կցված մի քանի վագոններ են` առանց դասարանների հստակ բաժանման: Երեք աշակերտ ունենք առաջին դասարանում, մեկը` տասներորդում»: Միջին դասարաններում երեխաները սովորում են միասին: Մի հատ էլ վագոն-գրադարան ունեն` խորհրդային ժամանակներից պահպանված երեք տասնյակ գրքերով: Նոր գրքերի մասին այստեղ չեն էլ երազում: «Խորհրդային տարիներին աշակերտների թիվը հասնում էր 900-ի,- ասում է գյուղապետի տեղակալը: - Իսկ այսօր դպրոցի ամբողջ կազմը` 14 ուսուցիչների հետ, 45 մարդու էլ չի հասնում: Հենց այսպես էլ յուրացնում ենք նոր, ինչպես կենտրոնում են ասում, «ռազմավարական» գյուղը»: Նյուվադին նույնքան հեռու է Հայաստանի մայրաքաղաքից, որքան և Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվից: Սակայն Բաքու կարելի է հասնել ընդամենը 4,5 ժամում, մինչդեռ Երևան հասնելու համար պահանջվում է 7 ժամից ավելի` տեղանքի կտրտվածության ու լեռների պատճառով (միջինը 2400 մ ծովի մակերևույթից բարձր): Շրջանի տարեկան միջին ջերմաստիճանը` +14,5 աստիճան, հնարավորություն է տալիս մշակելու մերձարևադարձային շատ պտուղներ` թուզ, նուռ, կիվի, արքայանարինջ, խուրմա, ձիթապտուղ և այլն: Սակայն երկար ու դժվարանցանելի ճանապարհը Երևան, ինչպես նաև բենզինի ու դիզելային վառելիքի բարձր գները, տնտեսապես անշահավետ են դարձնում արտահանումը հանրապետության առավել խիտ բնակեցված շրջաններ: Արտադրանքը Մեղրի հասցնելն արդեն մեծ մարտահրավեր է: Նյուվադիի համեմատությամբ շրջկենտրոն Մեղրին ժամանակակից քաղաքակրթության պսակ է, թեև այնտեղ չի գործում ոչ մի արտադրական ձեռնարկություն: Ճանապարհը շրջկենտրոնից Նյուվադի պետք է շահագործման հանձնվեր դեռ 2002 թվականին, սակայն ավելի շատ հիշեցնում է Փարիզ-Դաքար էքստրեմալ ավտոմրցարշավի երթուղի: «Հենց այդ պատճառով էլ մենք, ի տարբերություն, օրինակ, Մեղրու բնակիչների, ի վիճակի չենք արտահանելու մեր գյուղատնտեսական արտադրանքը,- ասում է գյուղի բնակիչ Եղիշե Բայանդուրյանը: - Մեր խուրման փտում է ուղղակի այգիներում և, ի վերջո, դառնում է անասունների կեր: Երբեմն ձմռանը Արարատյան հարթավայրից գալիս են «կասկադյորներ» ու գրեթե ձրի տանում մայրաքաղաքում այդքան թանկ ապրանքը»: Գյուղն ունի 153 բնակիչ, 45 տնտեսություն: 2005 թվականին Նյուվադիում գրանցվել է երկու ծնունդ` մի տղա ու մի աղջիկ: Նրանք չեն ընդգրկվել Կարմիր գրքում, բայց նորածին Ալեքսի ծնողները 150 դոլար են ստացել Երևանի մի բնակչից, որը շատ է ուրախացել, որ գյուղում արու զավակ է ծնվել: (Ոչ, աղջկա համար ոչինչ չեն տվել Գյուղի բնակիչները հիմնականում Շահումյանից ու Գետաշենից խորհրդային բանակի ու ադրբեջանցիների կողմից տեղահանված հայեր են: Բայանդուրյանն ինքն էլ այդ կողմերից է: Ղարաբաղյան պատերազմի հետևանքով փախստական դարձած Բայանդուրյանն իր ընտանիքով Նյուվադի է տեղափոխվել 1992 թվականի սկզբին: Հայրը` Վլադիմիր Բայանդուրյանը, ծնվել է 1926 թվականին ու դեռ չի հարմարվել տեղի պայմաններին: «Պայմաններ առանձնապես չկան էլ,- ասում է նա: - Գյուղում չկան ճանապարհներ, խանութ, ոռոգման ջուր, չկան բժիշկներ , չկա արտադրություն ու, երևի, չկա հեռանկար: Ամբողջ գյուղում կա մի հեռախոս, մի «ՈՒԱԶ» ավտոմեքենա: Նույնիսկ տները, որտեղ ապրում ենք, մեր սեփականությունը չեն: Ի վիճակի չենք 60000 դրամ վճարել սեփականաշնորհվող տարածքի մեկ քառակուսի մետրի համար, քանի որ գյուղում ընդհանրապես գոյություն չունի դրամաշրջանառություն հասկացությունը»: Ի հակադրություն իրականության` Նյուվադին հանդիսավոր կերպով վերանվանվել է Նոր Ագուլիս: Նախիջևանում գտնվող հին Ագուլիսը, 1921 թվականին Մոսկվայում ստորագրված բոլշևիկ-թուրքական պայմանագրով, հանձնվել է Ադրբեջանին: Այնտեղ 5-րդ դարի սկզբին ստեղծվել են հայոց գրերը: Հին ու միջնադարյան հուշարձանների խտությունը Մեղրիում ավելի բարձր է, քան միջին հաշվով Հայաստանում: Արաքս թափվող Կալեր, Մալև, Մեղրագետ ու Շվանիձոր լեռնային գետակների կարկաչը, որ լսվում է ամենուր, լրացնում է նախաստեղծ տեսարանը հնագույն բնական շարականներով: Լեռնային դրասանգների սրածայր գագաթներին զարմանալիորեն ներդաշնակող սլացիկ դահանակե նոճիները ճեղքում են երկնքի կապույտը: Ամենուր պղնձի բույր է` առաջին մետաղի, որի հետ կայուն կապի մեջ մտել է մարդը: Այս վայրերում է վեց հազար տարի առաջ մարդկային բանականությունը հղացել նեոլիթյան հեղաշրջումը: Երբեմն թվում է, թե այդ հեռավոր ժամանակներից հետո այստեղ ոչինչ չի փոխվել: