ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԱՇԽԱՐՀԱԲԱՐ ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

[hravart]

ԽՕՍՔ ԿԱՄ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԻՒՆ

Մօտիկ եղող մարդկանց մեր միտքը յայտնում ենք խօսելով, ուրիշ տեղ գըտնւողներին մեր միտքը յայտնում նք գրելով: Մեր մտածումը չմոռանա-լու համար նոյնպէս գրում ենք: Իւրաքանչիւր առանձին միտք որ արտայայտում ենք բառերով, կոչւում է խօսք կամ նախադասութիւն: Նախադասութիւնը կազմւած է լինում մի կամ մի քանի բառերից: Աշակերտը գնաց դպրոց. մի խօսք է՝ երեք բառից: Տեսաւ. մի խօսք է՝ մի բառից:

Բառը կազմւած է տարբեր հնչիւններից. իւրաքնչիւր հնչիւն ունի մի նշան, որին ասում ենք տառ կամ գիր:

Գրել նախադասութիւններ և որոշել թէ քանի՝ բառից և իւրաքանչիւ բառը քանի՞ հնչիւններից են կազմւած:

ԽՕՍՔԻ ՄԱՍԵՐԸ՝ 1. Գոյական 2. Ածական 3. Թւական 4. Դերանուն 5. Բայ 6. Մակբայ 7. Կապ 8. Շաղկապ 9. Ձայնարկութիւն

ՊԱՐԶ ԵՒ ԲԱՂԱԴՐԵԱԼ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Նախադասութիւններն ըստ կազմութեան լինում են պարզ և բարդ:

Պարզ կոչւում են այն նախադասութիւնները, որ ունի մի ենթակայ և մի ստորոգեալ: Այսինքն արտայայտում է մի պարզ միտք. օրինակ՝ Մի համար-ձակ միտք անցաւ աւազակի գլխով:

Բարդ կոչւում է այն նախադասութիւնը, որ ունի մէկից աւելի ենթականեր և ստորոգեալներ. օր.՝ Զինւորականը մօտալուտ վտանգը իմացաւ միայն այն ժամանակ, երբ որոտաց թշնամու կրակոցը և գնդակը սուլելով անցաւ գլխի վրայով:

Որոշել այս բարդ նախադասութեան ենթակաները և ստորոգեալները: Կարդալ դասագրքից մի գլուխ և որոշել իւրաքանչիւր նախադասութեան տեսակը (պարզ է, թէ բարդ):

Գրել պարզ և բարդ նախադասութիւններ և վերլուծել ըստ նախադասու-թեան անդամների:

ՁԱՅՆԱՒՈՐ ԵՒ ԲԱՂԱՁԱՅՆ ՏԱՌԵՐ

Բոլոր հնչիւններն արտասանելիս նոյն յատկութիւնը ցոյց չեն տալիս. կան հնչիւններ, որ ինչքան էլ երկար արտասանենք՝ իրենց ձայնը պահում են, ինչպէս ա, օ, ի, և այլն. կան հնչիւններ էլ, որոնք արտասանւելիս շատ կարճ են հնչւում և երկարացնելիս իրենց ձայնը չեն պահում, ինչպէս՝ բ, գ, դ, ժ և այլն:

Առաջին տեսակի հնչիւնները կոչւում են ձայնաւոր, երկրորդ տեսակին՝ բաղաձայն: Ձայնաւոր և բաղաձայն հնչիւնների նշաններին ասում ենք ձայնաւոր և բաղաձայն տառեր:

Հայերեն տառերը 38 հատ են. ա, ե, է, ը, ի, ո, օ, ու ձայնաւորներ են, իսկ մնացած տառերը՝ բաղաձայն:

Գրել քերականութեան տետրակում- բօլոր բաղաձայն տառերը այբբենա-կան կարգով:

ԵՐԿԲԱՐԲԱՌՆԵՐ

Երբ երկու ձայնաւոր, կամ մի ձայնաւոր ու մի բաղաձայն այնպէս են ձուլւում իրար, որ նոր հնչիւն են առաջ բերում, կոչւում են երկբարբառ կամ երկհնչիւն:

Մեր լեզւի երկբարբառներն են՝ այ, ոյ, իւ, եա, եօ:

Ոյ երկբարբառը երկու արտասանութիւն ունի, բաղաձայնից առաջ կարդացւում է որպէս ույ. ինչպէս՝ յոյս, բոյս, թոյն և այլն, իսկ ձայնաւորից առաջ որպէս՝ օյ, օրինակ՝ նոյեմբեր, գոյական և այլն:

Գրել բառեր, որոնց մէջ լինեն այ, իւ, եա, եօ, ոյ երկբարբառներ, իւրաքանչիւրից երեք օրինակ:

ՏԱՌԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ԵՒ ՁԵՒԵՐԸ

Տառերը գրւում են երկու տեսակ՝ գլխագիր կամ մեծատառ և փոքրատառ: Բոլոր տառերն էլ իրենց մեծատառ ձևն ունեն, որ մի քիչ տարբեր է գրւում փոքրատառից: Գլխատառով գրում ենք`

1. Վերնագրի առաջին տառը

2. Նոր տողից սկսելիս

3. Ոտանաւորների տողերի առաջին տառը

4. Վերջակէտից յետոյ եկող բառի առաջին տառը

5. Աշխարհագրական անունների (քաղաքի, գաւառի, գետի, ծովի, լեռան և այլն) առաջին տառը:

6. Անունների ու ազգանունների առաջին տառը:

Գրել՝ ա. Դասարանի աշակերտ-ուհիների անուն-ազգանունները

բ. Հինգ քաղաքի, երեք գետի, երկու ծովի և երեք լճի անուններ:

ՎԱՆԿ

Բառերը կազմւած են ձայնաւոր և բաղաձայն հնչիւններից:

Երբ ձայնաւոր հնչիւնը կամ մի ձայնաւորը բաղաձայնի հետ մի շնչով է արտասանւում, կազմում է վանկ:

Եթէ բառը մի վանկից է, ասում ենք միավանկ. օրինակ՝ պատ, հաց, տուն: Իսկ եթէ բառը մէկից աւելի վանկ ունի, ասում ենք բազմավանկ. օրինակ՝ մա-տիտ, լու-սա-մուտ, թա-նա-քա-ման:

Գրել միավանկ և բազմավանկ բառեր:

ԲԱՌԸ ՎԱՆԿԵՐԻ ԲԱԺԱՆԵԼ

Վանկելիս երբ ձայնաւորի մօտ մի բաղաձայն կայ, բաղաձայնն անցնում է յաջորդ վանկին. օրինակ՝ ա-ման, կա-րաս, բա-րակ:

Երբ մէկից աւելի բաղաձայններ կան իրար մօտ, դրանցից վերջինն անցնում է յաջորդ վանկին. օրինակ՝ մատ-նոց, սաս-տիկ, կար-կուտ:

Երբ երկու ձայնաւորներ են իրար մօտ, վանկելիս մէկը միանում է նախորդ վանկին, իսկ միւս ձայնաւորը կազմում է յաջորդ վանկը. այսպէս՝ մի-ա-սին, թի-ա-վա-րել:

Եա, եօ, իւ երկբարբառներն առանց բաղաձայն անցնում են յաջորդ վանկին, եթէ դրանցից առաջ միայն մի բաղաձայն կայ. օրինակ՝ սեն-եակ, Ա-րամ-եան, իսկ եթէ երկու բաղաձայն կայ, մէկը վերցնում են իրենց հետ. օրինակ՝ տաս-նեակ, լուս-նեակ, եղ-բայր, աղ-բիւր:

ՏՈՂԱԴԱՐՁ

Երբ բառն ամբողջութեամբ չի տեղաւորւում տողի վերջում, մի մասը յաջորդ տողն ենք տանում կամ տողադարձ ենք անում: Այդ ժամանակ տողի վերջում դրւում է ենթամնայ (-) նշանը:

Տողադարձ անելու համար պէտք է բառերը կանոնաւոր կերպով վանկերի բաժանել և ամբողջ վանկը կամ վերևի տողում գրել կամ տողն անցկացնել: Միավանկ բառերը չի կարելի տողադարձ անել:

Վարժութիւններ – Վանկերի բաժանի´ր հետևեալ բառերը տրւած օրինակների ձևով:

1. Ազատել (ա-զա-տել), թագաւոր, բաժակ, գիշեր, ամիս, աղաչանք, հարուստ, տատիկ, վառարան, բարեկամ, ընկերութիւն:

2. Պարտիզպան (պար-տիզ-պան), սաստիկ, կարմիր, թոռնիկ, երկու, վախկոտ, տախտակ, ազգական, տետրակ, պատւական:

3. Երևալ (ե-րե-ւալ), տերևից, վերևում, պարգևել, թևաւոր, արևածաղիկ, ձևական, Երևան, հարևան, արևակողմ:

Տողադարձի ժամանակ բառի սկզբում և միջում լսւող ը հնչիւնը միշտ գրւում է. օրինակ՝ զգալ - ըզ-գալ, գտնել - գըտ-նել:

Տողադարձի ժամանակ կիսաձայն յ-ն յաջորդ ձայնաւորից անբաժան է մնում, վայել- վա-յել, ծովային- ծովա-յին:

ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆ

1. Ո և Օ ՁԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐ- Ո տառն երկու հնչիւն ունի, բառի սկզբում հնչւում է որպէս վօ, իսկ բառի միջում և վերջում որպէս օ:

Բառի սկզբում երբ լսում ենք ո, այդպէս էլ գրում ենք – որդի, ոսկի, որսկան: Բացառութիւն են կազմում վոհմակ և վոթել բառերը, ինչպէս նաև օտար բառերը. օրինակ՝ Վոլգա, Վոլտեր, Վոդևիլ և այլն:

Բառի սկզբում երբ լսում ենք օ, այդպէս էլ գրում ենք- օղակ, օձ, օրհնութիւն: Բացառութիւն են կազմում ով, ովկիանոս, ովսաննա, ովազիս բառերը, որոնց սցզբում լսում ենք օ, բայց գրում ենք ո:

Բառի միջում երբ լսում ենք օ, մեծ մասով գրում ենք ո, օրինակ՝ մոմ, բոլո-րովին, մոլորւել:

Օ, տոռը բառամիջում քիչ է գործածւում. կան մի շարք բառեր, որոնց մէջ գրւում է օ. օրինակ՝ կարօտ, մօտ, խօսք և այլն.

Բառի վերջում երբ լսում ենք օ, գրում ենք ոյ. օրինակ՝ երեկոյ (լսում ենք երեկօ), յետոյ, ներքոյ:

Միայն երկու բառ վերջանում են ո-ով՝ այո և քո:

Այն յատուկ անունները, որոնց վերջում լսում ենք օ հնչիւնը, գրում ենք թէ օ-ով և թէ ոյ-օվ. օրինակ՝ Մարօ-Մարոյ, Կարօ-Կարոյ:

Հօ, տօ, ծօ և նման բառերի վերջում գրում ենք օ:

ԲԱՌԱՄԻՋՈՒՄ Օ-ՈՎ ԳՐՒՈՂ ԲԱՌԵՐ

ակօս թօթափել յօդ

աղօթք թօն յօդւած

աղօտ թօշնել յօժար

ամօթ լօշ յօնք

անօթ խելօք յօշոտել

անօթի (նօթի) ծանօթ յօրինել

անօսր ծղօտ նախօրօք

առաւօտ կարծեօք նօսր

արօտ կարճառօտ նարօտ

արօր կարօտ շօշափել

արտօսր կտրօն ոկեզօծ

արտօնել կօշիկ պաշտօն

արդեօք համառօտ պարեգօտ

առօք-փառօք հետազօտել պռօշ

բօթ հզօր Պօղոս

գօս հօտ (ոչխարի) Սօս

գօտի հօտաղ սոսաւիւն

գործօն հօրոտ-մօրոտ սօսափիւն

դրօշ հօրոտ-մառօտ վաղօրօք

եօթն հօր վառօդ

զբօսանք ձօն տօթ

զգօն ղօղանջել տօն

զօդ ճօճ ցօղ

զօրք մօտ քօղ (նաև քող)

թնդանօթ մօր (միամօր) օրօրան

Ե և Է ՁԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐՆԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ

2. Ե ՁԱՅՆԱՒՈՐԸ- Ե տառն երկու հնչիւն ունի, բառի միջում հնչւում է որպէս է. իսկ բառի սկզբում հնչւում է որպէս իե:

1. Բառի սկզբում երբ լսում ենք ե այդպէս էլ գրում ենք.- օր.՝ երկու, եզ:

2. Բառի սկզբում երբ լսում ենք է այդպէս էլ գրում ենք.- օր.՝ Էմիլ, էգուց:

3. Բառի վերջում երբէք ե չի գրւում, այլ միշտ՝ է.- օր.՝ րոպէ, բազէ, մարգարէ:

4. Բառի միջում երբ լսում ենք է, մեծ մասով գրում ենք ե. օր.՝ ծեր, մեխ, գերան:

3. Է ՁԱՅՆԱՒՈՐԸ- – կան մի շարք բառեր, որոնց մէջ երբ լսւում է է այդպէս էլ գրւում է:

Բառամիջում է-ն գրւում է հետևեալ դէպքերում.

1. Ձայնաւորից առաջ. օր.՝ րոպէական, գործունէութիւն:

2. Երբ բառամիջի է տառը փոխւում է ի-ի. օր.՝ սէր-սիրել, տէր-տիրոջ, հրաւէր-հրաւիրեղ, կէս-կիսել, նւէր-նւիրել:

3. Է-ով են գրւում այն բառերն ու յատուկ անունները, որոնք ունեն հետևեալ վերջաւորութիւնները կամ ածանցները,

1. ւէտ–ծաղկաւէտ, հոտաւէտ, խնկաւէտ, խոտաւէտ

2. պէս–այնպէս, քաջապէս, հաստատապէս, մեծապէս և նման ձևերը:

3. եղէն–խմորեղէն, քաղցրեղէն, երկաթեղէն, մսեղէն, կանաչեղէն, բուսեղէն:

4. օրէն–մարկօրէն, անխղճօրէն, քաջօրէն, ծայրայեղօրէն:

5. երէն–հայերէն, պարսկերէն, ռուսերէն, ‎ֆրանսերէն, իտալերէն:

6. ընկէց–գահընկէց, ջրընկէց, քարընկէց:

7. էք–արժէք, կողպէք, ջրօրհնէք, միւռոնօրհնէք, տնօրհնէք:

8. էն–արդէն, այժմէն, Ռուբէն, Սուրէն, Աշխէն, Կարէն, ուրգէն:

9. էս–Յովհաննէս, Վրթանէս, Սոկրատէս, Արիստակէս:

10. էլ–‎աբրիէլ, Միքայէլ, Իսրայէլ, Ջիբրայէլ:

ԲԱՌԱՄԻՋՈՒՄ Է-ՈՎ ԳՐՒՈՂ ԲԱՌԵՐ

աղէտ խէթ շէկ

աղւէս խէժ շէն

անէծք ծակոտէն շէնք

անշէջ ծէս պատճէն

անօրէն կէզ պատնէշ

ապաւէն ծովահէն պատւէր

առնէտ կէս պարտէզ

ասպարէզ կէտ պէտք

բզէզ կոճղէզ ջրվէժ

գէթ կրկէս սէգ

գէշ հակամէտ սէր

գէս հանդէպ վէճ

գէտ հանդէս վէմ

գէր հէք վէպ

գոմէշ հրաւէր վէրք

դէզ հրէշ վրէժ

դէմք ձէթ տգէտ

դէպի մէգ տէգ

դէպք մէկ տէր

երեց մէզ տնօրէն

թէկուզ մէջ տէրտէր

թէպէտ մողէս փոխարէն

ժապաւէն յաւէտ քարտէս (զ)

լէշ նւէր քէն

ակօս թօթափել յօդ

աղօթք թօն յօդւած

աղօտ թօշնել յօժար

4. Ը ՁԱՅՆԱՒՈՐԻ ՈԻՂՂԱՐՈԻԹԻՒՆԸ. - բառի սկզբում և վերջում ը ձայնաւորը գրւում է. օրինակ՝ ընտիր, ընկաւ, ընդունակ, ընտրանի, ընծայ. վերջում՝ դասը, կեանքը, գիրքը, գոյքը, աշխատանքը, և այլն: Իսկ միջում լսւող ը-ն չի գրւում. օրինակ՝ գրում ենք՝ զրկանք, մտնել, զրոյց, գլուխ քրտնել. թէպէտ և արտասանում ենք՝ զըրկանք, մըտնել, զըրոյց, գըլուխ, քըրտնել:

Բառասկզբում սկ, սպ, ստ, սք, սփ, սթ, շտ, զբ, զգ, զմ, կապակցութիւն-ներից առաջ լսւում է մի թոյլ ը, բայց չի գրւում. օրինակ՝ սկսել, սպասել, ստանալ, սքանչելի, սփոփել, սթափւել, շտապել, զբօսանք, զգաստ, զմայլել, բայց արտասանւում ըսկսել, ըսպասել, ըստանալ, ըսքանչելի, ըսփոփել, ըսթափւել, ըշտապել, ըզբօսանք, ըզգաստ, ըզմայլել:

Բառամիջում ը ձայնաւորը գրւում է հետևեալ դէպքերում՝

1. Բարդ բառերի մէջ, երբ երկրորդ բաղադրիչ մասը սկսւում է ը-ով. օրինակ՝ դասընկեր, նորընծայ, նորընտիր, նախընթաց, խոչընդոտ:

2. Ոտանաւորների մէջ. օրինակ՝

Քեզ ըսպասող չմնաց,

Ո՞ւր ես գալիս, ա¯յ գարուն:

3. Վ հնչիւնով ւ տառից առաջ, երբ ետևից բաղաձայն է գալիս. օրինակ՝ ծըւծըւալ, շըւշըւալ, սըւսըւալ:

4. Տողադարձի ժամանակ՝ թէ´ տողի վերջը մնացած և թէ´ տակի տողն անցած վանկերի մէջ. ինչպէս՝ զըր-կանք, մըտ-նել, գը-լուխ, տը-ղայ, կը-տըր-տել, քաղ-ցըր, բար-ձըր, երկըն-քի կամ եր-կընքի:

Տողադարձի ժամանակ ը տառը չի գրւում, եթէ բարդ բառերի երկրորդ բաղադրիչ մասն ամբողջապէս տակի տողն է անցնում. օրինակ՝ չարա-խնդաց, ձնա-գնդի, ան-վնաս, լեռնա-բնակ, և ոչ թէ՝ չարա-խընդաց, ձնա-գընդի, ան-վընաս, լեռնա-բընակ:

5. Յ ԲԱՂԱՁԱՅՆԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ. - Բառի սկզբում յ տառն արտասանում ենք որպէս հ բաղաձայն. օրինակ՝ յատուկ, յաճախ, յիմար, յանկարծ: Յ-ով սկսւող բառերը քիչ են:

Յ կիսաձայն. - Բառի մէջ ա և ո ձայնաւորներից յետոյ, երբ յետևից մի ուրիշ ձայնաւոր է գալիս, այդ երկուսի մէջ մտնում է յ տառը, որ կիսաձայն ի հնչիւն է ունենում. օրինակ՝ նայել, ծառայել, շոյել, գոյութիւն:

Գրաբառի յ-ով սկսւող բառերի մի մասն այժմ առանց յ-ի են գրւում. ինչպէս՝ ելուզակ, երասան, աւելագրութիւն: Կան բառեր ևս որ գրւում են թէ յ-ով և թէ առանց յ-ի օրինակ՝ յետ-ետ, յառաջ-առաջ, յաջող-աջող:

Յ-ով սկսւում են շատ յատուկ անուններ. օրինակ՝ Յիսուս, Յակոբ, Յուդա, Յովսէփ, Յովնան, Յուլիանէ, Յասմիկ:

Բառավերջում ա և ո ձայնաւորներից յետոյ գրւում է յ, բայց չի հնչւում, մնում է անձայն. օրինակ՝ ծառայ, երեխայ, քահանայ, տղայ, կը գայ, յետոյ, ներքոյ, ձուլածոյ: Մի քանի միավանկ բառերի վերջը յ տառը հնչւում է. ինչպէս՝ հայ, վայ, բայ, ճայ, խոյ:

Ա և օ ձայնաւորներից յետոյ անձայն յ չունեն՝

1. Յատուկ անունները. օրինակ՝ Աննա, Սառա, Երեմիա, Եւրոպա, Ասիա:

2. Օտարլեզւեան բառերի վերջում. օրինակ՝ գիմնազիա, ‎‎ֆիզիքա, սոդա.

3. Հրամայական եղանակի բառերը. օրինակ՝ կարդա´, ասա´, գնա¯, խղճա´:

4. Դերանունների վերջում նոյնպէս ա ձայնաւորից յետոյ յ-ի չի գրւում. օրինակ՝ սա, դա, նա, սրա, դրա, նրա´, սոքա´, դոքա, նոքա, սոցա, դոցա, նոցա, նաև քո:

5. Ա-ով վերջացող մի քանի միավանկ բառեր նոյնպէս անձայն յ չեն վերցնում. ինչպէս՝ այո, հիմա, ապա, ահա, բա:

Յ-ով ՍԿՍՒՈՂ ԲԱՌԵՐ

յախճապակի յանգ յաջող-աջող

յախուռն յանդիման յառաջ-առաջ

յականէ-յանւանէ յանդուգն յառել

յակինթ յանկարծ յառնել-յարեաւ

յաղթ-յաղթել յանձնել Յասմիկ

յաճախ յանձն առնել յոյն

յամառ յանձնաժողով յոյս

յամր-յամրաքայլ յիշատակ Յուսիկ

յայնժամ յիրաւի յապաղ

յարձակւել յղանալ-յղի յովազ

յարմար յղել յորդ

Յարութիւն յղկել յորդոր

յաւելւած յոբելեան յորձանք

յաւիտեան յոգնակի յուլիս

յաւերժ յոգնել յուղարկաւորութիւն

յափշտակել յոգոց հանել յունիս

յեղաշրջել յոխորտալ յունւար

յեղափոխութիւն յողդողդ յուշարձան

յեղյեղուկ յոյզ-յուզել յատել

յենել-յենարան յոյժ յատուկ

յետ-ետ յանցանք յար-յարատև

յետին յապաղել յարալէզ-արալէզ

Յայսմաւուրք յապաւել յոշոտել

յայտնել յուրան յօրանջել

յարակից յստակ յօրինել

յարգել-յարգոյ յօդ-յօդւած Յակինթ

յարգ յօժար Յաբեթ

յարդարել յօնք յուռթի

6. Վ և ւ ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ – Վ հնչիւնի համար հայերէնում ունենք երկու տառ՝ վ և ւ:

ա. Բառի սկզբում միշտ գրւում է վ. օրինակ՝ վարդ, վատ, Վարդան, վազել:

բ. Ո և ու ձայնաւորներից յետոյ, միշտ գրւում է վ. օրինակ՝ ծով, սով, Վեզուվ, Լուվր:

գ. Բարդ բառի մէջ եթէ երկրորդ բաղադրիչ մասը սկսւում է վ հնչիւնով՝ նոյնը մնում է. օրինակ՝ մսավաճառ, արագավազ, մանրավաճառ: Բարդութիւն են հետևեալ տեսակի բարդ բառերը՝ ծըլվըլալ, թըռվռալ, ճըվճվալ և այլն:

դ. Ւ տառը գրւոմ է ա, ե, ի, ը ձայնաւորների յետոյ. օրինակ՝ նաւ, տաւար, ցաւել, տերև, անիւ, թիւ, հիւանդ, ծըւծւալ, զըւարթ, նըւէր:

7. Ղ և Խ ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ – Ղ տառը բաղաձայններից առաջ հնչւում է ինչպէս խ. օրինակ՝ աղջիկ, կեղտ, թուղթ. արտասանում ենք՝ ախչիկ, կեխտ, թուխթ:

Բաղաձայներից առաջ Խ տառը գրւում է միայն հետևեալ բառերի մէջ՝ ախտ (ցաւ), անխախտ, ապուխտ, բախտ, երախտիք, ապերախտ, զմրուխտ, ժխտել, ուխտ, պանդուխտ, վախճան և դուխտ վերջանցով անուններում՝ Հայկանդուխտ, Սանդուխտ, Խոսրովդուխտ և այլն:

Մնացած բոլոր բառերի մէջ բաղաձայններից առաջ գրւում է ղ. արտասա-նելիս լինի իբրև ղ թէ խ. օրինակ՝ ողբ, դաղձ, աղքատ և այլն:

8. Ռ և Ր ՏԱՌԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ – Ռ և Ր տառերի հնչիւնները երբեմն բաղաձայններից առաջ շփոթւում են, ր-ն արտասանւում է ռ-ի նման, ինչպէս՝ վարդ, արծիւ, արտ բառերի մէջ:

Ն բաղաձայնից առաջ գրւում է ռ, իսկ մնացած բաղաձայններից առաջ՝ ր. օրինակ՝ դառնութիւն, լեռնական, առնէտ, դարձաւ, արծաթ, արդիւնք, արդէն:

Բացառութիւն են կազմում՝ ուռկան, ուռճանալ, յուռթի, խռպոտ, կառք, փառք բառերը:

Աշխարհաբար և գրաբար բառերը գրւում են նաև աշխարհաբառ և գրաբառ:

Կրկնութեամբ կազմւած հետևեալ տեսակի բառերի մէջ առաջին ռ-ն բաղա-ձայնից առաջ ընկնելով՝ ր-ի է փոխւում, ինչպէս՝ բարբառ, գրգիռ, մրմուռ, թըրթռալ:

Այս տեսակի բառերը եթէ նմանաձայնութիւն են ցոյց տալիս գրւում են նաև ռ-ով, մանաւանդ երբ հարկաւոր է բառի սաստկութիւն ցոյց տալ, բըռ-բռալ, ճռճռալ, մռմռալ:

Օտարազգի անունների և բառերի սկզբում, ինչպէս և ն բաղաձայնից առաջ, գրւում է ռ, իսկ մնացած բոլոր դէպքերում՝ ր, օրինակ՝ Ռասին, Ռոբերտ, Ռիքարդ, Քոռնէյլ, Շիլլեր, Սոկրատ, պրո‎‎‎ֆ‎եսոր պրոգրամ, և այլն:

ԿԷՏԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Բառերով արտայատւած միտքը կոչւում է նախադասութիւն Վաճառա-կանը նոր ապրանք ստացաւ.- սա մի նախադասութիւն է: Մի դէպք պատմելու համար , մեր մտքերը յայտնում ենք նախադասութիւններով: Գրելիս նախա-դասութիւններն իրարից զատում ենք կէտադրութեան նշաններով, որպէսզի չխառնւեն միմեանց:

Այդ նշաններն են վերջակէտ ( , միջակէտ (.), ստորակէտ (,), բութ (՝):

Երբ մեր ասելիքի մի մասը վերջացնում ենք, դնում ենք վերջակէտ:

Մեր ասելիքի մէջ եղած կարճ նախադասութիւններն իրարից բաժանում ենք ստորակէտով. օրինակ՝ Հասաւ ձմեռը, փչեցին ցուրտ քամիները, դաշտերը ծածկւեցին ձիւնով:

Երբ ասելիքն երկար է. նախադասութիւններից մի քանիսը միւսներից բաժանում ենք միջակէտով. օրինակ՝ Օդը ջինջ էր և խաղաղ. արևն արդէն մայր մտաւ. թռչուններն ուրախ երգելով շտապում են իրենց բները:

Բութը դնում ենք.-

1. Երբ նախադասութեան մէջ մէկ կամ մի քանի բառ զեղչւում է. օրինակ՝ Կովը ընտանի կեն-դանի է, գայլը՝ վայրենի: ինչպէ՞ս պատւիրեցի՞ ՝ արա´:

2. Թւարկութիւն ցոյց տւող բառերից առաջ. օրինակ՝ Աշակերտը գնեց՝ գիրք, թուղթ, մատիտ և տետրակ:

3. Բացատրութիւն ցոյց տւող բառերից առաջ. օրինակ՝ Թաւրիզը՝ Ատըրպատականի մայ-րաքաղաքը, գտնւում է Պարսկաստանի հիւսիսային մասում:

ԱՌՈԱՆՈՒԹԵԱՆ ՆՇԱՆՆԵՐ

Ինչպէս խօսելիս, այնպէս էլ կարդալու ժամանակ մեր ձայնին որոշ ելևէջ-ներ ենք տալիս, որից լսողը կարողանում է հասկանալ, թէ արդեօք հրամա-յո՞ւմ ենք, հարցնո՞ւմ ենք, թէ զարմանո՞ւմ ենք: Դրանց համար եղած նշան-ները կոչւում են առոգանութեան նշաններ (նաև ձայնի նշաններ): Այդ նշան-ներն են՝

ա. Հարցական (՞), որը դնում ենք տրւած բառի այն ձայնաւորի վրայ որտեղ մեր ձայնը մի փոքր բարձրանում է. օրինակ՝ Ե՞րբ, ինչո՞ւ, սրտե՞ղ:

բ. Շեշտ (´). որը դնում ենք հրաման կամ պատւէր ցոյց տւող բառի վերջին վանկի ձայնաւորի վրայ. օրինակ՝ գնա´, կարդա´, գրեցէ´ք:

բ. Բացագանչութեան, զարմանքի կամ երկարացման նշան (¯), որը նոյնպէս դրւում է համապատասխան բառի վերջին ձայնաւորի վրայ. օրինակ՝ երանի¯, ափսո¯ս, ա¯խ:

ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆՆԵՐ

Մեր մտքերն աւելի պարզ շարադրելու համար տառերից, կէտերից և առո-գանութեան նշաններից բացի, գործ ենք ածում նաև այլ նշաններ. որոնք են՝

Չակերտ («»), անջատման գիծ (-), ենթամնայ (-), կախման կէտեր (…), փակագիծ (), գծիկ կամ միութեան գիծ (-):

Երբ ուրիշի խօսքեր նոյնութեամբ մէջ ենք բերում, դնում ենք չակերտների մէջ. օրինակ՝ Ընտանի կենդանիները վիճում էին, կովն ասաց. «Զեզանից ամենից օգտակարը ես եմ»:

Երբ որևէ մէկի խօսքերով ենք սկսում մեր շարադրութիւնը և կամ հարց ու պատասխան է. չակերտի փոխարէն դնում ենք (-) գիծ. օրինակ՝

- Պատրաստւիր, որ ճանապարհւենք, - ասաց հայրը:

- Ես պատրաստ եմ, հայրիկ:

ԲԱՌԵՐԻ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ

Նայելով կազմութեան՝ բառերը լինում են երեք տեսակ՝ պարզ, բարդ, և ածանցական:

Ամէն բառ ունի իր արմատը. - Երգիչ, երգել, երգարան բառերի արմատն է երգ: Մայրիկ, մայրենի, մայրական բառերի արմատն է մայր:

Արմատը բառի անփոփոխ մասն է:

Բառի արմատին միացած մասնիկը կոչւում է ածանց:

Որոշել հետևեալ բառերի արմատն ու ածանցը. – համեղ, հայրիկ, պաշտօն-եայ, ուսումնական, չարիք, բարութիւն, հայերէն:

Բառերի արմատն առանձին վերցրած մի նշանակութիւն կամ մի միտք ունի, իսկ մասնիկը կամ ածանցն առանձին ասած որևէ նշանակութիւն չունի:

Այն բառը, որ կազմւած է միայն մի արմատից, կոչւում է պարզ բառ:

ԲԱՐԴ ԲԱՌ

Երկու պարզ բառեր իրար միանալով կազմում են բարդ բառ. օրինակ՝ գրչածայր, մանրավաճառ, երկաթուղի:

րչածայր բառը կազմւած է գրիչ և ծայր բառերից, որոնք իրար կապւած են ա ձայնաւորով, որին յօդակապ ենք ասում:

Բոլոր բարդ բառերը յօդակապ չեն ունենում, երբ երկրորդ բաղադրիչ մասը ձայնաւորով է սկսւում, յօդակապ չի դրւում օրինակ՝ ազգօգուտ և ջրանցք բառերում:

Կան մի շարք բարդ բառեր որոնց երկրորդ բաղադրիչ մասը թէև ձայնա-ւորով չի սկսւում, յօդակապ չեն վերցնում օրինակ՝ հացթուխ, ջրվէժ, հրշէջ, և այլն:

կազմել բարդ բառեր հետևեալ բառերից. – թանաք. աման, բարձր-հասակ. զօրք-գլուխ, զօրք-պետ, երկիր-գունդ. քաղցր-ձայն, փոքր-հասակ, գութ-առատ, հաց-թուխ, ժամ-գիրք, գիրք-վաճառող, թուխ-դէմք:

ԱԾԱՆՑԱԿԱՆ ԲԱՌ

Երբ բառը կազմւած է մի արմատից և մի ածանցից կոչւում է ածանցական բառ: Ածանցները լինում են երկու տեսակ՝ նախածանց և վերջածանց: Երբ ածանցը բառի վերջումն է, կոչւում է վերջածանց:

Կազմել ածանցական բառեր հետևեալ վերջածանցներով:

Հետևիր տւած օրինակներին:

1. աւէտ – հոտաւէտ, ծաղկաւէտ 7. աւոր – թագաւոր, ձիաւոր

2. եղէն – մսեղէն, կանաչեղէն 8. ենի – խնձորենի, վայրենի

3. նոց-անոց – հիւսնոց, զօրանոց 9. ական – օգնական, պատմական

4. ացի – գիւղացի, քաղաքացի 10. իկ – հայրիկ, քոյրիկ

5. ագոյն – մեծագոյն, լաւագոյն 11. ուհի – ընկերուհի, ուսուցչուհի

6. արան – ննջարան, տպարան 12. ոտ, կոտ – աւազոտ, ամաչկոտ

Բացատրել. թէ այս վերջածանցներն ի՞նչ նոր իմաստ են տալիս բառին:

Ածանցը միայն բառի վերջում չի գրւում. բառեր էլ կան, որոնց ածանցը դրւում է բառի սկզբում: Այսպիսի ածանցները կոչւում են նախածանցներ: Նախածանցներից հինգը՝ ան, ապ, դժ, տ, չ կոչւում են ժխտական կամ բացա-սական մասինկներ. որովհետև ժխտում են բառի իմաստը. օրինակ՝

1. ան – անբախտ, անտուն 4. տ – տգեղ, տգէտ

2. դժ – դժգոյն, դժգոհ 5. չ – չտես, չհաս

3. ապ – ապերախտ, ապօրինի

Համ -. նախածանցը ցոյց է տալիս նոյնութիւն. օրինակ՝ համաձայն, համա-զգեստ, համազարկ և այլն:

ԲԱՌԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ ԸՍՏ ԻՄԱՍՏԻ

Բառերի իմաստին կամ նշանակութեանը նայելով լինում են չորս տեսակ՝ նոյնանիշ, համանիշ, համանուն և հականիշ:

1. Նոյնանիշ կոչւում են այն բառերը, որոնք իմաստով նոյնն են. օրինակ՝ այտ-թուշ, պռօշ-շրթունք, գնալ-երթալ, երես-դէմք և այլն:

2. Համանիշ կոչւում են այն բառերը, որոնք նշանակութեամբ խիստ մօտիկ են, բայց նոյնը չեն և նուրբ տարբերութիւն ունեն իրարից. օրինակ՝ սքանչանալ-հիանալ, շինել-կառուցել, մութ-խաւար, բարկութիւն- զայրոյթ և այլն:

3. Համանուն կոչւում են այն բառերը, որոնք ձևով նոյնն են, բայց նըշա-նակութեամբ տարբեր. օրինակ՝ այր (մարդ), այր (քարայր), փող (դրամ), փող (խողովակ), հանդերձ (հագուստ), հանդերձ (միասին), և այլն:

4. Հականիշ կոչւում են այն բառերը, որոնք իմաստով իրար հակառակ են. օրինակ՝ հաստ-բարակ, երկար-կարճ, մեծ-փոքր, լոյս-խաւար, և այլն:

1. ԳՈՅԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆ

Այն բառերը, որոնք ցոյց են տալիս որևէ առարկայ՝ լինի մարդ, կենդանի, լոյս, հանք թէ մի ուրիշ բան, - կոչւում են գոյական անուն. օրինակ՝ Սահակ, ձի, մանուշակ, երկաթ: Այսպիսի գոյականները կոչւում են նիւթական կամ թանձրացական գոյականներ:

Հանգիստ, քաջութիւն, աշխատանք, սէր, կորուստ և նման գոյականները, որ չենք տեսնում, չենք շօշափում և չենք հոտոտում, կոչւում են վերացական գոյականներ:

2. ԱԾԱԿԱՆ

Այն բառերը, որոնք ցոյց են տալիս առարկաների յատկութիւնները, կոչւում են ածական անուն օրինակ՝ ժիր (աշակերտ). կարմիր (խնձոր). վախկոտ (մարդ). բարձր (աշտարակ):

1. Որոշել յարմար ածականներ հետևեալ գոյականների համար՝ գրիչ, թուղթ, սեղան, դանակ, առիւծ, ծառ, մանուշակ, գիշեր, երկինք, վաճառական, աղւէս, նկարիչ:

2. Որոշել յարմար գոյականներ հետևեալ ածականների համար՝ կարմիր՝ պինդ, նեղ, թանձր, խելացի, սրտոտ, բարի:

3. ԹՒԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆ

Թիւ, համրանք, կարգ ցոյց տւող ածականները կոչւում են թւական անուն. օրինակ՝ մէկ, երկու, չորս, առաջին, երկրորդ, չորրորդ և այլն:

1. Գրել տառերով մէկից մինչև յիսուն բոլոր թւական անունները:

2. Գրել առաջինից մինչև տասներորդ կարգ ցոյց տւող թւական անունները:

ՅԱՏՈՒԿ ԵՒ ՀԱՍԱՐԱԿ ԱՆՈՒՆ

Հասարակ անուն կոչւում են այն գոյական անունները, որոնք պատկա-նում են միատեսակ շատ առարկաների. օրինակ՝ գետ, քաղաք, տուն, մարդ, հաւ:

Յատուկ կոչւում են այն անունները, որոնք յատկացւում են միայն մի առարկայի կամ մի անհատի. օրինակ՝ Հայաստան, Արաքս, Թաւրիզ, Տեգրան:

1. Գրել քաղաքի, գետի, գաւառի անուններ:

2. Հետևել յատուկ անունների մօտ գրել յարմար հասարակ անուններ.- Հայաստան, Թեհրան, Արարատ, Տիգրիս, Սևան:

3. Գրել յատուկ անուններ՝ համապատասխան հետևեալ հասարակ անունն-ներին.- գիւղ, քաղաք, լիճ, սար, գաւառ, թագաւոր:

Յիշել, որ բոլոր յատուկ անուններն սկսւում են գլխատառով:

ԱՆՒԱՆ ԹԻՒԸ

Գոյականներն ունեն երկու թիւ՝ եզակի և յոգնակի: Եզակին ցոյց է տալիս մի առարկայ, իսկ յոգնակին՝ մէկից աւելի նոյն տեսակի առարկաններ օրինակ՝ ծաղիկ եզակի է, իսկ ծաղիկներ՝ յոգնակի:

Յոգնակին կազմւում է եզակի թւի վրայ սովորաբար աւելացնելով՝ միավանկ անուններին եր մասնիկը: Իսկ բազմավանկերին՝ ներ. օրինակ՝

1. Հաւ-հաւեր, պատ-պատեր

2. Տետրակ-տետրակներ, գրիչ-գրիչներ և այլն:

Կազմել հետևեալ գոյական անունների յոգնակին. Օրինակ՝

1. փայտ, հաց, բառ

2. իր, միս, շուն, թուղթ, գունդ

3. փողոց, աթոռ, կատու, աշակերտ

4. Սեղան, նստարան, ուսումնարան

5. Երեխայ, քահանայ, տղայ, գագաթ

6. Դասագիրք, զօրագունդ, սևահող, ասեղնագործ, ձեռագործ

7. Ոտ, ձեռ, գառ, եզ, լեռ, ձուկ

4. ԴԵՐԱՆՈՒՆ

Այն բառերը որոնք դրւում են անունների փոխարէն, որպէսզի անունը չկրկնւի. կոչւում են դերանուն օրինակ՝ Աշակերտը սովորում է դասը, նա աշխատանքը, դեռ չի վերջացրել: Նա դերանուն է, որ գրռած է աշակերտի փոխարէն:

Հետևեալ նախադասութիւնների մէջ, ուր որ հնարաւոր է, գոյական անուն-ների փոխարէն դնել դերանուն և արտագրել:

Տիգրանը գնաց պարտէզ. Տիգրանը անձրևից թրջւեց: Եզն ու կովը ընտանի կենդանիներ են. եզն ու կովը մարդու շատ օգուտ են տալիս: Հայրս, մայրս և ես գնացինք զբօսնելու. հայրս մայրս ու ես շատ ուշ վերադարձանք:

Խօսողն իր անւան տեղ դնում է ես, որ կոչւում է առաջին դէմքի դերանուն, որի յոգնակին է մենք: Խօոակիցը երկրորդ դէմքն է, որի անւան տեղ գրւում է դու, յոգնակին՝ դուք: Իսկ այն անձը, որը ո´չ խօսողն է և ոչ իր խօսակիցը կոչւում է երրորդ դէմք, որի անւան տեղ դրւում է նա, յոգնակին՝ նրանք:

Հետևեալ բառերը դերանուններ են՝ եզակի՝ սա, դա, նա, ինքը, այս, այդ, այն, յոգնակի՝ սրանք, դրանք, նրանք, իրենք:

Նայելով դերանունների նշանակութեան՝ այլ և այլ տեսակի են բաժանւում:

1) Անձնական դերանուններ. - Այն դրանունները որոնք դրւում են անձնաւորութիւնների անւան փոխարէն կոչւում են անձական դերանուններ: Այդ դեանուններն են՝ ես, դու, նա, մենք, դուք, նրանք:

2) Ցուցական դերանուններ. - Այն դերանունները որ գործ ենք ածում որևէ անուն կամ առարկայ ցոյց տալու համար կոչւում են ցուցական դերանուններ: Այդ դեանուններն են՝ սա, դա, նա, սրանք, դրանք, նրանք:

3) Փոխադարձ դերանուններ.- փոխադարձ կոչւում են այն դերանունները, որոնք դրւում են խօսքի մէջ եղած երկու կամ աւելի անունների տեղ և խօսքի իմաստն այնպէս են արտայատում, որ թէ մէկ և թէ միւս առար-կայի համար է հասկացւում, օրինակ՝ կաղն ու կոյրը իրար օգնեցին խօսքը հասկացւում է՝ թէ կաղը կոյրին օգնեց և թէ կոյրը կաղին օգնեց: Փոխադարձ դերանուններն են՝ միմեանց, իրար, մէկմէկու (մէկմէկի):

4) Հարցական դերանուններ. – Հարցական են կոչւում այն դերանունները, որոնք գործ են ածւում ոչ թէ մի ծանօթ անուն չկրկնելու համար, այլ խօսողի համր մի անծանօթ անուն հարցնելու համար, որ որոշւում է պատասխանի մէջ. օրինակ՝ ո՞վ պատասխանեց դասը: - Յասմիկը պա-տասխանեց: Ի՞նչ գնեցիր: Ժամացոյց գնեցի: Հարցական դերանուն-ներն են՝ ո՞վ, ի՞նչ, ո՞ր, ե՞րբ, քանի՞:

Հարցական դերանուններն ունենում են հարցական նշան (՞):

ԴԵՐԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒՂՂԱՐՈՒԹԻՒՆԸ

Դերանունների վերջում ա, ո ձայնաւորներից յետոյ անձայն յ չի գրւում՝ սա, դա, նա, սրա, դրա, նրա, քս, սոքա, դոքա, նոքա, սոգա, դոգա, նոգա:

ԴԵՐԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՄԸ

Ինչպէս անունները դերանուններն էլ հոլովւում են:

ԱՆՁՆԱԿԱՆ ԴԵՐԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՄԸ

Ե զ ա կ ի

Ուղ. ես, ինքս դու, ինքդ նա, ինքը

Սեռ. իմ քո նրա

Տր. ինձ քեզ նրան, իրեն

Հայց. ինձ քեզ նրան, իրեն

Բաց. ինձնից, իձանից քեզնից, քեզանից նրանից, իրենից

Գործ. ինձնով, ինձանով քեզնով, քեզանով նրանվ, իրենով

Ներգ. ինձնում, ինձանում քեզնում, քեզանում նրանում, իրենում

Յ ո գ ն ա կ ի

Ուղ. մենք, ինքներս դուք, ինքներդ նրանք, իրենք

Սեռ. մեր ձեր նրանց, երենց

Տր. մեզ ձեզ նրանց, իրենց

Հայց. մեզ ձեզ նրանց, իրենց

Բաց. մեզնից, մեզանից ձեզնից, ձեզանից նրանցից, իրենցից

Գործ. մեզնով, մեզանով ձեզնով, ձեզանով նրանցով, իրենցով

Ներգ. մեզնում, մեզանում ձեզնում, ձեզանում նրանցում, իրենցում

Կազմել նախադասութիւններ գործածելով վերոյիշեալ դերանունները:

ՑՈՒՑԱԿԱՆ ԴԵՐԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՄԸ

Եզակի

Անձ Իր

Ուղ. սա դա նա այս այդ այն

Սեռ. սրա դրա նրա սրա դրա նրա

Տր. սրան դրան նրան սրան դրան նրան

Հայց. սրան դրան նրան այս այդ այն

Բաց. սրանից դրանից նրանից սրանից դրանից նրանից

Գործ. սրանով դրանով նրանով սրանով դրանով նրանով

Ներգ. սրանում դրանում նրանում սրանում դրանում նրանում

Յոգնակի

Անձ Իր

Ուղ. սրանք դրանք նրանք սրանք դրանք նրանք

Սեռ. սրանց դրանց նրանց սրանց դրանց նրանց

Տր. սրանց դրանց նրանց սրանց դրանց նրանց

Հայց. սրանք դրանք նրանք սրանք դրանք նրանք

Բաց. սրանցից դրանցից նրանցից սրանցից դրանցից նրանցից

Գործ. սրանցով դրանցով նրանցով սրանցով դրանցով նրանցով

Ներգ. սրանցում դրանցում նրանցում սրանցում դրանցում նրանցում

ՓՈԽԱԴԱՐՁ ԴԵՐԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՄԸ

Հոլով Յոգնակի

Ուղ. - - -

Սեռ. միմեանց իրար մէկմէկու

Տր. միմեանց իրար մէկմէկու

Հայց. միմեանց իրար մէկմէկու

Բաց. միմեանցից իրարից մէկմէկից

(մէկ-մէկուց)

Գործ. միմեանցով իրարով մէկմէկով

Ներգ. - - -

Կազմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ լինեն անձնաւորութիւն և առար-կայ ցոյց գւող դերանուններ:

ՀԱՐՑԱԿԱՆ ԴԵՐԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՄԸ

Ո՞վ Ի՞նչ Ո՞ւր Քանի Որտեղ

Ե զ ա կ ի

Ուղ. ո՞վ ի՞նչ (ը) ո՞րը քանի՞սը որտե՞ղ(ը)

Սեռ. ո՞ւմ ինչի՞ որի՞ քանիսի՞ որտեղի՞

Տր. ո՞ւմ ինչի՞(ն) որի՞ն քանիսի՞(ն) որտեղի՞(ն)

Հայց. ո՞ւմ ի՞նչ (ը) ո՞րը, որի՞ն քանի՞սը(ի՞ն) որտե՞ղ(ը)

Բաց. ո՞ւմից, ո՞ւմնից ինչի՞ց որի՞ց քանիսի՞ց որտեղի՞ց

Գործ. ո՞ւմով, ո՞ւմնով ինչո՞վ որ՞ով քանիսո՞վ որտեղո՞վ

Ներգ. - ինչո՞ւմ որո՞ւմ քանիսո՞ւմ որտեղո՞ւմ

Ո՞վ Ի՞նչ Ո՞ւր Քանի Որտեղ

Յ ո գ ն ա կ ի

Ուղ. ո՞վքեր ինչե՞ր(ը) որո՞նք քանիսնե՞րը Չ

Սեռ. - իչների՞ որո՞նց քանիսների՞ Ո

Տր. - ինչերի՞(ն) որո՞նց քանիսների՞ն Ւ

Հայց. - ինչե՞ր(ը) որո՞նք, որո՞նց քանիսնե՞րը(ի՞ն) Ն

Բաց. - ինչերի՞ց որոնցի՞ց քանիսների՞ց Ի

Գործ. - ինչերո՞վ որոնցո՞վ քանիսներո՞վ

Ներգ. -- ինչերո՞ւմ որոնցո՞ւմ -

Կազմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ լինեն անձնաւորութիւն և առար-կայ ցոյց գւող դերանուններ:

5. ԲԱՅ

Բայ բառը նշանակում է խօսք: Այսպէս է կոչւում բայը, որովհետև խօսքի էական մասն է կա´մ բուն խօսքը:

Ամէն մի բայ մենակ կազմում է մի նախադասութիւն. Օրինակ՝ գնացի, տեսաւ, եկար մի-մի բայ և մի-մի նախադասութիւն են, այսինքն մի-մի մտածութիւն են յայտնում:

Առանց բայի խօսք և նախադասութիւն չի կազմւում. օրինակ՝ գիւղից այսօր բառերը խօսք չեն կազմում, այսինքն մտածութիւն չեն յայտնում, այլ միայն հատ-հատ գաղափարներ, հարկաւոր է մի բայ, որ այդ բառերից խօսք կազմւի. օրինակ՝ գիւղից այսօր եկան, կամ գիւղից այսօր հեռացան: Եկան և հեռացան բայերը մենակ ևս կազմում են մի-մի նախադասութիւն (խօսք):

Ուրեմն խօսքը իր ամենապարզ ձևով կազմւած է մի բառից, որ է բայ:

Խօսքը մտածութեան արտայայտութիւնն է բայով:

ԲԱՅ կոչւում են այն բառերը, որոնք մենակ խօսք են կազմում:

Իւրաքանչիւր բայ մենակ մի խօսք է կազմում, որովհետև միանգամից մի քանի գաղափար է միացած յայտնում, մինչդեռ միւս տեսակի բառերը միայն մի գաղափար են յայտնում:

ԲԱՅԻՄԱՍՏ, ԴԷՄՔ ԵՒ ԹԻՒ

Բայի ցոյց տւած գլխաւոր գաղափաներն են՝ բայիմաստ, դէմք և թիւ:

ԲԱՅԻՄԱՍՏ.- Բայիմաստը ցոյց է տալիս մի եղելութիւն այսինքն՝

ա) Անել. ինչպէս՝ Նա դասը գրեց:

բ) Լինել. օրինակ՝ Լինում է մի թագաւոր: Մի մարդ է լինում անունն Ազատ:

գ) Մի բան լինել. ինչպէս՝ երեխան մեծացաւ (ի՞նչ եղաւ):

ԴԷՄՔ. Մի բան անելու կամ լինելու համար հարկաւոր է մի առարկայ՝ անձ, կենդանի կամ իր, որ անէ կամ լինի:Անող կամ եղող առարկայի դաղափարը կոչւում է դէմք:

Բայն ունի երեք դէմք՝ առաջին, երկրորդ, և երրորդ դէմք:

Առաջին դէմքը ցոյց է տալիս խօսողի գործունէութիւնը կամ եղելութիւնը:

Օրինակ՝ գրեցի (ես), կարդում եմ (ես): ործողութիւն կատարողը ինքը խոսողն է:

Երկրորդ դէքը ցոյց է տալիս խօսակցի գործողութիւնը կամ եղելութիւնը:

Օրինակ՝ գրեցիր (դու) կարդացիր (դու) քնել ես (դու):

Երրորդ դէմքը ցոյց է տալիս ս´չ խոսողի և ո´չ էլ խօսակցի, այլ մի ուրիշի գործողութիւնը կամ եղելութիւնը, օրինակ՝ գրեց (նա) կարդաց (նա):

ԹԻՒ.- Բայը դէմքի հետ միասին ցոյց է տալիս և դէմքի թիւը, այսինքն՝ թէ գործող կամ լինող անձը մէ՞կ է, թէ մէկից աւելի. օրինակ՝ գրեցի, գնաց, գրում է. այս ձևերից յայտնի է դառնում, որ գրողը մի հոգի է, մինչդեռ երբ ասում ենք՝ գրեցինք, գնացինք, գրում են երևում է, որ գործողութիւն կատարողները մէկից աւելի են:

Բայի դէմքն ունի երկու թիւ՝ եզակի և յոգնակի: Եթէ դէմքը մի անձ կամ առարկայ է ցոյց տալիս, բայը եզակի է, իսկ եթէ մակից աւելի է ցոյց տալիս՝ բայը յոգնակի է:

Ուրեմն բայը մի անգամից մի բառով յայտնում է երեք գաղափար՝ բայիմաստ, դէմք և դէմքի թիւ: Եթէ բայի մէջ այս գաղափարներից մէկն ու մէկը պակաս լինի, այդ բայը դեռևս բայ չէ. օրինակ՝ գնալ, գրած բառերը ցոյց են տալիս բայիմաստ, այսինքն եղելու-թիւն, բայց բայ չեն. խօսք չեն կազմում, որովհետև միաժամանակ դէմք և թիւ ցոյց չեն տալիս:

ԲԱՅԻ ԵՂԱՆԱԿԸ.- Ամէն մի բայ բայիմաստի, դէմքի, թւի ու ժամանակի հետ ցոյց է տալիս և եղանակ, այսինքն թէ խօսողն ինչ կերպ է ասում, խօսում եղելութեան մասին: Հայոց լեզւի մէջ բայի եղանակները հինգ են՝

1. Սահմանական

2. Ենթադրական

3. Հարկադրական

4. Ըղձական

5. Հրամայական

Սահմանական եղանակը ցոյց է տալիս իսկական եղելութիւն, այսինքն մի եղելութիւն որ իսկապէս լինում է, եղել է կամ լինելու է: Իսկ միւս չորս եղանակները ցոյց են տալիս անիրական եղելութիւն, որ միայն մտածւած, կամեցած կամ ցանկացւած է:

Ենթադրական եղանակը ցոյց է տալիս մի եղելութիւն, որ խօսողը մտածում , ենթադրում, կարծում է, թէ լինում է, կամ կը լինի օրինակ՝ երբ ասում ենք՝ նա հիմա տանն է. նա այժմ գնում է. այն շիշը պարունակում էր տասը բաժակ ջուր: նում է, պարունակում էր բայերը սահմանական եղանակի են նրանց ցոյց տւած եղելութիւններն իրական են, իսկապէս տեղի ունեն: Բայց երբ նոյն խօսքերը շուռ տանք և ասենք՝ նա հիմա տանը կը լինի: Նա այժմ գնալիս կը լինի: Այն շիշը կը պարունակէր տբայերը ենթա-դրական եղանակի են. նրանց ցոյց տւած եղելութիւնն իրական չէ, այլ մենք այդպէս մտածում, կարծում ենք միայն, բայց կարող է պատահել, որ այդպէս չլինի:

Ուրեմն ենթադրական եղանակը ցոյց է տալիս լոկ հնարաւորութիւնը, մի եղելութիւն, որ կարող է լինել, գուցէ, կարելի է, որ լինում է, եղել է, կամ կը լինի:

Հարկադրական եղանակը ցոյց է տալիս մի եղելութիւն, որ խօսողը մտածում է, բայց ոչ իբրև լոկ ենթադրութիւն, այլ իբրև անհրաժեշտութիւն, որ հարկ է, պէտք է կատարւի. օրինակ՝ նա այժմ տանը կը լինի, լոկ ենթադրութեամբ ասւած խօսք է. բայց նա այժմ տանը պիտի լինի խօսքը, լոկ ենթադրութեամբ չէ ասւած, այլ նշանակում է՝ նա ստիպւած է, պարտաւոր է, հարկադրւած է տանը լինել:

Ուրեմն հարկադրական եղանակն եղելութեան իրական լինելու աւելի մեծ հաւանակա-նութիւն է ցոյց տալիս, քան թէ ենթադրականը:

Ըղձական եղանակը ցոյց է տալիս մի եղելութիւն, որ ըղձալի, ցանկալի է՝ կատարւի, լինի օրինակ՝, տեսնեմ նրան: նացիր, ասէիր նրան, որ գար: Ես կամենում եմ, որ դու սովորես: Դասս գրեմ, գնամ խաղալու: Ըղձական եղանակը կոչւում է նաև ստորադա-սական եղանակ:

Հրամայական եղանակը ցոյց է տալիս մի եղելութիւն, որ խօսողն իր պօսակցին հրամայում է, որ մի բան անի կամ լինի: Հրամայական եղանակն ունի միայն եզակի և յոգնակի երկրորդ դէմք օրինակ՝ գնա´, տե´ս, ասա´: նացէ´ք, տեսէ´ք, ասացէ´ք:

ԲԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿԸ.- Բայը ցոյց է տալիս և ժամանակ, այսինքն թէ երբ է կատարւում գործողութիւնը: Բայի ժամանակներն երեք են՝

1. Ներկայ

2. Անցեալ

3. Ապառնի

Ներկայ, որ ցոյց է տալիս խօսելու վայրկեանին կատարւող գործողութիւնը կամ եղելութիւնը, որը դեռ շարունակւում է. օրինակ՝ գրում եմ, նկարում է:

Անցեալ, որ ցոյց է տալիս խօսելու վայրկեանից առաջ կատարւած եղելութիւնը, որ արդէն անցել է. օրինակ՝ գնացի, գնացել եմ:

Ապառնի ժամանակը ցոյց է տալիս խօսելու վայ‎րկյանից յետոյ կատարւելիք գործո-ղութիւնը, որ դեռ ապագայում պիտի լինի. օրինակէ՝ գնալու եմ, պիտի գնամ, կը գնամ:

Ներկայի ժամանակը՝ իբրև, անբաժանելի է, ուստի և մի ներկայ կայ: Բայց անցեալ և ապառնի ժամանակները անորոշ են և կարող են տարբեր ժամա-նակների բաժանւել, աւելի առաջ և յետոյ լինել, այդ պատճառով էլ այս երկու ժամանակի ձևերը լեզւի մէջ մի քանի տեսակ են. այսինքն մի քանի տեսակ անցեալ և ապառնի ժամանակներ կան, որոնք ցոյց են տալիս աւելի առաջ կամ յետոյ լինելը. օրինակ՝ կարդացել եմ, կարդացել էի, կարդալու եմ, կարդալու էի, պիտի կարդամ, կը կարդամ և այլն:

Հրամայական եղանակի բացասական ձևը կոչւում է արգելական, որ կազմւում է մի´ մակբայով. օրինակ՝ մի´ վազիր, մի´ խօսիր, մի´ կարդայ, մի´ վազէք, մի´ խօսէք, մի´ կարդաք (մի´ կարդացէք):

Սահմանական եղանակն ունի բայի բոլոր ժամանակները՝

1. Ներկայ

2. Անցեալ անկատար

3. Անցեալ կատարեալ

4. Ապառնի

5. Ապառնի անցեալ

6. Վաղակատար ներկայ

7. Վաղակատար անցեալ

8. Յարակատար ներկայ

9. Յարակատար անցեալ

Իսկ ըղձական, ենթադրական և հարկադրական եղանակներն ունեն միայն երկու ժամանակ՝ ապառնի և ապառնի անցեալ:

ԲԱՅԻ ՍԵՌԸ

Բայերի տարբեր տեսակները սեռ են կոչւում: Հայոց լեզւում բայերն ունեն երեք սեռ՝ ներգործական, կրաւորական և չէղոք:

1. Այն բայերը, որոնց ցոյց տւած գործողութեան կատարման համար պահանջւում է մի առարկայ, որն իր վրայ կը կրի ենթակայի գործողութիւնը, կոչւում են ներգործական սեռի բայեր. օրինակ՝

Հայրը սիրում է որդուն (ո՞ւմ),

Քարտաշը կոտրեց քարը (ի՞նչը),

Աշակերտը կարդում է դասը (ի՞նչը):

Այս նախադասութիւնների մէջ սիրում է, կոտրեց, կարդում է ներգոյական սեռի բայեր են, որովհետև ենթակայի գործողութիւնը ներգործում, անցնում է երկրորդ առարկային, որին ասում ենք ուղիղ խնդիր կամ կրող առարկայ:

Ուղիղ խնդիրը պատասխանում է ո՞ւմ կամ ի՞նչ հարցերին և դրւում է հայցական հոլովով:

2. Երբ բայը ցոյց է տալիս, որ ենթական է կրում իր վրայ մէկ ուրիշի գոր-ծողութիւնը, կոչւում է կրաւորական սեռի բայ. օրինակ՝

Որդին սիրւում է հօրից (ումնի՞ց),

Քարը կոտրւեց քարտաշի ձեռքով,

Բէլը պարտւեց Հայկի նետերից (ինչերի՞ց)

Սիրւում է, կոտրւեց, պարտւեց կրաւորական սեռի բայեր են:

Կրաւորական սեռի բայը ձևով տարբեր է ներգործական սեռից, բայց նրանից է առաջանում:

3. Այն բայերը, որոնց ցոյց տւած գործողութեան կամ եղելութեան կա-տարման համար չի պահանջւում մի առարկայ, որն իր վրայ կրի այդ գործողութիւնը կամ եղելութիւնը, կոչւում են չեզոք սեռի բայեր. օրինակ՝ վազել, գնալ, քայլել, հասնել, հեռանալ և այլն:

Գիւղացին ձմեռը հանգստանում է (չի կարելի ասել՝ ի՞նչ է հանգստանում կամ ո՞ւմ է հանգստանում):

Եմ և լինեմ օժանդակ բայերը չէզօք սեռի բայերից են:

Ներգործական բայերը կրաւորական են դառնում, երբ անցեալ դերբայի առաջին ձևը՝ ել վերջաւորութիւնը փոխում ենք ւել-ի կամ ւիլ-ի:

Օրինակ՝

Ներգործ Անց. դերբայ Կրաւորական

դիզել դիզել դիզւիլ

կտրել կտրել կտրւիլ

կարդալ կարդացել կարդացւիլ

մոռանալ մոռացել մոռացւիլ

(ւիլ կամ ւել)

Այն բոլոր բայերը, որոնց վերջաւորութիւնը չի կարելի այս ձևով փոփո-խել՝ ուրեմն չեզոք են, իսկ փոփոխումները ներգոյական են:

Որոշել, թէ հետևեալ բայերից որո՞նք են ներգործական և որո՞նք չեզոք:

Գտնել, գործել, սիրել, լսել, սովորել, արձակել, դադարել, բանալ, ջնջել, նայել, կամենալ, հաւատալ, չափել, հազալ, որսալ, պառկել, հարթել, զարմա-նալ, բարկանալ, զօրանալ, ծուլանալ, ազդել, աղաչել, այրել, կարել:

6. ՄԱԿԲԱՅ

Նշանակում է բայի վրայ դրւող բառ:

Այն բառերը, որոնք ցոյց են տալիս առարկաների գործողութեան կամ դրութեան զանազան հանգամանքները, կոչւում են մակբայ:

Օրինակ՝ Վաչիկը միշտ լաւ է պատրաստում իր դասերը, միշտ ցոյց է տալիս թէ՝ Վաչիկը ե´րբ պատրաստում է իր դասերը լաւ, – թէ ինչպէս է պատրաստում: Միշտ լաւ մակբայներ են:

Մակբայներն ըստ իմաստի լինում են զանազան տեսակի.

1. Տեղ ցոյց տւող. – օրինակ՝ հեռու, մօտիկ, ներս, դուրս, վերև, ներքև, այստեղ, այնտեղ և այլն:

2. Ժամանակ ցոյց տւող. – հիմա, այժմ, արդէն, օրէցօր, այսօր, երեկ, էգուց, գիշեր, ցերեկ, միշտ և այլն:

3. Քանակ ցոյց տւող. – շատ, քիչ, սակաւ, որքան, որչափ, քիչ-քիչ, շատ-շատ, աւելի, աւելի ևս, քանիցս, բազմիցս և այլն:

Վարժութիւն. – կարդալ մի հատւած, որոշել մակբայները և ցոյց տալ տեսակները:

7. ԿԱՊ

Կապ կոչւում են այն բառերը, որոնք նախադասութեան մէջ մի գոյական (անուն, դերանուն) իբրև լրացում կապում են մի ուրիշ բառի, գլխաւորապէս բայի հետ:

Օրինակ՝ գնացի դէպի նա խօսքի մէջ դէպի բառը կապում է նա դերանունն իբրև լրացում գնացի բայի հետ:

Կապերը դրւում են գոյականից առաջ կամ յետոյ, ուստի կոչւում են նախադրութիւն կամ յետադրութիւն:

Նախադրութիւններն են՝ ըստ, առանց, բացի, դէպի, մինչև, իբրև:

Յետադրութիւններն են՝ մասին, համար, հանդերձ, ներքոյ, յանդիման, պէս և այլն:

Վարժութիւն. – կազմել նախադասութիւններ, գործածելով վերոյիշեալ նախադասութիւնները և յետադրութիւնները:

8. ՇԱՂԿԱՊ

Այն բառերը, որոնք կապում են երկու նախադասութիւններ և նախադա-սութեան անդամները միմեանց հետ կոչւում են շաղկապ. օրինակ՝ հայրը տուն դարձաւ և տեսաւ Արմիկին ու Սուրիկին: Առաջին նախադասութիւնն երկրորդի հետ միացած է և շաղկապով, երկրորդ նախադասութեան երկու անդամները՝ Արմիկին, Սուրիկին միացած են ու շաղկապով:

Գրել նախադասութիւններ հետևեալ շաղկապներով.

Եւ, ու, կամ, թէ, եթէ, իսկ, բայց, այլ, որովհետև:

9. ՁԱՅՆԱՐԿՈՒԹԻՒՆ

Այն բառերը, որոնք մի ձայնով կամ բացագանչութեամբ ցոյց են տալիս խօսողի զգացումները՝ զարմանք, բարկութիւն, ուրախութիւն և այլն, կոչւում են ձայնարկութիւն: Ձայնարկութիւն՝ ա¯խ, աւա¯ղ, ո¯հ, վա¯յ, է¯հ, ափսո¯ս, ա¯հ:

Ուղղագրութիւն.- Ձայնարկութիւնների վրայ դրւում է շեշտ կամ երկա-րացման նշան և նախադասութեան միւս անդամներից բաժանւում է ստոտա-կէտով:

Օրինակ՝ Ա¯խ, տւէք ինձ քաղցր մի քուն:

ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԻՒՆ

Բառերով արտայայտւած ամէն մի ամփոփ միտք կոչւում է նախադա-սութիւն, օրինակ՝ Աշակերտը, գրում է դասը:

ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԵԱՆ ԱՆԴԱՄՆԵՐԸ

Նախադասութեան մէջ իւրաքանչիւր բառ մի պաշտօն ունի, մի դեր է կատարում, որով նա դառնում է նախադասութեան մի անդամ. օրինակ՝ Աշակերտը գրեց դասը: Աշակերտը ցոյց է տալիս թէ գործողութիւն կատա-րողըն ո՞վ է, գրեց- ցոյց է տալիս թէ աշակերտն ի՞նչ արեց, դասը- ցոյց է տալիս թէ գրածը, կատարածը ի՞նչ բան է:

Ամէն մի պարզ նախադասութիւն ցոյց է տալիս որ մի առարկայ մի բան անում է կամ լինում է. օրինակ՝ աշակերտը սովորում է: Ծաղիկը ծաղկում է: Թռչունը երգում է: Այս նախադասութիւնները ցոյց են տալիս, թէ որ առարկան (աշակերտը, ծաղիկը, թռչունը) ինչ է անում կամ լինում (սովորում է, ծաղկում է, երգում է):

Առարկաների անունները պատասխանում են ո՞վ կամ ի՞նչ հարցերին: Ո՞վ հարցը տրւում է անձերի անուններին, իսկ ի՞նչ իրերի անուններին. օրինակ՝ ո՞վ–գիւղացի, ուսուցիչ, վաճառական, հնձւոր:

Ի՞նչ–ծառ, խոտ, փայտ, երկաթ, որոտ:

Նախադասութեան մէջ բառերը զանազան իմաստ են արտայայտում և զանազան դեր են կատարում: Այդ դէպքում նրանք կոչւում են նախադասու-թեան անդամներ: Նախադասութեան անդամները լինում են գլխաւոր և երկրորդական:

1. Նախադասութեան գլխաւոր անդամներն են՝ բայը, ենթական և ստորոգեալը:

2. Իսկ միւսները երկրորդական անդամներ են և կոչւում են լրացումներ:

ԲԱՅ

Բայ են կոչւում այն բառերը, որոնք մենակ կարող են խօսք կամ նախա-դասութիւն կազմել, իսկ առանց բայի խօսք չի կարող լինել. օրինակ՝ խօսեց, երգում է, գնաց, երեք բայ են և կազմում են երեք նախադա-սութիւն:

Ուրեմն բայը նախադասութեան գլխաւոր անդամն է:

ԵՆԹԱԿԱՅ

Ենթակայ կոչւում է նախադասութեան այն անդամը, որ ցոյց է տալիս, թէ գործ կատարողը կամ լինողը ո՞վ կամ ի՞նչ է:

Օրինակ՝ Յասմիկը երգում է: Արշակը աշակերտ է: Ծաղիկը բոյս է: Այս նախադասութիւնների մէջ Յասմիկը, Արշակը և ծաղիկը ենթակայ են, որով-հետև ցոյց են տալիս թէ ո՞վ է երգում, ո՞վ է աշակերտ, ի՞նչն է բոյս: Ենթական պատասխանում է ո՞վ կամ Ի՞նչ հարցերին:

ՎԱՐԺՈԻԹԻՒՆ. – Կազմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ ենթակայ լինեն հետևեալ բառերը – գարուն, օրեր, արև, ձիւն, առուներ: Կարդալ դասագրքից մի հատւած և որոշել ենթակաները:

ԵՆԹԱԿԱՅԻ ԵՒ ԲԱՅԻ ՕՐԷՆՔԸ

Նախադասութեան ենթական և բայը թւով իրար հայաձայն են գրւում. եզակի ենթակայի հետ եզակի բայ է գրւում, յոգնակի ենթակայի հետ՝ յոգնակի բայ:

Օրինակ՝ Դաշտը կանաչեց: Դաշտերը կանաչեցին:

Եթէ ենթական երկու և աւելի բառ է, բայը գրւում է յոգնակի, օրինակ՝ Արամը և Հայկը գնում էին Համադան:

1. Կազմել նախադասութիւններ եզակի ենթակայով և ապա ենթական յոգնակի դարձնել:

2. Գրել նախադասութիւններ երկու, երեք և աւելի ենթականերով:

Միայն ենթակայ և բայ ունեցող նախադասութիւնը կոչւում է համառօտ նախադասութիւն. օրինակ՝ Աքլորը կանչեց: Երեխաներն արթնացան:

ՍՏՈՐՈԳԵԱԼ

Ստորոգեալ կոչւում է նախադասութեան այն անդամը, որ ցոյց է տալիս, թէ ենթական ի՞նչ է անում, ինչպէ՞ս է և կամ ի՞նչ է լինում:

Օրինակ՝ Հայկը կարդում է: Վահանը ջանասէր է: Հաւը թռչուն է: Ծառը կանաչում է:

Այս նախադասութիւնների մէջ կարդում է, ջանասէր է, թռչուն և կանա-չում է ստորոգեալ են:

Ստորոգեալը պատասխանում է ի՞նչ է անում, ի՞նչ է լինում, ի՞նչպէս է, ի՞նչ է և նման հարցերին:

ՎԱՐԺՈԻԹԻՒՆ.–Կազմել նախադասութիւններ հետևեալ ստորոգեալ-ներով–երգում են, մետաղ է, կոտրւեց, ծաղկել են, նկարիչ է:

Ստորոգեալը բաղկացած է լինում մէկ կամ մի քանի բառերից:

Եթէ ստորոգեալը բայով է արտայայտւած, կոչւում է պարզ ստորոգեալ. օրինակ՝ հայրիկը գնաց: եղամը կարդում է:

Այս նախադասութիւնների մէջ գնաց և կարդում է պարզ ստորոգեալներ են, որովհետև արտայայտւած են բայով:

Գոյականով, ածականով կամ այլ բառերով և օժանդակ բայով արտայայտ-ւած լինելու դէպքում ստորոգեալը կոչւում է բաղադրեալ ստորոգեալ:

Օրինակ՝ Լուսիկը աշակերտուհի է: Այս նախադասութեան մէջ աշակեր-տուհի է բաղադրեալ ստորոգեալ է, որովհետև բաղկացած է գոյականից և օժանդակ բայից (աշակերտուհի և է): Օժանդակ բայ կարող է ունենալ և պարզ ստորոգեալը (Մանուշը կարում է):

Օժանդակ բայի ձևերն են՝ եմ, ես, է, ենք, եք, են, էի, էիր, էր, էին: Յաճախ օժանդակ բայը գրւում է բաղադրեալ ստորոգեալ կազմող բառից կամ նրա լրացումից առաջ:

ՎԱՐԺՈԻԹԻՒՆ.–Ուշադիր կարդալ մի հատւած և ընդգծել ոտորոգեալները:

Երբ մի քանի միանման ստորոգեալներ են լինում, դրանցից սովորաբար մէկն է ունենում օժանդակ բայ: Այդ նոյն օժանդակ բայը ենթադրւում է նաև միւսների համար. օր.՝ Ուսուցիչը զայրացած խօսում էր, յանդիմանում Սուրէ-նին և նրա ընկերներին: Այսն նախադասութեան մէջ ստորոգեալներն են՝ խօսում էր և հանդիմանում: Թէև յանդիմանում բայը չունի օժանդակ բայ, բայց նախորդ ստորոգեալի օժանդակ բայը ենթադրւում է նաև նրա համար (հանդիմանում էր):

ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ

Նախադասութեան միտքը աւելի լրացնելու համար, ենթակայից և ստորո-գեալից բացի, գործածւում են նաև այլ անդամնր, որոնք կոչւում են լրացումներ:

Օրինակ՝ Պատշգամբի ծայրում Դաւիթը հանդիպեց քրոջը:

Դաւիթը՝ ենթակայ, հանդիպեց՝ ստորոգեալ, պատշգամբի ծայրում և քրոջը՝ լրացումներ:

Լրացում կարող են լինել մի կամ մի քանի բառեր միասին վերցրած:

Նախորդ օրինակում մի լրացում է քրոջը բառը, մի լրացում են նաև պատշգամբի ծայրում՝ երկու բառերը միասին վերցրած:

Լրացումները լինում են երկու տեսակ՝ ենթակայի լրացում և ստորոգեալի լրացում:

Այն բառերը, որոնք լրացնում են ենթական, կոչւում են ենթակայի լրա-ցումներ: Օրինակ՝ դասարանի յառաջադէմ աշակերտը կարդում է: Այս նախադասութեան մէջ աշակերտը բառը ենթակայ է. կարդում է ստորոգեալ է, իսկ դասարանի և յառաջադէմ բառերը ենթակայի լրացումներ են:

«Ծագում է մանուկ արևը գարնան». այս նախադասութեան մէջ ենթական է արևը, ստորոգեալը՝ ծագում է, իսկ մանուկ և գարնան (արևը) ենթակայի լրացումներ են:

Այն բառերը, որոնք լրացնում են ստորոգեալը, կոչւում են ստորոգեալի լրացումներ:

Օրինակ՝ Ուսուցիչը խիստ կերպով և դառնութեամբ յանդիմանեց աշակեր-տին: Այս նախադասութեան մէջ ենթական է ուսուցիչը, ստորոգեալը՝ յանդի-մանեց, ստորոգեալի լրացումներն են՝ խիստ կերպով, դառնութեամբ, աշակեր-տին:

Լրացում ունեցող նախադասութիւնը կոչւում է ընդարձակ նախադասու-թիւն: Իսկ եթէ նախադասութիւնը լրացումներ չունի, կոչւում է համառօտ նախադասութիւն:

ՎԱՐԺՈԻԹԻՒՆ.–Կարդալ դասագրքից մի հատւած և որոշել համառօտ և ընդարձակ նախադասութիւնները, ստորոգեալներն ու լրացումները:

ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԵԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

1. Հարց արտայայտող նախադասութիւնը կոչւում է հարցական նախա-դասութիւն: Հարցական նախադասութեան մէջ հարց արտայատող բառի վրայ հարցական (՞) նշան է դրւում:

Օրինակ՝ Ո՞ւր գնացին ծաղիկները. Այսօր քանի՞ դաս էք պարապել

2. Հրամայական նախադասութիւն.- Հրաման կամ պատւէր ցոյց տւող նախադասութիւն կոչւում է հրամայական նախադասութիւն: Հրաման ցոյց տւող բառի վրայ շեշտ (´) է դրւում:

Օրինակ՝ Դու կա´ց, հօրեղբա´յր, դո:ւ դարդ մի անիր: նա´ քո օդում դու հանգիս քնիր:

3. Բացագանչական նախադասութիւն.- Կոչ, ցանկութիւն, պահանջ, բացագանչութիւն արտայայտող նախադասութիւնը կոչւում ՝ բացագանչա-կան նախադասութիւն: Բացագանչական նախադասութեան մէջ ցանկութիւն արտայայտող բառերի վրայ դրւում է բացագանչական նշան (¯):

Օրինակ՝ Երանի¯ ձեզ, որ գնում էք հայրենիք: Վա¯յ, եկէ¯ք օգնեցէ¯ք:

4. Պատմողական նախադասութիւն.- Պատմելու ձևով ասւած նախադա-սութիւնը կոչւում է պատմողական նախադասութիւն:

Օրինակ՝ Ջանասէր մանուկը պատրաստում է դասերը:

Կազմեցէք այս կարգի նախադասութիւններ:

ԱՆՒԱՆ ՀՈԼՈՎՈՒՄԸ

Գոյական անունները, նայելով թէ նախադասութեան մէջ ինչ պաշտօն ուներն, զանազան փոփոխութեան են ենթարկւում՝ թեքւում են. օրինակ՝ նա մտաւ սենեակ: Սենեակի դուռը բաց է: Սենեակից դուրս եկաւ: Սենեակով անցաւ: Սենեակում մարդ կայ:

Գոյական անունների իւրաքանչիւր թեքւած ձևը կոչւում է հոլով:

Երբ գոյական անունը թեքում ենք բոլոր ձևերով, նշանակում է գոյական անունը հոլովում ենքն:

Կազմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ պարտէզ բառը թեքւած լինի հինգ ձևով:

ՀՈԼՈՎՆԵՐ

Անունները փոխւում ենվերջաւորութիւններով՝ հոլովով և թւով: Անւան թիւը երկու է՝ եզակի և յոգնակի. օրինակ՝ ծաղիկ-ծաղիկներ:

Անւան ձևերը կամ հոլովները եօթն են, որոնք կոչւում են՝ ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, բացառական, գործիական, ներգոյական:

1. Ուղղական հոլովն անւան ուղիղ ձևն է. Նախադասութեան մէջ ենթական գրւում է միշտ ուղղական հոլովով և պատասխանում է ո՞վ կամ ի՞նչ հարցերին. օրինակ՝ Աշակերտը գրեց (ո՞վ): Մի ծառ կտրւեց (ի՞նչ):

2. Սեռական հոլովը ցոյց է տալիս պատկանելիութիւն: Պատասխանում է ո՞ւմ կամ ի՞նչ հարցերին. օրինակ՝ Թորոսի գիրքը մաքուր է (ո՞ւմ): Սեղանի գզրոցը բաց է (ինչի՞):

3. Տրական հոլովը ցոյց է տալիս, թէ մի բան ո՞ւմ է տրւում կամ յատկացւում. պատասխանում է ո՞ւմ կամ ինչի՞ն հարցերին. օրինակ՝ րիչը տւի Թորոսին. Աթոռը մօտեցրի սեղանին(ին):

կազմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ անունները դրւած լինեն սեռական և տրական հոլովներով:

4. Հայցական հոլովը ձևով նման է ուղղականին, բայց նախադասութեան մէջ լրացում է. օրինակ՝ Հիւսնը սեղան շինեց: Մի սեղան կոտրւեց: Սեղան բառն առաջին նախադասութեան մէջ հայցական հոլովով է, որովհետև լրացում է, իսկ երկրորդ նախադասութեան մէջ՝ ուղղական հոլով, որովհետև ենթակայ է:

Կաղմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ հետևեալ անունները լինեն ուղղական և հայցական հոլովներով:

Պարտէզ, ծառ, սենեակ, պահարան, թանաքաման:

5. Բացասական Հոլովը ցոյց է տալիս, թէ մի բան մի տեղից կամ մէկից առնւած է, հեռացւած է: Բացասական հոլովը կազմւում է երբ անւան վերջում աւելացնում ենք ից վերջաւորութիւնը, օրինակ՝ Թաշկինակը գրպանից հանեց: Նա քաղաքից հեռացաւ:

Բացառական հոլովը պատասխանում է ումի՞ց, ինչի՞ց (նաև որտեղի՞ց) հարցերին:

Հետևեալ գոյական անունները, նախադասութիւնների մէջ գործածել բացառական հոլովով:

Պատ, Արշակ, գիրք, սեղան, դասարան, թուղթ:

6. Գործիական հոլովը ցոյց է տալիս այն անձը, առարկան, գործիքը, որի միջոցով կամ որով կատարւում է գործողութիւնը: Հոլովական վերջաւորու-թիւնն է ով. օրինակ՝ Ասեղով ծակեցի ձեռքս: րաբերով ուղարկեցի նամակս: Փողոցով անցան զինւորները: ործիական հոլովը պատասխանում է ումո՞վ կամ ինչո՞վ (նաև որտեղո՞վ) հարցերին:

Բոլոր ութիւն ունեցող գոյականները, գործիականում վերցնում են եամբ վերջաւորութիւնը. օրինակ՝ քաջութիւն-քաջութեամբ, բարութիւն-բարու-թեամբ և այլն:

Կազմել նախադասութիւններ, որոնց մէջ անուններ լինեն գործիական հոլովով:

7. Ներգոյական հոլովը ցոյց է տալիս այն տեղը կամ իրը, որտեղ կատար-ւում է գործողութիւնը, կամ որտեղ մի բան կայ: Հոլովական վերջաւորու-թիւնն է ում: Վառարանում կրակ կայ: Դպրոցում սովորում ենք:

Ներգոյական հոլովն ունի ուրիշ ձև ևս: Փոխանակ ասելու Վառարանում, ասում ենք վառարանի մէջ, սենեակում-սենեակի մէջ, գրքում-գրքի մէջ: Ներգոյական հոլովը պատասխանում է ո՞ւմ մէջ կամ ինչո՞ւմ (նաև որտե՞ղ) հարցերին:

Կազմել նախադասութիւններ որոնց մէջ անունները դրւած լինեն ներգոյական հոլովով:

ԱՆՒԱՆ ՅՕԴԸ

Անւան վերջում ը կամ ն տառը գրւելով՝ նրա իմաստը մասնաւորւում , անունը դառնում է աւելի որոշ: Ը և ն կոչւում են որոշիչ յօդ:

Օինակ՝ Փայտահատը ծառ կտրեց (անորոշ):

Փայտահատը ծառը կետրեց (որոշեալ):

Ն յօդը դրւում է ձայնաւորով վերջացող անւան վրայ. օրինակ՝ ձի-ձին, ձու-ձուն, կատու-կատուն:

Ը յօդը դրւում է բաղաձայնով վերջացող անունների վրայ. օրինակ՝ հաւ-հաւը, գրիչ-գրիչը, մարդ-մարդը: Եթէ յաջորդ բառն սկսւում է ձայնաւորով որոշիչ յօդը գրւում է ն. օրինակ Արմիկն օգնեց Վաչիկին:

ԳՈՅԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԱԾՈՒՈԹԻՒՆԸ

ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ (ՀՈԼՈՎՈՒՄ)

Ա ն ձ

Ուղ. ո՞վ Աշակերտը սովորում է դասը:

Սեռ. ո՞ւմ Աշակերտի գիրքը նոր է:

Տր. ո՞ւմ Աշակերտին մի գիրք տւեց ուսուցիչը:

Հայց. ո՞ւմ Աշակերտին գովում է ուսուցիչը:

Բաց. ո՞ւմից Աշակերտից ուսուցիչն ստացաւ մի գրիչ:

Գործ. ո՞ւմով Աշակերտով հպարտանում է ուսուցիչը:

Ներգ. ո՞ւմ մէջ Աշակերտի մէջ եռանդ կայ:

Անձ ցոյց տւող գոյականների ներգոյական հոլովը կազմւում է սեռական հոլովի հետ դնելով մէջ բառը:

Ի ր

Ուղ. ի՞նչ (ը) Դասարանը լուսաւոր է:

Սեռ. ի՞նչի Դասարանի պատերին նկարներ կան:

Տր. ինչի (ն) Դասարանին մօտեցաւ տեսուչը:

Հայց. ի՞նչ (ը) Ես գովում եմ մեր Դասարանը:

Բաց. ինչի՞ց Դասարանից դուրս եկաւ ուսուցիչը

Գործ. ինչո՞վ Դասարանով անցաւ մի ընկեր:

Ներգ. ինչո՞ւմ Դասարանում պարապում են աշակերտները:

ՀՈԼՈՎՈՒՄՆԵՐ

Բոլոր գոյականները միատեսակ չեն հոլովւում: Հոլովման տարբերութիւն-ներն երևան են գալիս սեռական և տրական հոլովում, իսկ միւս հոլովներում տարբերութիւններ կարող են լինել կամ չլինել:

Հոլովելու իւրաքանչիւր տեսակը կոչւում է հոլովում:

Սեռական հոլովի վերջաւորութիւնները, որոնցով որոշւում է հոլովման տեսակը, կոչւում են հոլովիչներ:

Հայերենն ունի սւթ հոլովում, ուրեմն և ութ հոլովիչներ՝ ի, ու, ան, եան, ւայ, ոջ, օր:

Ի ՀՈԼՈՎՈՒՄ

Այս հոլովման պատկանող գոյականները, սեռական հոլովում ստանում են ի վերջաւորութիւնը: Ի հոլովման են պատկանում գոյականների մեծ մասը, ինչպէս և համարեա բոլոր գոյականների յոգնակին:

Ա Ն Ձ

Եզակի Յոգնակի

Հոլով Հարցեր Հարցեր

Ուղ. ո՞վ որսորդ (ը) ո՞վքեր որսորդներ (ը)

Սեռ ո՞ւմ որսորդի ո՞ւմ որսորդների

Տր. ո՞ւմ որսորդի (ն) ո՞ւմ որսորդների (ն)

Հայց. ո՞ւմ որսորդ (ին) ո՞ւմ որսորդներ (ին)

Բաց. ումի՞ց որսորդից ումի՞ց որսորդներից

Գործ. ումո՞վ որսորդով ումո՞վ որսորդներով

Ներգ. - - - -

Հոլովել՝ զինւոր, թագաւոր, բարեկամ, բժիշկ, հիւանդ, տեսուչ, ուսուցիչ:

Ի Ր

Եզակի Յոգնակի

Հոլով Հարցեր Հարցեր

Ուղ. ի՞նչ (ը) քաղաք (ը) ինչե՞ր քաղաքներ (ը)

Սեռ ինչի՞ քաղաքի ինչերի՞ քաղաքների

Տր. ինչի՞ (ն) քաղաքի (ն) ինչերի՞ (ն) քաղաքների (ն)

Հայց. ինչ՞ (ը) քաղաք (ը) ինչե՞ր (ը) քաղաքներ (ը)

Բաց. ինչի՞ց քաղաքից ինչերի՞ց քաղաքներից

Գործ. ինչո՞վ քաղաքով ինչերո՞վ քաղաքներով

Ներգ. Ինչո՞ւմ քաղաքում ինչերո՞ւմ քաղաքներում

ՈՒ ՀՈԼՈՎՈՒՄ

Այս հոլովման պատկանող գոյականները սեռականում ունենում են ու հոլովիչը:

Ու հոլովման են պատկանում բոլոր այն գոյականները, որոնք եզակի ուղղականում վերջաւորւում են ի ձայնաւորով (բացառութեամբ թի և դի բառերի). օրինակ՝ այգի-յգու (սեռ. հոլով), որդի-որդու (սեռ. հոլով), ծերունի-ծերունու (սեռ. հոլով) և այլն:

Ա ն ձ

Եզակի Յոգնակի

Հոլով Հարցեր Հարցեր

Ուղ. ո՞վ պատանի (ն) ո՞վքեր պատանիները (ը)

Սեռ ո՞ւմ պատանու ո՞ւմ պատանիների

Տր. ո՞ւմ պատանու (ն) ո՞ւմ պատանիների (ն)

Հայց. ո՞ւմ պատանուն ո՞ւմ պատանիներին

Բաց. ումի՞ց պատանուց ումի՞ց պատանիներից

Գործ. ումո՞վ պատանով ումո՞վ պատանիներով

Ներգ. - - - -

Այս հոլովման պատկանող գոյականները սեռականում ունենում են ու հոլովիչը:

Ի ր

Եզակի Յոգնակի

Հոլով Հարցեր Հարցեր

Ուղ. ի՞նչ (ը) մատանի (ն) ինչե՞ր (ը) մատանիներ (ը)

Սեռ ինչի՞ մատանու ինչերի՞ մատանիների

Տր. ինչի՞ (ն) մատանու (ն) ինչերի՞ (ն) մատանիների (ն)

Հայց. ինչ՞ (ը) մատանի (ն) ինչե՞ր (ը) մատանիներ (ը)

Բաց. ինչի՞ց մատանուց ինչերի՞ց մատանիներից

Գործ. ինչո՞վ մատանով կամ ինչերո՞վ մատանիներով

(մատանիով)

Ներգ. ինչո՞ւմ մատանում կամ ինչերո՞ւմ մատանիներում

մատանիում

ԵԱՆ ՀՈԼՈՎՈՒՄ

Այս հոլովման են պատկանում բոլոր այն գոյականները, որոնք սեռականում ունեն եան վերջաւորութիւնը. օրինակ՝ քաջութիւն-քաջութեան, բարութիւն-բարութեան և այլն:

Այս գոյականների գործիական հոլովն ունի եամբ, երբեմն ով վերջա-ւորութիւնը:

Ի ր

Եզակի Յոգնակի

Հոլով Հարցեր Հարցեր

Ուղ. ի՞նչ (ը) պատմութիւն(ը) ինչե՞ր(ը) պատմութիւններ(ը)

Սեռ ինչի՞ պատմութեան ինչերի՞ պատմութիւնների

Տր. ինչի՞ (ն) պատմութեան(ը) ինչերի՞(ն) պատմութիւնների(ն)

Հայց. ինչ՞(ը) պատմութիւն(ը) ինչե՞ր (ը) պատմութիւններ(ը)

Բաց. ինչի՞ց պատմութիւնից ինչերի՞ց պատմութիւններից

Գործ. ինո՞վ պատմութեամբ ինչերո՞վ պատմութիւններով

(նաև պատմութիւնով)

Ներգ. ինչո՞ւմ պատմութիւնում ինչերո՞ւմ պատմութիւններում

Հոլովել՝ քաջութիւն, բարութիւն, տխրութիւն, գեղեցկութիւն, զորութիւն, լաւութիւն:

ԱՅԼԱՁԵՒ ՀՈԼՈՎՈՒՄՆԵՐ

Յիշատակւած հոլովումներին և ոչ մէկին չեն պատկանում աղջիկ և սէր գոյականները, որոնք ունեն հոլովման հետևեալ պատկերը՝

Հոլով Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

Ուղ. սէր(ը) Չ աղջիկ(ը) աղջիկներ(ը)

Սեռ. սիրոյ Ո աղջկայ աղջիկների

Տր. սիրուն Ւ աղջկայ (աղջկան) աղջիկների(ն)

Հայց. սէր(ը) Ն աղջիկ (աղջկան) աղջիկներ(ը)

Բաց. սիրուց Ի աղջկանից աղջիկներից

Գործ. սիրով աղջկանով աղջիկներով

Ներգ. - - -

Յոյս և սուգ բառերը սեռականում լինում են սէր բառի նման, բայց աւելի ենթրկւում են ի հոլովմանը:

ՅԱՐԱԴԻՐ ԳՈՅԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈԻՄ

Յարադիր անունների հոլովման ժամանակ փոխւում է երկրորդ յարադրւող բառը. օրինակ՝

Ուղ. նիստ ու կացը տուն ու տեղ

Ուղ. նիստ ու կաց(ը) տուն ու տեղ(ը)

Սեռ. նիստ սւ կացի տուն ու տեղի

Տր. նիստ ու կացի(ն) տուն ու տեղի(ն)

Հայց. նիստ ու կաց(ը) տուն ու տեղ(ը)

Բաց. նիստ ու կացից) տուն ու տեղից

Գործ. նիստ ու կացով տուն ու տեղով

Ներգ. նիստ ու կացում տուն ու տեղում

Մի քանի դէպքերում յարադիրներից առաջինը հոլովւում է մինչև տրականը. օրինակ՝

Մայրու աղջիկ մօր ու աղջկայ մօր ու աղջկանից և այլն

ԱԾԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԱԾՈՒԹԻՒՆԸ ԳՈՅԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԵՏ

Ածականները գոյականների հետ գործածւելիս չեն հոլովւում, մնում են անփոփոխ, օրինակ՝

Հոլով Ե զ ա կ ի Յ ո ն ա կ ի

Ուղ. մեծ տերակ(ը) մեծ տեակներ(ը)ը

Սեռ. մեծ տետրակի մեծ տետրակների

Տր. մեծ տետրակի(ն) մեծ տետրակներին

Հայց. մեծ տետրակ(ը) մեծ տետրակներ(ը)

Բաց. մեծ տետրակից մեծ տետրակներից

Գործ. մեծ տետրակով մեծ տետրակներով

Ներգ. մեծ տետրակում մեծ տետրակներում

Ածականները գոյականաբար գօրծածւելիս հոլովւում են (մեծ մասամբ որօշեալ առումով) պատկանելով ի հոլովման. օրինակ՝

Հոլով Ե զ ա կ ի Յ ո գ ն ա կ ի

Ուղ. աղքատը լաւը աղքատները լաւերը

Սեռ. աղքատի լաւի աղքատների լաւերի

Տր. աղքատին լաւին ազքատներին լաւերին

Հայց. աղքատին լաւին աղքատներին լաւերին

Բաց. աղքատից լաւից աղքատներից լաւերից

Գործ. աղքատով լաւով աղքքտներով լաւերով

Ներգ. աղքատի մէջ լաւի մէջ աղքատների մէջ լաւերում

ԹՒԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀՈԼՈՎՈՒՄ

Թւականները գոյականների հետ գործածելիս չեն հոլովւում. օրինակ՝

Ուղ. երեք մարդ հինգերորդ մարդը

Սեռ. երեք մարդու հինգերորդ մարդու

Տր. երեք մարդու(ն) հինգերորդ մարդու(ն)

Հայց երեք մարդ հինգերորդ մարդուն.

Բաց. երեք մարդուց հինգերորդ մարդուց

Գործ. երեք մարդով հինգերորդ մարդով

Ներգ.

Առանձին գոյականաբար թւականները հոլովւում են Ի հոլովմամբ՝

Ուղ. քսանը քսաներորդը

Սեռ. քսանի քսաներորդի

Տր. քսանին քսաներորդին

Հայց. քսանի քսաներորդը

Բաց. քսանից քսաներորդից

Գործ. քսանով քսաներորդով

Ներգ. քսանում քսաներորդում

Երկու թւականը հոլովւում է հետևեալ կերպով՝

Ուղղ. երկուսը

Սեռ. երկսի, երկուսի

Տր. երկսին, երկուսին

Հայց. երկուսը, երկսին, երկուսին

Բաց. երկսից, երկուսից

Գործ. երկսով, երկուսով

Ներգ. երկսում, երկուսում

ԴԵՐԲԱՅ

Վերջանում է լ բաղաձայնով, որից առաջ ընկնում է ա, ե, ի ձայնաւորներից մէկը, որոնք կոչւում են լծորդ:

Անորոշ դերբայը բայանուն է և հոլովւում է, ենթարկւելով ու հոլովման (գնալ, գնալու, գնալուց, գնալով, գնալում):

Իլ վերջաւորութեան տեղ սովորաբար գործ է ածւում ել՝ աշխատիլ, խօսիլ, ծաղկիլ - աշխատել, խօսել, ծաղկել:

Ուստի բայի մասին խօսելիս միշտ գործ է ածւում նրա անորոշ դերբայը:

ԱՆԿԱՏԱՐ ԴԵՐԲԱՅ. - Անկատար դերբայը ցոյց է տալիս ընթացքի մէջ գտնւող գործողութեան կամ եղելութեան գաղափարը՝ օրինակ՝ գրում, կարդում, նկարում, կարում և այլն:

Անկատար դերբայը առանձին և անկախ չի գործ ածւում, այլ օժանդակ բայի հետ (եմ, ես, է, ենք, էք, են) միասին կազմում է ստորոգեալ. օրինակ՝ նա գրում է դասը: Հայկը կարդում է գիրքը:

Անկատար դերբայի վերջաւորութիւնն է՝ ում, և իս (սովորաբար ասւում է լիս) օրինակ՝ խաղոմ, գրում, տեսնելիս, կարդալիս:

ԱՊԱՌՆԻ ԴԵՐԲԱՅ. - Ապառնի դերբայը բայիմաստի հետ ցոյց է տալիս կատարելիք գործողութեան կամ եղելութեան դեռ նոր կատարելու դիտաւորութիւնը: Ապառնի դերբայը երկու վերջաւորութիւն ունի ու և իք (առահասարակ ասւում է լու լիք). օրինակ՝

գրելու-գրելիք, կարդալու-կարդալիք, խմելու-խմելիք և այլն:

ԱՆՑԵԱԼ ԴԵՐԲԱՅ. - Անցեալ դերբայը բայական իմաստի հետ ցոյց է տալիս և եղելութեան կատարւած վերջացած լինելը: Ունի երկու վերջաւորութիւն. վաղակատար՝ ել, յարակատար՝ ած. օրինակ՝ գնացել, գնացած, նստել, նստած: Երկու ձևն ևս եմ օժանդակ բայի հետ կազմում են սահմանական եղանակի 1. Վաղակատար ներկայ կամ լոկ Վաղակատար և 2. Վաղակատար անցեալ. ապա 1. Յարակատար ներկայ կամ լոկ յարակատար և 2. Յարակատար անցեալ ժամանակները:

ԵՆԹԱԿԱՅԱԿԱՆ ԴԵՐԲԱՅ. - Ենթակայական դերբայը բայի իմաստի հետ ցոյց է տալիս անող կամ եղող լինելու գաղափար: Վերջաւորութիւնն է ող. օրինակ՝ գնացող, կարդացող, խօսող:

ՎԱՐԺՈՒԹԻՒՆ. – Խոնարհել հետևյալ բայերը բոլոր եղանակներով և ժամանակներով՝

1. վազել, նկարել, գովել, կապել, կանչել, ազատել

2. խաղալ, հաւատալ, զգալ, մնալ, գոռալ, յուսալ

3. գիտենալ, մօտենալ, ուրախանալ, նեղանալ, բարկանալ

ԲԱՅԻ ԽՈՆԱՐՀՈՒՄԸ

Բայի փոփոխումներն եղանակով, ժամանակով, թւով և դէմքով՝ կոչւում է խոնարհումն: Մի բայ խոնարհել, նշանակում է ասել այն բոլոր ձևերը, որ կարող է ունենայ բայը: Բայի ձևերը ցոյց են տալիս՝ դէմք, թիւ, եղանակ, ժամանակ և դերբայ:

Խոնարհման ձևերը իրենց կազմութեան նայելով բաժանւում են երկու տեսակի՝ պարզ ժամանակներ և բաղադրեալ ժամանակներ:

Պարզ ժամանակները կազմւած են միայն մի բայից. օրինակ՝ կարդացի, կարդացիր, կարդաց. գրեմ, գրես, գրէ:

Բաղադրեալ ժամանակները կազմւում են մէկից աւելի բառերից և այդպիսիներն իրարից անջատ են գրւում. օրինակ՝ կարդում եմ, կը կարդամ, պիտե կարդամ, կարդացել եմ, կարդացած եմ և այլն:

Պարզ ժամանակներն են՝

1. Սահմանական եղանակի անցեալ կատարեալը

2. Ըղձական եղանակի ապառնի և անցեալ ժամանակները

3. Հրամայական եղանակը որ ունի միայն մի ձև:

4. Դերբայները:

Միւս բոլոր եղանակները և ժամանակները բաղադրեալ են:

ՕԺԱՆԴԱԿ ԿԱՄ ԷԱԿԱՆ ԲԱՅԵՐԻ ԽՈՆԱՐՀՈՒՄԸ

Եմ և լինել բայերը նախադասութեան մէջ կրկնակի պաշտօն են կատարում. նրանք երբեմն ստորոգեալ են, երբ առարկայի էութիւնն են յայտնում. այդ պատճառով էլ կոչւում են էական բայեր. օրինակ՝ ո՞վ է - Ես եմ, դու ես, նա է, նա կը լինի, նրանք կը լինեն: Երբեմն էլ էական բայերը ենթական և բայ ստորոգեալը միմեանց կապակցում են, կամ օգնում են միւս բայերը խոնարհելու, ուստի կոչւում են օժանդակ բայեր, այսինքն օգնող բայեր:

Նախքան ընդհանուր բայերի խոնարհման անցնելը անհրաժեշտ է իմանալ օժանդակ բայերի խոնարհումը, որովհետև միւսներից աւելի գործածական են, բացի դրանից միւս բայերի խոնարհման մէջ էլ դեր են կատարում:

ԼԻՆԵԼ ԲԱՅԻ ԽՈՆԱՐՀՈՒՄԸ

ՍԱՀՄԱՆԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ՆԵՐԿԱՅ ԱՆՑԵԱԼ ԱՆԿԱՏԱՐ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

լինում եմ լինում ենք լինում էի լինում էինք

գրում ես լինում էք լինում էիր լինում էիք

գրում է լինում են լինում էր լինում էին

ԱՊԱՌՆԻ ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

լինելու եմ լինելու ենք լինելու էի լինելու էինք

լինելու ես լինելու էք լինելու էիր լինելու էիք

լինելու է լինելու են լինելու էր լինելու էին

ՎԱՂԱԿԱՏԱՐ ՎԱՂԱԿԱՏԱՐ ԱՆՑԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

եղել եմ եղել ենք եղել էի եղել էինք

եղել ես եղել էք եղել էիր եղել էիք

եղել է եղել են եղել էր եղել էին

ՅԱՐԱԿԱՏԱՐ ՅԱՐԱԿԱՏԱՐ ԱՆՑԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

եղած եմ եղած ենք եղած էի եղած էինք

եղած ես եղած էք եղած էիր եղած էիք

եղած է եղած են եղած էր եղած էին

ԱՆՑԵԱԼ ԿԱՏԱՐԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի

եղայ եղանք

եղար եղաք

եղաւ եղան

ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

(Ունի միայն երկրորդ դէմք)

Եզակի Յոգնակի

եղիր եղէք

ԸՂՁԱԿԱՆ (ՍՏՈՐԱԴԱՍԱԿԱՆ) ԵՂԱՆԱԿ

ԱՊԱՌՆԻ ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

լինեմ լինենք լինէի լինէինք

լինես լինէք լինէիր լինէիք

լինէ (ի) լինեն լինէր լինէին

ԵՆԹԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ԱՊԱՌՆԻ ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

կը լինեմ կը լինենք կը լինէի կը լինէինք

կը լինես կը լինէք կը լինէիր կը լինէիք

կը լինէ (ի) կը լինեն կը լինէր կը լինէին

ՀԱՐԿԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ԱՊԱՌՆԻ ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

Եզակի Յոգնակի Եզակի Յոգնակի

պիտի լինեմ պիտի լինենք պիտի լինէի պիտի լինէինք

պիտի լինես պիտի լինէք պիտի լինէիր պիտի լինէիք

պիտի լինէ (ի) պիտի լինեն պիտի լինէր պիտի լինէին

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ

Անորոշ՝ լինել

Աանկատար՝ լինում, լինելիս

Ապառնի՝ լինելու, լինելիք

Անցեալ՝ եղել, եղած

Ենթակայական՝ լինող, եղող:

ԵԼ, ԱԼ ԵՆԱԼ, ԱՆԱԼ ՎԵՐՋԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂ

ԲԱՅԵՐԻ ԽՈՆԱՐՀՈՒՄԸ

ԸՆԴԱՀԱՆՈՒՐ ՊԱԿՏԵՐ

Ա. Խոնարհում Բ. Խոնարհում Գ. Խոնարհում Դ. Խոնարհում

ՍԱՀՄԱՆԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

Ներկայ

գրել կարդալ մօտենալ բարկանալ

գրում եմ կարդում եմ մօտենում եմ բարկանում եմ

գրում ես կարդում ես մօտենում ես բարկանում ես

գրում է կարդում է մօտենում է բարկանում է

գրում ենք կարդում ենք մօտենում ենք բարկանում ենք

գրում էք կարդում էք մօտենում էք բարկանում էք

գրում են կարդում են մօտենում են բարկանում են

ԱՆՑԵԱԼ ԱՆԿԱՏԱՐ

գրում էի կարդում էի մօտենում էի բարկանում էի

գրում էիր կարդում էիր մօտենում էիր բարկանում էիր

գրում էր կարդում էր մօտենում էր բարկանում էր

գրում էինք կարդում էինք մօտենում էինք բարկանում էինք

գրում էիք կարդում էիք մօտենում էիք բարկանում էիք

գրում էին կարդում էին մօտենում էին բարկանում էին

ԱՊԱՌՆԻ

գրելու եմ կարդալու եմ մօտենալու եմ բարկանալու եմ

գրելու ես կարդալու ես մօտենալու ես բարկանալու ես

գրելու է կարդալու է մօտենալու է բարկանալու է

գրելու ենք կարդալու ենք մօտենալու ենք բարկանալու ենք

գրելու էք կարդալու էք մօտենալու էք բարկանալու էք

գրելու են կարդալու են մօտենալու են բարկանալու են

ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

գրելու էի կարդալու էի մօտենալու էի բարկանալու էի

գրելու էիր կարդալու էիր մօտենալու էիր բարկանալու էիր

գրելու էր կարդալու էր մօտենալու էր բարկանալու էր

գրելու էինք կարդալու էինք մօտենալու էինք բարկանալու էինք

գրելու էիք կարդալու էիք մօտենալու էիք բարկանալու էիք

գրելու էին կարդալու էին մօտենալու էին բարկանալու էին

ՎԱՂԱԿԱՏԱՐ

գրել եմ կարդացել եմ մօտեցել եմ բարկացել եմ

գրել ես կարդացել ես մօտեցել ես բարկացել ես

գրել է կարդացել է մօտեցել է բարկացել է

գրել ենք կարդացել ենք մօտեցել ենք բարկացել ենք

գրել էք կարդացել էք մօտեցել էք բարկացել էք

գրել են կարդացել են մօտեցել են բարկացել են

ՎԱՂԱԿԱՏԱՐ ԱՆՑԵԱԼ

գրել էի կարդացել էի մօտեցել էի բարկացել էի

գրել էիր կարդացել էիր մօտեցել էիր բարկացել էիր

գրել էին կարդացել էին մօտեցել էին բարկացել էին

գրել էինք կարդացել էինք մօտեցել էինք բարկացել էինք

գրել էիք կարդացել էիք մօտեցել էիք բարկացել էիք

գրել էին կարդացել էին մօտեցել էին բարկացել էին

ՅԱՐԱԿԱՏԱՐ

գրած եմ կարդացած եմ մօտեցած եմ բարկացած եմ

գրած ես կարդացած ես մօտեցած ես բարկացած ես

գրած է կարդացած է մօտեցած է բարկացած է

գրած ենք կարդացած ենք մօտեցած ենք բարկացած ենք

գրած էք կարդացած էք մօտեցած էք բարկացած էք

գրած են կարդացած են մօտեցած են բարկացած են

ՅԱՐԱԿԱՏԱՐ ԱՆՑԵԱԼ

գրած էի գրած էի մօտեցած էի բարկացած էի

գրած էիր գրած էիր մօտեցած էիր բարկացած էիր

գրած էր գրած էր մօտեցած էր բարկացած էր

գրած էինք գրած էինք մօտեցած էինք բարկացած էինք

գրած էիք գրած էիք մօտեցած էիք բարկացած էիք

գրած էին գրած էին մօտեցած էին բարկացած էին

ԱՆՑԵԱԼ ԿԱՏԱՐԵԱԼ

գրեցի կարդացի մօտեցայ բարկացայ

գրեցիր կարդացիր մօտեցար բարկացար

գրեց կարդաց մօտեցաւ բարկացաւ

գրեցինք կարդացինք մօտեցանք բարկացանք

գրեցիք կարդացիք մօտեցաք բարկացաք

գրեցին կարդացին մօտեցան բարկացան

ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆ

գրի´ր կարդա´ մօտեցի´ր բարկացի´ր

գրեցէ´ք կարդացէ´ք մօտեցէ´ք բարկացէ´ք

ԱՐԳԵԼԱԿԱՆ

մի´ գրիր մի´ կարդայ մի´ մօտենայ (ր) մի´ բարկանայ (ր)

մի´ գրէք մի´ կարդաք մի´ մօտենաք մի´ բարկանաք

ԸՂՁԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ԱՊԱՌՆԻ

գրեմ կարդամ մօտենամ բարկանամ

գրես կարդաս մօտենաս բարկանաս

գրէ կարդայ մօտենայ բարկանայ

գրենք կարդանք մօտենանք բարկանանք

գրէք կարդաք մօտենաք բարկանաք

գրեն կարդան մօտենան բարկանան

ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

գրէի կարդայի մօտենայի բարկանայի

գրէիր կարդայիր մօտենայիր բարկանայիր

գրէր կարդար մօտենար բարկանար

գրէինք կարդայինք մօտենայինք բարկանայինք

գրէիք կարդայիք մօտենայիք բարկանայիք

գրէին կարդային մօտենային բարկանային

ԵՆԹԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ԱՊԱՌՆԻ

կը գրեմ կը կարդամ կը մօտենամ կը բարկանամ

կը գրես կը կարդաս կը մօտենաս կը բարկանաս

կը գրէ կը կարդայ կը մօտենայ կը բարկանայ

կը գրենք կը կարդանք կը մօտենանք կը բարկանանք

կը գրէք կը կարդաք կը մօտենաք կը բարկանաք

կը գրեն կը կարդան կը մօտենան կը բարկանան

ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

պիտի գրէի պիտի կարդայի պիտի մօտենայի պիտի բարկանայի

պիտի գրէիր պիտի կարդայիր պիտի մօտենայիր պիտի բարկանայիր

պիտի գրէր պիտի կարդար պիտի մօտենար պիտի բարկանար

պիտի գրէինք պիտի կարդայինք պիտի մօտենայինք պիտի բարկանայինք

պիտի գրէիք պիտի կարդայիք պիտի մօտենայիք պիտի բարկանայիք

պիտի գրէին պիտի կարդային պիտի մօտենային պիտի բարկանային

ՀԱՐԿԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

ԱՊԱՌՆԻ

պիտի գրեմ պիտի կարդամ պիտի մօտենամ պիտի բարկանամ

պիտի գրես պիտի կարդաս պիտի մօտենալ պիտի բարկանաս

պիտի գրէ պիտի կարդայ պիտի մօտենայ պիտի բարկանայ

պիտի գրենք պիտի կարդանք պիտի մօտենանք պիտի բարկանանք

պիտի գրէք պիտի կարդաք պիտի մօտենաք պիտի բարկանաք

պիտե գրեն պիտի կարդան պիտի մօտենան պիտի բարկանան

ԱՊԱՌՆԻ ԱՆՑԵԱԼ

պիտի գրէի պիտի կարդայի պիտի մօտենայի պիտի բարկանայի

պիտի գրէիր պիտի կարդայիր պիտի մօտենայիր պիտի բարկանայիր

պիտի գրէր պիտի կարդար պիտի մօտենար պիտի բարկանար

պիտի գրէինք պիտի կարդայինք պիտի մօտենայինք պիտի բարկանայինք

պիտի գրէիք պիտի կարդայիք պիտի մօտենայիք պիտի բարկանայիք

պիտի գրէին պիտի կարդային պիտի մօտենային պիտի բարկանային

ԲԱՑԱՍԱԿԱՆ ՁԵՒԵՐԻ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ

Ոչ, չը, մի՝ բառերը դրւելով բայի վրայ՝ բացի ցոյց տւած դրական եղելութիւնը բացասում են, այսինքն հերքում, մերժում են. օրինակ՝

Դրական Բացասական

ասաց չասաց

ասում է ոչ ասում է

խօսում է ոչ խոսում է

գնացէ´ք մի´ գնաք

Ոչ առանձին գործածութեամբ կարող է դրւել բոլոր ձևերի վրայ. մի դրւում է միայն հրամայականի վրայ, իսկ չը՝ մնացած ձևերի վրայ:

Բացասականի համար առանձին կազմութիւն ունեն միայն հրաամայական և ենթադրական եղանակները:

Հրամայական եղանակի բացասականը, որ կոչւում է արգելական, կազմւում է մի´ մակբայով: Վերջաւորութիւններն են՝ եզակի 2-րդ դէմքի համար ր, իսկ յոգնակի 2-րդ դէմքի համար ք: Երկու վերջաւորութիւններն ևս դրւում են լծորդի վրայ: Ե լծորդը եզակիում սովորաբար դառնում է ի. իսկ ի լծորդը կարող է ե-ի փոխւել. օրինակ՝

մի´ կարդար-մի´ կարդաք

մի´ գրիր (գրեր)- մի´ գրէք

մի´ խօսիր (խօսէր)-մի´ խօսէք

Եզակի ր վերջաւորութիւնը սովորաբար փոխւում է լ տառի, որ և խօսակցական լեզւի մէջ յաճախ դուրս է ընկնում: Ե լծորդը այս դէպքում միշտ ի լծորդի է փոխւում ինչպէս՝

մի´ կարդալ-մի´ կարդա(յ) մի´ գրիլ-մի´ գրի:

Ենթադրական եզակի բացասականը կազմւում է եմ օժանդակով և անորոշ դերբայով: Բացասական չ մակբայը դրւում է եմ բայի վրայ, որ սովորաբար դերբայից առաջ է ընկնում: Եզակի 3-րդ դէմքը միշտ չի ձևն ունի: Դերբայի ե լծորդը միշտ փոխւում է ի ձայնաւորի. օրինակ՝

Ապառնի Ապառնի-անցեալ

չեմ գնալ չեմ գրիլ չէի գնալ չէի գրիլ

չես գնալ չես գրիլ չէիր գնալ չէիր գրիլ

չի գնալ չի գրիլ չէր գնալ չէր գրիլ

չենք գնալ չենք գրիլ չէինք գնալ չէինք գրիլ

չէք գնալ չէք գրիլ չէիք գնալ չէիք գրիլ

չեն գնալ չեն գրիլ չէին գնալ չէին գրիլ

Անորոշ դերբայի լ վերջաւորութիւնը խօսակցական երբեմն և գրական լեզւի մէջ յաճախ դուրս է ընկնում. օրինակ՝

չեմ գրի չեմ գնայ

Բաղադրեալ ժամանակների մէջ չը բացասականը գրւում է եմ օժանկակի վրայ, որ սովորաբար դերբայից առաջ է լինում. օրինակ՝ չեմ ասում, չես ասում, չէի ասում, չեմ ասել, չեմ ասելու և այլն: Ասած չեմ լինում, ասած չեն լինում և այլն:

ԲԱՑԱՍԱԿԱՆ ԲԱՅԵՐԻ ԽՈՆԱՐՀՄԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՊԱՏԿԵՐ

ՍԱՀՄԱՆԱԿԱՆ

Ներկայ Անկատ.-անց Ապառնի Ապառնի-անց.

չեմ գրում չէի գրում չեմ գրելու չէի գրելու

չես գրում չէիր գրում չես գրելու չէիր գրելու

չի գրում չէր գրում չիր գրելու չէր գրելու

չենք գրում չէինք գրում չենք գրելու չէինք գրելու

չէք գրում չէիք գրում չէք գրելու չէիք գրելու

չեն գրում չէին գրում չեն գրելու չէին գրելու

Վաղակատար վաղ.-անց. Յարակատար Յար.-անց Անց.-Կատ.

չեմ գրել չէի գրել չեմ գրած չէի գրած չգրեցի

չես գրել չէիր գրել չես գրած չէիր գրած չգրեցիր

չի գրել չէր գրել չի գրած չէր գրած չգրեց

չենք գրել չէինք գրել չենք գրած չէինք գրած չգրեցինք

չէք գրել չէիք գրել չէք գրած չէիք գրած չգրեցիք

չեն գրել չէին գրել չեն գրած չէին գրած չգրեցին

ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆ ԿԱՄ ԱՐԳԵԼԱԿԱՆ

մի´ գրիր (գրեր) կարդա´ մի´ մօտեցիր մի´ բարկացիր

մի/գրէք մի´ կարդացէք մի´ մօտեցէք մի´ բարկացէք

ԸՂՁԱԿԱՆ ԿԱՄ ՍՏՈՐԱԴԱՍԱԿԱՆ

Ապառնի Ապառ.-անց. Ապառնի Ապառնի-անց.

չգրեմ չգրէի չեմ գրիլ (գրի) չէի գրիլ

չգրես չգրէիր չել գրիլ չէիր գրիլ

չգրէ չգրէր չի գրիլ չէր գրիլ

չգրենք չգրէինք չեն գրիլ չէինք գրիլ

չգրէք չգրէիք չէք գրիլ չէիք գրիլ

չգրեն չգրէին չեն գրիլ չէին գրիլ

ՀԱՐԿԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿ

Ապառնի Ապառնի անցեալ

չպիտի գրեմ չպիտի գրէի

չպիտի գրես չպիտի գրէի‎

չպիտի գրի (է) չպիտի գրէր

չպիտի գրենք չպիտի գրէինք

չպիտի գրէք չպիտի գրէիք

չպիտի գրեն չպիտի գրէին

Հարկադրական եղանակն ունի և այս ձևը՝ պիտի չգրեմ, պիտի չգրես, պիտի չգրէ, պիտի չգրենք և այլն:

Խոնարհել բացասական ձևով հետևեալ բայերը – նկարել, բերել, հիանալ, մոռանալ, յիշել, մնալ, խնդալ:

ԱՆԿԱՆՈՆ ԲԱՅԵՐ

Անկանոն կոչւում են այն բայերը, որոնք համապատասխան խոնարհման ձևերից որևէ տեղում որևէ ձևով շեղւում են:

Շեղումը կատարւում է մեծ մասամբ հրամայական եղանակում և սահմանա-կան եղանակի անցեալ կատարեալ ժամանակում: Անկանոն բայերի վաղակատար և յարկատար դերբայները, երբեմն նաև ենթակայական դերբայը, նոյնպէս շեղւում են կանոնաւոր ձևերից:

Տալ, գալ, լալ բայերի սահմանական ներկան և անցեալ անկատարը նոյն-պէս կազմւում են անկանոն, քանի որ դրանց անկատար դերբայը, ում վեր-ւորութեան փոխարէն ունի իս վերջաւորութիւն՝ տալիս, գալիս, լալիս:

ՄԻ ՔԱՆԻ ԱՆԿԱՆՈՆ ԲԱՅԵՐԻ ԽՈՆԱՐՀՈՒՄԸ

ՏԱԼ

ԴԵՐԱՅՆԵՐ. ամորոշ՝ տալ, անկատար՝ տալիս, ապառնի՝ տալու, վաղակա-տար՝ տւել, յարակատար՝ տւած, ենթակայական՝ տւող

ՍԱՀՄԱՆԱԿԱՆ. ներկայ՝ տալիս եմ, տալիս ես, տալիս է, տալիս ենք, տալիս էք, տալիս են:

Անցեալ անկատար՝ տալիս էի, տալիս էիր, տալիս էր, տալիս էինք, տալիս էիք, տալիս էին:

Վաղակատար՝ տւել եմ, տւել ես, տւել է, տւել ենք, տւել էք, տւել են:

Վաղակատար անցեալ՝ տւել էի, տւել էիր, տւել էր, տւել էինք, տւել էիք, տւել էին:

Յարակատար՝ տւած եմ, տւած ես, տւած է, տւած ենք, տւած էր, տւած են:

Յարակատար անցեալ՝ տւած էի, տւած էիր, տւած էր, տւած էինք, տւած էիք, տւած էին:

Անցեալ կատարեալ՝ տւեցի, տւեցիր, տւեց, տւեցին, տւեցիք, տւեցին:

Հրամայական եղանակ՝ տո¯ւր – տւէ´ք, մի´ տուր – մի´ տւէք (մի´ տաք հնացած ձևն է):

Մնացած բոլոր եղանակներն ու ժամանակները կանոնաւոր են:

Կրաւորական կերպ՝ տրւել, տրւում, տրւելու, տրւած, տրւեցի, տրւի´ր և այլն:

ԳԱԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – անորոշ՝ գալ, անկատար՝ գալիս, ապառնի՝ գալու, վաղակատար՝ եկել, յարակատար՝ եկած, ենթակայական՝ եկող:

ՍԱՀՄԱՆԱԿԱՆ. – ներկայ՝ գալիս եմ, գալիս ես, գալիս է, գալիս ենք, գալիս էք, գալիս են:

Անցեալ անկատար՝ գալիս էի, գալիս էիր, գալիս էր, գալիս էինք, գալիս էիք, գալիս էին:

Վաղակատար՝ եկել եմ, եկել ես, եկել է, եկել ենք, եկել էք, եկել են

Վաղ. անց.՝ եկել էի, եկել էիր, եկել էր, եկել էինք, եկել էիք, եկել էին:

Յարակատար՝ եկած եմ, եկած ես, եկած է, եկած ենք, եկած էք, եկած են:

Յար. անց.՝ եկած էի, եկած էիր, եկած էր, եկած էինք, եկած էիք, եկած էին:

Անց. կատ.՝ եկայ, եկար, եկաւ, եկանք, եկաք, եկան:

Հրամ. եղանակ՝ ե´կ (նաև արի´), եկէ´ք, մի´ գար, մի´ գաք:

Միւս եղանակներն ու ժամանակները կանոնաւոր են:

ԼԱԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – Անորոոշ՝ լալ, անկատար՝ լալիս, ապառնի՝ լալու, վաղակա-տար՝ լացել, յարակատար՝ լացած, ենթակայական՝ լացող:

ՍԱՀՄԱՆԱԿԱՆ. – Ներկայ՝ լալիս եմ, լալիս ես, լալիս է, լալիս ենք, լալիս էք, լալիս են:

Անց. անկ.՝ լալիս էի, լալիս էիր և այլն:

Վաղակատար՝ լացել եմ, լացել ես ևայլն

Վաղ. անց.՝ լացել էի, լացել էիր և այլն:

Յարակատար՝ լացած եմ, լացած ես և այլն:

Յար. անց.՝ լացած էի, լացած էիր և այլն:

Անց. կատարեալ՝ լացի, լացիր, լացեց, լացինք, լացիք, լացին (նաև՝ լացեցի, լացեցիր, լացեց, լացեցինք, լացեցիք, լացեցին):

Հրամ. եղանակ՝ լա´ց, լացէ´ք, մի´ լաց – մի´ լացէք (նաև՝ մի´ լար):

Միւս եղանակներն ու ժամանակները կանոնաւոր են:

Լալ բայը խոնարհւում է նաև լինել բայի օժանդակութեամբ, օրինակ՝

Լաց եմ լինում, լաց ես լինում և այլն:

Լաց ես լինելու, լացե ես եղած, լաց եղար, լաց եղիր, լաց լինեմ, լաց կը լինեմ, լաց պիտի լինեմ: Ապա՝ լաց չեմ լինում, լաց չեմ եղել, լաց մի´ լինիր, լաց չեմ լինի և այլն:

ԼԻՆԵԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – Անորոշ՝ լինել, անկատար՝ լինում, ապառնի՝ լինելու, վաղա-կատար՝ եղել, յարակատար՝ եղած, ենթակայական՝ եղող, կամ լինող:

ՍԱՀՄ. – Ներկայ, անցեալ, անկատար, ապառնի, ապառնի անցեալ ժամա-նակները կանոնաւոր են:

Վաղակատար՝ եղել եմ, եղել ես և այլն:

Վաղ. անց.՝ եղել էի, եղել էիր և այլն:

Յարակատար՝ եղած եմ, եղած ես, և այլն:

Յար. անց.՝ եղած էի, եղած էիր և այլն

Անց. կատարեալ՝ եղայ, եղար, եղաւ, եղանք, եղաք, եղան:

Հրամ. եղանակ՝ եղի´ր – եղէ´ք:

Մի´ լինիր – մի´ լինիք:

ԸՂՁԱԿԱՆ. – Ապառնի՝ լինեմ, լինես, լինի, լինենք, լինէք, լինեն:

Ապառ. անց. լինէի, լինէիր, լինէր, լինէինք, լինէիք, լինէին:

Միւս եղանակներըն ըղձականի նման կանոնաւոր են:

ՈՒՏԵԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – Անորոշ՝ ուտել, անկատար՝ ուտում, ապառնի՝ ուտելու, վաղակատար՝ կերել, յարակատար՝ կերծ, ենթակայական՝ ուտող:

ՍԱՀՄ. – Ներկայ, անց. անկատար, ապառնի, ապառնի անց. ժամանակները կանոնաւոր են:

Վաղակատար՝ կերել եմ, կերել ես և այլն:

Վաղ. անց.՝ կերել էի, կերել էիր և այլն:

Յարակատար՝ կերած եմ, կերած ես և այլն:

Յար. անց. կերծ էի, կերած էիր և այլն.

Անց. Կատարել՝ կերայ, կերար, կերաւ, կերանք, կերաք, կերան:

Հրամայական՝ կե´ր – կերէք (մի´ կեր – մի´կերէք).

մի´ ուտիր – մի´ ուտէք

Միւս եղանակները կանոնաւոր են:

Կրաւորական կերպ՝ կերւել (նաև´ ուտւել):

ԱՆԵԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – Անորոշ՝ անել, անկատար՝ անում, ապառնի՝ անելու, վաղակատար՝ արել, յարակատար՝ արած, ենթակայական՝ անող:

ՍԱՀՄ. – Վաղակատար՝ արել եմ, արել ես և այլն:

Վաղ. անց.՝ արել էի, արել էիր և այլն:

Յարակատար՝ արած եմ, արած ես և այլն:

Յար. անց.՝ արած էի, արած էիր և այլն.

Անց. կատարեալ՝ արի, արիր, արաւ (նաև՝ արեց), արինք, արիք, արին (նաև կանոնաւոր՝ արեցի, արեցիր, արեցիր և այլն:

Հրամայական՝ արա´ - արէք, մի´ անիր, մի´ արէք:

Կրաւորական կերպ՝ արւել:

ԴՆԵԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – Անորոշ՝ դնել, անկատար՝ դնում, ապառնի՝ դնելու, վաղակատար՝ դրել, յարակատար՝ դրած, ենթակայական՝ դնող (դրող):

ՍԱՀՄ. – Վաղակատար՝ դրել եմ, դրել ես և այլն:

Վաղ. անց.՝ դրել էի, դրել էիր և այլն:

Յարակատար՝ դրած եմ, դրած ես և այլն:

Յար. անց.՝ դրած էի, դգրած էիր և այլն.

Անց. կատարեալ՝ դրեցի, դրեցիր, դրեց, դրեցինք, դրեցիք, դրեցին, (նաև դրի, դրիր , դրաւ կամ դրեց, դրինք, դրիք, դրին):

Հրամայական՝ դի´ր - դրէ´ք մի´ դնիր-մի´ դնէք:

Միւս ձևերը կանոնաւոր են:

Կրաւորական կերպ՝ դրւել.

ՏԱՆԵԼ

ԴԵՐԲԱՅՆԵՐ. – Անորոշ՝ տանել, անկատար՝ տանում, ապառնի՝ տանելու, վաղակատար՝ տարել, յարակատար՝ տարած, ենթակայական՝ տանող:

ՍԱՀՄ. – Վաղակատար՝ տարել եմ, տարել ես և այլն:

Վաղ. անց.՝ տարել էի, տարել էիր և այլն:

Յարակատար՝ տարած եմ, տարած ես և այլն:

Յար. անց.՝ տարած էի, տարած էիր և այլն.

Անց. կատարեալ՝ տաայ, տարար, տարաւ, տարանք, տարաք, տարան:

Հրամայական՝ տա´ր – տարէ´ք, մի´ տանիր – մի´ տանէք:

Միւս ձևերը կանոնաւոր են:

Կրաւորական կերպ՝ տարւել:

ՇԱՐԱՀԻՒՍՈՒԹԻՒՆ

Շարահիւսութիւնը քերականութեան այն մասն է, որ սովորեցնում է, թէ ինչպիսի՞ մասերից է և ինչպէ՞ս է կազմւում խօսքը կամ նախադասութիւնը:

Խօսքերի տեսակները.- Խօսքերը լինում են՝ համառօտ և ընդարձակ:

Համառօտ խօսքերը կազմւած են միմիայն ենթակայից և բայ-ստորոգեալից. օր.՝ Տիգրանը գնաց, աշակերտը նստեց, հիւանդն առողջացաւ:

Ընդարձակ խօսքերը բացի ենթակայից ու բայ-ստորոգեալից՝ ունեն նաև լրացումներ, օր.՝ աշակերտը գնաց տուն, լեռները ծածկւեցին ձիւնով, անտառի հաստ ծառերը կտրեցին:

Խօսքերը լինում են նաև՝ դրական և բացասական. դրական խօսքերով մի բան ասւում, դրւում է ենթակայի վրայ. օր.՝ բարի է Աստւած, աղմկարար է գետը:

Բացասական խօսքերով հերքւում, ժխտւում է, որ ենթական, այս ու այն յատկանիշը չունի. օր.՝ ձին սև չէ, ոչխարը կաթնատու չէ:

Երբ վերև յիշւած դրական և բացասական նախադասութիւններով խօսողը մի բան ասում, յայտնում է կամ հրամայում, այդպիսի նախադասութիւնները կոչւում են հաստատական. օր.՝ նա´, իմ որդի, աշխարհս անցի´ր, պանծալի անուն մեծի դու ստացի´ր: Ու գնաց որդին, նա է´լ յետ չեկաւ:

Հարցական կոչւում են վերև յիշւած դրական և բացասական խօսքերը, որոնցով խօսողն ուրիշից իմանալ է ուզում ա´յն ինչ որ ինքը չգիտէ. օր.՝ Աշխատասէ՞ր է աշակերտը–այո´, աշակերտն աշխատասէր է: Թթւա՞ծ է գինին, –- ո´չ, գինին թթւած չէ´:

Ամէն հարցական նախադասութիւն պահանջում է և պատասխան:

ՊԱՐԶ ԵՒ ԲԱՐԴ ԽՕՍՔԵՐ

Պարզ խօսքեր կոչւում են այն խօսքերը, որոնք մի ամբողջացած, լրացած միտք են արտայայտում. նրանք մէկ առանձնացած խօսք են կամ նախադա-սութիւն. օր.՝ Անտառն սկսեց կանաչել: Հօտերը գնացին դէպի սարերը: Աշակերտութիւնը վերադարձաւ տուն:

Բարդ խօսքեր կոչւում են այն խօսքերը, որոնք կազմւած են մէկից աւելի խօսքերից. ուրիշ խօսքով մի քանի պարզ խօսքեր միանալով՝ կազմում են բարդ խօսքեր. օր.՝ իւղացիներն ամէն ջանք գործադրում էին, որ առատ բերք ստանան: Աշակերտութիւնն օր ու գիշեր աշխատում էր, որ յաջողէր: Սար ու ձոր գլուխները բարձրացնում էին, որ փոքր ինչ շունչ առնէին:

ԱՆՈՐՈՇ ԵՆԹԱԿԱՅՈՎ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Այս ձևի նախադասութիւնները սխալմամբ կոչւում են՝ անդէմ կամ անեն-թակայ նախադասութիւններ: Որևէ նախադասութիւն անդէմ կամ անենթակայ լինել չի կարող. այդ նախադասութիւններն և´ դէմք ունեն և´ ենթակայ, միայն նրանց ենթական անորոշ է. օր.՝ սաստկացաւ, մռայլւեց, յուզւեց. այս նախադասութիւներն և´ դէմք ունեն, և´ ենթակայ (նա´ մռայլւեց, նա´ սաստ-կացաւ, նա´ յուզւեց), միայն թէ նրանց ենթականերն անորոշ են, երրորդ դէմքով արտայայտւած ենթականեր են:

ՍՏՈՐԱԴԱՍԱԿԱՆ ԵՒ ՀԱՄԱԴԱՍԱԿԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Բարդ խօսքերի մէջ նախադասութիւններն իրար հետ կապակցւում են կամ համադասաբար, կամ ստորադասաբար:

Երբ իրար կապակցւած խօսքերից մէկը դառնում է լրացում մի ուրիշ խօսքի՝ լրացում դարձող խօսքը կոչւում է ստորադաս, կամ երկրորդական խօսք. իսկ այն խօսքը, որի լրացումն է դառնում երկրորդական խօսքը, կոչ-ւում է գերադաս կամ գլխաւոր խօսք. օր.՝ մի´ մոռանար, որ դու աշակերտ ես. գիտցի´ր, որ ամէն յանցանք իր պատիժն ունի. աշխատի´ր, որ յաջողես: Այս օրինակների մէջ մի մոռանա´ր, գիտցի´ր, աշխատի´ր խօսքերը գերադաս կամ գլխա-ւոր խօսքեր են, իսկ որ դու աշակերտ ես, որ ամէն յանցանք իր պատիժն ունի, որ յաջողես նախադասութիւնները ստորադաս կամ երկրորդական նախադասու-թիւններ են, որովհետև իբրև լրացումներ պարզում են գլխաւոր նախադասութիւ-նների միտքը:

Ստորադասական նախադասութիւնները գլխաւոր նախադասութիւնների հետ միանում են ստորադասական շաղկապներով:

ՀԱՄԱԴԱՍԱԿԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Երբ բարդ խօսքերի մէջ նախադասութիւնները միմեանց նկատմամբ համազօր են, անկախ են, այսինքն՝ մէկը միւսի լրացում չեն դառնում, դրանք կոչւում են համադաս նախադասութիւններ. օր.՝ Քամին քիչ-քիչ դադարեց: Փայլակն սկսեց շողալ մերթ ընդ մերթ և որոտը լսւում էր երկնքում աւելի խուլ: Աշակերտները գնացին զբօսանքի և լաւ զւարճացան: Որսորդները երկար թափառելուց յոգնեցին և շտապով տուն վերադարձան:

Համադասական նախադասութիւնները գլխաւոր նախադասութիւնների հետ միանում են ստորադասական շաղկապներով:

ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ԽՕՍՔԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

Երկրորդական խօսքերը լինևմ են՝ առաջադաս, միջադաս և վերջադաս:

Առաջադաս երկրորդական խօսքերը դրւում են գլխաւոր խօսքերի առաջ, օր.՝ Ով որ փքանայ, նա շուտ չքանայ: Ով որ աշխատի, նա կուտի: Ով որ կարդայ, նա մարդ ա: Այս ստորադասական կապակցութիւնների մէջ՝ ով որ փքանայ, ով որ աշխատի, որ որ կարդայ երկրորդական լրացուցիչ նախադա-սութիւններ են և դրւում են՝ նա շուտ չքանայ, նա կուտի, նա մարդ ա, գլխաւոր նախադասութիւններից առաջ: Առաջադաս երկրորդական նախա-դասութիւնները գլխաւոր նախադասութիւններից բաժանւում են բութով կամ ստորակէտով:

Միջադաս երկրորդական խօսքն ընկնում է գլխաւոր նախադասութեան մէջ. օր.՝ Աշակերտը, որ գնացել էր դպրոց, վերադարձաւ տուն: իւղացին որ դաշտում հունձ էր անում, տուն եկաւ: Հայրս, որ գիշերն անհանգիստ էր, քնեց:

Ստորադասական այս կապակցութեան մէջ՝ որ գնացել էր դպրոց, դաշտում հունձ էր անում, որ գիշերն անհանգիստ էր միջադաս երկրորդական նախա-դասութիւններ են, ընկած՝ աշակերտը վերադարձաւ, գիւղացին տուն եկաւ, հայրս քնեց, գլխաւոր նախադասութիւնների մ՝էջ: Միջադաս նախադասու-թիւններն երկու կողմից առնւում են ստորակէտների մէջ:

Վերջապէս երկրորդական նախադասութիւնները դրւում են գլխաւոր նախադասութիւննե-րից յետոյ. օր.՝ Թող այդ քեզ համար լինի խրատ, որ էլ չցանես մանր կտաւհատ: Միշտ աշխատի´ր, որ յաջողես: Կարդա´, որ մարդ դառնաս: նա´, որ հասնես:

Այս ստորադասական կապակցութիւնների մ՝էջ՝ որ էլ չցանես մանր կտաւ-հատ, որ յաջողես, որ մարդ դառնաս, որ հասնես, երկրորդական վերջադաս լրացուցիչ նախադասութիւններ են, որոնք դրւում են թող այս քեզ համար լինի խրատ, միշտ աշխատի´ր, կարդա´, գնա´, գլխաւոր նախադասութիւն-ներից յետոյ:

Վերջապէս երկրորդական նախադասութիւնները գլխաւորից բաժանւում են ստորակէտով:

Պարզ անկախ խօսքի անդամները, բացի բայ-ստորոգեալից, կարող են արտայայտւել երկրորդական լրացուցիչ խօսքերով: Ուրեմն այս երկրորդա-ան լրացուցիչ խօսքերը նոյն դերն են կատարում, ինչ որ լրացումները պարզ խօսքի մէջ և նայած թէ պարզ խօսքի ո՞ր անդամի պաշտօնն են կատարում, լինում են՝ ներկայ լրացուցիչ խօսք. օր. դէմքիցդ երևում է, որ զայրացած ես. խօսակցութիւնիցդ երևում է որ տրամադիր չես. հաշիւներիցդ երևում է որ վնասւել ես. երկրորդական ենթակայ լրացուցիչ նախադասութիւններ են, որոնք լրացնում են՝ դէմքիցդ երևում է, խօսակցութիւնիցդ երևում է, հաշիւներիցդ երևում է գլխաւոր նախադասութիւնների միտքը և բոլոր այդ լրացուցիչ նախադասութիւնները պատասխանում են ենթակայի ինչ հարցու-մին: Ինչ է երևում – որ տրամադիր չես, որ վնասւել ես, և այլն:

ԵՐԿՐՈՐԴԱԿԱՆ ԼՐԱՑՈՒՑԻՉ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ

Երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւնները նոյն պաշտօնն են կատարում, ինչ որ համառօտ կամ ընդարձակ նախադասութիւնների մէջ՝ լրացուցիչները: Եւ նայած թէ այդ երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւնները գլխաւոր նախադասութիան ո՞ր անդամին են փոխարինում, լինում են՝

Ա) Ենթակայ երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն

Օր.՝ դէմքիցդ երևում է, որ զարյացած ես. ինչ կորել էր, այն գտնւեց. ինձ նա է դուր գալիս, ով աշ-խատասէր է: Այս երեք բարդ նախադասութիւնների մէջ՝ որ զայրացած ես, ինչ կորել էր, ով աշխատասէր է, երկրորդական ենթակայ լրացուցիչ նախա-դասութիւններ են, որովհետև փոխարինում են գլխաւոր նախադասութիւն-ների ենթականերին:

Բ) Սեռի խնդիր երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն

Սեռի խնդիր երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւնները դրւում են գլխաւոր նախադասութեան սեռի կամ ուղիղ խնդրի տեղ և կատարում են նոյն պաշտօնը, ինչ որ սեռի կամ ուղիղ խնդիրները նախադասութեան մէջ. օր.՝

1. Ես գիտեմ, որ ձին ընտանի կենդանի է.

2. Բոլորն իմացան, որ Իսահակեանը բանաստեղծ է.

3. Պատմիր, ինչ որ սովորել ես.

Որ ձին ընտանի կենդանի է, որ Իսահակեանը բանաստեղծ է, ինչ որ սովո-րել ես, երկրորդական սեռի խնդիր, կամ ուղիղ խնդիր լրացուցիչ նախադա-սութիւններ են՝ որովհետև եթէ այդ երկրորդական խնդիր նախադասութիւն-ները վեր ածենք սովորական սեռի խնդիրների՝ կստանանք՝

1. ես գիտեմ ձիու կենդանի լինելը.

2. բոլորն իմացան Իսահակեանի բանաստեղծ լինելը,

3. Պատմիր սովորածդ. բոլոր ընգծւած մասերը սեռի խնդիր լրացուցիչներ են:

Գ) Պարագայական երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն

Պարագայական երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւնները կատա-րում են նոյն պաշտօնը, ինչ որ պարագայական լրացումները պարզ խօսքի մէջ և լինում են հինգ տեսակ՝

ա. Տեղի պարագայական լրացուցիչ խօսքեր. օր.՝ գնա´, ուր հրաւիրում է քեզ քո պարտքը. այս բարդ նախադասութեան մէջ՝ ուր հրաւիրում է քեզ քո պարտքը, երկրորդական տեղի պարագայական լրացուցիչ նախադասութիւն է:

բ. Հենց որ անձրևը դադարի, գործի կանցնենք. այս բարդ նախադասու-թեան մէջ՝ Հենց որ անձրևը դադարի ժամանակ ցոյց տւող պարագայական երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն է:

գ. Հա´յր, գթա´ որդուդ, ինչպէս գթած նրան իր մայրը: Ինչպէս գթած նրան իր մայրը, այս բարդ նախադասութեան մէջ՝ պարագայական որպիսութիւնը ցոյց տւող երկրորդական լրացուցիչնախադասութիւն է:

Դ. Պաջճառի պարագայական լրացուցիչ նախադասութիւն

Ուսուցիչը բացակայում էր, որովհետև քաղաքում չէր: Որովհետև քաղաքում չէր-ը պարագայական պատճառը ցոյց տւող երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն է:

Ե. Նպատակի պարագայական երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն

Ես գնացի այգի, որ ծաղիկներ հաւաքեմ. որ ծաղիկներ հաւաքեմ նախադա-սութիւնը այս բարդ նախադասութեան մէջ՝ նպատակի պարագայական երկրորդական լրացուցիչ նախա-դասութիւն է:

Զ. Բրութեան խնդիր երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն

Բնութեան խնդիր երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւնները նոյն դերն ու պաշտօնն են կատարում՝ ինչ որ բնութեան լրացուցիչները նախա-դասութեան մէջ:

Օրինակ՝ Որ ես նեղութիւն եմ քաշում, այդ նրանից ծագեց, որ ես առաջ ուրիշներին նեղութիւն եմ տւել: Այս բարդ նախադասութիւնը կարելի է վերածել հետևեալ մէկ նախադասութեան՝ նեղութիւն քաշելս այլոց նեղութիւն տալուցս ծագեց. այլոց նեղութիւն տալուցս–-բնութեան խնդիր լրացուցիչ է, որ առաջին բարդ նախադասութեան մէջ արտայայտւած է՝ որ ես առաջ ուրիշներին նեղութիւն եմ տւել, երկրորդական լրացուցիչ նախա-դասութեամբ:

Հիմիկւան իմ լաց ու սուգը նրանից ծագեց, որ ես առաջ խնդացել եմ, որ ես առաջ խնդացել եմ, բնութեան խնդիր երկրորդական լրացուցիչ նախադա-սութիւն է:

Է. Լրացման լրացուցիչ երկրորդական նախադասութիւն

1) Որոշիչ երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն, որ նոյն պաշտօնն է կատարում, ինչ որ որոշիչները նախադասութեան մէջ: Օրինակ՝ Ձիս, որ կորել էր, գտայ: Ընկերս որ հիւանդ էր, առողջացաւ: Որ կորել էր. որ հիւանդ էր. Երկրորդական նախադասութեան որոշիչ նախադասութիւններն են:

2) Յատկացուցիչ երկրորդական լրացուցիչ նախադասութիւն, որ կատարում է նոյն պաշտօնը. ինչ որ յատկացուցիչները նախադասութեան մէջ: Օրինակ՝ Այս դարձեալ նրա ձայնն է, որ երէկ երգում էր: Այժմ նրա հերթն է, ում կանչեցին: Որ երէկ երգում էր. ում կանչեցին, երկրորդական նախադասու-թիւնները յատկացուցիչ նախադասութիւններ են:

3) Բացայայտիչ երկրորդական նախադասսութիւն. օրինակ՝ Մեզ օգնում են մեր ընկերները, որոնք մեր սիրելիներն են: իւղացիք դիմեցին իրենց ղեկավարին, որ նրանց մեծագոյն բարեկամն է: Որոնք մեր սիրելիներն են, որ նրանց մեծագոյն բարեկամն է նախադասութիւնները բացայայտիչ են:

Edited February 14, 2007 by hravart