ԲԱՐՍԵՂ ԿԱՆԱՉՅԱՆ

[hravart]

Բարսեղ Կանաչյան

(1885-1967)

Հայ երաժշտական արեւմտյան հատվածի ականվոր գործիչներից է Բարսեղ Կանաչյանը։

Ծնվել է 1885-ին Ռոդոստոյում, համեստ արհեստվորի՝ կոշկակարի ընտանիքում։ Երեք տարուց հետո ընտանիքը տեղափոխվում է կ. Պոլիս։ Շուտով Բարսեղն սկսում է սովորել Կետիկ-Փաշա թաղի ազգային վարժարանում։ Սակսյն 90-ական թվական-ների դեպքերը Կանաչյաններին եւս ստիպում են լքել հայրենական տունը։ Նրանք մեկնում են Բուլզարիա, սկզբում Ալեվեն, հետո՝ Վառնա։ Պատանին ուսումն ավար-տում է եւ հետո մի Վանեցի վաճառականի մոտ գրագրություն է անում, իսկ ազատ ժամերին զբաղվում է ինքնաստեղծ ջութակն ինքնուս նվագելով։

Լրջորեն երաժշտությամ պարապելու հնարավորությունը պատահաբար է ստեղծվում։ Վաճառատուն է այցելում մի մարդ՝ իսկական ջութակ վաճառելու։ Հայրը նկատել էր տղայի՝ իսկական ջութակ ձեռք բերելու ջերմ փափագը։ Նոյն օրն իրենց տանը Բարսեղը գտնում է այդ ջութակը եւ այնուհտեւ ամբողջ հոգով նվիրվում է դրան։

Բեռլինի Արքայական կոնսերվատորիան ավարտած Նաթան-բեկ Ամիրխանյանից, նվագի, երաժշտության տեսության եւ սոլֆեջի դասեր է վերցնում, երգում է նրա խմբում, սովորում նաեւ նվագախումբ վարել։ Մինչ ընտանիքը դարձյալ տեղափոխ-վում է՝ Ռումանիա Շարունակում է դասեր առնել՝ ջութակի, ներդաշնակության։

1905 թվականի ռուսական առաջին հեղափոխության օրերին ցարական ոստիկան-ները Բուխարեստում պատհաբար ձերբակալում են երիտասարդ ջութակահարին: Ստիպված է հեռանալ Բուխարեստից` նորից Բուլղարիա: Աշխատում է նվագա-խըմբում, մեկնում շրջագայությունների, ստեղծագործելու փորձեր անում: Վառնայում հանդիպում է Չուխաջյանի «Լեբլեբիջի»-ն բեմադրելու եկած Պենլյանին եւ նրա հետ իբրեւ նվագավար մեկնում Կոնստանցա:

1908-ի Օսմանյան սահմանադրությունից հետո բազմաթիվ հայ մտավորակններ կարոտով եւ ապագայի ակնկալություններով վերադառնում են Պոլիս: Կանաչյանն էլ նրանց հետ է: Այժմ ինքն է երաժշտության դասեր տալիս, իր ղեկավարությամբ կազմվում է «Քնար» հայկական փողավոր խումբը, որն արվարձանից արվարձան շրջելով, սպասարկում է բազմաթիվ ունկնդիրների: Նվագախմբի համար հորինում է երաժշտական մի քանի կտորներ, մեկը` «Մասիս-Վալս»-ը, նույնիսկ տպագրվում է: Այսպես` մինչեւ հանդիպումը Կոմիտասի հետ:

1910-ին լսած Կոմիտասյան առաջին համերգի տպավորությունը խորապես ցնցում է նրան: «Երբ համերգը վերջացավ, երբ վերադարձա անձիս, շրջապատիս, առաջին շարժումս եղավ բեմ վազել, _ պատմել է Կանաչյանը:

-Այս եղանակները ո՞վ գրած է, վարդապետ, -շնչասպառ հարցրել է դժգույն երիտասարդը, բոցավառված աչքերը սեւեռելով «հրաշագործ» վարդապետի հոգնած դեմքին:

-Վա՛յ, քերթենքելե, ո՞վ պիտի գրեր, -պատասխանել է Կոմիտասը ծիծաղելով, սեղմած բռունցքն իջեցնելով արմացած երիտասարդի կռնակին:

-Վարդապե՛տ, կուզեմ դասեր առնել, -խոնարհ, ամեն զոհողության պատրաստ, ավելացրել է «Կանաչյանը» : Այդ օրը Կանչյանը գտավ ե´ւ՛ իր կոչումը, -ե´ւ՛ իր ուսուցչին, ե´ւ՛ իր ժողովրդին` ի դեմս նրա արվեստի: Այո՛, Կանաչյանը գտավ իր հարազատ երաժշտությունը` անարատ, անխառն հայ ժողովրդական երգը:

Բարսեղ Կանաչյանը «Կոմիտաս վարդապետի հինգ սաներից» ավագն էր: Բացի Կոմիտասի «Գուսան» երգչախմբում երգելուց, մյուսների հետ նա էլ ընդհանուր ներ-դաշնակության եւ հայ ժողովըրդական երգերը ներդաշնակելու առանձին դասեր էր առնում Կոմիտասից, հետեւում նաեւ նրա խմբավարական արվեստին: Այս պարապ-մունքները, բայց առավելապես մոտ երեք տարվա երգեցողությունը երգչախմբում (բաս) եւ այնտեղ ունկնդրած նյութը` Կոմիտասի ստեղծագործությունների նշանա-կալից բաժինը` լավագույն դպրոց հանդիսա-ցան Կանաչյանի համար:

Գործնական հաջողությունները, սակայն, համեմատաբար ուշ եկան:

Վրա է հասնում համաշխարային պատերազմը, նրա հետեւից էլ` Մեծ Եղեռնը:

Ձերբակալությունից ու աքսորից մի կերպ խուսափած` Կանաչյանը կանչվում է թուրքական բանակ: Բնորոշ է` անբաժան ջութակն հետն է վերցնում, իսկ դա երբեմն, դժվարին կացությունների մեջ նրան օգնում է: Նշանակվում է զինվորական հիվան-դանոցում որպես բուժակ աշխատելու: Հետո, այնուամենայնիվ, ուղարկվում է ճակատ, բայց որպես հայ այնտեղ հալածանքի ենթարկվում եւ ի վերջո աքսորվում` Տիգրանակերտ, ապա հիվանդանալու պատճառով մեկնում է Հալեպ: Այստեղ Կանա-չյանի համար ավարտվում է պատերազմը եւ իր մասնակցությունը դրան:

Հալեպում հայ աքսորականներից շուտափութ կազմած խմբով տալիս է իր առաջին երկու հայկական խմբական համերգները: Սրանք մեծ մխիթարություն են դառնում տեղահանված ժողովրդի համար, նույնիսկ ոգեւորությւն առաջ բերում: Հետո` դեպի Կիլիկիա, դեպի Ադանա: Նորից երկու արժանահիշատակ համերգներ, եւ վերջապես մեկնում է Պոլիս, որտեղ` Կոմիտասն արդեն չկար:

Շուտով հավաքվում են եւ մյուս սաները` Վարդան Սարգսյան, Միհրան Թումաճայան, Վաղարշակ Սրվանձտյան եւ Հայկ Սեմերճյան: 1919-ին Բերայում 300 հոգիանոց միացյալ խմբով Կոմիատասյան սաների համերգը մեծ հաջո-ղությամբ պսակվում եւ կրկնվում է այլ թաղերում: Նրանք նաեւ հրատարակում են «Հայ գուսան» երգաշարը երեք պրակներով (40 անուն), որոնց մեջ կան Կանաչյանի, Սարգսյանի եւ Սրվանձտյանի դաշնակած, այն օրերին սիրված, հայկական կամ հայկականացված երգեր, նաեւ մի քանի ինքնուրույն մեղեդի-ներ: Ի` դեպ երգաշարի 2-րդ պրակի մեջ տեղ է գտել նույն ժամանակ հորինած «Օրոր»-ը, որն հետագայում այնքան պետք է տարածվեր ու ճանաչում բերեր Կանաչյանին:

Կոմիտասյան սաներին անհրաժեշտ էր շարունակել թերի մնացած երաժշտական ուսումը: Մյուսների հետ Կանաչյանն եւս մեկնում է Փարիզ, որոշ ժամանակ սովորում Ռենե Լ'նորմանի դասընթացքներում եւ 1921-ի աշնանը արդեն Եգիպտոս է, հայկական գաղութում վերսկսում է իր երգչախըմբային գործը, այնուհետեւ եոթը տարի պաշտոնավարում է Կիպրոսի Մելքոնյան վարժարանում որպէս երաժշտության դասատու: 1933-ին, ակամա թափառումներից արդեն լիովին հոգնած, Կանաչյանը վերջնականապես հաստատվում է Բեյրութում:

Երկարատեւ ու անհանգիստ այս դեգերումները տարագիր հայի ճակատագիրն էր, բայց նա ինքն էլ բազմաթիվ նույնաբախտ տարագիրների հետ շըփվելու, նրանց հայրենական երգին հաղորդ անելու բնական ձգտում ուներ: Ստեղծագործական աշխատանքին միայն այդ գեգերումները նպաստել չէին կարող, մինչդեռ այդպիսի աշխատանքի ծարավն էլ մեծ էր: Այս է պատճառը, որ «նստակյած» կյանքն առաջին իսկ տարիներից շոշափելի արդյունք բերեց նաեւ ստեղծագործական բնագավառում:

Ինչ խոսք` «նստակեցությունը» բավարար գրավական չէ դեռ: Ուրիշ հանգամանքներ եւս անհրաժեշտ էին` նյութական ապահովություն, վերջապես` ամենակարեւորը` հորինածը կատարելու հնարավորություն:

Բեյրութը, ուր շատ հայություն է կուտակված, սփյուռքահայ գաղութներից ամենա-նպաստավորն եղավ Կանաչյանի երգչախմբային գործունեության համար: Նոր կազմված խմբի համերգները հաջողություն գտան թե՛ հայերի, թե՛ օտարների մոտ. եւ Բեյրութում, եւ՛ հեռուներ: Երկու տարվա ընթացքում Կանաչյանի խումբը Բեյրութից բացի, համերգներ տվեց Դամասկոս, Տրիպոլի, Զահլե, Լաթաքիա, Ալեքսանդրետ, Հալեպ եւ այլ վայրերում: 1936-ին կազմվում է մշտական երգչախումբ, որն անվանվում է Կոմիտասի երգչախմբի օրինակով` «Գուսան»: Դա արվեստին ու ղեկավար արվեստագետին անսահմանորեն նվիրված երիտասարդ սիրող երգիչ-երգչուհիների ստվար խումբ էր, որ իր վրա վերցրել էր ոչ միայն գեղարվեստական, այլեւ զանազան կազմակերպչական խնդիրներ: Ահա այդ խումբն ունենալով է, որ Կանչյանը ստեղծագործական աշխատանք է ծավալում:

Մի շարք մեներգեր եւ խմբերգեր հորինվել էին դեռեւս Կիպրոսում, ուսուցչական գործի անհրաժեշտությունից բխած: Դրանց թվումն էին` «Հոյնար», «պճինկո», «Լուսնյակն ելավ», «Ուռին» (Հ. Թումանյանի «Անուշ»-ից): Այժմ երեւան են գալիս` «Ռազմերգ» եւ «Վարդերին հետ», «Նանոր» եւ «Ալվարդի երազը» (Վահան Միրաքյանի «Լալվարի որս»-ից): 1938-ին Կանաչյանը գրում է «Աբեղա» երեք արարով օպերան (ըստ Լեւոն Շանթի «Հին աստվածներ» դրամայի):

Նրա մեներգերն ու խմբերգերը, Կոմիտասի երգերը եւ Սովետական Հայաստանի Կոմպոզիտորների մի շարք հեղինակություններ Կազմում են նոր «Գուսան» երգչախմբի երգացանկը: Երգչախումբն ունենալով հմուտ եւ ստեղծ-գործ ղեկավար, իր բազմաթիվ համերգներով հսկայական գործ է կատարում Լիբանանի եւ Սիրիայի հայության գեղարվեստական սպասարկման, նրանց ազգապահպանության համար: Կանաչյանի երգչախմբի ամեն մի համերգը այդ երկրներում բնակվող բազմահազար հայության համար դառնում է ազգային կյանքի նշանավոր երեւույթ:

Հավասարպես կարեւոր գործ է կատարում «Գուսան» խումբը նաեւ տեղի արաբական մշակույթի համար:

Կանաչյանը գրի առել եւ ուսոմնասիրել է արաբական ժողովրդական երաժշտություն, բազմաձայն երգչախմբի համար մշակել է նաեւ տեղացի արաբ երաժիշտների միաձայն երգերը (մասնավորապես` Սաբրայի «Լիբանանյան քայլերգը»), ապա նաեւ բուն ժողովրդական երգեր: Կանաչյանի ստեղծած արաբ երաժշտական կտորները մեծագույն հիացմունքով ընդունվել են որպես ազգային ճիշտ նկարագիր ունեցող բարձրավեստ գործեր: Այս միջոցով Կանաչյանը նպաստել է արաբական երաժշտական կենցաղում բազմաձայ-նություն արմատավորելու գործին: «Առաջին անգամն է, որ կլսենք արաբ երգը այդքան հուզիչ եւ առինքնող ձեւով մը տրված», -գրել է Լիբանանի խոշորագույն «Լ'Օրիենտ» լրագրի երաժշտական քննադատը: Արաբական մշակույթի զարգացմանը նպաստող գործունեության համար Կանաչյանը պարգեւատըրվել է տեղական եւ Ֆրանսիական շքանշաններով:

Անշուշտ, Կանաչյանն առավել կարեւոր ուժ էր որպես հայ ստեղծագործող:

Կանաչյանի ստեղծագործություներն այնուամենայնիվ քանակով շատ չեն «Ընտանիքս պահելու համար ստիպված էի մասնակի դասեր տալ մինչեւ ուշ գիշեր (դաշնակ, ջութակ, ներդաշնակություն), որով քիչ ժամանակ ունեի ստեղծագործելու, այդչափն ալ կպարտիմ երգչախմբիս (Գուսան), որը վարած եմ ամբողջ 30 տարի, ուրեմն մեր համերգներու հայտագիրը լեցնելու համար աշխատած եմ միշտ նորությոններ տալ ժողովըրդին», - գրում է նա իր մի նամակում։ Այդ սակավաթիվ գործերը, սակայն, պատկառելի տեղ են գրավում հայ, մասնավորապես խմբերգային գրականության մեջ։

Կանաչյանի ստեղծագործությունն ընդգրկում է 23 խմբերգ, 7 մեներգ, 19 մանկական երգեր դաշնամուրով եւ «Աբեղա» օպերան։ 1919 թ. հրատարակ-ված պրակների մեջ կան նաեւ 5 անուն խմբական, 1 միայնակ եւ 1 զուգերգ, որոնք պարզագույն դաշնակումներ են։ Հնարավոր է, որ հայտնվեն անյայտ մնացած այս երկերն եւս։

Այդ երգերը տարբեր բովանդակության, տարբեր տրամադրությունների, բայց միշտ հուզականորեն հագեցված, երբեմն մանր, հաճախ բավական խոշոր ստեղծագոր-ծություններ են։ Մեկ մասը հիմքում ունի ժողովրդական երաժշտական նյութ, հանդի-սանում է ժողովրդական երգի (մեծ մասամբ՝ պարերգերի) այս կամ այն ձեւով կատարված մշակում, մյուս մասը լիովին ինքնուրույն հորինված է։

Կանաչյանը երգեր է գրել Պատկանյանի, Թումանյանի, Իսահակյանի, Վարուժանի, Շանթի, Միրաքյանի, Շահազիզի եւ ուրիշ հայ բանաստեղծների ոտանավորներով։ Բծախնդիր արվեստագետի մոտեցումով նա Amine ոտանավորները երաժշտակա-նացրել է նուրբ-հուզական մեղեդիներով, որոնք միահյուսվել են բանաստեղծության հետ, ամբողջություն կազմել։ Այս տեսակետից հատկապես աչքի են ընկնում «Օրոր»-ը, «Ասում են ուռին», «Ալվարդի երազը» եւ ուրիշներ։

Ընդհանրապես, մեղեդիականությունը Կանաչյանի ստեղծագործության համար որոշիչ սկզբունք է եղել եւ բնութագրական է թե՛ նրա բուն երգային եւ թե՛ դասերգային (օր. «Ուռի», «Աբեղա» օպերան եւ այլն) հատվածների համար։ Կանաչյանի գործերը ժամանակագրական կարգով դիտելով, դյուրությամբ կարելի է նկատել հեղինակի ստեղծագործական վարպետու-թյան շարունակական աճը, նրա ոճի (մասնավորա-պես՝ նաեւ ազգային ինքնատիպության տեսակետից) զարգացումը, բյուրեղացումը։

Կանաչյանի կատարած գործը հաճախ գնահատվել է կոմիտասյան ավանդություն-ները շարունակող իր էությամբ։

Հիրավի, Կանաչյանը որպես հայ երաժշտական արվեստում կոմիտասյան ուղղութ-յունը շարունակող կոմպոզիտոր, շոշափելի արժանիքներ ունի։

Այն դեպքում, երբ սփյուռքահայ մի շարք կոմպոզիտորների գործերում ազգայինը ներկայացված է միայն այսպես կոչվող հայ քաղաքային ժողո-վըրդական երգի ոճով, Կանաչյանը այդ ոճն եւս որդեգրելով (առավելապես իր սկզբնական գործերում), լայն տեղ տվեց ինքնատիպության տեսակետից ավելի բնորոշ՝ գեղջուկ երգի մեղեդիական ոճին։

Այն դեպքում երբ մի շարք հեղինակների գործերում ներդաշնակցման միջոցներն ու կերպը, բուն իսկ երաժշտական ֆորմը հայ երգերը դնում էին եվրոպական մի կաղապարի մեջ եւ հաճախ դրանք դառնում էին օրինտալ մեղեդի պարունակող եվրոպական տիպի երաժշտական գործեր, Կանաչյանը գործադրեց այնպիսի միջոցներ, որոնք չխախտեցին նրա ընտրած ժողովրդական մեղեդիների ազգային-ժողովրդական բնույթը, պահպանեցին դրանք որպես իրենց ամբողջության մեջ ազգային տեսակետից յուրօրինակ երկեր։

[Nazel]

Барсег Каначян

Одной из важнейших сфер деятельности гениального армянского композитора Комитаса является педагогика. "Он был спокойным, дружелюбным, ласковым, исполненным вдохновения. В его улыбчивых глазах будто спрятался меланхолический лучик; ясная интонация и приятный голос не скрывали его внутренней энергии. Комитас был «болен» народной песней. Преподавая, он пел, и в его народной песне ощущались оттенки, ритм, колорит". Так вспоминал Комитаса-педагога армянский писатель Дереник Демирчян.

По свидетельству известного музыковеда Василия Корганова, благодаря Комитасу "в семинарии класс музыкально-теоретических предметов стал гораздо многолюднее, чем во многих консерваториях и музыкальных училищах". В помощь ученикам композитор написал целый ряд учебников: "Элементарная теория музыки", "Армянская нотопись", "Гармония".

На протяжении десятилетий Комитас мечтал о создании национальной консерватории, однако ему так и не удалось осуществить свое намерение.

Ярким свидетельством педагогического мастерства Комитаса служат его десять заповедей певцам. Композитор с большим чувством ответственности относился к педагогике, говоря: "Осторожно и бережно относитесь к делу воспитания: у вас очень тонкая должность. Вы призваны воспитать то поколение, которое в будущем - наша нация. Следуя неверным путем, вы можете утопить нацию".

В течении всей бурной и плодотворной педагогической деятельности Комитас взрастил целую плеяду ярких музыкантов, которые явились проводниками бессмертного наследия своего учителя в разных культурных уголках планеты.

Барсег Каначян (1888-1967) самый старший из учеников Комитаса. Родился в городе Родосто. В 1896 году семья переехала в Болгарию – в город Варну. Учился игре на скрипке в местной армянской школе, затем - в Бухаресте в училище Жоржа Пуюка. В 1908г. едет в Константинополь, где организует оркестры "Кнар" и "Масис". В 1910 году, воодушевленный концертом Комитаса, он становится певцом в его хоре "Гусан". А когда создается кружок "Искусство гармонизации", состоящий из шестнадцати человек, он становится одним из слушателей этого кружка. Это был именно тот кружок, из которого в последствии вышла пятерка учеников Комитаса. Их занятия продолжаются вплоть до Первой Мировой войны. В конце войны, в Тигранакерте, Каначян сам организовывает армянский хор и выступает с благотворительными концертами в помощь беженцам. По возвращении в Константинополь, он находит учеников Комитаса и вместе с ними организует группу "Пять учеников Комитаса", основной задачей которого становится пропаганда творчества их великого учителя. Они организуют концерты, опубликовывают три сборника "Армянские гусанские песни", собирают хоры и оркестры, занимаются воспитанием подрастающего поколения.

В 1920 году Каначян вместе со своими друзьями уезжает в Париж и учится на курсах Рене Ле Нормана. Затем в течение семи лет продолжает свою деятельность на Кипре в учебном заведении Мелконян. После этого, вернувшись в Бейрут, организует концертные поездки в Дамаск, в Триполи, Латакию, Александрию, Алеппо и др.

Параллельно с педагогической и хормейстерской деятельностью Каначян занимался творчеством. Он автор известных сольных и хоровых песен на слова армянских поэтов. "Орор" на слова Р.Патканяна, "Урени" на слова О.Туманяна, "Цов ачер" на слова Ав.Исаакяна, "Цайгерг" на слова Кучака по сей день занимают достойное место в репертуаре солистов и исполнительских коллективов. К его монументальным произведениям относятся трехактная опера "Абега" ("Священник") на основе пьесы Левона Шанта "Старые боги", а также арии, хоры и оркестровые фрагменты, вдохновленные поэмой М.Зарифяна "Сумасшедший".

Б.Каначян организовал хор «Гусан» в Бейруте и пропагандировал сочинения Комитаса в течение полутора десятка лет. Как композитор он также продолжал комитасовскую линию творчества, основывая свои сочинения на народной песне.

Из-за болезни глаз он был вынужден прекратить свою деятельность в 1950 году. Скончался 21 мая 1967 года.

[Nazel]

[Nazel]

[Nazel]