Johan

Աստուծոյ բարին, Սաս, Ճիշտ ես, տաղը գրուած է Վանի բարբառով (չգիտեմ ո՛ր գաւառի) : «Գուգլ»-ով նայել եմ եւ նկատել՝ գրական հայերէն գործածող կայքերը եւ բարբառագիտական նիւթերը գրուել են Լուսնակ (որից լուսնակայ> լուսնկայ) ձեւով: Եւ հենց այս տաղի վերնագիրը՝ «Լուսնայն Անուշ». նու տառը (որոշիչ յօդը) նախորդող կէն յի-ացել է: Չի գրել «լուսնյակ»: Անշուշտ ինձ ծանօթ է «լուսնյակ» ձեւը, որ երեւի նմանօրինակ հնչող բառերի ազդեցութիւնն է կրել: Այդ բառերը «ի»-ով են աւարտւում: Պատանի-պատանեակ, աղաւնի-աղաւնեակ, հոգի-հոգեակ: ի+ա(կ)=ե Գիշեր կծիկ կլորե «Գիշերը կծիկը գլորեց. գիշեր կծիկ գլորէ. գիշերուայ կծիքը գլորուեց...» «Գլորէ»ն արդեօք չի՞ նշանակում «ամբողջացաւ».- այսինքն երկինքը ծայրից ծայր սեւացաւ, գիշեր եղաւ: Կարծեմ լսել եմ մեր մեծերից «տարին կլորեց», այսինքն ամբողջացաւ: Ուրեմն՝ կլորեց, բոլորեց ամբողջացաւ (?): Կծիկը (հանգոյցը) գիշեր է, սեւ է եւ գլորեց... կամ...թելերի թոփ-գնդակ է եւ երկնքում գլորւում է: Չեմ հասկանում: Ուզում եմ հասկանալ ի՛նչպէս էր մտածում վասպուրականցին. ի՞նչ է այս նախադասութեան տրամաբանութիւնը, ճի՛շտ իմաստը: Տե՛ս այս օրինակը եւս, կծիկի մասին. Լուսնայ թամամ պուլորե «Լուսնակը լրիւ կը բոլորէ, լուսնակ լրիւ բոլոր է, Լուսնյակին լրիվ շրջապատեց» Տաղի առաջին տողի ճիշտ թարգմանութիւնը բանալին է միւս տողերի ճիշտ թարգմանութեան: Վանեցոց էական բառը է՞-ն է, թէ՞ ա-ն Գիշերն իր սեւութեամբ լուսնակի՞ն բոլորեց, թէ՝ լուսնակ լրիւ բոլոր է, լուսինը լրիւ բոլոր է, այսինքն՝ ամբողջացել է լուսնի կլորութիւնը. կիսալուսին չէ այլեւս: Բոլոր– շուրջ բոլոր: Մեչ սեւ ամպին մոլորե «Սեւ ամպին մէջ կը մոլորուի, Սև ամպի մեջ մոլորեցրեց» Իսկ ինչո՞ւ ոչ «Մէջ սեւ ամպին մոլոր է», այսինքն՝ բոլորուած լուսինը սեւ ամպի մէջ մոլոր է (շուար է, կամ «կորսուել է»): Սեւ ամպեր են անց կենում լիալուսնի տակից, որը կարծես կորսուել է նրանց մէջ: «Մէջ սեւ ամպին մոլոր է» խօսքով մեզ ժողովրդային բանաստեղծը կանգնեցնում է լուսնի լոյսի տակով անցնող սեւ ամպերի պատկերի առջեւ: Փոխաբերական իմաստով լուսինը սիրահարուած անձն է: Բանահաւաքը տուրք տալով բառի՝ լսածին պէս արձանագրելու օրէնքին, արձանագրել է բոլորե, կլորե, մոլորե, փոխանակ արձանագրելու՝ բոլոր է, կլոր է, մոլոր է: Եղանակը պարզ գիշեր է, լուսնկայ՝ համատարած սեւի մէջ արծաթափայլ լուսին: Յետոյ սեւ ամպեր են իրենց մէջ առնում լուսնին, փոխւում է եղանակը, սկսում է հովն ու անձրեւը: Սարից սարին զըղզըղաց «Լեռէն լեռին հեղեղաց, սարից-սար դղրդաց» Սարից սարին զըղզըղաց (զղզղալ = 1.Խոխոջալ 2.Շնկշնկալ 3.Հնչել 4.Հոսել ) «Իսկ մինչ անձրև գալը, ամպը պիտի գոռա, դղրդա՝«սարից սարին» Հասկանալի է...բայց, երբեմն, առանց գոռալու պարզապէս շաղ է տալիս: Ես իմ տեսակէտը չեմ պնդում, բայց քանի որ ունենք «զղզղալ» բառի իմաստը, ջրի հանած ձայնի անուններ, եւ հնչել, հոսել: Եւ Հեղ արմատը, որից հեղում, հեղուլ, հեղուկ, հեղհեղ եւ հեղեղ, հեղեղալ. զ-ով տարբերակը, «Արմատական» բառարանի վկայութեամբ, զեղ, որից զեղուլ, զեղանիլ եւայլն, եւ ինչպէս տեսանք, մեր բարբառային զըղզըղալ-խոխոջալ, առաջին եւ հիմնական իմաստը: Ուրեմն՝ սարից սարին, հերթով, կամ պարզապէս ամէն տեղ ասելու համար, հեղեղ (անձրեւ) է թափւում-տեղում: Սարից սարին, ինչպէս՝ տնից տուն, փողոցից փողոց, թաղից թաղ հեղեղաց, խոխոջաց հոսող անձրեւի ջուրը: Պյարակ անձրեւ շըղշըղաց «Բարակ անձրեւ շողշողաց, բարակ անձրեւ շաղշաղեց» Շըղշըղաց (շղշղալ= 1.Ցրվել 2.Խշխշալ ) Պյարակ անձրեւ շըղշըղաց, կրկնութիւնը շող արմատի (=նոյն է շաղ «խոնաւութիւն») «Բարակ» անձրեւ տեղալու գործողութեան երբեմն ասում ենք «մաղեց» ՝ «շաղ տալ», «ջրի կաթիլներ ցրել» իմաստով: «Արմատականը» երկու «ՇՈՂ» է ճանաչում: Առաջինը ճառագայթ, երկրորդը՝ խոնաւութիւն, թացութիւն եւ յաւելում է՝ «Նոյն է շաղ «ցօղ» արմատի հետ, որի ձայնդարձն է» Տալար կազալ տաղտըղաց Տալար կազալ տաղտըղաց = Դալար ղազալ տաղտըղաց = Մատղաշ (նորածին) եղնիկ տաղտղաց: Տալար կազալ տաղտըղաց, կրկնութիւնը տեղ («առատ անձրեւ») արմատի Տաղտղնել = տարտղել = 1.Ցրել, ցիր ու ցան անել, տարածել 2.Բաժանել, մասնատել 3.Բաժան-բաժան, մաս-մաս լինել: ԴԱԼԱՐ տերևները = ԽԱԶԱԼ թափվում են ծառերից, ցիր ու ցան լինում: Տալար կազալ տաղտըղաց= Տալար խազալ տաղտըղաց=Դալար խազալ-խաշամը ցիր ու ցան եղավ: Մի բան խանգարում է դալար (կանաչ, թարմ) տերեւների թափուելուն: Անձրեւից, մանաւանդ «բարակ» անձրեւից նոր աճած կանաչ տերեւը չի թափթփում: Դալար տերեւը պինդ կապած է լինում շիւղին: Ուրեմն, եթէ խազալ, որ ծառ չէ, թուփ է, պէտք է տարտղնիլ բառով բացատրել «տաղտըղալ»ը: Տարտղնել– տարբեր տեղ անել ? Եղանակը կարծես թէ գարուն է: Զատկի տօնը, դրկից արտեր հերկելը այդ է ցուցանում: Ինձ կօգնէ՞ք հասկանալ խազալ բոյսի ինչ լինելը՝ թէկուզ նկարով: Եւ հաւանական է որ բոլորովին սխալ տեղում ենք որոնում «տաղտըղնաց»ը: Քանի որ բարբառի Տ=Դ, իմա՝ տալար/դալար, ուրեմն ինչո՛ւ ոչ դաղդըղաց/դեղդեղաց (կանաչեց, աճեց): Տե՛ս դեղ բառի կանաչ, դալարիք, խոտ իմաստը: Շնորհակալ եմ Սաս. մասնակցութիւնդ օգնում է:

«Գլորվեց»ը նորութիւն էր. համարել էի «կլորեց»՝ «գիշերուայ հանգոյցը կլորեց, պատեց ամբողջ երկինքը» իմաստով, նկատի առած, որ հները երկինքը թասի ձեւով էին պատկերացնում... «Լուսնյակ» բառը ստուգեցի, կարծես շատ տարածուած չէ բարբառներում եւ գրական հայերէնում: Աւելի շատ օգտագործւում է Լուսնակ > լուսին+ակ: Ի՜նչ լաւ մեկնաբանել էիր ջրի, անձրեւի ձայնի անունները. ինչո՞ւ սարերից հոսող ջրին «դղրդացրիր», երկրից, գետնից հնչող ձայնանունով կոչեցիր: Շըղշըղաց-ը կարելի՞ է շաղեց-ի կրկնակի ձեւը համարել՝ ձայնաւորի բարբառային ըթ-ացումով: Շնորհակալ եմ

Ես հասկըցայ բառարմատները ի՛նչ ճամբայ անցեր են, ի՛նչ իմաստներ ստացեր են բարբառներուն մէջ: Անգամ մը եւս տեսայ մեր լեզուի հարստութիւնը եւ այդքան ալ շնորհակալ եղայ պատասխանիդ, որ օգտակար էր: Դարձեալ հանդիպելու ակնկալիքով՝ Յովհաննէս

Բարի օր, Սաս, Մտածում եմ տաղը վերաբերում է անձրեւոտ կլիմայի բանաստեղծական նկարագրութեան, առաջին երկու համարներում, իսկ երրորդ համարը՝ Զատկի տօնական սովորութիւններին: Ըստ Հայկական աւանդապատումներին, գիշերն ու ցերեկը իրար յաջորդում էին սեւ եւ սպիտակ թելերը հանգուցելով (կծիկով): - Սարից սարին զըղզըղաց, Զըղզըղաց < զեղզեղաց. կրկնութիւն, նախդիր զ սաստկականով հեղ արմատի - Պյարակ անձրեւ շըղշըղաց, կրկնութիւնը շող արմատի (=նոյն է շաղ «խոնաւութիւն») - Տալար կազալ տաղտըղաց, կրկնութիւնը տեղ («առատ անձրեւ») արմատի Լուսնայն անուշ, խովն անուշ. Լուսնակն անուշ, հովն անուշ Անձըրվու խոտն ի անուշ. անձրեւու(ի) հոտն անուշ Ուրեմն, ենթադրում եմ, կազալը երկնքից եկած մի բան պէտք է լինի: Կարո՞ղ է մանանայի, գազպէի մի տարբերակը լինել:

Ողջոյն Ձեզ, Խնդրում եմ բացատրէք «կազալ» բառի իմաստը: Լուսնայն անուշ  Կիշեր կծիք կլորե, Լուսնայ թամամ պուլորե, Մեչ սեւ ամպին մոլորե: Լուսնայն անուշ, խովն անուշ, Ռենջբրի քյուն անուշ: Սարից սարին զըղզըղաց, Պյարակ անձրեւ շըղշըղաց, Տալար կազալ տաղտըղաց: Լուսնայն անուշ, խովն անուշ, Անձըրվու խոտն ի անուշ: Տըռան արտեր խիրկիցին, Զատկի ծըվեր նիրկիցին, Օղչում տըվին տըրկըցին: Լուսնայն անուշ, խովն անուշ, Խում կաթի պաղ սերն անուշ:

Բարեւ Ենովք-Նաւավար բարեկամ, հազար բարով: Կարդացի գրածներդ. ձեռագիրդ ծանօթ, գաղափարներդ հարազատ էին:

Յարգելի պարոն Արմենակ, Որպէսզի ես ալ ջուր չծեծեմ, «հարցը» աւարտած կը համարեմ: Որովհետեւ, ի զուր պիտի տքնիմ, ապացուցել, թէ ինչպէս Ganata չկայ, այնպէս ալ Idalia եւ kermania անուններով երկիրներ չկան:

Զարմանալի է՝ սփիւռքահայ ուսանողը պարտադրուած է սորվիլ հազար ու մեկ կարեւոր-անկարեւոր բան, բայց Հայոց Այբուբենի ճիշտ հնչիւնաբանութիւնը չի սորվիր: Յանցաւորը ուսանողը չէ, որ կրնայ իր հազար ու երկրորդ բանը սորվիլ: Երբէք չեմ ըսեր՝ արեմտահայը յետայսու պէտք է արտասանէ gndak (գնդակ), kugam ( կու գամ), որ յանցանք է պատմութեան եւ արեւմտահայերէնին հանդէպ: Բայց հանրաճանաչ տեղանուններն եւ անձնանունները կրնան ճիշտ արտասանել, կամ գոնէ ճիշտը գիտնալ: Սփիւռքահայը պէտք է գիտնայ Այբուբենի աւանդական հնչիւնները, նաեւ հայերէն որեւէ գրուածքի հեղինակի լեզուական պատկանելիութիւնը: Որպէսզի՝ Դադա պիտի՝ թարիփդ ասէ, Ակռէքըդ յաղութ-ալմաս է, Ռանգըդ փըռանգի ատլաս է, Զար ղալամքարի նըման իս։ Տաղը չ’երգէ TATA BIDI TARIPT ASE AGREKT YAGHUT ALMAS E RANKT PRANKI ADLAS E ZAR GHALAMKARI NMAN IS Որպէսզի, քառագագաթի (karragagat, եւ ո'չ karakakat) անունը չ’արտասանէ Arakadz: Որպէսզի Արծրունի թագաւորի անունը չ’արտասանէ Kakig: Սփիւռքահայի արտասանութեան համապատասխանեցնելու համար, իրաւունք չունինք Արագած եւ Գագիկ անուններուն ուղղագրութիւնը փոխել:

Սրբագրում Պիտի գրուէր. «Ընթերցողը տեղեակ է, գրութեան յօդուածաշարք ըլլալուն» «Սոյն տեղանունը իտալական արտասանութեամբ (կամ՝ ձեւով) գրելէն զատ, գրուած է նաեւ քմահաճ տառադարձութեամբ»:

Մեծարգոյ Տոքթոր, «Ի պէտս զառածելոց»-ի հեղինակի անունը քանիցս նշելէ ետք, հարկ չհամարեցի անգամ մը եւս նշել, մանաւանդ որ, ընթերցողը տեղեակ է գրութեան յօդուածաշարք ըլլալէն (շար.1, շար. 2...):

Մէջբերումը «armenag»-էն է (Արմենակ Եղիայեան): Կ’ըմբռնեմ. հայ եմ՝ արեւմտահայ, կը գայթակղիմ : Ուրեմն, ըստ ձեզի, մենք պէտք է գրենք «Տիլիճան», որպէսզի մեր հայրենակիցները չկարդան Tilitchan: Նմանապէս՝ Նովգորոդ [Novkorot], Աբովեան [Apovyan], Գիւմրի [kümri] պէտք չէ գրենք, ըստ ձեզի, որպէսզի մերինները սխալ չկարդան: Նոյն տրամաբանութեամբ, պէտք է վերաուղղագրել. Գերմանիա [Kermania] (Իրանեան նահա՞նգ)՝ Կերմանիա, Իտալիա [idalia]՝ Իթալիա, Սպանիա [sbania]՝ Սբանիա կամ Սփանիա ձեւերով: Եթէ վաղ անցեալէն աւանդուածը, ժառանգածը կրնանք պահել, ինչո՞ւ նորն ալ այդպէս չգրել: Մեզի անծանօթ չէ եղած՝ մատենագրութեամբ վկայուած է. Տրիպոլիս, բեյրութ, Սիդոն տեղանուններու այս գրելաձեւերը, սակայն, «սխալ չընթերցուելու» համար, դարձուցած ենք Թրիփոլի: Այսինքն՝ կամայականութիւններու շարան: Այսպիսով, թէ' հայը կը շուարի, եւ թէ՛ մեր դրացի այլազգին, որ կը փափաքի Այբուբենին ծանօթանալ: Աշխարհի բոլոր պոլիսները «պոլիս» ձեւով կը գրենք (Ալեքսանդրապոլ, Կոստանդնուպոլիս եւ այլն), իսկ երբ կարգը հասնի Indianapolis եւ Tripolis քաղաքանուններուն, կը յիշենք «սխալ չարտասանելը», հակառակ անոր, որ հին տեղանուններու մեր բոլոր արտասանութիւնները սխալ են, որովհետեւ ճիշտ ուղղագրութեամբ գրուած են: Իսկ ճիշտ ուղղագրութիւնը՝ Մեսրոպեանը, մեզի ի վերջոյ կը բերէ ճիշտ արտասանութեան՝ գրաճանաչութեամբ, տառաճանաչութեամբ: Ի դէպ՝ արեւմտահայերը միշտ չէ որ տառերու արդի արեւմտահայ արտասանութիւնը նկատի առնելով տառադարձած են տեղանունները: «Արեւմտահայ» Ս. Մեսրոպէն մինչեւ Վենետիկի, Վիեննայի ու Պոլսոյ գրաճանաչ ու հայագէտ գրողները, տառադարձած են ճիշտ: Արդիւնք՝ մեր ճանչցած տեղանուններու մեծամասնը, ինչպէս վերեւ յիշեցի (Սպանիա, Իտալիա, Ամերիկա, Կիլիկիա), կը գրենք աւանդական տառադարձութեամբ: Ի՞նչ պիտի ըսենք արեւմտահայ ուսանողին. այսինչ թուականէն սկսեալ, սկսած ենք այսպէ՞ս տառադարձել: Ուստի, եթէ ունինք 100 տեղանուն՝ քսանը արդի արտասանութեա՞մբ տառադարձուած է: Քաոսը մենք կը ստեղծենք: Ի՞նչ կառաջարկէք, Յարգելի՝ Տամասքոս գրե՞նք յետայսու: Ամբողջ սփիւռքահայութիւնը, այդ քաղաքի անունը կ’արտասանէ Damascos, ու կը գրէ Դամասկոս: Երբեւէ Ձեր միտքէն անցա՞ծ է այն գաղափարը, որ մենք սխալ կ’արտասանենք, թէ՞՝ պէտք է ըսենք. Tamasgos: Ամէնայնդէպս, ամէն ոք ազատ է իր արտասանութեան մէջ, մանաւանդ բարբառային կամ ժողովրդախօսակցական արտասանութեան մէջ, բայց ազատ պէտք չէ ըլլայ իր գրելաձեւին մէջ, յատկապէս՝ երբ լրատուամիջոց է: Ժամանակին (թերեւս նաեւ մինչեւ այսօր՝ «Ազդակի» բացառութեամբ), արեւտմահայ գրականութեան մէջ առկայ էր Տանիմարքա տեղանուան գրելաձեւը: Սոյն տեղանուան իտալական արտասանութեամբ (կամ՝ ձեւով) գրելէն զատ, գրուած է նաեւ քմահաճ տառադարձութեամբ: Բարեբախտաբար, այժմ այդպէս չէ այսինքն՝ կը գրենք Դանիա, թէեւ կ’արտասանուի Tania: Հիմայ, ըստ ձեզի, ո՞րն է ճիշտը: Չէ՞ք կարծեր, թէ ահագին անհեթեթութիւններու դուռ պիտի բանայ արտասանութիւն-գրելաձեւ սկզբունքը. յատկապէս երբ ընթերցողը արեւելահայ է: Ու մենք պիտի ունենանք՝ Peyrut, Tania, kanata, paron, lonton կարդացող արեւելահայ հայրենակիցներ, որոնք, կարծես թէ հայերէն կարդացողներու մեծամասնութիւնն են այլեւս: Այսպէ՞ս պէտք է մատուցուի սփիւռքահայի գրականութիւնը, հայաստանցի ընթերցողին: Չենք խանգարուիր, եթէ Սասենց պէս տառադարձենք, քանի որ անոնք ալ գրեթէ մեզի պէս կ’արտասանեն, խօսակցական խօսքը չի խանգարէր գրական խօսքին (ուղղագրութեան): Անոնք գիտեն՝ բ=b, ու այդպէս ալ կը տառադարձեն, բայց նաեւ բադը (թռչունը) pat կարտասանեն, ու չզարմանաք՝ «բադ» կը գրեն: Ճի՞շտ եմ Սաս: Արտասանութիւնը ե՞րբ ուղղագրութիւն ճշտած է, մանաւանդ՝ 1600 ամեայ գրաւոր անցեալ ունեցող լեզուի մը պարագային: Այլապէս, մեր լեզուի ուղղագրութիւնը շատոնց փոխած պիտի ըլլայինք: Այդ պարագային, Աբեղեանի «բարեփոխումն» ալ չպիտի բաւէր, քանի որ ոմանք «խոհանոցը» «խաանոց» կարտասանեն, «որովհետեւը»՝ «որտեվ»: Երկար պատմութիւն է: Յարգանօք՝ Յովհաննէս

Բարեւ, Տոքթոր Արմենակ: Յարգանքիս հաւաստիքը: Ձեր յօդուածներուն ընթերցողը եղած եմ միշտ: Եթէ համարում չունենայի՝ տանջուելով չէի արձանագրեր, մանաւանդ, որ այդ ժամանակ, մեր սիրելի «Ազդակի» թուային «թռչնագրերը» ընդհանուրին ընթեռնելի դարձնելու համակարգչային հնարքին ծանօթ չէի: Կը գրէի տառ առ տառ: Ողջունելի է Ձեր ներկայութիւնը եւ մասնակցութիւնը՝ ֆորումին եւ այլուր: Յուսամ, չէք նեղուած ինձմէ՝ Ձեր բացակայութեան, Ձեր գրածի մասին մեկնաբանելուս համար (թէեւ ֆորումը բաց է. ակնկալելի էր տեղեկանալնիդ): Շնորհակալ եմ, լեզուական թերիներս մատնանշելնուդ առթիւ: Ուշացած տեսայ Ձեր նամակները, որովհետեւ՝ սոյն ռուսագիր ֆորումին այցելութիւններս յաճախակի չեն: Ձեր «դաժանը», «տաժան» չըրի: Նայինք «Ազդակի» ելեկտրոնային տարբերակին. http://www.aztagdaily.com/DisplayNews.php?ID=10683 Ահա՛ յօդուածը՝ առանց միջամտութեանս.

http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=18002&st=0

Քեզ չհարցրի ջանիկ, երբ ես անցել ու ետ եկել: Հիմա հասկացայ ցաւդ, ու թթուած պատասխանիդ պատճառը: Ջաւախք մասնակցին մի քանի բան գրել էի անցեալի յուշերից: Այդքան: Երկար բարակ մաղելու պէտք չունէիր: Ինձ չես ճանաչում, այդ պատճառով էլ ինձ ուղղուած քննադատանքդ՝ Ջ/Ճ-ի, եւ կուսակցամոլութեան վերաբերեալ, ի չիք եմ համարում: Ճիշտ ես՝ յաջող, ո'չ հաչող: Սիրով՝ Յովհաննէս

Յարգելի Կարս, Գիտէի անունս, նաեւ՝ ընդհանրապէս բոլոր սուրբ գրային անունները հրէական են: Նկատել եմ անհանգստութիւն, երբ, որեւէ անհատ փորձում է ճշտել. նախորդի գրածը: Ես չեմ անհանգստանում եւ քաջալերում եմ որ մարդիկ լինեն պարզ, համեստ, սովորելու պատրաստ: Բացի այդ, թեմայի հեղինակը սրբագրման նպատակով էր տեղադրել յօդուածը: Երբ քաջալերում եմ դասական ուղղագրութեամբ գրել, ուստի՝ պատասխանատւութիւն եմ զգում դասականով գրողների ուղղագրութեան հանդէպ...Չէ՛, աւելի լաւ է Աբեղեանի ուղղագրութեամբ գրեն, քան թէ դասական կարծեցեալ, սակայն ուրիշ մի ձեւ: Ամերիկահայ Երաժիշտին տուած պատասխանիդ մէջ, այդպիսի սխալ կատարել էիր Կարս: Մեծահոգաբար ընդունի՛ր: Երանի սխալներս միշտ ճշտէք: Այո՛, այդ բառը գրւում է թիւր: Կարս ջան, երեւի ձեռ առնելու ուրիշ անձ չգտար: Երբեմն գրում եմ արագ, յոգնած մտքով: Գրելիս անդրադարձայ իմաստի ոչ դիպուկ լինելը, այդուհանդերձ ապաւինեցի ձեր հասկացողութեան: «Այդ ժամանակ, Ջաւախքի անունն էր Ախալքալաք» Այս խօսքով անշուշտ հասկացած կլինէք, որ «Ջաւախքի խնդիր», «Ջաւախքի ժողովուրդ», «Ջաւախքի պահանջատիրութիւն», բառակապակցութիւների փոխարէն գործածւում էր . «Ախալքալաքի խնդիր», «Ախալքալաքի ժողովուրդ», «Ախալքալաքի պահանջատիրութիւն»: Ջաւախքի մշակոյթը, իր մէջ կրում է Արեւմտեան Հայաստանի մշակոյթից տարրեր: Եթէ սխալ եմ՝ ուղղի'ր խնդրեմ: Վրացիք ճիշտ են այնքանով, որքանով որ ճիշտ է անտեսել բնիկ ջաւախեցի հայերի գոյութիւնը, որոնց մասին տեղեակ պէտք է լինէք:

Սիրելի Ջաւախք, երախտապարտ եմ շնորհակալութեան: Ինչպէս նկատեցիք, միայն ուղղագրական ու լեզուական քննարկում չէի արել, արձանագրել էի նաեւ մտորումներ: Հարկաւ՝ պիտի չի փոխել յարգելի պատմաբանի խօսքը: Անհամեստութիւն թող չթուի՛, եթէ ասեմ. Հանդերձ, ի հարկ է, համամիտ, ազնուատոհմ, հնչում ձեւերն են ճիշտը: Ոչ բոլոր հ հնչոյթները արձանագրուել են Յ տառով: Հին հայերէնում Յ տառով արձանագրուել են այն բառերը, որոնք իրապէս հնչուել են այդպէս (Y): Օրինակ՝ ունենք յար «նման» եւ հար «զարնել, խփել», որոնք անջատ բառեր են:

Ողջունելի է դասական ուղղագրութեամբ գրելը: Ըստ իս, հայերէնը չունի և այս տառը: Նոյնիսկ եթէ ողջ հայաշխարհը ընդունի, ես չեմ ընդունում: Պիտի գրել. ԵՒ-եւ: Եչը եւ Ւիւնը անջատ տառեր են: Ոմանք, դիւրիմացաբար, կարծում են դասական ուղղագրութիւնը նոյնինքն արեւմտահայերէնն է: Մինչեւ տխրահրչակ դեկրետը, ողջ հայութիւնը գրում էր նոյն ուղղագրութեամբ, չնչին տարբերութիւններ ունենալով հանդերձ: Մինչեւ Հայաստանի անկախութիւնը, մենք, դաշնակցական երիտասարդական միութիւնների շարքերում դաստիարակուածներս, յոյժ գիտակից էինք Ջաւախքի պատմութեան, գոյութեան, արժէքին, ի տարբերութիւն՝ գուցէ, այլ գաղափարներ կրող շրջանակների երիտասարդութեանց, որոնց դաւանանքի մէջ չկայ, թերեւս, «հայահաւաք հողահաւաք»: Այդ ժամանակ, Ջաւախքի անունն էր Ախալքալաք, քանզի այդ տեղանունով էր արձանագրուել դաշնակցական արխիւներում, գրականութիւնում: Մեզ համար, միշտ էլ, լինի՛ Ջաւախքը, լինի՛ ջաւախահայը, մաքրամաքուր Հայաստան ու մաքրամաքուր Հայութիւն է եղել: Քաջ գիտակից ենք, բոլորս, Ջաւախքի, Բարձր Հայքի հայութեան ունեցած մշակութային ու քաղաքական դերին, ընդ հայութեան կեանքին: Ու այս առթիւ կոչ եմ անում, որպէս սփիւռքահայ, բոլոր սփիւռքահայերին, աչքաթող չանել Ջաւախքը, որ Արեւմտահայաստան է, իր ժողովրդով, ու եթէ այդպէս տեսնել ուզենք, ինչպէս որ Արեւելահայաստան է իր ժողովրդով, ու եթէ այդպէս տեսնել ուզենք: Գելիսոր բառը, երեւի, հյ. կալիձոր տեղանուան թրքական արտասանութիւնն է: Առաաջին անգամ եմ լսում վերեւի տեսակէտը, որպէս հայի տեսակէտ: Կարծում եմ Օսմանեան-թուրքական քարոզչութիւն է, ամեն անհանգստութիւն վերագրելը «դրսեցիներին»: Արեւմտահայաստանում գործել են ծայր-արեւելա-հայեր, արցախցիներ, ու արժանացել են ժողովրդի մեծ յարգանքին ու համակրանքին: Ի՞նչ է խնդիրը: Ի դէպ, Ռուս-թուրքական իրերայաջորդ մուկ ու կատուի խաղի նմանող պատերազմներից ետք, Արեւմտահայաստանի արեւելքը՝ Ռուսական սահմանի մօտ գտնուող Հայաստանը հայաթափուեց, մի իրողութիւն, որ ճակատագրական դեր ունեցաւ Արեւմտահայաստանում ազատաագրական շարժման ձախողութեան, քանզի զինատար խմբերը յաճախ պիտի անցնէին քրդաբնակ «Հայաստանից»: Ժողովրդական մակարդակի վրայ, նկատել եմ, որ յաճախ, երբ կովկասահայերը «Հայաստան» են ասել, նկատի են ունեցել «Արեւմտեան Հայաստանը», որի արեւելեան սահմանները միշտ էլ աղոտ ու փոփոխակի է եղել, ինչեւէ, այժմ այդ «Հայաստանը» գաղթել է արեւելք, ու հաստատուել նոյնքան սիրելի հայրենիք Արեւելեան Հայաստանում: Ես չգիտեմ՝ Ռուսական քարտէսներում ի'նչ են գրել Արեւելեան Հայաստանի տարածքի վրայ, բայց գիտեմ, որ մինչհամիդեան Օսմանեան քարտէսներում, Արեւմտեան Հայաստանը ճանաչուել է Հայաստան անունով (արաբատար օսմաներէն՝ Արմանստան): Համեստ կարծիքովս, Ռուսն ու թուրքը, գիտակցաբար թէ անգիտակցաբար, ուղղակի-անուղղակի, ձեռք ձեռքի տուած, Հայաստանը դատարկեցին հայերից: Մեկը իբր փրկում էր՝ արջի «ծառայութիւն մատուցելով», միւսը խանդոտ՝ կոտորում էր: Յաջողուել Ուղղագրութեան նայելով՝ ենթադրեմ աղբիւրդ պարսկահայ հրատարակութիւն է: Երեւոյթը յատուկ չէ մի կողմի, այլ ընդհանուրին է պատկանում «Էրգիր» գրելաձեւը: Հայոց Ե տառը, միշտ ու ընդմիշտ եղել է latin E Երկիր գրելու փոխարէն Էրգիր գրելը չի արդարացւում: Եթէ ես, իմ բարբառից ազդուելով, Կապադովկիա աշխարհագրական անունը արտասանում եմ Գաբատովգյա Gabatovgia, արդարանալի՞ է այդ ձեւով գրելս: Անշուշտ ո'չ: Հետեւաբար՝ երկիրը միշտ պիտի գրել երկիր, ո'վ էլ լինի արտասանողը: Ռուբէնն իր յուշերում, ցաւով յիշում է, որ չկարողացաւ կազմակերպել աննման տարօնցիների ինքնապաշտպանութիւնը, Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին, ու քաշուելով լեռներ՝ Սասուն, կազմակերպեց նոյնքան աննման Սասնոյ ինքնապաշտպանութիւնը, դիտելով իր սիրեցեալ ժողովուրդի կորուստը դաշտում: Փաստօրէն, հայրենասիրութիւնը չի փրկում հայրենիք, զէնքն է որ փրկում է, ինչից զուրկ էր, կամ անհամեմատելի՝ թշնամաբար տրամադրուած պետութեան միջոցների հետ: Չմոռանալ նաեւ՝ Օսմանեան Սահմանադրութեան տարիներին (1908), ֆիդայիների զինաթափումը, որի ճարտարապետն էր դաշնակցութիւն-իթթիհադ եղբայրութիւնը: Կարդացէ'ք Ռուբէն: Ռուբէնը, եւ արեւմտահայ զինեալ գաղթականները (ինչո՞ւ չէ՝ Դաշնակցութիւնը), ունեն անգնահատելի դեր. այժմեան Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրման գործում: Մինչեւ եօթ պորտ պիտի ստուգէին դաշնակցութեան հետ առնչուիլ ուզող անձին ընտանեկան կապը, ժամանակի բարոյական արժէչափերով: Այդ ժամանակուայ Դաշնակցութիւնը, իր ճիշտով ու սխալով, կուսակցութիւն եւ կազմակերպութիւն կոչուելու ամեն իրաւունքն ունէր: Հիմա, եթէ մի քիչ թօթափուենք՝ ընկերվարութիւնից, յեղափոխականութիւնից ու վերոյիշեալ ապակենտրոն կառոյցների բարոյական չափանիշներից մնացած վերջին փոշեհատիկներն էլ կընկնեն մեր վրայից: Սակայն ինչ անենք, որ գորգ թօթուող չկայ: Կարծեմ «առեւանգել» բայը յարմար է անհատին, եւ ո'չ իրին: «Տաճկահայ» արտայայտութիւնը վիրաւորական եմ գտնում, ու առաջարկում՝ ի սպառ վերացնել մեր բառապաշարից: Արամ Մանուկեանը անհանգստանում էր ու իր գրասենեակի ցուցատախտակից սրբեց «փաշա» տիտղոսը: Նմանապէս Ռուբէնն անկախ իր կամքից, թուրքերից ստացաւ «փաշա» տիտղոսը: Եթէ անպայման պէտք է նշել հայի աշխարհագրական ծննդավայրը, ապա նախընտրելի է ասել «արեւմտահայ»: Հայը ինչպէ՞ս կարող է տաճիկ լինել:

Մէջբերում, «Ազդակ» 7 յուլիս 2008., Ի պէտս զառածելոց Վերջերս նստած էի բարեկամի մը քով, որ անյետաձգելի մեքենագրութիւն մը կ’ընէր: Աչքիս զարկաւ համարեա՛ բառը՝ ճիշդ այսպէս՝ շեշտով: Երբ գործը աւարտեց, հարցուցի, թէ ինչո'ւ շեշտած էր համարեա բառը: -Բայց չէ՞ որ ան հրամայականի եղանակի բայ մըն է,- ըսաւ զարմացած: -Ճիշդ է, որ ան հրամայականի եղանակի բայ մը եղած է գրաբարի մէջ, սակայն աշխարհաբարի մէջ ան այլեւս հրամայական բայ չէ. բա՛յ իսկ չէ, այլ մակբայի պէս բան մը. Գլուխը քերեց, անորոշ նայուածք մը ձգեց շուրջը, խեղճացաւ. իսկ ես կը կարծեմ, թէ մտովի վերականգնեց ամբողջ անցեալ մը, առաջին հերթին՝ այն պահը, ուր գաւառական վարժապետ մը այդ բառը իրեն բացատրած է իբրեւ «հրամայական եղանակի բայ» մը, յիշեց ընկերները, դասարանը, պատուհանէն երեւցող երկինքի կտորը, ամբողջ պատանութիւնը: Այդ պահուն, այդ աննշան շեշտը ահա այս բոլորին խտացած վերյիշումն էր. ինչպէ՞ս բաժնուէր այս բոլորէն: Բոլոր փաստարկումներս անզօր մնացին, եւ բարեկամս, որ բանաստեղծ ալ է, գրականագէտ, նաեւ ուսուցիչ, շարունակեց համարեա գրել շեշտով՝ համարեա՛: Չէ՞ որ ուսուցիչը այդպէս սորվեցուցած էր: *** Շատ յաճախ ուսուցիչի մը չափ սիրելի ու թելադրական է այս կամ այն բառարանը, դասագիրքը, ուսումնասիրութիւնը, որոնցմէ կը քաղենք մեր գիտելիքները: Փորձեցէք իջնել ձեր հոգիին խորը եւ պիտի նկատէք, որ այնտեղ իրօք ալ կը գտնուի գիրք մը, որուն բովանդակութեան հանդէպ ունիք կոյր ու ամբողջական հաւատք մը. որքա՜ն դժուար պիտի ըլլար օր մը հրաժարիլ այդ գրքի դրոյթներէն ու հետեւիլ ա՛յլ դրոյթի մը, տեսութեան մը կամ... վարդապետութեան մը. ընդունիլ... այլ իրողութիւն մը: Կանգ առնենք, եթէ կ’ուզէք, բառարաններու մակարդակին, քանի այստեղ աւելի դիւրին է առարկայական բաղդատութիւններ ընել: Արդի արեւմտահայը, ուր ալ գտնուի ան, կը ճանչնայ ու կ’օգտագործէ Գայայեանի, Տէր Խաչատուրեանի կամ հայր Կռանեանի բառարանը կամ բառարանները. ասոնց վրայ կարելի է աւելցնել ընտիր բառարան մըն ալ՝ հայր Պետրոս Ճիզմեճեանի երկհատորը ընդարձակ բառարանը, որ, սակայն, ընդհանրապէս բացակայ է մեր դպրոցականներու կեանքէն, հաւանաբար իր արտասովոր ծաւալին պատճառով: Այս չորսը կը կազմեմ քսաներորդ դարու արեւմտահայ բառարանագրութեան հիմնական վաստակը: Անշուշտ կ’ակնարկեմ միայն հայերէն-հայերէն բառարաններու: Արդ, որքան մեծ տարբերութիւններ կան վերոյիշեալ չորսին միջեւ, հետեւաբար որքան խոր տարակարծութիւններ պիտի ունենանք բառարան օգտագործողներս, նայած թէ ասոնցմէ ո՛րը կը նախընտրենք եւ ո՛րը կը նկատենք մեր ուղեցոյցը: Խօսիմ օրինակներով: Գայայեանի համար բառս ցորեկ է. ﬓացեալ երեքը ունին ցերեկ: Իսկ Բենիամին Թաշեան կրակ ու բոց կը ժայթքէ բոլոր անոնց դէմ, որոնք ցորեկ կը գրեն: Գայայեան, Ճիզմեճեան, Տէր Խաչատուրեան կը գրեն առնչութիւն. իսկ Կռանեան կը գրէ առընչութիւն, ինչպէս տեսանք: Գայայեան ունի բուծանել, Ճիզմեճեան՝ բուծանել եւ բուծել, ինչ որ ներելի չէ, քանի երկու տարբեր բաներ չեն կրնար գոյակցիլ նոյն բառարանին մէջ. Տէր Խաչատուրեան դրած է բուծանել, իսկ Կռանեան բուծել: Ո՞ր մէկը ընտրել. ո՞ր ուսուցիչը պիտի որոշէ, կը կարծէք: Գայայեան ունի քօղ, տե՛ս քող. եւ հետեւողականօրէն նաեւ՝ քողազերծ, քողածածուկ, քողարկել, քողընկեց: Ճիզմեճեան ունի միայն քող, այլեւ քողազարդ, քողել, քողարկել: Տէր խաչատուրեան դրած է քօղ, բայց նաեւ աւելցուցած է՝ տե՛ս քող, որ բառարանագրական լեզուով կը նշանակէ՝ նախընտրելին քող է. սակայն հակառակ ասոր՝ տուած է բազմաթիւ բաղադիր բառեր՝ բոլորն ալ քօղ արմատով՝ քօղազերծ, քօղազերծել, քօղածածկել, քօղածածուկ, քօղարկել, քօղընկէց, քօղք, կարելի՞ է իմացական աւելի մեծ անկարգապահութիւն երեւակայել: Հայր Կռանեան ունի նախ քող՝ համապատասխան բացատրութեամբ. աւելի անդին, կարծես բոլորովին նոր բառ մը ըլլար ան, դրած է նաեւ քօղ, որ իր կարգին արժանացած է նոր բացատրութեան մը: Որուն կը հետեւին նոյն արմատով բաղադրեալ բառեր՝ քօղազերծ, քօղազերծել, քօղածածուկ, քօղարկել: Արժեւորումը կը ձգեմ ընթերցողին դատողութեան: Այս մէկ-երկու օրինակները, որոնց թիւը կարելի է բազմապատկել հարիւրներով ու հազարներով, տրուած են իբրեւ նախաճաշակ այն ահաւոր շփոթէն, որուն դատապարտուած են ենթարկուելու ուսումնական շրջանակները, ինչու չէ նաեւ թերթերը, հրատարակչականները, վերջապէս՝ գրաւոր խօսքի ճարտարարուեստը կիրարկող հայորդիները: Միշտ նոյն հարցումը՝ որո՛ւն հետեւիլ, ինչո՛ւ հետեւիլ, ինչպէ'ս ընտրել ու մանաւանդ... նախընտրել: Այս հասկացութեանց պատճառած շփոթը միայն միջբառարանային մակարդակի վրայ չի գտնուիր, այլեւ նոյն հեղինակի աշխատութեան ծիրին մէջ եւս: *** Հայր Կռանեանի Բ. հրատարակութեան մէջ, էջ 184, կը գտնենք ըստգտանել՝ յանցաւոր համարիլ, դատապարտել, իսկ 601-րդ էջին վրայ ստգտանել՝ յանցանք դնել, մեղադրել, եպերել: Պարզ է, որ ասոնք նոյն բաներն են, բայց ինչո՞ւ ներկայացման այս շփոթեցուցիչ եղանակը, մանաւանդ այս մերժելի երկձեւութիւնը: Ե՞րբ եւ ո՞ր պարագային հայր սուրբը յարմար կը տեսնէ ասոնցմէ առաջինը, իսկ ե՞րբ եւ ո՞ւր՝ երկրորդը. մանաւանդ, ինչպէ՞ս թող որոշէ խեղճ աշակերտը, այլեւ անոր ուսուցիչը: Նոյն տեղը, էջեր 572-3, կը գտնենք թէ՛ ռահան, թէ՛ ռեհան, որոնք նոյն բոյսն են, ունին նոյն բացատրութիւնը, բայց ահա տարբեր ուղղագրութիւն եւ տարբեր դիրք. ո՞ւր տեսնուած է բառարանագրային այսպիսի մեթոտ մը: Նոյն հատորին մէջ, էջ 578, կը գտնենք սամոյր՝ ազնիւ սեւ մուշտակով կզաքիսներու ցեղէն կենդանի, նոյնին մուշտակը. այս երկրորդ իմաստը, որով անասունին անունը նոյնացած է մուշտակին անունով, խորքին մէջ փոխաբերական է եւ աւելի յարմար էր չդնել զայն, ինչպէս որ արջ անունը չենք նոյնացներ արջենիով կամ ինձ անունը չենք նոյնացներ ընձենիով: Բայց անցնինք: տակը կը գտնենք սամուրենի, որուն համար ըսուած է՝ ընտիր սեւ մուշտակ. այսպիսի լակոնական բացատրութեամբ ամէն կապ արդէն խզուած է սամոյրին հետ, որուն մուշտակն իսկ է սամուրենին, եւ այս մասին ոչ մէկ ակնարկութիւն կատարուած է: Այս բառարանը օգտագործող փոքրիկը կամ հայոց լեզուի մագիստրոսը,- որոնք հիմա կը վխտան մեր իրականութեան մէջ,- ուրկէ՞ եւ որո՞ւ օգնութեամբ պիտի ըմբռնէ, որ երկրորդ բառին արմատն է սամոյր եւ ան կը նշէ այդ ստնաւորին մուշտակը: Իմ նպատակս ոչ այնքան աշխատութիւններ քննադատելն է, որքան ցոյց տալ, թէ որքան խոցելի վիճակ կը պարզէ արեւմտահայ բառարանագրութիւնը: Աւելի փայլուն վիճակի մէջ չեն գտնուիր մեր դասագիրքերն ալ: Եւ այս աննախանձելի կացութիւնը պիտի գոյատեւէ այնքան ատեն, որ ասոնք պիտի մնան անհատական նախաձեռնութիւններ, ուր պիտի իշխեն անհատական նախասիրութիւնները...: Ժամանակն է, եթէ արդէն իսկ չենք ուշացած, որ հայերէնագիտական բնոյթ ունեցող բոլոր հրատարակութիւնները ղեկավարուին կեդրոնական մարմինի մը կողմէ եւ միանգամ ընդմիշտ վերջ տրուի անհատական նախաձեռնութիւններու: Նման մարմին մը պէտք է վայելէ Սփիւռքի հաւանութիւնն ու նեցուկը, քանի անոր բարիքներէն պիտի օգտուի ինքը՝ Սփիւռքը: Ծանօթ. շեղագրումը պատկանի Johan-ին:

Նայենք ի՛նչ է ասում Արմատականը հետ բառի վերաբերեալ, արձանագրում եմ յապաւումով: Հետ. բուն նախնական նշանակութիւնն է «ոտք». այսպէս՝ Գ. Թագ. ժը. 21. «Մինչեւ ցե՞րբ կաղայք յերկուս հետս» (երկու ոտքով, երկու ոտից). այս նշանակութիւնը յետոյ տեղի տալով ոտք բառի առաջ՝ ջնջուեցաւ. բայց մնացին նրանից ածանցուած նշանակութիւնները. այսպէս «2. ոտքը կոխած տեղի նշանը, հետք. 3. փոխաբերական ճանապարհ, օրինակ, նմանութիւն» ՍԳր. Կորիւն. Եւս. պտմ. Կիւրղ. թգ. Եփս. յես. «4. յետեւից» Բ. մակ. դ. 21. Ճառընտիր «5. միասին, միատեղ, հետը» Եղիշ. Ոսկ. սղ. Զանազան նախդիրներով՝ զհետ «ետեւից» ՍԳր. Ոսկ. Եւս. քր. «միասին, միատեղ» Ոսկ. յհ. ա. 37. Խոր. «յետոյ, ետքը, վերջը» Մտթ. ը. 10. Փարպ. ի հետ «միասին, հետը» Ոսկ. եբր. իը. ի հետոց «յետեւից» ՍԳր. հետ ընդ հետ, հետզհետէ, վաղվաղակի հետ կամ զհետ ՍԳր. եւն. Ստացած է նաեւ ժամանակի գաղափարը, ինչպէս ցոյց են տալիս հետ «անգամ» (հմմտ. առաջին հետ Շապհ. էջ 61), նոյնհետայն «նոյն ժամնին, իսկոյն» ՍԳր. հետընդհետ Բ. մակ. դ. 10. Եւս. պտմ. Յորմէհետէ ՍԳր. միահետ, միահետի, ընդ միահետ Ոսկ յհ. ա. 21, 24: Այս զանազան առումներով են կազմուած հետազօտել Ս.Գր. Սեբեր. հետակորոյս վեցօր. հետամուտ ՍԳր. Եւս. պտմ. հետամտիկ «փախչող թշնամու յետեւից հետապնդելու եւ բռնելու համար ուղարկուած զինւոր» Անան. գիտ. 22. հետաքրքիր ՍԳր. հետեւիլ Փիլ. որովհետեւ ՍԳր. Հետեւակ ՍԳր. հետի «ոտքով» Գ. մակ. գ. 1. հետիոտ(ս) ՍԳր. Եւս. քր. ոտնահետ Վրք ոտնհետ, զառիհետ «հարթ, տափարակ», հետերթու «հետեւող». հետարածի «լրտեսելու համար գաղտուկ յետեւից երթալով»...... ...յետուստ «ետեւը, կռնակը, յետեւից, յետոյ, վերջը». յետինք «երեկոյ»: - Ետ, որից կազմուած են՝ ետ ընդ ետ «իսկոյն, հետ ընդ հետ, նոյն հետայն». ետ զետէ «հետզհետէ» կաէ եւ յետզյետէ: Այս բոլորի համար ձայնական փոփոխութեանց կողմից հմմտ. հեղեղ, ողողել, հինգ, յիսուն. Իսկ նշանակութեանց զարգացման կողմից հմմտ. կինք, զկնի, կրուկն, ընդ կրուկն, ընկրկիլ, պրս. pāy «ոտք», dar-pay «զհետ, զկնի», pay-dar-pay «զկնի, միմիանց, հետզհետէ, իրար ետեւից», ֆրանս. pas «քայլ» եւ revenir sur ses pas «նահանջել, յետ գալ» եւն: =Բնիկ հայ բառ՝ հնխ.՝ pedo- ձեւից, որի ժառանգորդներն են. սանսկրիտ pād- կամ pad....լատիներէն pēs (սեռ. pedis) «ոտք», peda «մարդու ոտքի հետք», անգլ. foot...: Այս բոլորը երեւան են հանում հնխ. ped- եւ pod- արմատները, որոնցից առաջինը տալիս է հայերէն հետ, յետ, ետ, երկրորդը՝ ոտ-ն:

Ճի'շտ նկատառում: Բառի արմատը արբ, արբանեմ-ն է, կայ արբենալ ձեւը: Աճառեանն Արմատականում ասում է. «հետաքրքրական են հ նախաձայնով՝ հարբեցութիւն, հարբեցեալ. Պղատոնի օրինաց եւ օրէնսդրութեանց գրքում»: Ըստ նրա, արբանեմ «խմեմ, ըմպեմ» բառը տեղի է տալիս արդէն նոր իմաստ ստացած հարբենալ «գինովնալ» բառի դիմաց: Ուրեմն՝ հ նախածանցը նոր իմաստ է տալիս բառին՝ սովորական խմելու (ջուր կամ այլ հեղուկ) գործողութիւնը դառնում է ոգիլից ըմպելի խմելով գինովնալու գործողութիւն: Գուցէ այդ ժամանակուանից, գրաբարեան յ տառն արտաանւում էր հ ձեւով, Պղատոնի գրքի թարգմանիչն է, գրել է, այնպէս որ հնչել է բառը: Կարծում եմ երկու ձեւն էլ ճիշտ է: Երբ Արմատականում որոնում ենք ետ եւ յետ բառերը «յետոյ, ետքը», ասում է՝ տե'ս հետ բառը: Չէ՞ որ յետ(ոյ) ձեւը հետ արմատից ածանցեալ է: Կարելի է նաեւ մտածել այսպէս. եթէ յետոյ գրելաձեւը ճիշտ է (եւ ճիշտ է ու գրաբարից աւանդուած ձեւ, այնպէս որ գրւում է ի ոտն>յոտն յոտնկայս բառում), բառի յետ բաղադրիչը դարձել է նախածանց, ուստի՝ յետադարձ, յետագայ, յետընթաց եւ նմանօրինակ բառերում պիտի գրուի այնպէս որ գրւում է յետոյ բառում. նախդիր հ հնչիւնը յ տառով: Կարելի է մտածել նաեւ այսպէս. յետադարձ եւ յետընթաց բարդ բառերը կազմուել են յետեւ բառից ու եւ բաղադրիչի անկումով. յետեւադարձ>յետադարձ, յետեւընթաց>յետընթաց, մինչ յետագայ բառը կազմուել է յետոյ եւ ընթացք բառերից, ոյ բաղադրիչի անկումով. յետոյագայ>յետագայ: Ինչ վերաբերի իմաստին, արդարեւ Հրաչեայ Աճառեանն իր «Լիակատար քերականութիւն հայոց լեզուի» աշխատութիւնում, մի առանձին բաժին է յատկացրել. ժամանակի ընթացքին, նախնական իմաստը կորցրած բառերի մասին. հայերէնում եւ այլ լեզուներում: Երբ յետագայ բառը յ տառով է գրւում. Դոկտ. Եղիայեանը «ետեւ գնացող» է հասկանում, պիտի հասկացուի յետայսու ետեւից եկողը, գալիքը, իսկ ետեւից եկողը առջեւ է գնում: Մի կերպ, ետեւը, հետը ու յետոյ եկողը իմաստով նոյնանում: Օրինակ՝ անգլերէնում յետոյ=later, որ գալիս է ուշ մնալու «late» գաղափարից, "see you later" եթէ բառացի թարգմանենք. պիտի ստացուի. «քեզ կտեսնեմ ուշացած», բայց մենք հասկանում ենք. «քեզ կտեսնեմ յետոյ (ետքը)»: Ողջ գաղափարը. ճանապարհը, ուղին կամ ժամանակի ընթացքը հետեւելուն է առնչւում, հետեւողը կարող է լինել քայլողների կամ կարաւանի առջեւում, ետեւում կամ մէջտեղում: Այս պատճառով հետ արմատ բառից ածանցուած ետքը եւ ետեւ բառերը, տարբեր իմաստներ են տուել. յետոյ՝ ժամանակի իմաստով վերջը, ետքը կամ ապագայում, ետեւ՝ տեղի իմաստով ուշ մնացած, թիկունքում: Ուրեմն ապագան ոչ թէ ետեւումն է, այլ՝ հետապնդում է ուղին, գալու է անպայման, ու ապագան յետոյ լինելու է առջեւում....: Յետագան լինելու է յառաջիկայում, կամ՝ ետագան լինելու է առաջիկայում, կամ՝ հետագան լինելու է առաջիգայում: Ընթացքը միշտ դէպի առջեւ է: Ետեւ գնալու իմաստի համար, սովորական հայ լեզուաշինարարը օգտագործել է դառնալ բայը, որ ճանապարհից շրջելուն, ճանապարհից շուռ գալուն է վերաբերւում: Յետ դառնալ, վերադառնալ կամ պարզապէս՝ դառնալ: Սրանց համար չի կարելի օգտագործել՝ յետագայել, յետագնալ, քանզի գնալը միշտ դէպի առաջ է լինում: Ըստ իս, յետագայել ու յետագնալ նշանակում է ետեւից գնալ, բայց առջեւ գնալ: Կարելի է ասել նաեւ հետագայել հետագնալ, որ նշանակում է հետքով գնալ, ոտքով գնալ, միասին գնալ, հետապնդել ու առջեւ գնալ: Ունենք շրջագայել բառը, որ որոշակի ուղղութեան իմաստ չի տալիս, այլ պարզապէս տարբեր տեղեր գնալուն է նշում: Թնջուկի հանգուցալուծումը աւելի դիւրին կլինի, երբ նկատենք իմաստային տարբերանքը ետեւ եւ հետեւիլ բառերի միջեւ: Ետեւից է գալիս, հետեւում է, ու ընթանում առաջ: Այսինքն՝ գործողութիւնը ետեւից է կատարւում, բայց միշտ ընդառաջ: Իսկ գործողութեան հիմնական առարկան հետ-ն է: Մինչ այդ, յիշենք որ, ինչպէս միւս լեզուներն ստեղծած ժողովուրդները, այնպէս էլ առաջին հայախօսները, անասնաբոյծեր էին, ու հիմնականում զբաղւում էին նոր արօտների որոնմամբ: Պատկերացրէք երբ հովիւ Հայկը իր կրտսեր եղբօր հովիւ Արամին ասում է. -Հետեւիր ինձ Այստեղ կարելի է հասկանալ. «քայլիր ինձ հետ», «ետեւիցս արի՛», «հետապնդիր ինձ», «ոտքիս հետքերով ման արի» Եթէ գործ յետաձգել, ապա ժամանակի իմաստով վերջուայ թողնել, բայց ժամանակը միշտ ընթանում է դէպի առաջ: Այստեղ վայր նկատի պիտի չի առնել, այլ ժամանակ: Այս իմաստից մեկնելով ու տրամաբանութեամբ, թերեւս ստեղծուել է առաջաձգել բառը, բայց ինձ թուի. առաջաձգել եւ յետաձգել նոյն իմաստն ունեն:

Մէջբերում. «Ազդակ» օրաթերթ, 4 յուլիս 2008 Հետագայ թէ՞ յետագայ Ասկէ 30-40 տարի առաջ եթէ «Յուսաբեր»ի մէջ հանդիպէինք այս ենթախորագիրին, որ շատ սովորական էր եւ կը պատկանէր, անշուշտ, Բենիամին Թաշեանին, քմծիծաղով հարց կու տայինք՝ նորէ՞ն, կամ թէ՝ աշխարհի վրայ տակաւին յետագայ գրող մնա՞ց: Թաշեան կեանքին վերջին տարիներուն կը հպարտանար, թէ յաջողեցաւ արմատախիլ ընել յետագայ գրելաձեւի որոմը: Խե՜ղճ Թաշեան, ապրեր ու տեսներ... այո՛, սիրելի՛ս, ապրեր ու տեսներ, որ հիմա արդի հայը մոռցած է հետագայ-ն եւ կը գրէ միայն... յետագայ. չեմ հաշուեր, անշուշտ, այն հատ ու կենտ բացառութիւնները, որոնց գումարը մէկ ձեռքիս մատներուն թիւին չի հասնիր: Սփիւռքը իր Միջին Արեւելքով, Քանատաներով ու Ամերիկաներով չէր բաւեր, հիմա «Երկիր» թերթն ալ յետագայ կը գրէ, առանց մոռնալու մեսրոպեան ուղղագրութեան պաշտպան արեւելահայ անհատներն ու խմբակները, որոնք կը կարծեն, թէ մեր բառերը մեսրոպեան կնիք ստանալու համար բոլորն ալ յ-ով պէտք է սկսին. Ռաֆայէլ Իշխանեանը հարբիլ-ը կը գրէ յարբիլ եւ երկար-բարակ կը բացատրէ «օրէնքը»: Աւելցնեմ հետեւեալ բարացուցական օրինակը. Համազգայինը վերջերս հրատարակեց Ս. Վրացեանի «Կեանքի ուղիներով»ը, առաջին հրատարակութենէն մօտ չորս տասնամեակ ետք: Առաջին հրատարակութեան մէջ բոլոր օրինակները հետագայ էին, իսկ նորին խմբագրական կազմը մեծ բծախնդրութեամբ ասոնք դարձուցած է յետագայ: Մեր մատենագրութեան մէջ գոյութիւն ունեցած է միայն հետագայ, մեր բառարանագրութեան մէջ եւս. միայն հայր Կռանեանն է, որ կը թուէ երկու գրելաձեւերն ալ, իբրեւ համարժէք, եւ իր դատողութեան մէջ կը սխալի անշուշտ: Այսուհանդերձ չենք կրնար ըսել, թէ ի'նք է յետագայ ձեւի ուռճացումին պատճառը. ան գոյութիւն ունէր իրմէ առաջ ալ, եւ Թաշեան, հայր Արսէն Ղազիկեանի յամառ ճիգերէն ետք, ամբողջ կեանք մը վատնեց սրբագրելու համար զայն: Այս անգոյ ձեւին ընդհանրացումը լը մատնէ արեւմտահայուն լեզուական իմացութեան աստիճանական բթացումը. այո՜, արեւմտահայը լեզուական իրականութիւնները այլեւս բութ միտքով կը դատէ: Եւ այս պարագային գործողը հետեւեալ տրամաբանութիւնն է. յետագայ կը նշանակէ յետոյ եկող, վերջէն եկող, ուրեմն...բառիս արմատը յետ(ոյ) է. մինչդեռ յետ արմատը մեր բարդ բառերուն մէջ բնաւ ալ յետոյ չի նշանակեր: Ահաւասիկ օրինակներ՝ յետադարձ- դէպի ետեւ դարձած, յետամնաց-ետեւը մնացած, յետագնաց-դէպի ետեւ գացող, յետադէմ- դէպի ետեւ դիմող, յետադիր-ետեւը դրուած, յետսապահ-ետեւի դիրքերը պահող, յետաձգել-ետեւը ձգել, չգործել, չաւարտել, վրայէն անցնիլ: Ինչպէս կը նկատէք,- բայց իրապէս կը նկատէ՞ք,- այս բոլորին մէջ յետ արմատը յետոյ-ի իմաստ չ’արտայայտեր, այլ՝ ետեւի-, դէպի ետեւ-ի: Եթէ մենք իրօք ունենայինք յետագայ բառ մը, ապա ան ալ պիտի նշանակէր դէպի ետեւ եկող եւ ոչ թէ ետեւէն եկող, յաջորդող, յետոյ եկող: Այս վերջին իմաստը կրնայ տալ միայն հետագայ բառը, որուն հետ արմատը դասական իմաստով կը նշանակէ ետեւէն: Երբ քահանան պսակադրութեան ատեն կ’ըսէ՝ «այսուհետեւ երթիցէ այր զհետ կնոջ իւրոյ», այս կը նշանակէ՝ «այսուհետեւ այրը կնոջը ետեւէն պիտի երթայ», այսինքն՝ պիտի հետեւի անոր. հետագայ-ին իմաստն է հետեւող, յաջորդող, ետեւէն եկող: Եւ բառս 1600 տարի ճիշդ այսպէս ալ գրուած է՝ հ-ով: Ամերիկահայ թերթերուն շատ բարեւ...: Դոկտ. Արմենակ Եղիայեան

Բարի օր Սաս, Լաւ երգ է: Հենց այս պատճառով կարեւոր է բառերի արմատների ուսումնասիրումը: «Պտոյտի գացի», «Ման եկայ», «ֆռալու գնացի», «զբօսնելու գնացի», «շրջագայելու գնացի», «շրջելու գնացի»: «Պտոյտի գացի» ձեւը աւելի շատ արեւմտահայերէնախօսը կգործածի: «Զբօսնելու գացի», «շրջագայելու գնացի», «շրջելու գնացի» ձեւերը ո'չ ոք: «Ման եկայ», «ֆռացի» ձեւերը այժմու արեւելահայերէնախօսը (միթէ՞): «Պտուտակ» բառն էլ եթէ մոռացուել է, ապա բնական է պտտել բայի ինչից առաջ եկածը չիմանալը, հետեւաբար՝ պատեհաբար արտասանելը: Արմատական բառարանը առանձին յիշէ՝ պտոյտ եւ պոյտ բառերը: Առաջինը ջրի հոսքին առնչէ, երկրորդը՝ ամանին: Եթէ իսկապէս մտահոգիչ է այդ «շատերի» գումարը, ապա պէտք է կանոն:

Այլվի հին ուղղագրութեամբ կլինի այլուի:Այլ ու (ի)= այլոյ (հմմտ. յոգ. այլոց) ?Այլոյի> էլիԳրաբարեան այ երկրբարբառը բարբառներում տալիս է ընդհանրապէս է:Գայլ> գէլ, hայր>հէր, սայլ>սէլ, եւայլն:Նորից գարուն, նորից գարունԷլի կտան սիրոյ լուր

Riza shah Pehlevi :lol:

Յիշողութեամբ՝ առիւծի ձայն. մռնչոց