ՈՒՂՂԱԳՐԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

[hravart]

ՈՒՂՂԱՐԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆ ԷՐ

Աշխատությունն ընդգրկում է վերջին տասը տարիների ընթացքում հայերենի հին և նոր ուղղագրությունների շուրջ ծավալված գրավոր բանավեճերը և հեղինակի տեսակետները այդ առթիվ: Այն լուրջ ուսումնասիրության արդյունք և արժեքավոր ներդրում է հայերենի ուղղագրության բնագավարում: Նախատեսված է հայոց լեզվի մասնագետների և ընթերցող լայն հասարակության համար:

ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ

1940 թ. հայոց լեզվի ուղղագրության մասնական բարեփոխությունից հետո Հայաստանում այդ հարցը փակված համարվեց, թեև սփյուռքը չհամակերպվեց և ժամանակ առ ժամանակ հոդվածներ հրատարակվեցին մերժելով ամեն մի փոփոխություն գրաբարյան ուղղագրության համակարգում:

1991 թ. Հայաստանի անկախացումից հետո սփյուռքի և Հայաստանի մի խումբ մտավորականներ աշխուժացան և գրավոր ելույթներով փորձեցին հին, գրաբար ուղղագրությունը վերականգնել:

Ներկա աշխատության մեջ մենք փորձել ենք տալ, մեր ուժերի սահմաններում, այդ գործընթացը: Աշխատության հիմքում ընկած են ինչպես հին, բնագրային, այնպես նոր և նորագույն ժամանակների գրականությունից փաստեր, վկայություններ: Տեսական հարցերի լուսաբանման համար օգտագործել ենք ինչպես հայ, այնպես օտարազգի հեղինակների աշխատությունները: Աշխատության նպատակներից մեկն էլ եղել է ցույց տալ, որ հնչյունական համակարգի վրա ստեղծված ամեն մի լեզվի արտասանական և ուղղագրական համակարգի միջև ժամանակի ընթացքում առաջանում են տարբերություններ, որոնք իրենց հերթին հետագայում ստեղծում են հաղորդակցման դժվարություններ գրավոր խոսքում: Նկատի ունենալով այս իրողությունը բազմաթիվ երկրների պետություններ (Շվեդիա, Նորվեգիա, Հոլանդիա, Գերմանիա, Ռուսաստան, Կորեա և այլն) անց են կացրել ուղղագրական բարեփոխումներ, երբեմն մեկից ավելի անգամներ:

Աշխատությունը բաղկացած է երեք մասից, որոնք օրգանապես միաձուլված են և ուղղված մեկ և նույն նպատակի՝ հայոց լեզվի ուղղագրության բարեփոխությունը պատմական անհրաժեշտություն էր:

Հեղինակ՝ դոցենտ Գուրգեն Սարգսյան

ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ

Ժամանակակից հայոց լեզուն հարազատ ժառանգորդն է մեր հին լեզվի և արտացոլում է նրա հազարամյա զարգացման երկար ու ձիգ ուղին: Հայ ժողովրդի բազմադարյան սոցիալքաղաքական կյանքում տեղի ունեցած իրադարձությունները խոր հետք են թողել մեր լեզվի վրա: Հայոց լեզուն, ինչպես ամեն մի կենդանի, խոսակցական լեզու, ենթակա է եղել հարատև փոփոխման, քայքայման, ինչպես ամեն մի ապրող օրգանիզմ: Այս գործընթացը տեղի է ունենում լեզվի գրեթե բոլոր համակարգերի՝ բառակազմության, քերականության, շարահյուսության և ուղղագրականուղղախոսական բաժիններում: Այս առումով ամենազգայունը բառապաշարն է, որին հաջորդում է ուղղախոսությունը, շարահյուսությունն ու քերականությունը, համեմատաբար կայուն վիճակ է պահպանում ուղղագրությունը, որովհետև այս համակարգը մարդու անմիջական ֆիզիկահոգեբանական ոլորտից դուրս է մնում նման ամեն մի ճար-տարապետական կոթողի: Բայց սա ևս բացարձակ չպետք է հասկանալ, քանզի ուղղագրությունն ու ուղղախոսությունը սերտորեն կապված են իրար հետ, ուստի ուղղախոսության մեջ տեղի ունեցող հնչարտաբերման փոփոխությունները, ընդհանրական թե անհատական, արտահայտվում են ուղղագրական համակարգում:

Երբ հարցը վերաբերում է լեզվի ուղղագրության կայունությանը, մասնագետ լեզվաբանները, երբեմն էլ ոչ մասնագետները, օրինակ են բերում անգլերեն, ֆրանսերեն, մասամբ գերմաներեն և եվրոպական այլ լեզուների «անփոփոխ» ուղղագրական համակարգերը:

Բայց արդյո՞ք այդպես է:

Իմ ձեռքի տակ է Փենսիլվանիա նահանգային համալսարանի անգլերեն լեզվի պրոֆեսոր Ա. Բաուի «Անգլերեն լեզվի պատմություն» մեծածավալ աշխատությունը: «Անգլերեն լեզուն,գրում է պրոֆեսորը,-ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է այնպիսի փոփոխությունների, որ հին անգլերենը առանց հատուկ ուսումնասիրության չի կարելի ընթերցել: Փաստորեն մի էջ անգլերենն ավելի օտարոտի է թվում, քան ֆրանսերենը կամ իտալերենը, որովհետև կիրառված մի շարք գրանշաններ այսօրվա մեր այբուբենի մաս չեն կազմում: Եվ այս տարօրինակությունը,-շարունակում է հեղինակը,-հին ու նոր անգլերենի միջև ամենից առաջ վերաբերում է արտասանությանն ու ուղղագրությանը (էջ 62): Այսպես՝ հին անգլերենի stan բառը 17-րդ դարի կեսերից գրվել և արտասանվել է stone. a տառը փոխվել է o-ի և բառավերջում ավելացել է e անձայն ձայնավորը, նույն փոփոխությունը կատարվել է բազմաթիվ այլ բառերում, ինչպես՝ gan-go, ban-bon, rap-rope, halie-holy, hlaf-loaf, bat-boat: Այլ ձայնավորներ նույնպես ենթարկվել են նման փոփո-խությունների, օրինակ՝ fot-foot, cene-keen, fyre-fire, riht-right, hu-how, hlud-loud, sawol-soul:

Ուղղագրության այս բոլոր փոփոխությունները արդյունք էին բառերի արտասանության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունների, այլ խոսքով, ուղղախոսության հետ, որոնք սկսել էին դեռևս 9-րդ դարում: րեթե նույն ճանապարհն է անցել հին ֆրանսերենը: Դարասկզբին առաջին մասնակի ուղղագրական փոփոխությունը անցկացրին գերմանացիները, և թող զարմանալի չթվա, որ գերմանացիները վերջերս հայտարարեցին երկրորդ ուղղագրական փոփոխության մասին: Դա է պահանջում գերմանական պետու-թյան այժմյան շահերը, ժողովրդի շահերը, թեև վերջինս դժվարությամբ է ընդունում ուղղագրական փոփոխությունը, պատճա՞ռը՝ սովորության ուժն է, չկա ավանդականության և ոչ էլ «դասականության» հարց: Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Ռուսները նույնպես կատարեցին ուղղագրական մասնակի փոփոխություն՝ ռուսական այբուբենից դուրս թողնելով մի քանի գրանշաններ: Այժմ ռուսների մտքով անգամ չի անցնում վերականգնել այդ տառերը, ոչ ներկայիս մտավորականությունն է բողոքում և ոչ հոգևորականությունը «սովետական, բոլշևիկյան» ուղղագրության դեմ, ինչպես մենք:

Չինարենը չի ունեցել այբբենական համակարգ, այլ 50,000 պատկերագրեր, յուրաքանչյուր պատկերագիր արտահայտում է մեկ առարկա կամ գաղափար: Գական դասական չինարենը 1300 թվականից այս կողմ երեք անգամ ենթարկվել է բարեփոխության: Առաջին փոփոխությունը տեղի է ունեցել 1917 թ., երկրորդ մասնակի փոփոխությունը՝ 1919 թ., ամեն անգամ ավելի ու ավելի պարզեցնելով և նվազեցնելով չինական պատկերագրերի քանակը: Այժմյան չինական պատկերագրերի քանակը չի անցնում 8,000-ից: Ոչ ոք Չինաստանում դրա դեմ չի բողոքում, աղմուկ աղաղակ չի բարձրացնում, պահանջելով վերականգնել հին, դասական չինարենի պատկերագրերի համակարգը այնպես, ինչպես այսօր սփյուռքի և հայրենի երկրի մի քանի հնածես մտածողության տեր մտավորականներ:

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների անկախությունից հետո այս երկրի գրագետ այրերը նույնպես սկսեցին մտահոգվել անգլերեն լեզվի հարցերով հատկապես ուղղագրական: Ժողովուրդների լեզվի պատմության մեջ չկա մի այլ դեպք, որի ուղղագրությունը այնքան բարձիթողի վիճակում լինի, որքան անգլերեն լեզվի ուղղագրությունը, անշուշտ դա ունի սոցիալքաղաքական պատճառներ: Ամերիկյան անգլերենը ավելի պահպանողական գտնվեց և դա հասկանալի էր: Մայր երկրից հեռացած համայնքը աշխատում էր պահել պահպանել այն ամենը, ինչ նա բերել էր իր հետ մայր հայրենիքից: Փաստերը շատ են: Ամերիկյան անգլերեն լեզվի ուղղագրության ուսումնասիրութան ընթացքում կատարվեցին հետևյալ փոփոխությունները՝ ձգտելով գրությունը մոտեցնել արտասանությանը:

1. Կրճատվեցին կրկնակի բաղաձայն ունեցող բառերի բաղաձայններից մեկը, այսպես՝ traveller-traveler, waggon-wagon, telegramm-telegram, և բազմաթիվ նման ուղղագրություն ունեցող բառեր:

2. Այն բառերը, որոնք վերջավորվում էին -re տառակապակցությամբ, տեղափոխություն կատարվեց, այսպես՝ metre-meter, centre-center, theatre-theater, բառավերջի (-ce) տառակապակցությունը փոխվեց (-se) այսպես՝ defence-defense, offence-offense, կրճատվեցին բազմաթիվ բառերի գրվող բայց չարտասանվող gh տառակապակցությունը, այսպես՝ plough-plow, through-thru, light-lite, կրճատվեց մի շարք բառերի u տառը, օրինակ՝ honour-honor, favour-favor, և այլ կրճատումներ, ինչպես՝ tyre-tire, storey-story, axe-ax, goal-jail: Ուղղագրական տարբերությունները հաճախ անգլիայի և Ամերիկայի միջև դժվար էր նկատել, որովհետև բառային նոր ձևը կիրառվում էր նաև Անգլիայում:

Միացյալ Նահանգներում ուղղագրության հարցը լեզվի այն բնագավառը դարձավ, որով զբաղվեցին նույնիսկ ամերիկյան պետական բարձրաստիճան անձինք: Բենջամին Ֆրանկլինը հատուկ զբաղվեց այդ հարցով: 1768 թ. նա առաջարկեց «Անգլերեն այբուբենի նոր համակարգբարեփոխված ուղղագրություն»: Իր մտահղացումներով ոգևորված՝ նա առաջարկեց իր մտահղացումը գործադրության մեջ դնել: Բայց Ֆրանկլինի առաջարկությունը չէր կարող հաջողություն ունենալ, քանի որ կար լեզու և այդ լեզուն արտահայտող լավ կամ վատ այբբենական համակարգ:

Անշուշտ վերը բերված բառային կազմի մեջ որոշ փոփոխություններ կատարելով անգլերեն լեզվի ուղղագրությունը արմատապես չէր բարեփոխվի: Եվ այսպես' արտասանության և գրության միջև անջրպետը ոչ միայն մնաց անլուծելի, այլև ավելի խորացավ ժամանակի հոլովույթում: Արդյոք սխալած կլինե՞նք , եթե ասենք, որ անգլերենը և դրա կողքին նաև ֆրանսերենը մոտենում են անջատական լեզուներին, ավելի ու ավելի հեռանալով հնչյունականից: Եվ մենք անհրաժեշտ ենք համարում այստեղ հիշեցնել, որ կատարյալ այբբենական համակարգը այն համակարգն է, երբ յուրաքանչյուր հնչույթ արտահայտվում է մեկ գրույթով բառային բոլոր դիրքերում և մեկ գրույթ արտահայտում է մեկ հնչույթ (. Ջահուկյան): Այբբենական այսպիսի համակարգ հազիվ թե լինի, հատկապես երբ տվյալ լեզուն անցել է մշակութային զարգացման երկար ճանապարհ, բայց չի ստեղծել իր սեփական այբուբենը, ինչպես անգլերենն է: Բավական է ասել, որ անգլերենի 41 հնչույթների դիմաց լատիներից փոխառված այբբենական համակարգն ունի ընդամենը 26 գրանշան և ավելին, հին անգլերենի նոր տերերը՝ նորման-դացիները դուրս վտարեցին անգլոսաքսոնական այբուբենի մի շարք գրանշաններ, էլ ավելի խորացնելով հակասությունները գրության և արտասանության միջև: Վերջերս լսում էի անգլերեն լեզվի մի ուսուցչուհու գանգատը անգլերեն լեզվի ուղղագրության դժվարությունների մասին: Նա այն միտքը հաստատեց, որ ամերիկյան դպրոցներից աշակերտների հեռանալու պատճառներից մեկն էլ անգլերեն լեզվի ուղղագրության և արտասանության միջև խորացող տարբերությունն է: Եվ սրա մեջ անհերքելի ճշմարտություն կա: Երևի ձեզանից ոմանք հիշեն, թե ինչպես պրեզիդենտական թեկնածուի փոխպրեզիդենտ Դան Քուեյլը չկարողացավ աշակերտի թույլ տված սխալը ուղղել: Մենք անգլերեն ուղղագրության մասին նորից կանդրադառնանք:

Ժամանակակից հունարենը հին հունարենից տարբերվում է և արտասանությամբ և կառուցվածքով: Փոխվել են մեկ տասնյակից ավելի տառերի անունները, օրինակ՝ մյու-մի, նյու-նի, տաու-տաֆ: Այբուբենը նույն հին այբուբենն է: Խոսակցական հունարենը կոչվում է դեմոտիկ (աշխարհաբար), հույն ժողովրդի այժմյան գրական խոսակցական լեզուն: Կաթարեուսը 1800-կանների գրական լեզուն էր և կիրառվում էր պաշտոնական գրագրություններում և համալսարաններում: 1970 թ. պետական որոշումով դեմոտիկ ժողովրդական խոսակցական լեզուն գրավեց նրա տեղը: Դրա դեմ ոչ ոք չբողոքեց, որովհետև պետություն կար, պետական և ժողովրդի շահ կար: Առանց պետական միջամտության լեզվական-ուղղագրական հարց չի լուծվի: Թուրք մտավորականությունը կհամաձայնվեր ղուրանի արաբական սուրբ տառերը լատիներենի տառերով փոխելու առաջարկին, եթե չլիներ պետության միջամտությունը: Ըստ մեր մի շարք մտավորականների այդ հարցը պետք էր դրվեր համաժողովրդական քննարկման և տարիներով քննվեր և քննարկվեր և ապա թողնվեր իր նախկին վիճակում: Այդպես կմտածեր միայն պետականությունից զուրկ ժողովրդի անգլուխ մտավորականությունը: Թող իմ ընդդիմախոսները ինձ չմեղադրեն, թե ես արդարացնում եմ հայերեն գրանշանները լատիներենով փոխարինելու անմիտ փորձը: Թուրքերը մահմեդական դարձան, արաբական գրանշանները ընդունեցին քաղաքական նպատակներով: Եվ վերջապես սովետական կարգերի հաստատումից հետո գիր ու գրականություն չունեցող ղազախները, ղրղզները նախ պետականորեն ընդունեցին լատինական տառերը, ապա կիրիլյան այբուբենը: Ադրբեջանը, Ուզբեկստանը և միջին ասիական մյուս ժողովուրդները նմանապես նախ ընդունեցին լատիներեն այբուբենը և ապա կիրիլյանը: Այս բոլոր ժողովուրդները չունեին իրենց սեփական այբուբենը, ինչպես հայերն ու վրացիները:

Այժմ վերադառնանք հայերենին:

Ե՞րբ են սկսել հայերենում ուղղագրական փոփոխությունները: Սովորաբար երբ խոսք է լինում հայոց լեզվի ուղղախոսության և հատկապես ուղղագրության մասին հարցը քննվում է 19-րդ դարի երկրորդ կեսից: Ըստ ակադեմիկներ Հր. Աճառյանի և Ջահուկյանի 5-րդ դարում գոյություն են ունեցել հետևյալ ուղղագրական զուգաբանությունները. բազուկ-պազուկ-փազուկ, վիրապ-վիրաբ, ամբար-համբար, ապա-հապա, հիւղ-հիղ-հեղ, խեղդել-հեղդել, անձն-անձ: Ինչպես նկատելի է, դեռևս 5-րդ դարում տեղի են ունեցել ձայնեղների, խուլերի և շնչեղ խուլերի փոխանակություն, հագագային հնչույթի ավելացում, իւ երկբարբառի պարզեցում, շնչեղ-խուլ խ-հ-ի վերածում, բառավերջի ռնգայինի անկում, փաստերը շատ են: Այս բոլոր օրինակները ցույց են տալիս, որ ձայնեղների խլացումը և խուլերի ձայնեղացումը սովորական երևույթ է եղել 5-րդ և ամենայն հավանականությամբ նախորդ դարերում նույնպես:

Այս միտումը դարերի հոլովույթում շարունակվել է մինչև 19-րդ դարի վերջը և 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակները: Շատ հավանական էր, որ այս միտումը այլ ընթացք ունենար, եթե Բագրատունիների Հայաստանում Անին դառնար այն կենտրոնը, որտեղ միաձուլվեին հայ բարբառների առավել ընդհանուր լեզվական տարրերը և հիմք դրվեր մեկ համաժողովրդական խոսակցական և ապա մեկ միասնական գրավոր լեզվի այնպես, ինչպես եղավ Լոնդոնը Անգլիայում, Փարիզը՝ Ֆրանսիայում: Մեզ այդ բախտը չվիճակվեց ոչ այնքան արտաքին, որքան ներքին հակադիր ուժերի պատճառով: Եվ այսպես՝ զրկվելով այդ միասնականացնող ընդհանրացնող ուժից, հայոց լեզուն զարգացավ կամայականության, անիշխանության պայմաններում, չստեղծվեց համաժողովրդական խոսակցական լեզու մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը Հայաստանում:

5-րդ դարի գրաբարյան ուղղագրությունը թե բարբառների և թե քաղաքային բնակչության խոսակցական լեզվի հնչյունական համակարգում առաջ եկած փոփոխությունները չէին կարող չարտահայտվել գրավոր խոսքում: Ըստ Հր. Աճառյանի՝ դասական գրականություն ուստի և դասական ուղղագրություն է համարվում 5-րդ դարի սկզբից մինչև 460 թվականը ասորերենից և հունարենից թարգմանված 37 մատյանները և 4 հեղինակային գործերը՝ Կորյունի «Վարք Մաշտոցը», Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոցը», Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը» և Փավստոս Բյուզանդի «Հայոց պատմություն»ը: 460 թվականից այս կողմ Հր. Աճառյանը անվանում է «Ետմեսրոպյան», որովհետև վերջինիս մեջ երևան էին գալիս գրաբարյան ուղղագրությունից հեռացման միտումներ: Բերենք մի քանի օրինակներ՝ հիւսիսի-հիւսիս, արծուի-արծիւ, արուեստ-արհեստ1: Վեց դար հետո, այն է՝ սկսած 12-րդ դարից այս միտումը մեծ չափերի էր հասել: Մենք հետամուտ եղանք այս հարցի հետազոտմանը: Ստորև բերում ենք վերը ասվածի բազում փաստեր: Որպես աղբյուր մենք ընտրել ենք Հայաստանի իտությունների ազգային ակադեմիայի Մանուկ Աբեղյանի անվան ինստիտուտի 1985 թ. հրատարակած Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» ակադեմիական հրատարակությունը: Փաստերը քաղել ենք «Բնագրագիտական դիտողություններ» բաժնից: Բերված ուղղագրական փաստերից անմիջապես հետո նշված են ձեռագրերի համարները: Ժամանակի սահմանները տարածվում են 12-15-րդ դարերը:

1. է-ի փոխարեն ե-ի կիրառություն. եթե, թե, թեպետ, չեի, ազդեր., մարգարե (1568), եի, ասեի, թե, եթե (1854):

2. րաբարյան աւ երկբարբառի փոխարեն օ-ի կիրառություն. անբաւ-անբօ, ապաշաւանք-ապաշօանք, անձաւ-անձօք, երկնաւոր-երկնօր, աւգտակար-օկտակար (5076), ունաւղս-ունօղս, հզաւր-հզօր, ներաւղ-ներօղ, խնամաւղ-խնամօղ, համաւրէն, համօրեն, կամաւք-կամօք (3051), յաւդուած-յօդւած, մեղաւք-մեղօք, հզաւր-հզօր, ամաւք-ամօք (2082), դիմաւք-դիմօք, երախտեաւք-երախտեօք, աւտարի-օտարի, խարդաւանաւղաց-խարդաւանաօղաց, պաշտաւն-պաշտօն (1875):

3. Գրաբարյան ՈՒ երկբարբառը գրաբարում պարզեցվելուց հետո դարձել է ու, ձայնավորից առաջ արտասանվում վ, բայց գրվում Է (վյուն), այսպես՝ նուէր-նւէր, յաւդուած-յաւդւած, դիպուածոյ-դիպւածոյ (1573), անուամբ-անւամբ, զզուիլ-զզւիլ, լուար-լւար, աննուազ-աննւազ, նուագի-նւագի, ասուի-ասւի, զհարուծեալսն-զհարւածեալսն, ապականացուած-ապականացւած, արտասուել-արտասւել, թուով-թւով, հայեցուածս-հայեցւածս, խոցուածս-խոցւածս, քանդուածով-քանդւածով (5212):

4. Ի ձայնավորով վերջացող բառերի սեռական հոլովի ւ-ի բաց թողում, այսպես՝ գինի-գինոյ, բարի-բարոյ, հոգի-հոգոյ, կենդանի-կենդանոյ (5883,1288, 2082):

5. Յ կիսաձայնի բաց թողում կամ անկում՝ դարձելոյ-դարձելո, խնդրելոյ-խնդրելո, ժամանելոյ-ժամանելո, (5076), գտայ-գտա, լուսոյ-լուսո, երկնային-երկնաին, երկայնոյ- երկայնո (5365): Երեմիայի-Երեմիաի, փիլիսոփայի-փիլիսոփաի (1238), քոյովդ-քոովդ, ներկայումս-ներկաումս, նիւթոյ-նիւթո, գոյ-գո, հոգւոյ-հոգւո, ներկայ-ներկա, Դաւոեայ Դաւթոեա, Սոդոմայ-Սոդոմա, Նարեկայ-Նարեկա, (5883), դժոխային-դժոխաին, մարդկային-մարդկաին, աստուածային-աստուածաին (5939):

6. Ձայնեղ բաղաձայնների խլացում և խուլերի ձայնեղացում. աւգտակար-աւկտակար, խնկեալ-խնգեալ (5076), վտանգս-վտանկս, ջամբեցի-ջամպեցի, տնկաւղն-տնգողն, հերապանծ-հերապանձ (5365), անսփոփելի-անզփոփելի, սթափել-զթափել, ընտրութիւնք-ընդրութիւնք (5939):

7. Ֆ տառի գործածությունը առաջին անգամ հանդիպում է 1037թ. Մուֆարզնին փոխառյալ բառի մեջ (տես ՀՍՀ, էջ 242):

8. Հ և խ խուլ հնչյունների փոխանակում բարբառների ազդեցության տակ, այսպես՝ նահանջել-նախանջել, հայթայթել-խայթայթել. ախոյան-ահոյան (2083):

Բացի վերը բերված գրաբարյան-դասական ուղղագրության շեղումներից, որոնք արդեն պատահական չէին, «Մատեան ողբերգութեան» տարընթերցվածների մեջ կան հատուկ և հասարակ գոյականների գրության բազմաձություններ, որոնք անհերքելի ապացույց են այն բանի, որ դեռևս 12-րդ դարում և հավանաբար դրանից էլ առաջ մեսրոպյան ուղղագրությունից շեղումները արդեն որակ էին կազմում: Բավարարվենք մի քանի ցայտուն օրինակներով:

ա) Բաբեղովնի, Բաբելովնի, Բաբելօնի, Բաբելոյնի, Բաբիլովնի, Բաբիլոնի, Բաբիլօնի:

բ) բ) Եթովպացի, եթեովպացի, էթէովպացի, եթէովպացի, եթեովպացի, եթէօվպացի, եթւովպացի, եթիովպացի:

գ) Եսայի, Եսաի, Յեսայիեաս, Եսաիաս, Էսաիաս, Իսայեաս, Եսայեա, Եսաեայ:

դ) Սողոմոն, Սողոմոնի, Սաղօմանբի, Սաղովմոնին, Սողօմօն, Սաղմօն, Սողոմոնեան, Սողովմոնեան:

Մեսրոպյան ուղղագրությունից շեղումներն ու խոտորումներն արդեն որակ էին կազմում 15-րդ դարում: Հնարավո՞ր էր այս միտումը կասեցնել, անշուշտ ոչ:

Այժմ մեզ մնում է ուշադիր քննել վերը բերված փաստերը և պատշաճ եզրակացության հանգել, թե է-ե, աւ-օ, բ, դ, գ, ձ, ղ, ձայնեղների խլացումը և կամ խուլերի ձայնեղացումը, յ կիսաձայնի անկումը բառավերջում, գոյականների սեռական հոլովի դեպքում ւ-ի անկումը կամ բաց թողումը, ու ձայնավորը ւ բաղաձայնով փոխարինումները պատահական երևույթնե՞ր էին, գրիչների կիսագրագիտության արդյու՞նք, թե՛ դարերի ընթացքում հայերենի արտասանության մեջ տեղի ունեցած օրինաչափ փոփոխու-թյուններ, որոնք բնական և օրինաչափ են ամեն մի կենդանի գործածական լեզվի համար: Մի բան ակնհայտորեն պարզ էր՝ խախտվել էր հին, 5-րդ դարի ուղղագրությունը և ոչ մի մարմին չկար, չէր էլ կարող լինել կասեցնելու արդեն որակ կազմող շեղումները:

Հայոց լեզվի այս անկառավարելի վիճակը նկատի ունենալով 12-րդ դարի Արիստակես րիչը պատրաստում է մի աշխատություն նվիրված հայոց լեզվի ուղղագրության, տողատման, տառադարձության հարցերին: Աշխատության մեջ բերված են երկգրություն ունեցող և դժվարագիր բառերի բազմաթիվ օրինակներ: Բայց արդյո՞ք Արիստակես րիչի բառարանը դարձավ ուղեցույց հարյուրավոր գրիչների համար, ի հարկե, ոչ: Բերենք մի քանի օրինակ: րիգոր Սկևռացին (մլիճեցի) կանոնավոր կրթություն ստացած վանական էր, բայց ինչի՞ վերագրել, երբ նա է-ն փոխարինում է ե-ով և գրում՝ եթե, թեպետ, չեի, մարգարեի: Նույնը կատարում է 1854 ձեռագրի գրիչ Կարապետ կրոնավորը (Ռշ. Շատվան)' Նա գրում է, եի, ասեի, թե, եթե, աշտենին, թեև ոչ միշտ: Մի շարք գրիչներ գրաբարյան աւ երկբարբառը պահելով հանդերձ հաճախ փոխարինում են օ-ով, օրինակ՝ գրիչ Ստեփաննոս Արտամետցին (1360) o-ի փոխարեն միշտ գրում է աւ, պահպանելով հին ուղղագրությունը, բայց բնաւից բառը գրում է բնօից, ապաշաւանք-ապաշօանք: Այսպիսի գրություն է պահպանում նաև գրիչ Սրապիոնը (Լվով): Նա ոչ միայն աւ երկբարբառն է օ-ով փոխարինում, այլև ենթակայական դերբայի -ող վերջածանցը, օրինակ՝ խնամօղ, ներօղ: և րիչ Ալեքսանդր Վարդապետը (Շոշ) ի-ով վերջավորվող գոյականների սեռական հոլովի ւ բաղաձայնը չի պահպանում, այսպես՝ բարոյ, հոգոյ, փոխարեն բարւոյ, հոգւոյ: «Մատեանի» համար 1238 ձեռագրի գրիչը անհայտ է; Նա հավասարապես գործածում է գրության երկու ձևեր, այսպես՝ անուամբ-անւամբ, զզուիլ-զզւիլ, լուար-լւար, աննուազ-աննւազ, նուագի-նւագի: Գրիչը դուրս է թողնում ւ-ն բառերի թեք ձևերում, օրինակ՝ գինւոյ-գինոյ հոգւոյ-հոգոյ, խուլերը փոխորինում է ձայնեղներով՝ տունկ-տունգ, ընծայ ընձայ:

Վերը բերված փաստերը անհերքելիորեն ապացուցում են, որ սկսած 12-րդ դարից հայոց լեզվի մեսրոպյան ուղղագրությունը խախտվել էր և այդ օրինաչափ գործընթացը շարունակվել, ավելի ու ավելի էր խորացել մինչև սովետական կարգերը:

Սակայն այսօր մի խումբ մտավորականներ թե Հայաստանում, թե սփյուռքում ծավալել են մի անհեռատես ու անժամանակ պայքար ընդդեմ նոր ուղղագրության: Այս մասնագետ և ոչ մասնագետները (թղթակից, սրբագրիչ, խմբագիր-հրատարակիչ) չհասկանալով կամ միտումնավոր կերպով հեռանալով լեզվի բնականոն և օրինաչափ զար-գացման բուն էությունից, հարցը տեղափոխում են ազգային-քաղաքական դաշտ և առանց լուրջ փաստերի՝ օգտագործելով հռետորազգացմունքային ոճ ու բառապաշար, ձգտում են ընթերցողին համոզել, թե իրենք ճիշտ են, թե հայոց լեզվի ուղղագրությունը սուրբ ու նվիրական արժեք է և պետք է պահել ու պահպանել որպես սրբապատկեր այնպես, ինչպես ստացել ենք Մեծն Մեսրոպից: Բայց պետք է հիշել, որ լեզուն ինչքան էլ սուրբ ու նվիրական լինի մեզ համար, նրա առաջին և հիմնավոր դերն ու պաշտոնը հաղորդակցման միջոց լինելն է: Լեզվի համակարգը երբ սկսում է կաղալ, տվյալ դեպքում, ասենք, ուղղագրությունը, ապա մարդը, որ ստեղծել է այդ համակարգը, պետք է օգնության հասնի: Մեր տասնհինգ դարյա ուղղագրությունը կարիք էր զգում այդ օգնությանը: Մեր ընթերցողին այդ հարցում համոզելու համար ես կաշխատեմ նոր փաստեր մատուցել:

Մենք «Մատեան ողբերգութեան» « Բնագրագիտական դիտողություններ» բաժնի ավելի քան 150 ընթերցվածների ձեռագրերից մեզ անհրաժեշտ ուղղագրական փաստերի համար օգտագործել ենք միայն 15 տարընթերցված և բազում փաստեր բերել ապացուցելու, որ հինգերորդ դարի մեսրոպյան ուղղագրությունը 11-12-րդ դարերում արդեն քայքայվում էր: Այդ գործընթացը կասեցնելու՝ օգնության հասավ Արիստակես րիչը իր ուղղագրական բառարանով: Բայց պետականության բացակայության պայմաններում, ինչպես մենք քիչ հետո կտեսնենք, լեզվական ոչ մի հարց, այդ թվում ուղղագրական՝ չի լուծվի: Բայց շարունակենք փաստերով ապացուցել մեր ասածները:

Պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը «Հայկական գիր ու գրչություն» արժեքավոր և փաստերով հարուստ աշխատության մեջ պարզ ու հստակ գրում է. «Հայ գիրն ու գրչությունը սկիզբ առնելով հինգերորդ դարում, ի հարկե միշտ նույնական չէր մնացել, այլ ենթարկվել է զգալի փոփոխությունների. փոխվել են և տառատեսակները, և ՈՒՂՂԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ, և կետադրությունը և գծանշանները» (էջ 6): Նշանակում է, հինգերորդ դարից մեզ հասած մեսրոպյան ուղղագրությունը ոչ անարատ է, ոչ անխախտ և ոչ էլ հարատևական: Այսպիսի մոտեցումը պարզապես կարելի է որակել կանխամտածված մոլորություն: Ավելին. այսպիսի կարծիք հայտնելը և հակաբանական է, և հակագիտական և հակապատմական: Բայց ցավալին այն է, որ թե հայրենի և թե սփյուռքում բնակվող մասնագետ և ոչ մասնագետ (թղթակից-սրբագրից-հրատարակիչ) մտավորականները ձգտում են ընթերցողին հավատացնել, որ ներկայիս հայաստանյան ուղղագրությունը «դավադրություն և դավաճանություն» էր մեսրոպյան ուղղագրության նկատմամբ, անվանելով այն «ստալինյան, բոլշիկյան» և սրանց կողքին նաև «աբեղյանական»: Բայց թող թույլ տրվի այս մասնագետ և ոչ մասնագետներին և նաև մեր ընթերցողներին հիշեցնել, որ ուղղագրության բարեփոխման աշխատանքները սկսել էին անցյալ դարի 50-ական թվականներից: Այս մարդկանց նպատակը մեկ է՝ ատելություն սերմանել ժողովրդի մեջ այն ամենի նկատմամբ, ինչ որ իր վրա կրում է սովետի կնիքը: բայց այս մասին քիչ հետո:

Հայկական գրչության հնագույն ամբողջական օրինակը՝ Լազարյան ավետարանը (887թ.) ուսումնասիրելիս պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը մատնանշում է ուղղագրական կարգի հետևյալ տարբերություններն ու խոտորումները, որ մենք վերևում ավելի մեծ տարողությամբ ցույց տվեցինք «Մատեանի» տարընթերցվածների ձեռագրերի «Բնագրագիտական դիտողություններ» բաժնից ուղղագրական փաստերը քաղելու ժամանակ: Պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը նշում է հետևյալ ուղղագրական տարբերությունները, որ տեղ են գտել Լազարյան ավետարանում:

1. Յ տառի բաց թողում բառամիջում՝ զգոշ, վկաից, հայհոություն, բառավերջում՝ ողորմեա, հաճեցա, բանա, պիտո, գո, սատանա և այլն:

2. Է ձայնավորի փոխանակում ե-ով՝ թե, եթե, թեպետ, ե, եին, եիր, խնդրեին, հարցանեին, ուտեին, որպես, տեսանեաք, այնպես, եղեց, ապաքեն, պատուեր, ի Նազարեթե: Հիշեցնենք, որ այսպիսի ուղղագրությամբ էին գրում րիգոր Սկևռացին (մլիճեցի), Կարապետ րիչը և միջնադարի այլ գրիչներ:

3. Ավետարանում առկա է Ե-Է փոխանակում՝ արէգակ, փէսա, ցէրեկ, էդաւ, էհան, էթող, էհար և այլն:

4. Խուլ պայթական կ-ն փոխարինվում է ձայնեղ գ-ով՝ մանգունք, յանգողին, անգեալ, ցանգացան և այլն:

5. «Ավետարանի» գրիչը գրաբարյան գործիական հոլով աւ-ի փոխարեն կիրառում է միջին հայերենի-ով վերջավորությունը, ամովթ, նոքովք, արտասւովք, համբովել: Կարծում եմ այսքանն էլ բավական է ապացուցելու, որ 5-րդ դարի ուղղագրությունը փոխվում էր և ոչ ոք չէր կարող դրա առաջն առնել, դա լեզվի զարգացման օրինաչափ երևույթ էր, չկար պետությանն առընթեր լեզվաբանական մարմին այդ գործընթացը կանոնակարգելու համար: Ավետարանում կան բազմաթիվ ուղղագրական այլ շեղումներ և խոտորումներ: Այս կապակցությամբ պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը հիշեցնում է, որ «կարող են լինել գրչական սխալներ, սակայն նրանց մեծ մասը հատուկ է մեզ հասած հնագույն ձեռագրերին» (էջ 62: Հոդվածում բոլոր ընդգծումները իմն են):

Պրոֆ. Աբրահամյանը նշում է նաև, որ նման ուղղագրական շեղումներ կան Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան» աշխատության պատառիկների մեջ:

Հարց է առաջանում, եթե այսպիսի մեծածավալ ուղղագրական շեղումներ կատարվել են մեր մատենագրության մեջ սկսած 9-րդ դարից մինչև 15-րդ դարը և այնուհետև շարունակվել մինչև 19-րդ դարը ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակները, ապա բացառված չէ, որ մեր լեզվի այլ բաժիններում նույնպես փոփոխություններ կատարվեին (խոսքս հոլովման, խոնարհման, շարադասու-թյան և շարահյուսության մասին չէ), և կատարվել են, այն էլ մի քանի տեսակ:

Թե հայոց մեսրոպյան տառերը ինչ ձև են ունեցել, ոչ ոք չի կարող կռահել անգամ, քանզի 5-րդ դարից մեր մատենագիրների՝ Կորյունի, Եզնիկ Կողբացու, Փավստոսի, Խորենացու, մի խոսքով, ոչ մեկի աշխատության բնագրի մի պատառիկ անգամ մեզ չի հասել: Ըստ պրոֆ. Ա. Աբրահամյանի մինչև 10-րդ դար մեզ հասած ձեռագրերն ու վիմագրերը գրված են եղել բոլորագիր երկաթագրերով: Մեսրոպյան տառաձևերը ունեցել են միայն մեծատառ, փոքրատառերը հետագա դարերի գյուտ են այնպես, ինչպես հունարենն ու լատիներենը: «Չկա մի տառ,-գրում է պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը,-որ ենթարկված չլինի որևէ ձևափոխության, երբեմն մի քանի անգամ» (էջ 57): Հայերենի տառատեսակների խմբավորումներն ու անվանումները կատարվել են միջին դարերում: Հետագա դարերում այդ գործին մասնակցել են բազմաթիվ այլ հեղինակներ, ես բերում եմ պրոֆ. Կ. Ղաֆադարյանի դասակարգումը:

1. Բոլորաձև երկաթագիր,

2. Ուղղագիծ երկաթագիր

3. Բոլորագիր

4. Շղագիր

5. Նոտրագիր

Բայց հայոց գիր ու գրչության արվեստի մեջ փոփոխությունները այստեղ կանգ չեն առնում:

Անկակած գրերի գյուտից և դրանց գործադրումից անմիջապես հետո առաջացավ մատյանների էջանշման հարցը, այլ կերպ թվանշանների հարցը: Ինչ թվանշաններ են օգտագործել 5-րդ դարի մեր մատենագիրները: Հին հույներն ու լատինները դեռևս մ.թ.ա., իսկ մենք 5-րդ դարից մինչև 17-րդ դարը ներառյալ օգտագործել ենք հայկական գրանշանները: 15-րդ դարի կեսերին արաբները, այսպես կոչված արաբական թվանշանները փոխ առնելով հնդիկներից տարան Եվրոպա և տարածեցին ամբողջ ցամաքամասով մեկ: Մենք հայերս այբուբենի վրա հիմնված թվանշաններից 18-րդ դարում հրաժարվեցինք և ընդունեցինք արաբա-իսլամական թվանշանները: Ոչ ոք այն օրերին և ոչ էլ հետագա դարերում, ներառյալ մեր օրերը, «դավաճանություն կամ դավադրություն» չորակեց մեսրոպյան գրա-թվանշանների դեմ կատարված այս արարքը, որովհետև դա անհրաժեշտություն էր, որովհետև դա բխում էր մեր ժողովրդի շահերից և ժողովրդի համար էր: Այժմ հարցս մեր հին ուղղագրապաշտներին է՝ չվերադառնա՞նք մեր մեսրոպյան գրաթվանշաններին և գրենք ու գումարենք այսպես՝ ԲԺ-ԺԲ = 2+10= 12, կամ ԻԵՌ, որ նշանակում է 25,000, գրենք ՂԲՌՆ, որ նշանակում է 92,000: Հայկական գրաթվանշա-նային համակարգը չէր համապատասխանում 18-րդ դարի նոր պահանջներին, ճաք էր տվել և անհրաժեշտություն էր զգացվում այն ոչ միայն բարեփոխել, այլ առհասարակ հրաժարվել այդ համակարգից, ինչպես վարվեցին եվրոպական բոլոր ժողովուրդները: Թող իմ ընթերցողները չշտապեն և ինձ չմեղադրեն, թե տեսեք, տեսեք հեղինակը կողմնակից է մեր գրաթվանշանային համակարգի արմա-տական փոփոխության նման նաև մեր այբբենական համակարգի փոփոխության: Բնավ, երբեք: Դրանք արմատապես տարբեր երևույթներ են՝ մեկը խիստ ազգային, մյուսը՝ միջազգային:

Անհրաժեշտությունն այն անդիմադրելի ուժն է, որի դիմաց բոլոր դռները բացվում են, հինը տեղի է տալիս նորին: Փոխել ենք մեր տառաձևերը, այն էլ քանի-քանի անգամ, փոխել ենք մեր տառաթվանշանները, այժմ հերթը հասել էր կետադրությանը: Տեսնենք, ինչպիսին է եղել մեր կետադրությունը 5-րդ դարում: Այս կապակցությամբ ահա թե ինչ է գրում պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը: Կետադրության «փոփոխությունը այնքան զգալի է, որ կարելի է ասել, թե յուրաքանչյուր դարաշրջան ունեցել է իր կետադրությունը, իր ուրույն կարգով և գործածության կանոններով» (էջ 179); Մինչև 10-րդ դարը հայերեն գրավոր արձանագրության և վիմագրության մեջ կիրառվել է մեկ կետադրական նշան՝ միջակետը, նախադասության բառերը իրարից չեն բաժանվել: Բոլոր հին ձեռագրերում այն գործածվել է ստորակետի և վերջակետի փոխարեն: Ի՞նչ եք առաջարկում, պարոնայք հին ուղղագրապաշտներ, չհրաժարվե՞նք կետադրական ներկայիս համակարգից, որ յոթանասուն տարիների համառ ու հետևողական աշխատանքի արդյունք է: Պետք է գիտական մոտեցում ունենալ և ոչ թե քարացած սկզբունքներով շարժվել, ինչպես շուտով ականատես կլինենք ձեզ հետ միասին, սիրելի ընթերցող: Տասներորդ դարից սկսած՝ հայոց լեզվի ուղղագրությունը զարգացավ ու փոփոխվեց կամայականության և ինքնահոսի պայմաններում մինչև 1850-ական թվականները, երբ սկսեց գրաբարի և աշխարհաբարի պայքարը, որ ավարտվեց վերջինիս հաղթանակով: Սկսվեց հաղթանակած աշխարհաբարի լեզվի մշակումը: Այդ գործի ռահվիրաները եղան «Հյուսիսափայլի» խմբագիր Ստ. Նազարյանցը, թերթի աշխատակից Միքայել Նալբանդյանը, Ռաֆայել Պատկանյանը Ռուսաստանում, րիգոր Օտյանը, Մինաս Չերազը և Ն. Ռուսինյանը Պոլսում: Մինաս Չերազի «Ընտրողական աշխարհաբարի քերականությունը» (1876 թ.) և րիգոր Օտյանի «Առաջարկություն աշխարհաբար լեզվի վրա» (1851) երկուսն էլ ծաղր ու ծանակի ենթարկվեցին և մերժվեցին, իսկ Ն. Ռուսինյանի «Ուղղախոսությունը» այրվեց եկեղեցու կողմից: Արևմտահայ մտավորականությունը ուղղագրության համար մղվող պայքարի ասպարեզից հեռացավ: Արևելահայերը ավելի համարձակորեն առաջ շարժվեցին: Ստեփան Ստեփանեանն առաջարկում էր բառասկզբի յ-ի փոխարեն գրել բացառապես հ, լայնորեն գրում և պրոպագանդում էր վեվագրությունը, ջնջում էր բառավերջի յ-ն, մի գործընթաց, որ սկսել էին միջնադարի գրիչները: Ստ. Ստեփանյանի առաջարկությունների մի քանիսը ընդունեց նաև րիգոր Արծրունին:

Ղ. Աղայանի ուղղագրական համակարգը կոչվեց «հյունագրություն»: Նա ւ էր գրում բոլոր այն դեպքերում, երբ ձայնավոր ու-ն արտասանվում էր վ, օրինակ՝ նուարդ-նւարդ, զուարդ-զւարդ, աստուած-աստւած: 20-րդ դարի սկզբին Ստ. Մալխասյանը առաջ քաշեց ուղղագրության իր համակարգը և կոչեց վեվագրություն: Նա առաջարկում էր բառի բոլոր դիրքերում, որտեղ լսվում է վ, գրել վ: Այսպիսով՝ 63 տարի շարունակվող ուղղագրության համար մղվող պայքարը մնաց որպես անարդյունք պայքար:

20-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում, ավելի կոնկրետ 1913 թ. ստեղծվեց մի «համազգային համաձայնության հանձնաժողով», որի պարտականությունն էր կասեցնել օրեց օր խորացող անկանոնությունները: Բայց այս համազգային կարևորություն ունեցող գերխնդիրը հնարավոր չէր լուծել մի ժողովրդի պետականությունից զուրկ պայմաններում: 1913 թ. Մ. Աբեղյանը մեր լեզվի ուղղագրության բարեփոխման կապակցությամբ մի նամակ է հղում հայտնի հայագետ ֆրանսիացի լեզվաբան Անտուան Մեյեին և խնդրում իր կարծիքը գրավոր հայտնել: Ահա նամակի պատասխանը: «Ստացա հայերենի ուղղագրության բարեփոխման վերաբերյալ շրջաբերականը: Օտարազգին չի կարող այսպիսի խնդիրներին միջամտել: Ես ինձ թույլ եմ տալիս միայն նշելու, որ այնպիսի ազգի մեջ, որտեղ չկա որոշ ուղղագրություն պարտադրելու ընդունակ հեղինակություն, ամենախելոք բանը ավանդական ուղղագրությամբ բավարարվելն է»:

1918 թ., թվում է, որ ստեղծվեց այդ «ընդունակ հեղինակությունը» ի դեմս Հայաստանի առաջին հանրա-պետության: Բայց նորաստեղծ Հայաստանի կառավարությունը ոչ միայն հայերենի ուղղագրական քաոսային վիճակով չզբաղվեց, այլև ժամանակ չունեցավ մտածելու պետական լեզու ունենալու մասին: Ո՛չ Ազգային խորհուրդը և ո՛չ էլ 1919 թ. ընտրված այսպես կոչված պառլամենտը ժամանակ չունեցան հայերենը պետական լեզու հռչակելու:

1919 թ. մեծանուն գիտնական Մանուկ Աբեղյանի եղբոր որդի բանասեր և աշխարհագրագետ Արտաշես Աբեղյանը նույն թվականի նոյեմբերի 14-ի «Յառաջ» թերթում գրում է. «Մեր պետության հրամայական շահն է և պահանջը՝ անհապաղ հայտարարել հայերենը պետական լեզու և անմիջապես գործածական և պարտադիր դարձնել այն բոլոր հաստատություններում, հնարավոր է այդ, իսկ մյուսների համար սահմանել մաքսիմալ ժամանակ՝ դիցուք՝ վեց ամիս»: Բայց այդպես էլ Ա. Աբեղյանի պահանջն ու ահազանգը մնաց անարձագանք: Հայաստանի Հանրապետությունը պետական լեզու չունեցավ:

Սովետական կարգերի հաստատումից բառացիորեն 7 օր անց, 1920 թ. հունվարի 6-ին Հայաստանի Հեղկոմը (այդ խառն օրերին չկար կառավարություն, չկար պառլամենտ) դեկրետով Սովետական Հայաստանի սահմաններում պետական լեզու հայտարարեց Հայերենը: Հեղկոմը դեկրետով 1920 թ. չեղյալ հայտարարեց Ռուսական կայսրության «Հավաք օրինացը», դեկրետով եկեղեցին անջատեց պետությունից, իսկ դպրոցը եկեղեցուց: դեկրետով վերացվեցին դասերը, դեկրետով իրենց լիազորություններից զրկվեցին դաշնակ-ցական կառավարության արտասահմանյան դիվանագիտական ներկայացուցիչները, մի խոսքով, Սովետական Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական կյանքի ստեղծումը կատարվում էր պետական իշխանության անդրանիկ օրգանի՝ Հայաստանի Հեղկոմի դեկրետների, կարգադրությունների և հրամանների հիման վրա: Հետևաբար, երբեք թող զարմանալի չթվա, երբ 1922 թ. մարտի 4-ին դեկրետով ընդունվեց ուղղագրական ռեֆորմը: Մենք հետո կտեսնենք, որ շատ պետություններ դեկրետով են ընդունել լեզվի ուղղագրությունների հետ կապված օրինագծերը:

Սովետական կարգերի հաստատումից մի քանի օր անց, 1921 թ. հունվարին, լեզվի ուղղագրության խնդիրը դարձավ պետական հրատապ օրակարգի հարց, հարց, որ դաշնակցական կառավարության համար այնքան կարևոր էր, որքան պետական լեզու ունենալու հարցը: Սակայն դրա իրականացումը կասեցվեց 1921 թ. փետրվարյան արկածախնդրական ապստամբության պատճառով: Ութ ամիս հետո, հոկտեմբեր ամսից այդ հարցը կրկին մտավ օրակարգի մեջ, քանզի Հայաստանի Խորհրդային կառավարությունը իր առաջ խնդիր էր դրել՝ կարճ ժամանակահատվածում վերացնել այդ ժամանակների համար անցյալից ժառանգություն ստացած ժողովրդի թիվ մեկ թշնամին՝ անգրագիտությունը՝ ստեղծելով դպրոցական և կրթական լայն ցանց: Երկիրը ծածկվեց լիկայաններով, որտեղ մեծահասակները գրել կարդալ էին սովորում մայրենի լեզվով: Եթե 1920 թ. Հայաստանի բնակչության միայն 17 տոկոսն էր գրագետ, ապա 1939 թ. գրագետ էր 85 տոկոսը, իսկ 1959 թ. հայտարարվեց անգրագիտության իսպառ վերացման մասին: Մի՞թե սա հրաշք չէր:

րագիտության գործին մեծապես խոչընդոտում էր ժամանակի ուղղախոսության և ուղղագրության միջև եղած տարբերությունը: Տեղերից բազմաթիվ նամակեր էին հասնում, որոնց մեջ գրողները գանգատվում էին իրենց կրած դժվարությունների համար: Պետական և հասարակական այս հարցը պետք էր լուծվեր և այն էլ արագ: Չզարմանանք, այդ այն ժամանակներն էին, որ բոլորը բռնվել էին համաշխարհային հեղափոխությունների անհեթեթ ռոմանտիկայով:

1921 թ. հոկտեմբերին լուսավորության ժողկոմիսար Աշոտ Հովհաննիսյանը հրավիրեց մի համախորհուրդ քննարկելու ուղղագրության բարեփոխության հարցը: Այդ համախորհրդի առաջ ելույթ ունեցավ Մ. Աբեղյանը՝ «Հայոց լեզվի ուղղագրության մեջ անելիք բարեփոխությունները» թեմայով: Դրան հաջորդեց համալսարանի դասախոսներից կազմված խորհուրդը, որի առաջ խնդիր դրվեց՝

1) նախապատրաստել ռեֆորմը գիտականորեն ճիշտ ու հիմնավորված,

2) այնպես անել, որ ռեֆորմը ընդունելի լինի հասարակության կողմից ու տարածվի (Ղարագյուլյան):

Հասարակական կյանքում սովորությունը մեծ ուժ է: Նա չի ընդունում ամեն մի նորություն, դժվար է ընտելանում նորի հետ, դժվար է մոռանում հինը, ինչքան էլ նորը դրական կողմեր ունենա:

1922 թ. ակնհայտ ծայրահեղություններով ռեֆորմը չընդունվեց ոչ Հայաստանի և ոչ էլ արտասահմանի մտավորականության կողմից, թեև այդ ուղղագրությամբ գրա-գետ դարձավ Հայաստանի 83 տոկոսանի անգրագետ ժողովուրդը: Այդ նույն բացասական վերաբերմունքը շարունակվեց 1940 թ. մասնական բարեփոխումից հետո: Երկու դեպքում էլ թե Հայաստանի և թե արտասահմանի հայագետները հարցին մոտենում էին ազգայինքաղաքական տեսանկյունից: Մխիթարյաններից Վ. Հացունին, բարեփոխության ամենամեծ հակառակորդներից մեկը, «նույնիսկ կոչ արեց Հայաստանի կառավարությանը հրաժարվելու անցկացրած ռեֆորմից, պատճառաբանելով, որ կառավարությունը իրավասու չէ այդպիսի հարց լուծելու» (Ղարագյուլյան): Ուղղագրության բարեփոխման դեմ արտահայտվեց Ստ. Մալխասյանը, նա, որ առաջարկում էր համատարած վեվագրություն: Կային բարեփոխության պաշտպաններ, դրանցից էր պոլսահայ պրոֆ. Ա. Խաչատրյանը, որ 1927 թ. մասնակցեց Երևանում կայացած ուղղագրությանը նվիրված խորհրդակցությանը:

Հայրենիքում ապրող հայագետները իրենց դիմադրությունը պատճառաբանում էին հետևյալ կերպ, որ նոր ուղղագրությունը հակասություն կառաջացնի հայրենիքի և սփյուռքի հայության միջև, որ նոր ուղղագրութան պատճառով Խորհրդային Հայաստանի գրականությունն ու պարբերական մամուլը չեն ընթերցվի: Մոտավորապես նույն բանն էր կրկնում 60 տարի անց պրոֆ. Ռ. Իշխանյանը: Նա՝ «Մեր ուղղագրական հիմնահարցը» հոդվածում, որ լույս է տեսել 1983 թ, Թեհրանի «Ալիք» թերթում, գրում է. «... սփյուռքահայությունը չի կարդում կամ նվազ է կարդում Հայաստանում հրատարակված գրականությունը՝ ամենից առաջ նոր ուղղագրության պատճառով»: Արդյոք ճի՞շտ է այս մոտեցումը: 1950-ական թվականներին ես դասավանդում էի հայոց լեզու և գրականություն Երևանի այն ժամանակ Կռիլովի (այժմ՝ Վ. Համբարձումյանի) անվան դպրոցում: Բարձր դասարանների ծրագրերի մեջ կար Դուրյան, Վարուժան, Զոհրապ, որոնց ստեղծագործությունները հրատարակվում էին նոր ուղղագրությամբ և միայն այդքան: Լուսհրատը ձեռք չէր մեկնում արևմտահայ գրողների ոչ լեզվին, ոչ ոճին, և ոչ էլ հոլովման և խոնարհման ձևերին, և ամենից առաջ բառապաշարին: Բայց քանի-քանի անգամներ աշակերտները տրտնջացել են, թէ լավ չեն հասկանում: Ուղղագրությու՞նն էր պատճառը, բնավ, ոչ, այլ արևմտա-հայերենի շարադասությունն ու շարահյուսությունը, հոլովման և խոնարհման արևելահայերենից տարբեր վերջավորությունները և գրաբարյան հնացած բառերի առատորեն գործածությունը: Սփյուռքում կատարվում է ճիշտ հակառակը: Հայկական դպրոցների հայ գրականության դասագրքերում ընդգրկված արևելահայ գրողների՝ Րաֆֆու, Շիրվանզադեի երկերի ոչ միան ուղղագրությունն է փոխված, այլև բառապաշարը, հոլովման և խոնարհման վերջավորությունները, փոխված է լեզուն, ոճը, մի խոսքով Շիրվանզադեին կամ Րաֆֆուն դարձնում են ինչ որ անծանոթ արևմտահայ մի գրող: Երբ հարցրի այդ «գրական ստեղծագործական աշխատանքի» նպատակը, ուսուցիչը պատասխանեց, որ այդպես աշակերտները ավելի լավ են հասկանում: Հիմա ասացեք, խնդրեմ, նոր ուղղագրությունը ինչ հող տա իր գլխին: Մի ուրիշ, թարմ օրինակ: Վերջերս վաստակաշատ գրող Սերո Խանզադյանի մահվան կապակ-ցությամբ «Նոր Հայաստան» օրաթերթը (խմբագիր՝ Վահան Վահանյան) հրատարակել էր հեղինակի «Արջի խրատը» պատմվածքը: Մեջ եմ բերում մի հատված: «Շատ տարիներ առաջ,սկսաւ պատմել հօրեղբայրս,ես ալ ձեզի պէս մատ մը տղայ էի: Այն ատեն մեր այգիները քեռիս կպահէր, կը խնամէր: Աշնան օր մը քեռիս այգիներէն եկաւ մեզ տեսնելու: Ես ամբողջ օրը չէի հեռանար անոր քովէն եւ կը խնդրէի որ զիս տանի այգիներու ձորը: Միւս օրը, լոյսը դեռ չբացուած, քեռիս արթնցուց զիս ու բերաւ հոս»:

Եթե հարցնելու լինես թերթի խմբագրին՝ հեղինակի երկի «գեղարվեստական մշակման» պատճառը, նա կպատասխանի՝ «Ասանկ մեր արևմտահայ ընթերցողները ավելի լավ կհասկնան»: Պարզ է, թերթի խմբագրությունը «փոխադրությունը» կատարել էր արևմտահայերի համար: Մի անգամ ևս հիշեցնենք՝ ինչու եք մեղքի տոպրակը կախում նոր ուղղագրության վզից: Եվ վերջապես մի վերջին օրինակ Կապուտիկյանի «Խոսք իմ որդուն» բանաստեղծությունից, որ ես քաղել եմ Կ. Կարապետյանի «Ուղղագրական ուղեցոյց» ձեռնարկից (Ֆրեզնո 1989 թ): Ահա այդ. «Ուր որ ալ գտնուիս, որ երկինքի տակ որ ալ ապրիս, նույնիսկ եթէ մոռանաս քու հարազատ մայրդ, պետք չէ մոռնաս մայրենի լեզուդ»:

Որն է նպատակը այս գրական «ձախավեր» մշակումի՝ հեռու պահել սփյուռքահայ մատաղ սերնդին արևելահայ ոչ միայն «կոմունիստական» ուղղագրությունից, այլև այդ գաղփարախոսությամբ վարակված գրականությունից: Բայց վերը բերված քառյակը ամենաազգային գաղափարախոսության արտահայտությունն է: Ինչ որ է, որպես առաջին հակադեղ այդ ուղղագրության ու հակազգային գրակա-նության Վահե Օշականը առաջարկում է, որ Հայաստանը պետք է ունենա պետական երեք լեզու՝ գրաբարը, արևմտահայերենը և արևելահայերենը, անշուշտ հին ուղղագրությամբ:

Զարմանալի չէ այս խորախորհուրդ առաջարկը՝ եթե ունենք երկու կաթողիկոս, երկու եկեղեցի, երկու դպրոց, երկու մարզական միություն, երեք կուսակցություն, ինչու չունենանք երեք պետական լեզու, ինչքան շատ, այնքան լավ:

Խեղճ Հայաստանի ուսուցիչներ և դպրոցականներ, ձեզ իЇնչ փորձություններ են սպասում:

Բայց ես այստեղ ուզում եմ ավելացնել՝ եթե դժբախտությունն ունենանք վերադառնալու հին ուղղագրության անգամ, դարձյալ մեր սփյուռքահայ եղբայրները պիտի շարունակեն հայկական թեքումով դպրոցների հայ գրականության դասագրքերում ընդգրկված արևելահայ դասական հեղինակների գործերի «գրական մշակումը»՝ արևմտահայերենի փոխադրումը, որպեսզի սփյուռքահայ աշակերտը արևելահայ գրական լեզուն լավ հասկանա: Ես կարծում եմ, որ սա միայն ուղղագրության հարց չէ:

Որն է նոր ուղղագրության դեմ պայքարողների երկրորդ փաստարկը: Այն, որ նոր ուղղագրությունը պառակտել է մեր ժողովրդի երկու հատվածներին և շարունակում է այդ հակազգային գործունեությունը առ այսօր: Հետևաբար, որպեսզի մեր ժողովրդի երկու հատվածների միասնականությունը ապահովվի, դառնանք մեկ ազգ, մեկ եկեղեցի, մեկ գրականություն, մեկ հայրենիք, պետք է ի չիք դարձնել «բոլշևիկյան» ուղղագրությունը: Բայց արդյո՞ք ժողովրդի միասնականությունը ապահովելու համար լեզվի ուղղագրությունը այդքան վճռական դեր ունի: Միասնական լինելու համար նախ պետք է նույն հարկի, նույն երկրակամարի տակ ապրի այդ ժողովուրդը և ունենա նույն հոգեբանությունը: Մենք հազարամյակներ գիր ու գրականություն չենք ունեցել, հետևաբար նաև ուղղագրություն, բայց եղել ենք մի ժողովուրդ, որովհետև ապրել ենք միասին, ունեցել ենք նույն ապրելակերպը, նույն լեզվամտածողու-թյունը և նույն հոգեբանությունը: Հարյուր հազարավոր հայեր ԱՄՆ-ում վաղուց հեռացել են իրենց ժողովրդից ամենից առաջ հոգեբանությամբ: Եվ դա շատ բնական է: Այս կապակցությամբ ես կաշխատեմ մոտավորապես վերարտադրել այն, ինչ որ ես ունկնդիր եղա այս տարվա հունիսի 6-ին «Հորիզոնի»՝ պրոֆ. Ռ. Հովհաննիսյանի հետ կազմակերպած հարցազրույցի ժամանակ: Երկար խոսեց պրոֆեսորը, շատ հարցեր շոշափեց կապված հայ ժողովրդի վերջին հարյուրամյակում տեղի ունեցած պատմական դեպքերի և իրադարձությունների հետ: Ես ուշադիր լսեցի մինչև վերջ: Նախքան զրույցի ավարտը պրոֆեսորը կանգ առավ նաև ամերիկահայերի երրորդ սերունդի, այն է' իր սերունդի հոգեբանական փոփոխության վրա որպես հայ: Նա ասաց, որ իր սերունդը հայրենիքից գաղթած պապերի երրորդ սերունդն է, որ իրենք ամերիկացած հայեր են, բնականաբար փոխվել է իրենց մտածելակերպը, ազգային-քաղաքական հարցերի նկատմամբ իրենք այնպես չեն մտածում, ինչպես հայաստանում ապրող և կամ վերջերս Հայաստանից գաղթած հայը: Ճիշտ է, իրենք էլ են հայ, խոսում են նաև հայերեն, բայց իրենք հոգեբանորեն փոխված են: Ինչքան ճիշտ եզրահանգում:

Պրոֆ. Ռաֆայել Իշխանյանի հանրահայտ հոդվածից շատ տարիներ առաջ սփյուռքում լույս էին տեսել բազմաթիվ հոդվածներ, որոնք արմատապես դեմ էին նոր ուղղագրության: Իմ ձեռքի տակ են մի քանիսը՝ Ա. Չոպանյանի «Ուղղագրության խնդիրը» (Հայաստանի կոչնակ, 1933), Բենիամին Թաշյանի «Չորս տեսակ ուղղագրություն», «Վերադարձ դեպի ոսկեդար» (1969), Խոհունու «Ահազանգի ղողանջներ», Ենովք Լազյանի «Ուղղագրությունը և խեղագրությունը», Ս. Բագրատունու. «Իրավունք չունեն մեղադրելու», «Ընթերցողի տառապանքը», «Արդար ընդվզում» և վերջերս մի քանի անգամ լոսանջելեսյան թերթերում լույս տեսած պրոֆ. Լևոն Խաչերյանի «Մաշտոցյան միասնական ուղղագրական համակարգի վերականգնումը ազգային միասնության գրավականն է» ընդարձակ հոդվածը: Թույլ տվեք, 5-րդ դարի մաշտոցյան ուղղագրությամբ մի բառ օգտագործել՝ Իցիւ թէ: Վերը նշված բոլոր հոդվածագիրնեը միաբերան ու միաձայն կոչում են, որ նոր ուղղագրությունը հայ ժողովրդին պառակտել է և շարունակում է իր «քայքայիչ աշխատանքը»: Ասելն հեշտ է, ապացուցելն է դժվար: Էշին ծեծելու փոխարեն, փալանին ենք ծեծում: Արդարամիտ Մարի Ռոզ Աբուսեֆյանը մատը ճիշտ վերքի վրա է դնում և մեղադրում նրանց, ովքեր այդ պառակտման հեղինակները դարձան: Նա «Ապրիլյան շրջագայություններ շարքից» փաստերով հարուստ հոդվածում, որ լույս է տեսել «Ասպարեզի» 1991 թ. օգոստոսի 3-ի համարում, դառնացած՝ միա-ժամանակ սրտի կսկիծով գրում է՝ « ... Մենք քարոզչությամբ տարված զոհեցինք և տաքարյուն երիտասարդությանը, և մեր ժողովրդին կիսելով մասնատելով, անմիաբան, իրար դեմ լարեցինք հատկապես սփյուռքում: Իրար դեմ լարեցինք հարազատներին, արյունակից ընտանիքներին, հեռավոր ու մոտիկ բարեկամներին և ամենակարևորը՝ անտեղյակ, ոչ հասու ժողովրդին՝ մասսային: Եվ մինչև օրս նույն ընթացքն է արտաքնապես միայն խաղաղված»: Այլևս ինչ մեկնաբանություն, ամեն ինչ պարզ ու հստակ է ասված: Բայց ոչ, սպասեք, Մ. Ռ. Աբուսեֆյանը մի ավելի ցնցիչ ճշմարտություն է ասում. «Մենք,- գրում է արվեստագիտուհին,-որքան ենք ջլատված հանուն ոչնչի, որ նույնիսկ արվեստի ուժը չի կարողանում միացնել մեզ»: Ինչ ուժ պիտի ունենա մեսրոպյան ուղղագրությունը, որ կարողանա վերացնել այս ջլատվածությունը: Այս մասին դատապարտող խոսքեր ունի նաև Շահան Նաթալին «Թուրքերը և մենք» աշխատության մեջ:

Ըստ վերը նշված հոդվածագիրների, եթե Բեյրութի փողոցներում հայ երիտասարդների դիակներ էին փռվում, հայաստանյան նոր ուղղագրությունն էր պատճառը: Ոչ, պարոնայք, սովետական 70 տարիների ընթացքում մեր գրականությունն ու արվեստը, հայ ժողովրդի մշակույթը առհասարակ հասավ այնպիսի աննախադեպ աստիճանի հենց այդ ուղղագրության օրոք, որ արդարացիորեն կարելի է անվանել Ոսկեդար: Ես բարձրաձայն ասում եմ ձեզ՝ աղ ու պղպեղ մի լցրեք Հայաստանի՝ մեր տառապած ժողովրդի բաց վերքին: Եվ հավատացեք, եթե զարգացման անիվը ձեզ հաջողվի մի օր շուռ տալ, ապա մենք կվերադառնանք 19-րդ դարի վերջերի և 20-րդ դարի սկիզբների ուղղագրության քաոսային վիճակին այնպես, ինչպես այժմ սփյուռքում է, մասնավորապես Լոս Անջելեսում:

Թե ինչպիսի վիճակում էր և է սփյուռքում հայոց լեզվի ուղղագրությունը մենք ծանոթանում ենք Բեյրութում լույս տեսնող « Զարթոնք1» թերթից: Ահա թէ ինչ է գրում թերթը. «Մինչ արևելահայերենը 1922 թվականի հիմնական փոփոխությամբ և ապա 1940 թվականի մասնակի փոփոխությամբ տեր դարձած է կայունացած և միաձև ուղղագրության մը, արևմտահայերենը կշարունակե խարխափել անո-րոշությանց և երկընտրանքներու մեջ»:

Մի շատ պայծառ ու խոսուն օրինակ ևս սփյուռքում տիրող ուղղագրության մասին:

Edited February 14, 2007 by hravart

[hravart]

«Հայ կեանք» շաբաթաթերթը հրատարակեց Օննիկ Սարգիսյանի մի հոդվածը, որի մեջ ի միջի այլոց ասված էր. «Տարիներ առաջ, տաս հատորի հեղինակ ... Թորոս Թորանյան, Հալեպեն հարց կուտար «Ջարթոնք» օրաթերթի մեջ. «Ո՞ր մեկուն լեզվական ուղղության հետևինք՝ «Նայիրիին», «Բագինին», «Սփյուռքին» թե «Շիրակին»: Հոդվածից պարզվում է, որ «Նայիրին» և «Բագինը» գրում են «ամէնէն», իսկ «սփյուռքը» և «Շիրակը» «ամենէն»: Հարց է առաջանում, եթե մեկ բառի ուղղագրությունը դառնում է տարիների վեճ ու վիճաբանության առարկա և ոչ ոք չի զիջում, ապա սփյուռքում հայոց լեզվի ուղղագրության հարցը երբեք չի լուծվի և այս փակուղին անհեռատես մարդիկ ուզում են տեղափոխել հայրենիք:

Սփյուռքահայ մտավորականները միշտ էլ ձգտել են ունենալ միասնական լեզու միասնական ուղղագրությամբ, մի բան, որ անհնարին է, որովհետև ոչ մեկը մյուսի առաջարկը չի ընդունում և կարծում է, որ ինքն է ճիշտ: Ահա այս կապակցությամբ Սոֆիայի մի հայ մտավորական գրում է, «Մենք սփյուռքահայերս, հայ ժողովրդի անբաժան մասն ենք կազմում, հետևաբար պետք է գրենք և խոսենք այն լեզվով, որով գրում խոսում են և ստեղծագործում են Մայր Հայրենիքում: Պետական ըմբռնումից և ազգային գիտակցությունից զուրկ մարդիկ միայն կարող են այդ սկզբունքին հակառակ լինել ... Ժամանակն է, որ սփյուռքահայությունը առավելապես գիտակցի այդ ազգային ճշմարտությունը ...1»

Ինչքան ճիշտ ու ինչքան լավ է ասված: Միասնությունը պետք է լինի հայրենիքի հետ, այլ լուսավոր ճանապարհ ես չգիտեմ և չեմ տեսնում: Սփյուռքահայությունը պետք է վերջ ի վերջո ընդունի հայրենիքի այժմյան ուղղագրությունը: Այս երկիրը գաղթած ոչ իտալացին, ոչ հույնը, ոչ սերբը և ոչ էլ լեհը երբեք հարց չի դնում իր հայրենի կառավարության առաջ և կամ մտավորականներին չի գրգռում այս կամ այն հարցում պետության և կամ երկրի այս կամ այն կառույցի դեմ: Բայց մենք 1991 թ. դարձանք մեր թույլ ու տկար պետության հոգեառը: Մենք դարերի ընթացքում մեր մեջ զարգացրել ենք իրար նկատմամբ անհադուրժողականության որոմը: Օտար երկրում հեզ ու խոնարհ, մեր երկրում՝ «հերոս, ըմբոստ»: Ահա Բեյրութից ուղարկված մի գրգռիչ նամակ, որի մեջ ի միջի այլոց ասված է: « ... հետևաբար, Մեսրոպյան և Սովետահայ երկու անջատ ուղղություններու կողմնակիցներ դեմ դիմաց կանգնած ըլլալով՝ պայքարի մեջ են ներկայիս: Եվ պայքարը սուր հանգամանք ստացած է այս օրերուն»:

Մենք այսպես մեզ ոչնչացրել ու ոչնչացնում ենք, բայց էլի խելքի չենք գալիս:

Ուղղագրությունը լեզվաբանության բաժիններից մեկն է և զբաղվում է գրավոր խոսքի կանոնակարգմամբ և հաղորդակցության գործառույթի ճիշտ իրացմամբ: Բայց զուտ լեզվաբանական այս հարցը ոչ մի ժողովրդի մոտ այնքան երկարատև չի քննվել և չի քաղաքականացվել ինչպես մեզ մոտ: Այս հարցում ինչպես անցյալում, այնպես էլ ներկայիս ոչ ոք չի կասկածել, որ Մանուկ Աբեղյանը եղել է նոր ուղղագրության բարեփոխման պաշտպանը մինչև 1922 թ., այսինքն 30 տարի սովետական կարգերից առաջ, հետևաբար անբարո է և անազնիվ 1922 և 1940 թվականների ուղղագրական բարեփոխմանը քաղաքական աստառ փակցնելը և մեր մշակույթի ականավոր գիտնականի հիշատակը «դավադրություն» և «դավաճանություն» անհարիր և անպատշաճ որակումներով արատավորելը:

Ակադեմիկ Մ. Աբեղյանին բնութագրելու համար էջեր են հարկավոր, բայց սիրելի ընթերցող, բավարարվենք երկու շատ բնորոշ փաստով: Առաջինը ես վերցրել եմ պրոֆ. Կ. Ղաֆադարյանի՝ «Մանուկ Աբեղյանի կյանքն ու գործունեությունը» հոդվածից: «Մանուկ Աբեղյանի բազմահատոր աշխատությունները,-գրում է հեղինակը,-դասական հայագիտության կոթողներից են: Նրանց մեջ դրոշմված է անվանի գիտնականի բնատուր, խոշոր տաղանդը լեզվական, գրական, պատմական և փիլիսոփայական գիտելիքների հարուստ պաշարը, սկզբնաղբյուրների հիանալի իմացությունը և տեսական ընդհանրացումներ անելու մեծ ուժը»: Իսկ նրա հայրենասիրության աստիճանը բնութագրելու համար դիմենք Ստեփան Զորյանին: Ահա թե ինչ է գրում մեծ գրողը. «Մինչև 19-20 թթ. Թիֆլիսում ամեն ազգի երեխաները երբ նավաստու գլխարկ էին դնում, դրանց ճակատի մակագրությունները լինում էին ռուսերեն. «EPO», ... «MATPOC» և այլն: Երբեք չէի տեսած, որ մի հայ երեխա իր այդպիսի գլխարկի ճակատին ունենա այդպիսի մակագրություն: Բայց ահա 14-15 թվականներին ամենօրյա ճանապարհին՝ Սոլոլակից մինչև Վորոնցովի արձանը, երբեմն հանդիպում էի հիսունի մոտ միջահասակ, ոսկրոտ ու պնդակազմ մի ակնացավոր մարդու, որ մի փոքրիկ տղայի ձեռքը բռնած ՝ քայլում էր դանդաղ և երբեմն-երբեմն մեկ-երկու խոսք ասում նրան: Արտակարգ ոչինչ չուներ այդ մարդը, սակայն նա, ճշմարիտ ասած, իմ ուշադրությունը գրավում էր շնորհիվ այն գլխարկի, որ կրում էր նրա հետի երեխան. նավաստու մի գլխարկ, որի ճակատին կար հայերեն մակագրություն: ... Ո՞վ է այս մարդը, որ բացառություն է կազմում ամբողջ քաղաքում՝ երեխայի գլխարկի վրա գրել տվել է հայերեն, այն էլ մեր ազգային էպոսի նշանավոր հերոսի անունը. «Մհեր»: Մենք պիտի զգուշանանք, շատ զգուշանանք մարդկանց, այն էլ մեր մեծերին բնութագրելիս կամ քննադատելիս:

Սփյուրքում միշտ էլ նոր ուղղագրության հայրը համարել են Մանուկ Աբեղյանին: Բայց ահա 60-ական թվականների վերջերին որոշ մտավորականներ փորձեցին Մանուկ Աբեղյանին «փրկել» այդ «անմրցելի այլանդակությունից» և մեսրոպյան ուղղագրության հանդեպ կատարված «դավաճանությունն ու դավադրությունը» վերագրել այդ շրջանի լուսավորության ժողկոմ Աշոտ Հովհաննիսյանին: Եվ հյուսվեց մի անճարակ, լեգենդախառն պատմություն:

Ոմն Երվանդ Հայրապետյան 1967 թ. դեկտեմբերի 28-ին Թեհրանի «Ալիք» թերթում թխում է մի սարքովի հոդված: Իբր թե ինքը Երվանդ Հայրապետյանն իր սրտի խորքում պահել պահպանել է մի «սուրբ ճշմարտություն»: Իբր թե ինքը Երվանդ Հայրապետյանը եղել է Մանուկ Աբեղյանի սանը, բայց թե ինչպես է ընկել Թեհրան, այդ մասին խոսք չկա: Հավանաբար 1921 թ. փետրվարյան խռովության պարտությունից հետո լքել է հայրենիքը և փախել Պարսկաստան: Թեհրանում նա ծանոթանում է պրոֆ. Ռուբեն Աբրահամյանի հետ, որ նույնպես որպես փախստական ապրում էր Թեհրանում: Ավելացնենք այստեղ, որ ըստ ՀՍՀ-ի պրոֆ. Ռ. Աբրահամյանը 1912-1920 թթ. ապրել և աշխատել է Թիֆլիսում: 1921թ Վրաստականի սովետականացումից հետո պրոֆ. Ռ. Աբրահամյանը հայտնվում է Թեհրանում: Նշանակում է՝ նա Երևանում չի եղել այդ թվականներին: Բայց ահա Երվանդ Հայրապետյանը պրոֆ. Ռ. Աբրահամյանի մահից հետո կցում-կցմցում է այս լեգենդախառն պատմությունը: Իբր թե պրոֆ. Ռ. Աբրահամյանը նախքան այս գաղտնիքը հայտնելը պահանջել է, որ այդ մասին ոչինչ չգրվի մինչև հանձնաժողովի բոլոր անդամները հեռացած կլինեն այս աշխարհից: 1922 թ. ուղղագրական հաձնաժողովի վերջին անդամը՝ պրոֆ. րիգոր Ղափանցյանը մահացավ 1956 թ.: Բայց սփյուռքը տաս և ավելի տարի ևս պիտի սպասեր, որ Երվանդ Հայրապետյանը ի լուր հայ աշխարհի հայտարարեր Թեհրանի «Ալիք» թերթում, որ «այդ անմրցելի այլանդակության» հեղինակը ոչ թե Մանուկ Աբեղյանն է, այլ այդ շրջանի Հայաստանի կոմկուսի առաջին քարտուղար Աշոտ Հովաննիսյանը; Այստեղ մենք ընթերցողին հիշեցման կարգով ասենք, որ ուղղագրության բարեփողման պատմությանը քաջածանոթ Թերեզա Ղարագյուլանը, պրոֆ. Ռ. Իշխանյանը և Դավիթ ասպարյանը իրենց ուսումնասիրությունների մեջ պրոֆ. Ռ. Աբրահամյանի անունը չեն հիշատակում որպես ուղղագրության հաձնաժողովի անդամ: Այդ օրերին պրոֆ. Ռ. Աբրահամյանը Թեհրանում էր, բայց դա չի խանգարել Երվանդ Հայրապետյանին հյուսելու այս գեղարվեստական «կոթողային» սուտը: Ըստ այդ լեգենդի ուղղագրական բարեփոխման ծրագիրը կազմում է ոչ թե հանձնաժողովը, այլ կոմկուսի քարտուղարը: Հանձնաժողովի անդամները՝ Մանուկ Աբեղյանը, րիգոր Ղափանցյանը և Ռ. Աբրահամյանը 15 օր աշխատելուց հետո ներկայանում են Աշոտ Հովհաննիսյանին և բացատրում, թե «մեր լեզվի ուղղագրությունը հիմնական փոփոխության ենթարկել ոչ կարելի է և ոչ ալ ցանկալի»: Երբ հանձնաժողովը վեցերորդ անգամ մերժում է կոմկուսի առաջարկութւնը, իբր թե Ա. Հովհաննիսյանը «այլևս ամեն չափ ու սահման անցած, սկսած է ահավոր հայհոյանքներ տեղալ հաձնախումբի գլխուն, անվանելով զանոնք հակահեղափոխականներ, սափոթաժնիքներ, բուրժուազիայի լակեյներ, հետադիմական քարացած ուղեղներու տեր մարդիկ և այլն, և այլն»: Բայց այսքանով չի ավարտվում հոդվածի գեղարվեստական մշակումը: «Ամենուն տարեգրքի» տերն ու տնօրենը հոդվածը արևելահայերենից արևմտահայերենի փոխադրելուց հետո առաջին քարտուղարին բնութագրող մասերը բերում է արևելահայերենով՝ տպավորությունը չխաթարելու համար: «Կոմունիստական կուսակցության անունից հայտարարում եմ և կարգադրում, որ եթե մեկ շաբաթվա ընթացքում իմ մատնանշած հիմնական փոփոխությունների վրա պատրաստված և ձեր երեքի կողմից ստորագրված մի նախագիծ չներկայացնեք ինձ, երեքդ էլ, անմիջապես, իբրև հակահեղափոխականներ և սապոթաժ կազմակերպողներ կքշվեք Սիբիր,.հեռացեք, անմիջապես,ևհրամանը կատարեք»:

Որպեսզի չշարունակենք այս անշնորհք և ձախողակ «պատմվածքի» քննարկումը, որի սարքողների գլխավոր նպատակն է, 1922 թ. մարտի 4-ին ընդունած բարեփոխված ուղղագրության բուն հեղինակին՝ Մանուկ Աբեղյանին «փրկել» «այդ անմրցելի այլանդակությունից» և ամբողջ «մեղքը» բարդել Սովետական Հայաստանի կոմկուսի առաջին քարտուղար Ա. Հովհաննիսյանի վրա, որ արմատապես սխալ է և նույնիսկ Մ. Աբեղյանը կբողոքեր դրա դեմ: 1926 թ. լուսավորության նախարար Ա. Մռավյանի կարգադրությամբ ընտրված հանձնաժսղովի նիստում, որին մասնակցում էին ժամանակի լավագույն հայագետները, ելույթ ունեցան չորս հայագետներ, Հր. Աճառյանը, Ա. Խաչատրյանը, Ստ. Մալխասյանը և ր. Ղափանցյանը՝ «բոլորն էլ այն միասնական կարծիքը հայտնեցին, որ «Աբեղյանի ուղղագրությունը» խիստ ծայրահեղության է հասել ...»: Կարծում ենք ամեն ինչ ասված է պարզ ու հստակ: Բայց գրավոր խոսքի նկատմամբ անհարգալից մարդիկ այսօր էլ կշարունակեն նման հեքիաթներ մոգոնել մոլորության մեջ գցելով անտեղյակ մարդկանց:

1992 թ. հունիսի 26-ին լենդելի «Նոր սերունդ» մշակութային միության սրահում տեղի է ունեցել հայոց լեզվի հարցերին նվիրված գիտաժողով: իտաժողովում զեկուցումներ են կարդացել գաղութիս մի շարք հայոց լեզվի մասնագետներ: իտաժողովի նյութերը չեն հրատարակվել մամուլում, գուցե հրատարակվել են, բայց ինձ հայտնի չէ; Ուշագրավն այն է, որ առաջին հայացքից գիտական նպատակներ հետապնդող գիտաժողովի մասնակիցները իրենց ամփոփիչ եզրակացության մեջ ընդունել են մի շարք կետեր, որոնք գիտաժողովի էությունից չէին բխում, իսկ գիտաժողովը լիազորված չէր այդպիսի որոշումներ կայացնել: Եզրակացության առաջին կետը այսպես է ձևակերպված. «Առանց պայմանի, առանց առարկության և ինչ-ինչ հաշիվներու, անհապաղ վերականգնում դասական ուղղագրության և ամենուրեք վերացում սովետական ուղղագրության: Վերահաստատում ազգային միասնական գրելաձևի մը, անկախ լեզվաճյուղերու տարբերություններուն»:

Նախ՝ ռազմա-ագրեսիվ այս ոճը անընդունելի է գրական-մշակութային հավաքների գրավոր խոսքում, երկրորդ՝ այսպիսի ոճով հրամայում էին միջնադարի ավատատերերը իրենց ճորտերին: Որն է այս պրովակացիոն վերջնագրի նպատակը: րգռել, հրահրել Հայաստանի մի շարք անհեռատես մտավորականների, ինչպես սնոտիապաշտ բանաստեղծ Լևոն Միրիջանյանն է, պայքարի դրոշ բարձրացնել ընդդեմ «անհարազատ, դրսից բերված սովետա-աբեղյանական, ստալինա-բոլշևիկյան» ուղագրության: Լևոն Միրիջանյանն էլ ոգևորված՝ Երևանից իր ուղարկած նամակում այսպես է պատասխանում. «Մեսրոպյան ուղղագրությունը հաղթելու վրա է՝ վաղ թե ուշ: Եթե նրա հաղթանակը ուշանում է, պատճառը դուք եք, դուք, սփյուռքահայերդ: Այո ... Ուղղագրության կռիվը թեժանում է»:

իտաժողովի ամփոփիչ եզրակացության մեջ նաև ասված է. «իտաժողովի ... եզրահանգումները մասնավոր կարևորությամբ հանձնվին հայրենի թե սփյուռքահայ մեր գրչի և մամուլի մարդոց ուշադրության, առ ի գործադրություն»:

Մենք չենք կասկածում, որ նախկինում ևս եղել են նման «գիտաժողովներ» սփյուռքում հայոց լեզվի ուղղագրության առնչությամբ և ընդունվել որոշումներ, որոնք մնացել են որպես հերթական որոշումներ, ով է ուշադրություն դարձրել, եթե չասենք, նույնիսկ արհամարհել: Բերենք մի քանի օրինակ: Բենիամին Թաշյանը, հայոց լեզվի հարցերով շատ է զբաղվել: Ահա թե ինչ է գրում նա իր «Չորս տեսակ ուղղագրություն» հոդվածում. «Տարիներե ի վեր պայքար կը մղեմ և դեռ չկրցա հասկցնել օ-ի և ո-ի տարբերությունը: Կարգ մը թերթեր և հեղինակներ կը շարունակեն գրել նօթ, սփօր, թօն , Մալենքօֆ, տօքթօր բոլորն ալ օ-ով, մինչդեռ պետք է գրվի ո-ով»: Հարգարժան գիտաժողովի մասնակիցներ, եթե թերթերում անհամար ուղղագրական սխալներ են թույլ տրվում, դա հասկանալի է, բայց երբ ուղղա-գրության ձեռնարկում է սխալներ թույլ տրվում, դա արդեն նշանակում է, ինչ որ բան խախտվել է: Ինչպես կարելի է մարդու ազգանունը երկու ուղղագրությամբ գրել, այն էլ ընդամենը մի քանի տող տարբերությամբ: 1989 թ. Ֆրեզնոյում լույս է տեսել Կ. Կարապետյանի «Ուղղագրության ուղեցույց» ձեռնարկը հայկական աշակերտության և ուսուցչության համար: Նշան Հովսեփյանի գրած նախաբանի մեջ կարդում ենք՝ «Արշակ Չօպանյան և Ա. Չոպանյան», իսկ պրն. Կարապետյանը ուղղագրության համար բերված բոլոր օրինակները գրում է մեծատառով: Սա է դասական ուղղագրությունը: 1991 թ. սկսած՝ հատուկ թերթիկների վրա պարբերական մամուլից դուրս եմ գրել մի քանի հարյուր տարբեր գրությամբ բառեր, օրինակ՝ դոքթ.-դոքտ., Քօլօրատօ-գոլորատօ-քոլօրատո, կտրօն-կտրոն, օզօն-օզոն, ալպէօմ-ալպոմ, Քէպէք-Քէպեք, հաշւըւում- հաշվվում, թւում-թուում-թվում, յամար-համար, երգեհոնայար և այլն, և այլն: Ես բերեցի խայտաբղետ գրությունների մի չնչին մասը միայն: Ցավն այն է, որ գիտաժողովի, և ոչ միան գիտաժողովի, այրերը ձգտում են սփյուռքի ուղղագրական այս քաոսը տեղափոխել Հայաստան: Սփյուռքում իշխում է ոչ միայն ուղղագրական քաոս, այլև ուղղագրության նկատմամբ քմահաճույք, կամայականություն, սեփական անսխալականության մասին պատվախնդրություն, քանզի յուրա-քանչյուր գրիչ բռնող կարծում է, որ ինքն է ճիշտ: Տեղին է այստեղ կրկնել մի դար առաջ հայոց լեզվի ուղղագրությունը բնորոշող հետևյալ բնութագրումը քիչ փոփոխված. Որքան գրող, որքան առևտրական-խմբագիր, կիսագրագետ սրբագրիչ ու հրատարակիչ, այնքան ուղղագրություն: Այդ ժամանակվանից ի վեր ոչինչ չի փոխվել սփյուռքում և քանի գնա ավելի կխորանա ուղղագրության քաոսը: Ուղղագրության այս խառնաշփոթ վիճակը նկատի ունենալով Թ. Ղարագյուլյանը արդարացիորեն գրում է. «Պետականություն չունենալը լեզվի կանոնակարգման գործում, օրենսդիր մարմնի և առհասարակ որևէ հսկողության բացակայությունը դուռ է բացում ամեն տեսակի կամայականության առաջ»: Սա անկասկած վերաբերում է այսօրվա սփյուռքին:

իտաժողովի այդ նույն առաջին կետում պահանջվում է վերացնել ոչ թե նոր ուղղագրությունը, այլ «սովետական» ուղղագրությունը: Հենց այս բառի շեշտման մեջ ակնհայտ է դառնում գիտաժողովի մասնակիցների ատելությունը ոչ միայն ուղղագրության նկատմամբ, այլ այն ամենի, ինչը կրում է «սովետական» մակդիրը, օրինակ՝ սովետական գրականություն, սովետական արվեստ, սովետական երաժշտություն, սովետական շինարարություն: Այսպես մտածողների համար մի բան է մնում՝ զինվել շինություններ խորտակող ժամանակակից տեխնիկայով և ոչնչացնել այն ամենը, ինչ որ ստեղծվել է, ինչ որ կառուցվել է 70 տարիների ընթացքում հայ բանվորի, հայ գրողի, հայ արվեստագետի տքնաջան աշխատանքով և վերականգնել փոշոկոլոլ, կավաշեն Երևանը, Աստաֆյան փողոցը ... ու հնադարյան գոռոցը՝ «Ա ի, ա ի, իշու, էշի, էշան», միայն չլինի սովետական:

Այսպիսով՝ 1922և1940 թթ. ընդունված մասնական փոփոխություններից հետո Հայաստանում վերջնակա-նապես հաստատվեց և արմատացավ նոր ուղղագրությունը 18 և ավելի տարիների հետևողական ու երկարատև աշխատանաքից հետո: Նոր ուղղագրության դեմ պայքարող գիտաժողովի մասնակիցները միտումնավոր կերպով ուղղագրության հարցը քաղաքականացնելով՝ այժմ իրենք են ձգտում նույն դեկրետային մեթոդով ու ոճով վերականգնել հին ուղղագրությունը: Աշխատանքային այսպիսի ոճով ոչ միասնական գրականություն կլինի, ոչ ուղղագրություն: Միասնական ուղղագրություն կստեղծվի միայն ու միայն սփյուռքի և հայրենի լեզվաբանների, գիտնականների հետևողական ու երկարատև աշխատանքով և ոչ թե սրբագրիչների ու պատահական թղթակիցների խրախճանք-պարահանդեսային գոռում-գոչումներով, «ապրիս» և կամ՝ «մահ նոր ուղղագրության» բղավելով: Այսպիսիները իրենց թեթև ձեռքով գրած հոդվածներով ոչ մի օգուտ չեն բերի ոչ այս և ոչ էլ մյուս կողմին: Բացբերանությունը երկիր է քանդում:

Բայց մենք առաջ անցնենք:

Ենթադրենք, երկու կողմերը որոշ զիջումներ կատարելով՝ ընդունեցին ուղղագրության մեկ համընդհանուր համակարգ: Հարցը լուծվե՞ց: Ի հարկե ոչ: Որովհետև պատմականորեն արևմտահայ գրական լեզվի հնչյունային համակարգում տեղի ունեցած փոփոխությունները, այն է պ, տ, կ, ծ, ճ խուլ պայթականների կորուստը, ձայնեղ բաղաձայնների շնչեղացման և խուլերի ձայնեղացման պատճառով, արևմտահայերը, իմ հաշվումներով, մոտավորապես 40 հազար բառ խոտոր են արտասանում մեսրոպյան դասական արտասանությունից, որի պատճառով խզում է առաջացել բառի և բառառարկայական նշանակության միջև: Երկրորդ՝ կկասեցվ՞ի արևելահայ գրողների երկերի փոխադրումը սփյուռքի հայկական թեքումով դպրոցների համար դասագրքեր կազմելիս: Երբեք: Այս կապակցությամբ վերը մենք օրինակներ բերեցինք: Այս 5 խուլ պայթականների կորստի պատճառով երբեմն արևմտահայերենը իր հիմնական պաշտոնը որպես հաղորդակցման միջոց ճիշտ չի կատարում: Ահա մի շատ խոսուն օրինակ:

1997 թվականի փետրվար (?) ամսին պրն. Մինաս ոճայանը կազմակերպել էր հայոց լեզվի գործնական բնույթ կրող զեկուցում Պոլսահայ միության դահլիճում:

Զեկուցմանը մասնակցում էին նաև իր դասավանդած դպրոցի աշակերտները, որոնց շարքում կային արևմտահայ և արևելահայ տղաներ ու աղջիկներ: Պրն. Մ. ոճայանը օգտագործել էր նաև առարկայական նյութեր, օրինակ՝ դուռ, թուր, դանակ, թանաք և այլն:

... Պրն. ոճայանը նախ խոսեց արևելահայերենի և արևմտահայերենի հնչյունային համակարգերի տարբերությունների մասին, նշեց խուլ պայթական հնչյունների (պ, տ, կ, ծ, ճ) կորստյան և ապա ձայնեղ բաղաձայնների շնչեղ խուլերի և խուլ պայթականների ձայնեղ բաղաձայնների վերածվելու մասին: Երբ տեսական մասը ավարտեց, պրն. Գոճայանը անցավ զեկուցման գործնական մասին: Նա իր մոտ կանչեց Հայաստանից վերջերս արտագաղթած մի պատանու և խնդրեց կից սենյակում սեղանի վրա դրված դանակը բերել, դ-ն թ արտասանելով: Պատանին մտավ սենյակ և թանաքը ձեռքին դուրս եկավ և դրեց ուսուցչի սեղանին: Ուսուցիչը նկատելով պատանու բերած սխալ առարկան, ասաց. «Արա, ես քեզի ըսի դանակը բեր, դուն թանաքը բերիր, հիմա ես ինչպես պիտի կտրեմ այս խնձորը: Պատանին շվարած ասաց. -պրն. Գոճայան, դուք ասացիք թանաք և ոչ թե դանակ:

Մի երկրորդ օրինակ. ենթական Բեյրութից վերջերս արտագաղթած մի աղջիկ է:

-Սոնա, աղջիկս, գնա ատ սենյակեն թուրը բեր:

Սոնան մտնում է կից սենյակը և պատի տակ դրված դուռը դժվարությամբ բերում է դահլիճ: Ուսուցիչը նկատելով Սոնայի բերածը, զարմացած ասում է.

-Աղջիկս, Սոնա, ես քեզի ըսի, գնա թուրը բեր, դուն գացիր դուռը բերիր:

-Հապա ինչը պիտի բերեի,-զարմացած հարցնում է աղջիկը:

-Թուրը, թուրը, այսինքն՝ սուրը (ծիծաղ դահլիճում):

Եզրակացությունը հետևյալն է՝ արևմտահայերենը կորցնելով հայերենի հնչյունային համակարգի 5 խուլ պայթականները, ձայնեղները շնչեղացնելով, իսկ խուլերը ձայնեղացնելով դժվարություն է առաջացել մայրենի լեզվի ուսուցման համար դպրոցում և առհասարակ արգելակում լեզվի հիմնական պաշտոնը՝ անհատների միջև ճիշտ հաղորդակցությունը:

Որն է արևմտահայ գրական-խոսակցական լեզվի հնչյունական համակարգի վերականգման ուղին: Այս կապակցությամբ գիտաժողովի ամփոփիչ եզրակացության մեջ ասված է՝ «Արևմտահայոց հնչյունների վերականգնումի հարցը կլուծվի միայն, եթե բոլոր հայերը հավաքվին մեկ տեղ և արևելահայ հնչյունը՝ տարիներու տիրապետությամբ արևմտահայուն վերադարձնե իր կորսնցուցած հնչյունները»: Մի կողմ թողնենք «մեկ տեղի» անորոշությունը, կարծես թե գիտաժողովի մասնակիցների համար Հայաստան աշխարհ գոյություն չունի, չեն հիշում: Դարասկզբի Նոր աշխարհ ոտք դրած Վիլիյամ Սարոյանի ծնողների երրորդ սերունդը գաղափար իսկ չունի հայոց լեզվի մասին, նրանք ասում են, որ իրենց հայրենիքը Ամերիկան է, լեզուն՝ անգլերենը: Այդ ճակատագրից ոչ ոք չի կարող խուսափել այս երկրում:

1992 թ. հունիսի 26-ի գիտաժողովի ուշագրավ զեկուցումներից էր Մեսրոպ վրդ. Թոփալյանի թեման՝ «Դասական ուղղագրության («Անշարժության Կոթող») պաշտպան՝ հայր աբրիել Մենևիշյան»:

Խոստովանեմ, ինչպես վերը նշեցի, որ ծանոթ չեմ Մեսրոպ վրդ. Թոփալյանի զեկուցման հետ, քանզի գիտա-ժողովին հաջորդած օրերին զեկուցումների նյութերը չհրատարակվեցին մամուլում: Բայց լույս տեսած հաղորդման համաձայն սուր վիճաբանություններ են տեղի ունեցել հայագետներ աբրիել վրդ, Մենևիշյանի և Ստ. Մալխասյանցի միջև: Վեճերը վերաբերվել են հայոց լեզվի ուղղագրության հարցերին: Մեսրոպ վրդ. Թոփալյանը նույնպես հայոց լեզվի ուղղագրությունը ներկայացնում և պաշտպանում է որպես «Անշարժության Կոթող»:

Ես չեմ զարմանում, որ Մ. վրդ. Թոփալյանը պաշտպանում է այն թեզը, որ մեսրոպյան ավանդական ուղղա-գրությունը իր ստեղծման օրից չի փոխվել, չի զարգացել, ուղղագրությունը քարացած մնացել է մինչև օրս, դարձել «Անշարժության Կոթող»: Եթե հարցը ընդհանրապես վերաբերվեր նյութի շարժման փիլիսոփայական հարցերին, հավանաբար մենք կանգ չառնեինք և չքննեինք այս հարցը, բայց քանի որ հարցը վերաբերվում է մեր լեզվի «անշարժությանը», մենք ստիպված ենք ըստ ամենայնի քննել հարցը:

Նյութի և առհասարակ բնության երևույթների «անշարժության» մասին այսպիսի հայացք կարող են ունենալ միայն հոգևորականները, հատկապես կաթոլիկ հոգևորականները: Պտղեմեոսը՝ Ալեքսանդրիայի գրադարանի տնօրենը, իր «Ալմագեստում» պաշտպանել էր այն թեզը, որ Արեգակը, մոլորակներն ու աստղերը պտտվում են Երկիր մոլորակի շուրջը: 1400 տարի քրիստոնեական եկեղեցին պաշտպանում էր այս տեսակետը, այլախոհները խստագույնս պատժվում էին եկեղեցու կողմից: Կոպեռնիկոսը 1543 թ. ապացուցեց հակառակը, որ Երկիրը և մոլորակները պտտվում են Արեգակի շուրջը: Կաթոլիկ եկեղեցին չներեց Կոպեռնիկոսին: Նրա մահից հետո իսկ գիրքը հանել տվեց գրադարաններից: Պետք է անցներ ևս 450 տարի, որ կաթոլիկ եկեղեցու այսօրվա Հովհաննես Պողոս պապը հեռուստատեսությամբ հայտարարեր, որ Կոպեռնիկոսը ճիշտ էր, ընդուներ, որ Երկիրն էլ շարժվում է իր առանցքի շուրջը, ընդուներ, որ ոչինչ երկրի և տիեզերքի վրա հանգիստ վիճակում չէ, որ շարժումը նյութի առաջին հատկանիշն է: Հետևաբար, մարդը և նրա մեծագույն ստեղծագործությունը՝ լեզուն իր բոլոր դրսևորումներով հարատև շարժման ու զարգացման մեջ են, համեմատական կարգով, մեկը աննկատ, դանդաղ, մյուսը նկատելի, արագ:

Եթե Մ. վրդ. Թոփալյանը ծանոթ լիներ Շիրակացու՝ 7-րդ դարի հայ գիտնականի՝ բնության և առհասարակ զարգացման ու փոփոխման մասին տեսակետներին, ապա «անկասկած» կհրաժարվեր «Անշարժության Կոթող» գաղափարից: Լսենք Շիրակացուն. «Ամեն մի լինելություն ենթադրում է քաքայում և ամեն մի քայքայման մեջ սաղմնավորված է լինելության սկզբնավորությունը և այս անվնաս հակադրության հետևանքով է, որ աշխարհը կարողանում է գոյատևել» (էջ 17): Հայոց լեզվի ուղղագրությունը ևս պատկանում է «լինելության» շարքին և ենթակա է փոփոխման, ինչպես լեզուների այբուբենների պատմու-թյունն է վկայում:

Ինչպիսի՞ն էր հայոց լեզուն մեր թվարկության 77 թվականին, երբ Տրդատ Ա Մեծ Հայքի անկախության 13-րդ տարեդարձի, առնո ամրոցի վերականգման և առնո սուրբ տաճարի կառուցման ավարտի առթիվ մեծ տոնահանդես էր կազմակերպել ամրոցի գավիթում: Քաղաքամայր Արտաշատից, Կողբից, Բագրևանդից, Շիրակից, Սյունիքից և այլ վայրերից եկած բազմահազար հայերը անշուշտ իրար հետ հաղորդակցվում էին հայերեն, Մովսես Խորենացու նկարագրած Նազենիկի նման մի ուրիշ Նազենիկ հայերեն էր երգում, հայերեն խոսում, հայերեն պարում Տրդատ արքայի և 15 նահապետների ներկայությամբ: Բայց արդյոք 350 տարի հետո Մաշտոցի, Կորյունի, Եզնիկի և մյուս մատենագիրների լեզուն նու՞յնն էր մնացել, փոփոխության չէ՞ր ենթարկվել 5-րդ դարում, քարացած մնացե՞լ էր որպես «անշարժության կոթող»: Հր. Աճառյանը և . Ջահուկյանը վկայում են, որ «վերին» Հայաստանում հնդևրոպական նախալեզվի ձայնեղները փոխվել էին խուլ պայթականների, իսկ «ստորին» Հայաստանում խուլ պայթականները՝ ձայնեղների: Սկսած 12-13 դարերից Արևմտահայաստանում սկսեց հնչյունական համակարգի մի նոր զարգացում՝ արևմտահայերենի հնչյունական համակարգում, բաղաձայնների եռաստիճանությունը վերածվեց երկաստիճան համակարգի և այսպես շարունակ: Այժմ, երբ արևմտահայը գրում է դանակ, դուռ, դույլ, բայց արտասանում թանաք, թուր, թույլ, մենք համարում ենք դա պատմական զարգացման արդյունք, իսկ երբ արևելահայը նուեր, յանկարծ, տղայ, ծանօթ բառերը գրում է նվեր, հանկարծ, տղա, ծանոթ անասելի բողոք ու աղմուկ են բարձրացնում: Մի անգամ էլ հիշեցնենք՝ ինչպես հնագույն, այնպես էլ մեր ժամանակներում չի եղել և չի լինի «Անշարժության Կոթող» ոչ գրի ու գրչության, ոչ լեզուների այբբենական և ոչ էլ հնչյունական համակարգերում, որովհետև այդ իրողությունը ապացուցող բազմաթիվ փաստեր կան հնագույն լեզուների պատմության մեջ, որովհետև «Անշարժության Կոթող» դրույթը հակաբնական է ուստի և հակաբանական, հակապատմական և հակագիտական: Փորձենք մեր այս մոտեցումները ապացուցել Հայաստանի հնագույն հարևան երկրների ժողովուրդների այբբենական համակարգերի զարգացման ու փոփոխության փաստերով:

Հաստատված իրողություն է, որ հին հույները 8-րդ դարում որդեգրեցին սեմափյունիկյան այբուբենը: Նախնական շրջանում հին հույները ինչպես փյունիկեցիք, գրեցին աջից ձախ: Սակայն որոշ ժամանակ անց հույները փյունիկյան գրանշանները ձևափոխելուց հետո սկսեցին գրել ձախից աջ, որ ավելի հարմար էր: Բայց հույների կատարած մեծագույն փոփոխությունը փյունիկյան այբուբենի համե-մատությամբ ձայնավոր գրանշանների գյուտն էր: Բանն այն էր, որ սեմափյունիկյան այբուբենի համակարգը չուներ ձայնավորների համար հատուկ գրանշաններ, հույները այդ պակասը լրացրին ստեղծելով a, e, o, I, u գրանշանները: Հույները նկատեցին, որ փյունիկյան այբուբենը չունի Փ (Ֆ), X (ks), և kh (խ) հնչյունները, այս հնչյունների համար նույնպես ստեղծեցին գրանշաններ: Որդեգրելով սեմափյունիկյան այբուբենական համակարգը, հունական քաղաքպետությունները (Թերա, Կրետ, Աթենք) տեղական պահանջների համաձայն իրենց հերթին ավելացրին տարբեր գրանշանների տարբերակներ, չկար միասնականություն, քանզի չկար կենտրոնական պետություն, չկար պետական մտածողություն, որի բացակայության դեպքում ստեղծվում է ուղղագրական տարբերակներ:

Լատինական այբբենական համակարգում դարերի հոլովույթում կատարվել են բազմաթիվ փոփոխություններ: Հայտնի է, որ էտրուսկները մ.թ.ա. 8-րդ դարում սեմափյունիկյան այբբենական համակարգը Արևմտյան Հունաստանից տարան Հին Հռոմ: Լատինները նախ փոխեցին գրության ուղղությունը, դարձրին ձախից աջ, երկրորդ՝ կրճատեցին լատիներեն հնչյունական համակարգում գոյություն չունեցող th (q), ph (ֆ) և kh (խ) գրանշանները: Շուրջ մ.թ.ա. 230-ին այբբենական համակարգում ավելացրին G տառը, իսկ մ.թ.ա. 1-ին դարում՝ Y և Z տառերը: V և U տառերը տարբերակվեցին 12-րդ դարում: Լատիներեն այբուբենը սուրբ ու սրբազան չէր, իսկ կատարված բոլոր փոփոխությունները անհրաժեշտության հրամայականի արդյունք:

Եվրոպական լեզուների պատմությունից հայտնի է, որ լատիներենի այբուբենը սկսած միջին դարերից դարձավ այն միակ աղբյուրը, որից օգտվեցին այդ ցամաքամասի գրեթե բոլոր ժողովուրդները: Բայց լատիներենի այբուբենը չուներ այդ ժողովուրդների հնչյունական համարգի բոլոր հնչյունները, օրինակ, չեխերը ունեին չ հնչյունը, բայց չկար լատիներենում: Հռոմեական եկեղեցու քարոզիչներն ու գրիչները թույլ չտվեցին լատինական այբբենական համակարգում նոր գրանշան ավելացնել, այսպես՝ նրանք առա-ջարկեցին C տառի վերևի մասում ավելացնել ստորակետի նման մի նշան: Այսպես վարվեցին լեհերը, սլովակները, նորվեգներն ու շվեդները: Բայց ամենից շատ տուժեցին անգլիացիները և այսօրվա անգլերեն լեզվի գրության և արտասանության միջև բազում տարբերությունների աղբյուրը մեծ մասամբ լատիներեն պակասավոր այբուբենն է: Ինչպե՞ս չհիշել, հենց այստեղ է Մեսրոպ Մաշտոցի վիթխարի մեծությունը: Պատկերացրեք, ինչ կլիներ հայոց լեզվի այբբենական համակարգի վիճակը, եթե Մաշտոցը անգլիացիների նման անփոփոխ ընդուներ հունական կամ Մերձավոր արևելքի այբուբեններից մեկը անխախտ: Բրիտանական կղզիների գրավումից հետո նորմանդացիները պետական լեզուն դարձրին ֆրանսերենը, որոնք արդեն որդեգրել էին լատիներեն այբուբենը անփոփոխ:: Նրանք դուրս վտարեցին անգլոսաքսոնական (q) thin և (d) then գրանշանները փոխարինելով լատինական th տառակա-պակցությամբ: Միաժամանակ անգլերեն այբուբենի մեջ մտցրին J (j ) և V գրանշանները, իսկ W ավելացվել էր 7-րդ դարում: Անգլերենի արտասանությանևգրության վիճակը բարդանում էր ձայնավորների հարցում: Լատիներենը ուներ 5 ձայնավոր, մինդեռ 15-րդ դարում ձայնավորների մեծ տեղաշարժից հետո, անգլերենը ունեցավ 12 միաբարբառ ձայնավոր և 9 երկբարբառ, բայց դրանց համար չկար գրանշան: Անգլիացի հեղինակ Ա. Մուրհաուսը իր «Այբուբենի հաղթանակը» արժեքավոր աշխատության մեջ գրում է՝ «Եթե մենք ջնջենք, վերացնենք ներկայիս ուղղագրությունը և բոլորովին նոր ուղղագրությամբ սկսենք գրել, կիրառելով ներկայիս գրանշանները, այդուհանդերձ արդյունքը մեր հնչույթաբաններին կրկին չի բավարարի, քանի որ հնարավոր չի լինի խստորեն հասնել «մեկ հնչյունին, մեկ տառ» սկզբունքին: Այնուհետև հեղինակը շարունակում է. «Այնուամենայնիվ, դրախտային վիճակ կստեղծվի համեմատած ներկայիս ուղղագրության դժոխքի հետ» (էջ 171): Այսպիսին էր նաև մեր ուղղագրության վիճակը նախասովետական ժամանակաշրջանում:

Բայց ո՞րն է անգլերեն լեզվի ուղղագրության այս «դժոխային» վիճակի պատճառը, հարց է տալիս հեղինակը և ինքն էլ պատասխանում:

Նախ նա ընդունում է, որ յուրաքանչյուր հնչյունական համակարգ ժամանակի հոլովույթում փոխվում է և չի համապատասխանում ներկայիս ուղղագրությանը: Այս միտումը ավելի ու ավելի է խորանում, եթե բարեփոխում չի կատարվում: Պետք է հիշել, ասում է հեղինակը, որ լեզվի հիմնական դերը ժողովրդի անհատների միջև հաղորդակցության պահպանումն է: Որքան ուղղագրությունը մնում է իր հին վիճակում և ավելի ու ավելի է հեռանում հնչյունական սեփական համակարգից, այնքան հակասությունները տվյալ լեզվի գրության և արտասանության միջև մեծանում են:

Անգլերեն ուղղագրության այս «դժոխային» վիճակը սկսած 16-րդ դարի կեսերից մինչև 17-րդ դարի կեսերը դարձավ անգլիացի լեզվաբանների համար հարցերի հարցը: Ուղղագրության հարցերով զբաղվեցին մի տասնյակից ավել մասնագետ լեզվաբաններ: Թոմաս Սմիտը (1568 թ.) առաջարկեց անգլերեն այբուբենի գրանշանների քանակը բարձրացնել 34-ի: Ջոն Հարտը (1570 թ) առաջարկում էր հատուկ գրանշաններ ստեղծել ch, sh, th և առհասարակ բոլոր երկու և ավել տառակապակցությունների համար, որոնք բառի մեջ արտահայտվում էին և այժմ էլ արտահայտվում են մեկ հնչյունով, օրինակ՝ -ious-curious, gracious, shoe, cheap, though և բազմաթիվ նման բառերի համար Վիլիյամ Բուլոքարը ստեղծեց մի քանի հատուկ գրանշաններ, սակայն նա առավելապես առաջարկում էր օգտագործել առոգանության և այլ նշաններ գրանշանների վերևում և ներքևում: Ուղղագրական հարցերով զբաղվեցին Չարլես Բաթլերը (1634 թ.), Ռիչարդ Մուլքաստեռը (1582 թ.), Դր. Ջոնսոնը (1650 թ.) և այլ մասնագետներ: Բոլորն էլ կողմ էին բարե-փոխություն անցկացնել, բայց դժբախտաբար չկար կենտրոնական մի հեղինակություն, որ իր վրա վերցներ այդ պատասխանատվությունը: Անգլերեն ուղղագրությունը վերածվեց բաց դաշտի և ամեն ոք սկսած սրբագրիչ-հրատարակիչներից մինչև պրոֆեսիոնալ գրողը, մինչև երկրի Ելիզաբեթ թագուհին ունեին իրենց անհատական մոտեցումը այս կամ այն բառի ուղղագրության նկատմամբ: Ահա մի քանի օրինակներ՝ cony, conny, conye, conie, coni, cuny, cunny, cunnie, bee, bin, felow, felowe, fallow: Ա. Մուրհաուսը վկա-յակոչում է, որ նույնիսկ Ելիզաբեթ թագուհին գրում էր offen փոխարեն often, stauke փոխարեն stalk, Շեքսպիրը՝ beleev փոխարեն believe, wisht փոխարեն wished (համեմատիր ներկայիս հայերեն հետևյալ բառերի ուղղագրության հետ՝ կը ուտեն, կ՝ուտեն, կուտեն, կ՝ուտէն, կուտէն1, թւում, թուում, թվում , մերժւեց, մերժուեց, մերժվեց (մամուլ):

Անգլերեն բառերի գրության այս բազմաձևությունը շարունակվեց մինչև 19-րդ դարի վերջերը և ավելի ու ավելի խորացավ գրության ու արտասանության տարբերությունը, ինչպես Ա. Մուրհաուսն է ասում, անգլերեն ուղղագրու-թյունը անարգել գնում էր դեպի բառապատկերում: Ա. Մուրհաուսը իր գրքի գլուխներից մեկը վերնագրել է՝ «Բարեփոխության անխուսափելիությունը»: Այդ գլխի մեջ հեղինակը հարցը հետևյալ կերպ է դնում: «Այս է հիվանդությունը, ո՞րն է դեղատոմսը», ապա անմիջապես հետևում է պատասխանը՝ «Անհրաժեշտ է ռեֆորմ անցկացնել և ուղղագրությունը մոտեցնել արտասանությանը»;

Հեղինակը շատ լավ էր հասկանում, որ ասելը հեշտ էր, բայց կատարելը այնքան էլ հեշտ չէր: Ինչպես Հայաստանում 20-ական թվականներին, այնպես էլ Անգլիայում անցյալ դարի վերջերին ոչ մի հասարակական խնդրի լուծում այնպես սվինների վրա չընդունվեց, ինչպես ուղղագրության ռեֆորմի հարցը: Բանն այն էր, որ անգլիական պետությունը դարեր շարունակ ուղղագրության հարցով չէր զբաղվել, ինչպես եվրոպական մի շարք պետություններ, այլ թողել էր այն կիսագրագետ թղթակից-սրբագրիչ-հրատարակիչ եռյակի խղճին ու գրագիտության աստիճանին: Լեզուն և նրա ուղղագրությունը պետական հսկողությունից դուրս էր մնացել, որովհետև, ինչպես անցյալում Բ. Թաշյանն էր կարծում «լեզուն պետական ստացվածք չէ, ազգային ստացվածք է» (1969 թ.) և ըստ Բ. Թաշյանի, ուղղագրության բարեփոխումը պետք է կատարվի «միայն հրապարակային ... համազգային քննությամբ»: Անգլիայում, այսպես կոչված այդ «հրապարակային քննությունը» որ սկսել է 16-րդ դարի կեսերից և շարունակվում է առ այսօր, չի լուծվել, դարձել է «անբուժելի հիվանդություն»: «Բայց մենք,-հիշեցնում է Մուրհաուսը,-պետք է ռեֆորմ անցկացնենք, եթե չենք ուզում մեր լեզվի ուղղագրությունը հասցնել իր հակասությանը, այն է, ժամանակի ընթացքում մեր գրավոր բառերը կդառնան բառապատկերներ, որոնք արդեն խզել են իրենց հնչյունական կապը գրավոր բառերի հետ» (էջ 175): Ապա հեղինակը զգուշացնում է,. «Եթե դա տեղի չունենա, ապա անգլերեն բառերի ուղղագրությունը կդառնա այնքան դժվար, ինչպես չինարենը» (նույն տեղը):

Հիշենք, որ հին գիր ու գրականություն ունեցող բոլոր ժողովուրդները, որոնց այբուբենը հիմնված է հնչյունական հիմքի վրա, զարգացման երկար դարերի հոլովույթում այս կամ այն չափով կանգնում են այս նույն խնդրի առաջ: Այսպիսի հարց չունեն գաղափարագիր ունեցող ժողովուրդները, ինչպես չինարենը: Մենք վերը նշեցինք, որ այբուբենական և ուղղագրական բարեփոխություններ անց են կացրել հույները և իտալացիները: Հին ռուսական Կիրիլյան այբուբենը, (թվով 43), որ նույնպես ստեղծվել էր հնչյունական հիմքի վրա, դարերի հոլովույթում շատ էր փոխվել և չէր համապատասխանում այբբենական համակարգում եղած գրանշաններին: 1710 թ. Պետրոս Մեծի հրամանագրով (դեկրետով) Կիրիլյան այբուբենը մշակվեց և գրանշանների քանակը իջեցվեց 36-ի, իսկ 1917 թ. կրճատվեց ևս երեք տառ (], m, s): Այժմ ռուսական ներկայիս այբբենական համակարգն ունի 33 գրանշան: Երկու դեպքում էլ ոչ ռուսական եկեղեցու հայրերը և ոչ էլ գրագետ մարդիկ այսօր չեն բողոքում, պայքարի դրոշ չեն բարձրացնում ռուս-սովետական այբբենական համակարգի դեմ այնպես, ինչպես մեր հնամտած մտավորականները և՛ Հայաստանում, և՛ սփյուռքում: Ուղղագրական բարեփոխումներ են անցկացվել Շվեդիայում, Նորվեգիայում՝ նպատակ ունենալով գրությունը մոտեցնելու խոսակցականի արտասանությանը, նույնիսկ ի վնաս ստուգաբանությանը:

Նորվեգիայում ուղղագրության բարեփոխումը սկսեց Կնուտսենը 19-րդ դարի կեսին: Այդ երկրում պետական հրամանագրով կատարվել են երեք ուղղագրական բարեփոխումներ 1907, 1917 և 1938 թվականներին: Նորվեգիացիները, ի՛նչ է, հին գիր ու գրականություն չունե՞ին, դասական այբբենական համակարգ չունե՞ին: Հնավանդ մտածողությունը այժմ մեզ վնաս է բերում:

Ինչպես տեսնում ենք աշխարհի լեզուների ուղղագրությունները «Անշարժության կոթողներ» չեն, առանց պետական միջամտության ուղղագրական բարեփոխություններ հնարավոր չէ անցկացնել, հետևաբար հայոց լեզուն էլ չէր կարող լինել ոչ «Անշարժության Կոթող» և ոչ էլ հնարավոր կլիներ նույնիսկ չնչին բարեփոխում մտցնել: Հիշենք, որ հայկական պահպանողականությունը եկեղեցու առաջնորդությամբ այրեց Ն. Ռուսինյանի «Ուղղախոսությունը»: Բայց մենք շարունակենք մեր փաստարկումները այս և այլ հարցերի մասին կապված ուղղագրության հետ:

Պրոֆ. Ռ. Իշխանյանը և հայոց լեզվի մի քանի այլ մասնագետներ այն միտքն են արտահայտել, թե ռուսերենի, ֆրանսերենի և անգլերենի ուղղագրական համարկարգերում փոփոխություններ մտցնելու առաջարկություններ նույնպես եղել են այդ երկրներեում, բայց ոչ մեկը չի ընդունվել և «հրամանի ուժ» չի ստացել: Մենք փաստեր բերեցինք և հաստատեցինք, որ ուղղագրական փոփոխություններ եղել են տարբեր երկրներում և այդ երկրների պետությունները ակտիվ կերպով մասնակցել և հրամանագրերով հաստատել են ուղղագրական բարեփոխությունները: Հռոմի Կլավդիուս կայսրը ինքն անձամբ ոչ միայն ակտիվ կերպով մասնակցել է այբբենական բարեփոխումներին, այլև նոր գրանշաններ առաջարկել ընդգրկելու լատինական այբուբենի համակարգում (54 թ.): Նորվեգիացիների նպատակը նույնն էր՝ գրությունը մոտեցնել արտասանությանը (Ա. Մուրհաուս, էջ 175): Իսկ թե ինչո՞ւ անգլիացիների ու ֆրանսիացիների պառլամենտները 40-կան, իսկ ռուսները 50-ական թվականներին դեմ են եղել ուղղագրության ռեֆորմին, պատճառը եղել է ոչ այնքան լեզվաբանական, որքան քաղաքական: 1949 թ. մարտ ամսին անգլիական պառլամենտի օրակարգի մեջ մտցվել էր անգլերեն լեզվի ուղղագրության մի նախագիծ: Առաջարկվում էր ստեղծել ուղղագրության նոր համակարգ, որը պետք է հիմնված լիներ անգլիական հնչյունական համակարգի վրա: Առաջարկության հեղինակ դր. Ֆոլիկը բերում էր նոր ուղղագրության բազմաթիվ բարեմասնություններ: Նա առաջարկում էր կրճատել C, Q, և X գրանշանները և առհասարակ գրությունը մասամբ մոտեցնել արտասանությանը: Բերված հակափաստերը թույլ էին և կարող էր առաջարկը հաստատվել պառլամենտում, բայց երբ կրթության նախարարը փաստարկեց, որ բարենորոգումը կարող է խզել մայր երկրի՝ Մեծն Բրիտանիայի կապը իր գաղութների, անգլիախոս և անգլիագիր աշխարհի հետ, ուղղագրության բարեփոխության նախագիծը կորցրեց իր բուն իմաստը: Բայց արժե հիշատակել, որ նախագիծը մերժվեց ընդամենը երեք քվեի տարբերությամբ, 87-84 հարաբերությամբ: Այսպես են մտածել Ֆրանսիայի գաղութարարները և աստառը շուռ տված ռուս շովինիստ լեզվաբանները 50-կան թվականներին: Լեզուն գաղութարարների ձեռքին եղել է հատու զենք:

Աշխարհահռչակ գրող Բեռնարդ Շոուի սրտին մոտ է եղել անգլերեն լեզվի ուղղագրության բարեփոխումը, նա նույնիսկ իր ողջ ունեցած ժառանգությունը հոժարակամ տրամադրեց ուղղագրության բարեփոխության հարցին: Նա ինքը կազմեց այբբենական համակարգ, որի մեջ ընդգրկվեցին 40-44 գրանշան: Բայց Շոուի առաջարկը մնաց անարձագանք: 1906 թ. նախագահ Թեոդոր Ռուզվելտը մի շարք աստիճանական բարեփոխումներ առաջարկեց: Նա պետական հրատարակչությանը ուղարկեց 300 բառից բաղկացած մի ցուցակ և հրամանագրեց, որ այսուհետև այդ բառերը գրվեն իր առաջարկած ուղղագրությամբ, օրինակ՝ thru, thoroly, dropt, lite, rite և այլն: Բայց մի շարք կոնգրեսմեններ սովորության ուժեղ ճնշման տակ նախընտրեցին գրել «Վաշինգթոն, բայց կարդալ Լոնդոն», մի անեկդոտ, որ հաճախ էր լսվում և այսօր էլ լսվում է Երևանում, նկատի ունենալով անգլերեն լեզվի գրության և արտասանության միջև անհաղթահարելի տարբերությունը: Սովորությունը հաղթեց տրամաբանությանը, բայց այսօր էլ կան շատ ու շատ ամերիկացիներ, որոնք օգտվում են Ռուզվելտյան ուղղագրությունից:

Եվ մի վերջին փաստբացատրություն: ուցե «Անշարժության Կոթող» հասկացությունը կարելի է վերագրել չինացիների պատկերագրային համակարգին, քանզի չինական լեզուն զուրկ է քերականական ձևերից՝ խոնարհման և հոլովման վերջավորություններից, բառակազմության հնարավորությունից: Այսօրվա չինացին հեշտությամբ կարդում և հասկանում է 3,000 տարի առաջ պատկերագրված տեքստը այնպես, ինչպես ներկայիս չինական պետության կողմից հրապարակված մի հրամանագիր: Սա է «Անշարժության կոթողը», որ հիմնված չէ հնչյունական համակարգի, այլ ամփոփոխ պատկերագրերի վրա: Ուստի, մենք մեզ թույլ ենք տալիս Մեսրոպ վրդ. Թոփալյանին, գիտաժողովի մասնակիցներին և թղթակից-սրբագրիչ-թերթ հրատարակիչ եռյակի մեջ մտնող բոլոր հոդվածագիրներին հիշեցնել, որ մեր այբուբենը պատկերագրային չէ:

Այլ է, ինչպես նախորդ էջերում հաճախ շեշտել ենք, հնչյունական հիմքի վրա բարձրացող և պատմականորեն զարգացող այբբենական համակարգերի վիճակը, որոնք զուրկ են պատկերագրերի անշարժության «առավելությունից»: Հոմերոսը ապրել է Արիստոտելից 600 տարի առաջ: Արիստոտելի աշակերտները հատուկ դասընթացներ էին անցնում, որպեսզի կարողանային Հոմերոսին կարդալ ու հասկանալ, որովհետև 600 տարվա ընթացքում փոխվել էր հունարենի բառապաշարը, հնչյունական համարգի մեջ տեղի էին ունեցել նոր փոփոխություններ, փոխվել էին քերականական ձևույթները, այբբենական համակարգը ավելի էր կատարելագործվել: Այս բոլոր փոփոխությունները տեղի են ունեցել անցյալում և այսօր էլ տեղի են ունենում նաև մեր լեզվի մեջ, և չկա մի ուժ, որ այդ փոփոխությունները կասեցնի, իսկ բռնի արգելակումը հակաբնական է, հետևաբար հակաբանական: Օրինակ՝ 19-րդ դարի գրաբարյանների պայքարը աշխարհաբարի դեմ հակաբանական էր, իսկ այսօր, 150 տարի հետո, արևմտահայ որոշ գրագետ մարդիկ տուրք տալով այդ օրերի գրաբարյանների պայքարին հաճախ կիրառում են վերացական գոյականների հոգնակի սեռական հոլովի գրաբարյան ձևը՝ սպանութեանց, սովորութեանց, երբ գործադրության մեջ է աշխարհաբարի ու հոլովիչը: րաբարագետները հաստատում են, որ 5-րդ դարում տարբերակված էին է և ե ձայնավորները: Ըստ նրանց՝ գրաբարագետների, եթե տարբերակված չլինեին, Մեսրոպ Մաշտոցը երկու տարբեր գրանշաններ չէր ստեղծի յուրաքանչյուրի համար: Նրանք նույնպես հաստատում են, որ 5-րդ դարում է ձայնավորը արտասանվել է եյ, այսինքն՝ եղել է երկբարբառ, հետագայում վերածվելով պարզ ձայ-նավորի և արտասանվել է բառամիջում որպես ե: Այսօր՝ անբնական է գրել թերևդէմ, գետևգէտ թեպետևթէպէտ, գոլ-գօլ, դողևդօղ: Ով եղել է հայոց լեզվի ուսուցիչ, միայն նա կհասկանա, թե ինչքան մեծ առավելություն ունի ներկայիս ուղղագրությունը հնի նկատմամբ: 1993 թ. մայիս ամսին «Հայ Կեանք» շաբաթաթերթում լույս տեսած «Տերմինաշինությունը կամայականություն չէ» իմ հոդվածի վերջում ես գրել եմ և այսօր էլ հավատով կրկնում եմ՝ եթե Մեսրոպ Մաշտոցը Օշականի՝ 1550 տարիների իր սուրբ գերեզմանից հրաշքով բարձրանար և ներկա լիներ այսօրվա Հայաստանի լեզվաբան մասնագետների և պետական տեսչության այրերի համաժողովին, նա իր սուրբ աջը կդներ մեր բարեկարգված, կանոնակարգված այբբենական համակարգի նոր ուղղագրության վրա և բարձրաձայն կհայտարարեր՝ «Նոր ուղղագրությունը ճիշտ է»:

Այսքան փաստերից հետո, եզրակացության փոխարեն ես ուզում եմ ավելացնել մեկը ևս և հիշեցնել Մեսրոպ վրդ. Թոփալյանին և գիտաժողովի մասնակիցներին, որ վերջերս անգլիացի գիտնական Արթուր Քլարկը իր ունկնդիրներին մոտավորապես հետևյալն ասաց: Վերջին ժամանակներս գիտնականների հայտնաբերած մակրոտիեզերքներից մինչև միկրոտիեզերքները, այսինքն՝ միլարդավոր աստղերից մինչև ատոմի պրոտոնի մեջ միլիարդ, միլիարդ միկրոմասնիկները անասելի արագությամբ պտտվում ու փոխվում են արդեն տասնյակ միլիարդավոր տարիներ՝ առաջին դեպքում մակրոգալակտիկաների շուրջը, իսկ երկրորդ դեպքում՝ պրոտոնի մեջ: Նշանակում է, մարդ մտածողության ինչպիսի մակարդակ պիտի ունենա, որ ժխտի այբբենական համակարգի փոփոխությունը, որ նյութի առաջին հատկանիշն է:

[hravart]

Հայոց լեզվի ուղղագրության հարցը դասակարգայնացնելուց հետո, հեշտ էր քաղաքական պիտակներ կպցնել, անվանելով այն կոմունիստական, բոլշևիկյան, ստալինյան, վեջերս նաև սովետածին (Կ. Սիմոնյան) և հանգիստ խղճով այն դասել սովետական կարգերի՝ 70 տարիների ընթացքում կատարած չարագործությունների շարքը և հայտարարել, որ հայոց լեզուն զարգացել է «սովետածին» լեզվաբանների գաղափարախոսության շնչի տակ: Համաձայնեցնելով և համատեղելով իրենց պայքարը՝ Հայաստանի և սփյուռքի մի քանի թղթակից-սրբագրիչներ անցել են գրոհի ներկա ուղղագրության դեմ:

1998 թ. մարտի 28-ին «Նոր Հայաստան» օրաթերթը լույս ընծայեց Բեյրութից ստացված Ս. Հովիվյանի խիստ զգացմունքային, պրովակացիոն-հեղափոխական շնչով գրված «Բաց նամակը»՝ ուղղված «Ոսկեդարու Մեսրոպյան ուղղագրության նախանձախնդիր եղող Հայ ուսուչիցներուն, գրչի մշակներուն և թերթի խմբագիրներուն»: Բայց ի՞նչ է պահանջում, ի՞նչ է ասում «Բաց նամակի» գրոհային խմբագիրը: Ըստ Ս. Հովիվյանի՝ իբր թե Հայաստանում «ընդհանուր ձգտում կա վերադառնալու Մեսրոպյան ուղղագրության»: Հետևում է մի գրգռիչ, պրովակացիոն նախադասություն, որ ընթերցողի մեջ առաջացնում է և՛ զարմանք, և՛ զարհուրանք, և՛ վիշտ, և՛ ափսոսանք: Ահա այդ նախադասությունը. « ... Մեսրոպյան և Սովետահայ երկու անջատ ուղղություններու կողմնակիցներ դեմ դիմաց կանգնած ըլլալով՝ պայքարի մեջ են ներկայիս: Եվ պայքարը սուր հանգամանք է ստացած այս օրերուն»:

Ընթերցողը ակամա մի պահ պատկերացնում է Հայաստանի մոլոր, բայց արժանապատիվ մտավորակա-նությունը բաժանված երկու թշնամի բանակների՝ պատրաստ իրար ոչնչացնելու: Ընթերցողը շարունակում է խորհրդածել՝ Հայաստանի խեղճ ժողովուրդ, դու որ հազար ու մի տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական չլուծված խնդիրներ ունես, Ղարաբաղի չլուծված հարցն ունես, արհեստականորեն, իրենց շահերից ելնելով մի խումբ անհեռատես ներսի ու դրսի հայ մտավորականներ նոր ցավ ու դարդ են ավելացնում տանջված ու կքած քո ուսերին, ինչպե՞ս, ինչպե՞ս չկրկնես «Դե, եկ, Վարդապետ, ու մի խենթանա ...»: Ս. Հովիվյանը և նրա նման սփյուռքի կարճատես մտավորականները հայրենի մտավորականությանը երկու բանակների բաժանելով (այդ գործում հովիվյանները հսկայական փորձ են կուտակել 15 թվականի Եղեռնից հետո) հարմար ու նպաստավոր պահը հասած համարելով անցել են գրոհի: Հին ուղղագրության վերականգման մոտալուտ «դրական» լուծումը գուշակելով՝ Ս. Հովիվյանը գրում է. «Իսկ Հայաստանի Հանրապետության նախագահը, իրավարարի դերով մտիկ կընե երկու կողմերուն առարկությունները, ի վերջո տալու համար իր վճիռը, որ պիտի դառնա պետական հրաման»:

Արդարացիորեն հարց է առաջանում՝ եթե հին ուղղագրությունը հրամանդեկրետով պիտի վերականգնվի, էլ ինչո՞ւ եք սուր ու թուր ճոճում 1922 և 1940 թթ. ուղղագրության դեմ: Վարչարարությունը դատապարտելով միաժամանակ վարչարարություն է գործադրվում: Այ քեզ ողբերգա-զավեշտական վիճակ: Հին ուղղագրության հովիվը ուզում է, որ ՀՀ նախագահը իր գայիսոնով իրականություն դարձնի հովիվյանների, միրիջանյանների, արփիների և մի քանի այլ կարճատես, հայոց լեզվի ուղղագրությունը զվարճագնդակ դարձրած մտավորականների երազանքը, որի իրականացումը կդառնա Հայաստանի ինստիտուտների, համալսարանի, 600 հազար աշակերտության և մի քանի տասնյակ հազար ուսուցչության համար չարիք, աղետ:

«Բաց նամակի» հեղինակը փակագծերը ավելի լայն բացելով հայտարարում է, որ իրենք սերտ կապերի մեջ են լեզվի պետական տեսչության անդամների հետ և վերջերս այդ մասին նամակ են ստացել տեսչության անդամ բանաստեղծ Լևոն Միրիջանյանից: Այդ նամակի մեջ լեզվի ուղղագրության հարցի քննարկումը վերածվել է ռազմաճակատի, և ինչպես նշել ենք. «Ուղղագրության կռիվը թեժանում է»,- գրել է սնոտիապաշտ բանաստեղծ Լևոն Միրիջանյանը սփյուռքի իր համախոհներին:

Ոգևորվելով Լ. Միրիջանյանի այս պրովակացիոն, գրգռիչ նամակի ֆեդայական-հեղափոխական կեցվածք-ոճից, Ս. Հովիվյանը Հայաստանի մտավորականությանը բաժանելով երկու հակադիր բանակների՝ (իբր թե քիչ ենք բաժանված) մեսրոպականների և հակամեսրոպականների և մարտնչող գրոհային ֆալանգիստի նման գոչում է՝ «Ժամանակն է՝ արագ շարժվելու: Ոսկեդարու մեր դասական ուղղագրության պետականացումը Հայաստանի մեջ անհրաժեշտություն է այժմ: Առարկություն չի վերցներ»: Այստեղ էր ասած՝ կուշտը սովածին մանր է բրթում: Հարգելի սփյուքահայ մտավորական հովիվյաններ, արփիներ, ամիրյաններ, բագրատունիներ և էլի հայտնի ու անհայտ «գրոհի ու փոթորիկի» երկրպագուներ, եկել է ձեր աստղային ժամը, հավաքվեք, հավաքագրեք գրոհային տրամադրությամբ վարակված մտավորականներին և արշավեք դեպի Երևան և հարցը լուծեք տեղի՝ ձեր համախոհ մտավորականների հետ՝ հանրահավաքով: Մի հիշեցում՝ չմոռանաք տրանսպարանտների ու պաստառների վրա գրել՝ «Մահ աբեղյանական ուղղագրության», «Մահ բոլշևիկյան ուղղագրության», «Մահ սովետածին լեզվաբաններին» և այլն, և այլն:

Երևանի երիտասարդական «արուն» ամսագիրը 1997 թ. 8-րդ համարում լույս ընծայեց «Միասնական ուղղագրություն ...» հոդվածը, ուր բացահայտվում է, որ այսօր Հայաստանում արհերստականորեն ստեղծվել է ուղղագրական տարատեսակ գրություններ: Ուղղագրական այս խառնաշփոթությունը սկսվեց, երբ 1992 թ. Երևանում սկսվեց հրատարակվել ՀՀԴ կուսակցության կողմից ֆինանսավորվող «Ազատամարտ» և «Բեմ» թերթերը հին ուղղագրությամբ՝ խախտելով երկրում պետականորեն ընդունված ուղղագրական համակարգը, հիմք դնելով ներկայիս խառնաշփոթ վիճակին Հայաստանում: «արունի» խմբագրության նախաձեռնությամբ կազմակերպվել էր հայոց լեզվի ուղղագրության ներկայիս վիճակի քննություն կլոր սեղանի շուրջ: Կլոր սեղանին մասնակցել են ակադեմիկներ . Ջահուկյանը, Է Ջրբաշյանը, Ս. Աբրահամյանը, Ս. Կապուտիկյանը, դոկտ. պրոֆ. Հովհաննես Բարսեղյանը, Ա. Մարությանը, Երևանի 59-րդ դպրոցի ուսուցչուհի Լիլիթ Կարապետյանը և լեզվի պետական տեսչության պետ Վ, Միրզոյանը և նրա տեղակալ Հովհ. Զաքարյանը:

Նախ խոսքը տրվում է ակադեմիկ . Ջահուկյանին: Իր հակիրճ խոսքում նա ասում է, որ մեր երկու գրական լեզուների ուղղագրությունը հատուկ լուծում է պահանջում, պետք է շատ զգույշ լինել, որպեսզի չընկնենք ծայրահեղությունների մեջ, ինչպես մի անգամ ընկանք: Նա հիշատակել է՝ որքան արևմտահայերի է հանդիպել թե արտասահմանում և թե Հայաստանում, միմյանց հետ «կարողացել ենք լեզու գտնել», բայց անհանգիստ մարդիկ սկսում են հարցը բորբոքել, իբր պաշտպանում են արևմտահայ ուղղագրությունը: Եղել են դեպքեր, երբ որոշ արևմտահայեր պատրաստ են ընդունելու ներկա ուղղագրությունը, սակայն այդ նույն անհանգիստ մարդիկ բորբոքում են վիճակը և ստեղծում անտեղի ու լարված վիճակ: Ակադեմիկը հատուկ շեշտել է, որ ուղղագրության մասին խոսելիս պետք է հրաժարվենք հարցին քաղաքական պիտակներ կպցնելուց, պետք է շատ զգույշ լինենք մեր արտահայտությունների մեջ:

Ակադեմիկ Ս. Աբրահամյանը այն միտքն է արտահայտում, որ այդ նույն անհանգիստ մարդկանց կողմից ստեղծված ուղղագրական «փակուղուց» դուրս գալու միակ ուղին արհեստականորեն ստեղծված փակուղու վերացումն է: Ուշագրավ է ուսուցչուհի Լիլիթ Կարապետյանի ելույթը: Նա խոսքը ուղղելով լեզվի պետական տեսչության այրերին ասել է, որ քաղաքում հայտնվել են օտարամոլ ոլորտներ, քաղաքը ողողված է ուղղագրական ու ոճական սխալներով լեցուն ցուցափեղկերով, բայց տեր ու տիրական չկա, ով պետք է այս հարցերով զբաղվի, եթե ոչ լեզվի պետական տեսչությունը: Սակայն, ասել է ուսուցչուհին, ինքը մինչև հիմա էլ չի հասկացել, թե ինչ է լեզվի միասնականությունը, և ինչ մեղք ունի այստեղ ներկայիս գործող ուղղագրությունը; «Այ ձեր առջև նստած են տաղանդավոր գիտնականներ,- ասել է ուսուցչուհին,- Ս. Աբրահամյանը, Հովհ. Բարսեղյանը, . Ջահուկյանը, ովքեր ոչնչով չեն զիջում Աբեղյանին, Աճառյանին, որոնց սիրում ենք օրինակ բերել: Ես և իմ սերունդը, որոնք այսօր քիչ թե շատ պահում են դպրոցը, կոփվել են նրանց կաճառում ... Ո՞վ է ձեզ իրավունք վերապահել չլսելու նրանց կարծիքն ու խորհուրդը»: Ուսուց-չուհին պետական տեսչության այրերին մեղադրում է անցյալի «կեսկատար դասագրքերի» համար, ապա իր խոսքը ավարտում է այսպես. «Իսկ, որ ամենակարևորն է, ես այսօր չեմ տեսնում ուսուցիչ, որ կարողանա հին ուղղագրությամբ արդյունավետ դաս կազմակերպել ...», և ուսուցչության անունից պահանջել է եղած ուղղագրությունը ավելի հեշտացնել՝ առանց այն էլ հայերենի դժվար ուղղա-գրությունը (Այս կապակցությամբ մի խումբ ուսուցիչների նամակը տե՛ս էջ 63-64):

Սիլվա Կապուտիկյանը ուղղագրական հարցին մոտեցել է հասարակական տեսանկյունից:

Խոսելով Հայաստանում ստեղծված հոգեզրկության, հոգիների ամայացման, ընդհանուր հուսախաբության և այս բոլորի անարգել թափանցումը մեր հասարակության բոլոր խավերում անարգել հասել է նաև մեր ամենակարևոր հաստատությունը՝ դպրոցը: Նա շեշտել է, որ դպրոցական դասագրքերը դարձել են «պարապ վախտի խաղալիք», հետին պլան են մղվել Ապրիլ 24-ի հիշատակումը, ազգային տոները:

Հոգու թափթփվածությունը իր հետ բերել է խոսքի, լեզվի թափթփվածություն: Աշակերտների մի մասի համար սխալներով գրելը դարձել է նորմա: «Այս րնդհանուր վհատեցուցիչ պայմաններում,-ասել է Ս. Կապուտիկյանը,- լեզվի տեսչությունը, իր հիմնական աշխատանքը թողած, առաջ է քաշել ուղղագրության փոփոխման հարցը: Այստեղ են ասել «մուկը ծակը չի մտնում, ցախավելն էլ կապեցին պոչին»: «Եվ ցավալին այն է,- շարունակել է իր խոսքը Ս. Կապուտիկյանը,-որ սա արվում է մեսրոպյան այբուբենի սրբության, հայրենասիրության անունից: Դուրս է գալիս՝ նրանք, ովքեր պաշտպանում են ներկա ուղղագրությունը, նվազ հայրենասերներ են»: Ս. Կապուտիկյանը հին և նոր ուղղագրությունների հարցի լուծումը կապում է մեր երկրի «տնտեսապես, քաղաքականապես և աշխարհագրականորեն միացյալ ազգ դառնալու հետ», և միայն այդ դեպքում կլուծվի մեր լեզվի և ուղղագրության միասնության հարցը, բայց հիմա ՝ «այս վիճակում պնդել, առավել ևս կարգադրել, հարգելի տեսչականներ, չի կարելի ...»,- զգուշացրել է ակադեմիկ բանաստեղծը:

Այսպիսով՝ այդ օրը ուղղագրության շուրջ բոլոր մասնակիցների ելույթներից հետո կլոր սեղանի նախագահ Ժ. Ավետիսյանը հայտարարել է, որ հակառակ տարածված լուրերի, լեզվի տեսչությունը չի ծրագրում մոտիկ ժամանակներում պարտադրել ավանդական ուղղագրությունը և ապա ավելացնում. «Երևի անհրաժեշտություն կա այդ մասին հայտարարությամբ հանդես գալու ... հանգստացնելու համար ուսուցիչներին, աշակերտներին, ուսանողներին, բոլոր նրանց, ում տագնապ է պատճառում այս հարցը, որ սրվում է արհեստականորեն»: Թե ովքեր են սրում հարցը, այնքան էլ դժվար չէ կռահել: Ես վստահորեն կարող եմ ասել, որ հայոց լեզվի ներկայիս ուղղագրության դեմ նոր թափով ծավալված պայքարը՝ վերականգնելու հին ուղղագրությունը ժամանակավրեպ է և դատապարտված է ձախողման: Ավելին. այս պայքարը միտումնավոր է, հետին նպատակով արված, թե հայրենի և թե սփյուռքի մեր ժողովրդի ուշադրությունը շեղելու Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և հատկապես քաղաքական ծանր դրությունից;

Բայց ենթադրենք վաղը մյուս օրը Հայաստանի նախագահը իր գայիսոնը բարձրացրեց հօգուտ հին ուղղագրության, Հայաստանի տնտեսական վիճակը կբարելավվի՞, տասնյակ հազարավոր գործազուրկներ աշխատանք կստանա՞ն, ուսուցիչների, բժիշկների, գրասենյակային աշխատողների աշխատավարձը կբարձրանա՞, աղքատության մեջ տառապող հայ մարդու մեջքը կուղղվի՞, ի հարկե, ոչ: Եթե վաղը մեր նախագահը ինքը սկսեց գրել գոյն, բոյն, բօթ, վրայ, տղայ, ճիւղ, գիւղ, յատակ, յարդ, եօթ, դրօշ, տէր, ձէթ, փոխարեն՝ գույն, բույն, բոթ, վրա, տղա, ճիւղ, գիւղ, հատակ, հարդ, յոթ, դրոշ, տեր, լուծվե՞ց մեր հարցերի հարցը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության հարցը, թուրք-ազերի աքցանը կվերանա՞ կամ կթուլանա՞: իշեր ու ցերեկ մեզ տանջող հարցը սա է: 1996 թ. օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին գտնվում էի Երևանում: Այցելեցի այն դպրոցը, որտեղ աշխատել էի 10 տարի որպես հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ: Հետաքրքրվեցի հայոց լեզվի վիճակով: Իմ այն հարցին, թե ինչպե՞ս կընդունեն, եթե մի օր հին ուղղագրությունը վերականգնվի, հայոց լեզվի ուսուցչուհին, որ իմ երբեմնի աշակերտի կինն էր, միանշանակ և վրդովված պատասխանեց՝ «Հին ուղղագրության վերականգնումը մեզ համար կլինի դժողք, ինչո՞վ է վատ նոր ուղղագրությունը»:

Այժմ անցնենք սփյուռքին, մասնավորապես Լոս Անջելեսի հայահոծ գաղութին: Մի պահ ենթադրենք, որ մեր նախագահը որոշ ուժերի ճնշման տակ դեկրետով փոխեց «սովետական» ուղղագրությունը և հուրախություն հին ուղղագրապաշտների նոր ուղղագրությունը թաղեցինք փուլ եկած նախկին Սովետական Միության փլատակներ տակ, ի՞նչը կփոխվի սփյուքում, հատկապես այս գաղութում: րագիտությո՞ւնը կբարձրանա, թե՞ ընթերցողների թիվը: Արմեն Տոնոյանը իր մի հոդվածում գրել է, որ Լոս Անջելեսում թերթ կամ գիրք կարդացողների թիվը չի անցնում 2000-ից, որի 80 տոկոսը Հայաստանից արտագաղթածներ են: Իրանահայ միության գրադարանից օգտվողների թիվը, ըստ գրադարանավարի, չի անցնում 50-ից, որոնք մեծամասամբ տարիքը առած մարդիկ են: Այնտեղ պատանիներ ու երիտասարդներ մուտք չեն գործում: Մի քանի ամիս առաջ ներկա եղա մի հաստափոր գրքի գինեձոնի: Գրքի մեկենասը ինձ հայտնեց, որ հրատարակված 600 օրինակից վաճառվեց ... 8 օրինակ: Լոս Անջելեսը իր բոլոր արվարձանային քաղաքներով միասին ունի մի տասնյակի չափ թեքումով հայկական դպրոցներ, որտեղ սովորում է մոտավորապես 4500 աշակերտ, մնացած 25,000-ը՝ ամերիկյան դպրոցներում: Ինձ մոտ կա երեք բառից բաղկացած մի գրություն, որի հեղինակն է Ալեք Փիլիպոս հայկական դպրոցի աշակերտուհի Էվելինը: Նա սովորում է 11-րդ դասարանում: Էվելինը իմ ներկայությամբ տանջանքով երեք անգամ փորձեց ճիշտ գրել երեք բառ, բայց չհաջողվեց:

Երրորդ օրինակը ես նրա ձեռքից վերցրի, ահա այդ գրությունը աշակերտուհու ձեռագրով.

Սիրելի ընթերցող, իմ նպատակը ոչ այդ աշակերտուհու գրագիտության աստիճանը և ոչ էլ դպրոցի հայոց լեզվի ուսուցման մակարդակը ցույց տալն է, բնավ: Ինչքան որ հնարավոր է, դպրոցն անում է, և դրա համար շնորհակալ պիտի լինենք:

Հարցն այն է, որ այս աշակերտուհիներից մի քանիսը աշխատանքի են անցնում հայկական թերթերի խմբագրություններում: Այս թերթերում, և ոչ միայն թերթերում, հայոց լեզվի ոչ միայն ուղղագրությունը, այլև հայոց լեզուն մորթոտվում է: Ուղղագրության վերաբերող սխալները ոչ թե պարզ վրիպակներ են, այլ արտասանության և գրության միջև տարբերության հետևանք, այսպես, բճանալ, գառասունք, ռնքային, գոլեճ, Շուքաեան, գատր, լինթըն, բայց և Քլինթըն, պաքալորեա, փուռն (բուռն), փրինձ, օրինակները շատ են:

Հայերենին լավ չտիրապետելու, ավանդական հնչյունական համակարգից խոտորման հետևանքով հարյուրների հասնող այս սխալ գրությունները կվերանա՞ն, կբարելավվի՞ սփյուռքի թերթերի ուղղագրության վիճակը, եթե Հայաստանի նախագահը գայիսոնով ի չիք դարձնի «բոլշևիկյան» ուղղագրությունը, բնավ, երբեք: Բայց սփյուռքում տիրում է ոչ միան ուղղագրական, այլև լեզվամտա-ծողության տարբերակում: Սփյուռքահայը օտար, հատկապես եվրոպական լեզուների ազդեցության տակ ժամանակի հոլովույթում կորցրել և շարունակում է կորցնել հայերենին հատուկ լեզվամտածողությունը: Արևմտահայերենը այժմ «զարգանում է» մի ոտքը գրաբարի, մյուսը՝ օտար լեզուների վրա: Ներկա պայմաններում արևմտահայերենը ավելի ու ավելի է արվեստական լեզու դառնում:

Լեզվամտածողության հետ սերտորեն առնչվում է հայ մարդու հոգեբանությունը: Այդ հարցը հետևյալ կերպ է բացատրում վաստակավոր հայագետ Հր. Աճառյանը: Ես այդ հատվածը ամբողջությամբ մեջ եմ բերում: «Այնուհետև Մադինյանը հաստատում է, որ «կը, մը, զ, թեան և այլ այսպիսի չնչենիքներ» չեն, որ կազմում են արևմտահայ լեզվի տարբերությունը, որոնց վերացմամբ մենք կարող ենք իրար հասկանալի դառնալ: Երկու բարբառների տարբերությունն այն է, «որ արևմտյան և արևելյան հայերը հոգեբանորեն իրարից տարբեր են մտածում» (էջ 550): Արդ, հին ուղղագրությունն ունի՞ այն հրաշագործ ուժը, որ վերացնի այդ տարբերությունը: Այդ հարցի պատասխանը թողնում եմ հին ուղղագրապաշտների զգաստ դատողությանը: Իմ աներեր համոզմունքն է, որ հայոց լեզվի ներկայիս ուղղագրության դեմ նոր թափով ծավալված անհեռատես պայքարը՝ վերականգնելու հին ուղղագրությունը ժամանակավրեպ է, ուռճացված:

Մենք քաղաքականապես անկախ պետություն ենք դարձել, ունենք պետական լեզու, բայց դեռ չկա պետական լեզվի համընդհանուր կիրառություն: Հայաստանի լեզվի պետական տեսչության պետ Վ. Միրզոյանը գանգատվում է, որ հայեցի կրթություն ստացած հայ բժիշկը հրաժարվում է հիվանդության պատմությունը հայերեն նկարագրել, այն կեղծ պատճառաբանությամբ, թե հայերենում պակասում են համապատասխան տերմիններ: Եթե հին ուղղագրությունը հրամանագրվի և բժշկին պարտադրվի հայերեն գրել հիվանդի պատմությունը, այս անգամ էլ նա պիտի պատճառաբանի, թե հին ուղղագրության վարժ չի և կշարունակի ռուսերեն գրել: Լեզվի տեսչության պետը պատմում է, որ խանութի տերը հրաժարվում է ցուցանակը գրել տալ հայերեն, նախընտրում է անգլերենը: Սա էլ է հոգեբանություն: Դեռ չկա ազգային հոգեբանություն մայրենի լեզվի նկատմամբ Հայաստանում, որ 170 տարիների նախ՝ ռուսական և ապա սովետական կարգերի դաժան իրականության արդյունքն է: Այս հոգեբանության պակասն է, որ մեզ ամենից առաջ և ամենից շատ պետք է անհանգստացնի: Մեզ՝ արևելահայերիս ու արևամտահայերիս պետք է շատ, ուղղագրությունից էլ տասնապատիկ անգամ ավելի պիտի անհանգըստացնի պատմականորեն խաթարված՝ մեր ազգային միասնական մտածողության հոգեբանությունը: իսկ դա հնարավոր է, այո, միայն գերագույն զոհողությունների գնով երկուստեք: Նախ, թույլ տվեք հիշեցնելու, որ մեր ներկայիս խաթարված հոգեբանությունը արմատավորվեց, երբ մեր երկիրը բաժանվեց երկու մասի՝ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև: Ահա սևակյան բնութագրումը այդ բաժանման: «Արևմտյան Հայաստանը վերջնականապես միացվեց Բյուզանդիային, Հայաստանի միջնահատումը դարձավ անջնջելի փաստ, որ պիտի հարատևեր: Հայկական պետականությունը ստացավ ոչ թե հերթական վնասվածք, այլ ողնաշարի անբուժելի ջարդվածք, որ շուտով պիտի հասցներ մահվան»: 1600 տարիների բաժանումը մեր ժողովրդի մեջ արմատավորեց հոգեբանորեն տարբեր մտածելու հոգեվիճակ, որն ավելի խորացավ 1915 թ. Եղեռնից հետո, երբ մեր ժողովրդի արևմտահայությունը բռնի տեղահանվեց իր պապենական հողերից և երկրորդ՝ երբ հաստատվեցին սովետական կարգեր և կտրվեցին բոլոր տեսակի կապերը արտասահմանի հայության հետ: ՀՀԴ կողմից սկսվեց մի աննախադեպ հակահայաստանյան պրոպագանդ սկսած մանկապարտեզից մինչև կենտկոմ, հասարակ բանվորից մինչև ակադեմիայի գիտնականը, գյուղի աշխատողից մինչև գործարանի ղեկավարը: Այդ պրոպագանդի արդյունքը եղավ այն, որ արտասահմանի երիտասարդության մի մասի մեջ արմատավորվեց խոր ատելություն դեպի այդ կարգերը, միաժամանակ անհան-դուրժողականություն դեպի Հայաստանի ժողովուրդը, մի խոսքով, այն ինչ որ սովետական Հայաստանի կնիքն էր կրում:

Բազմահազար հայեր տարբեր պատճառներով տեղափողվեցին Միացյալ Նահանգներ, հատկապես Լոս Անջելես: Ես էլ տեղավորվեցի Հոլիվուդ: Իմ բոլոր հարևանները գրեթե Հայաստանից էին: Մի օր իմ անմիջական հարևանը հետևյալ շատ մտահոգիչ պատմությունը պատմեց: Իր կնոջ ընտանիքը արտագաղթել է Հայաստանից: Երկու քենիները, որոնք նույնպես ծնվել են Երևանում, հաճախել մանկապարտեզ, միջնակարգ և բարձրագույն կրթություն ստացել, 70-ական թվականներին փոխադրվել են Լոս Անջելես: Այստեղ քենիները ամուսնանում են Բեյրութից գաղթած երկու հայ երիտասարդների հետ: Ամուսնանալուց հետո ամուսինները կտրականապես արգելում են իրենց կանանց խոսել և հաղորդակցվել, այսպես ասած, «Հայաստանի հայերենով»: Չխորանանք, միայն հիշենք, որ հին ուղղագրության վերա-կանգնումը դեղատոմս չէ բուժելու այս հին հոգեբանական աղետը, որ այստեղ, այս մեծ քաղաքում ամեն օր զգալի է, մենք բոլորս նկատում ենք: Մի ավելի թարմ փաստ: Նստած կարդում եմ «Հայ Կեանք» շաբաթաթերթի թիվ 42-ի 8-րդ էջում տպված հոդվածի հետևյալ նախադասությունը: «Թերթերը լցուցինք արևելահայերեն անդիմագիծ հոդվածներով, անդիմագիծ, որովհետև անոնց մեջ սփյուռքցին, այսինքն մենք (արևմտահայերս-. Ս.), ընդհանրապես չկանք»: «Մենք» և «անոնք», Հայաստանցին և սփյուռքցին: Մեզ տարանջատող, դարերի խորքից եկած ու մեզ բզկտող նույն հոգեբանությունը:

Նոր ու հին ուղղագրությունների շուրջ ստեղծված այս աղմուկը բոլորովին չի համատեղվում ոչ ժամանակի, և ոչ էլ մեր լեզվի զարգացման հետևանքով առաջացած փոփոխությունների ճշտմանն ու կարգաբերման անհրաժեշտության հետ: Աշխարհի բազմաթիվ լեզուներ երկար դարերի ընթացքում ունեցել են նման փոփոխություններ, բարեշրջումներ, քանզի լեզուն իր բոլոր դրսևորումներով զարգացող երևույթ է և մենք այդ պետք է ընդունենք: Նույնիսկ Իսլանդիայի հին նորվեգական լեզուն, որ մի հազարամյակ մեկուսացած ապրեց, այդ երկրի ժողովրդի լեզվի մեջ տեղի են ունեցել փոփոխություններ: Ոչ մի լեզվի ուղղագրություն պահածոյացված չէ, պահածոյացված են մեռած լեզուները և նրանց ուղղագրությունները: Քանի հայ ժողովուրդը գոյություն ունի, կապրի նաև հայոց լեզուն և մեր ժողովրդի զարգացման հետ կզարգանա նաև մեր լեզուն՝ անհրաժեշտ ու անխուսափելի փոփոխություններով հանդերձ:

Միամիտ չլինենք, հինգերորդ դարի հոգեբանությամբ մենք ոչ թե առաջ կգնանք, այլ կգլորվենք կամ մեզ կգլորեն դեպի երրորդ աշխարհ: Մեր աչքի առաջ եվրոպական բազմաթիվ երկրներ դրանց կարգին պահպանողականության դրոշակակիր թվացող Անգլիան, շուտով պատմության գիրկը կուղարկեն իրենց դարավոր դրամական միավորները՝ (Անգլիան 1971 թ. հրաժարվեց իր սեփական չափ ու կշռից և ընդունեց մետրական համակարգը) ֆրանկը, մարկը, փաունդ ստեռլինգը: Այս է պահանջում պետական շահը: Այսօր տիեզերք են դուրս բերված հազարավոր արբանյակներ, երկրագունդը փոքրացել է, նեղացել: Արբանյակների միջոցով մեծ տերությունները անարգել և սահման չճանաչող իրավունքով իրենց լեզուն ու մշակույթն են տարածում ամենուրեք, առանց վիզայի մտնում բոլոր երկրների սահմաններից ներս, մտնում ամեն մի բնակարան, մտնում ամեն մի անհատի հոգին, կատարում ուղեղների մշակում: Այսպիսի պայմաններում ոչ ազգային մշակույթ կդիմանա, ոչ լեզու, էլ չխոսենք ուղղագրության մասին: Կարելի՞ է պայքարել այս օտար ու քայքայիչ ուժի դեմ, այո, կարելի է, բայց ոչ թե 5-րդ դարի տրեխավորի հոգեբանությամբ, ոչ թե այն արատավոր մոլեռանդ մտածողությամբ, թե քանի որ Աստված Ադամի հետ գրաբար խոսեց, Ադամը Նոյին սովորեցրեց, Նոյը Հայկին և այսպես շարունակ մինչև անցյալ դարի հետադիմական գրաբարապաշտները: Այսօր էլ նույն մտածողությամբ և նույն հոգեբանությամբ նրանց ներկայիս սերունդը պայքարում է նոր ուղղագրության դեմ: Օտարամուտ մշակույթի դեմ պայքարելու մի միջոց կա, մի ճանապարհ, դա գիտության և տեխնիկայի զարգացման ուղին է: Կամ մենք զարգացման այս ճանապարհով կգնանք և կպահպանենք մեր լեզուն, մեր մշակույթն ու մեր ինքնուրույնությունը, կամ, կրկնում եմ, կգլորվենք դեպի երրորդ աշխարհ, իսկ դա մեր ժողովրդի և մեր փոքր երկրի համար կործանարար կլինի:

[hravart]

ՄԱՍ ԵՐԿՐՈՐԴ

Չի դադարում հայոց լեզվի նոր ուղղագրության դեմ անպտուղ ու անիմաստ պայքարը: Գրեթե մեկ տասնամյակ առաջ սկսած այս պայքարը շարունակվում է, նոր ընդդիմադիրներ են հանդես գալիս թե հայրենիքում և թե սփյուռքում: Պայքարին մասնակցող հոդվածագիրների մեծ մասը համա-պատասխան գիտելիքներ չունեցող գրողներ և տարբեր մասնագիտությունների տեր մարդիկ են: Վերջիններս ունենալով աղոտ գիտելիքներ ընդհանուր լեզվաբանությունից և հատկապես հայոց լեզվի տարբեր ժամանակաշրջանների պատմական զարգացման օրինաչափությունների մասին, չկարողանալով ճիշտ գնահատել նոր, բարեփոխված ուղղագրության պատմական նշանակությունը, ամբողջ հարցը միտումնավոր տեղափոխում են ազգային-քաղաքական և գաղափարախոսական մշուշապատ դաշտ, մեղավորներ փնտրում՝ ներկայիս ուղղագրությունը անվանելով «դավադրություն և դավաճանություն»:

Անցյալ տարի, 1998 թ. «Հայ կեանք» շաբաթերթի օգոստոսի 17-24-ի և ապա հաջորդող մի քանի համարներում լույս տեսավ Կ. Սիմոնյանի «Լեզու և ուղղագրություն» ընդարձակ հոդվածը, որի մեջ հեղինակը առավելապես քննում ու քննադատում է ոչ այնքան 1920 թ. ծայրահեղ բայց 40 թ. բարեփոխված ուղղագրության հետ կապված մանրամասնությունները, այլ ռեֆորմը, ինչպես սովորություն է դարձել, բնութագրում է «սովետական», «բոլշևիկյան» և պահանջում անհապաղ վերականգնել հինը: Եվ այս ոգով էլ ծանր մեղադրանքներ բարդում և վիրավորական արտահայտություններ կատարում մեր մի շարք ժամանակակից հայ լեզվաբանների հասցեին: Ի միջի այլոց, հիշեցնենք, որ հոդվածը լույս է տեսել նաև գաղութիս «Նոր օր» շաբաթաթերթում (դեկ. 17, 1998):

Հոդվածագրի՝ Կ. Սիմոնյանի լեզվից ու ոճից ընթերցողը այն թյուր տպավորությունն է ստանում, որ հոդվածագիրը եղել է նախկին կոմունիստական կուսակցության, նրա գաղափարախոսության և վարած ներքին քաղաքականության երդվյալ հակառակորդը կամ առնվազն ապրել է այդ երկրում որպես տիրող կարգերի այլախոհ: Իրականում 60-ական թվականների առաջին տարիներին, ինքնագոհ հպարտությամբ կուսակցության վառ-կարմիր գույնի տոմսը տեղավորեց ծոցի ձախ գրպանը, սրտին մոտ, այն կուսակցության, որի ամբարտավան կոչերի մեջ հատուկ տեղ էր գրավում՝ «կուսակցությունը մեր դարաշրջանի մարդկության միտքն է, խիղճն ու պատիվը» կոչը: Կ. Սիմոնյանը մուտք գործելով կոմկուսի փղոսկրյա դարպասից ներս, անշուշտ երդվել էր ապրել, աշխատել և ստեղծագործել կոմունիստաբար, հանուն Լենինի կուսակցության անպարտելի գաղափարների, հանուն կոմունիստական բարոյականության բարձր իդեալների: Այսպիսին է եղել ամեն մի կարիերիստ նորընծայի մուտքը այդ կուսակցության շարքերը հատկապես վերջին 30 տարիների ժամանակաշրջանում:

«Հիշողությունը մայրն է ամենայն իմացության»,- գրել է հույն դրամատուրգ Էսքիլեսը իր «Պրոմեթևսը շղթայված» պիեսի մեջ: Հիշողությունների այդ գանձարանը անհատին իր սեփական աչքին մերթ գեղեցկացնում, վեհացնում է կատարած լավ ու բարի գործերի, մերթ էլ շփոթեցնում, ամոթահար անում չար ու վատ գործերի համար: Վիճակը ավելի է բարդանում, եթե ենթական գրող է, մտավորական, իսկ վերջինիս պատվաբեր հատկանիշը ճշմարտամտությունն է ու շիտակությունը, անկեղծությունն ու ազնվությունը, նույնիսկ եթե եղելությունը զարգանում է ի վնաս իր սեփական անձին, դրանով նա մասամբ մաքրվում է անցյալում կատարած իր մեղքերից, մի խոսքով՝ գրողը, մտավորականը միշտ էլ պատրաստ պիտի լինի քավարանով անցնելու: Մեր երկրում ևս ստեղծվեց քավարանն անցնելու իրավիճակ: 1990 թ. եղան անհատական (գրող Արտաշես Պողոսյան) և խմբակային կոմկուսը լքողներ: Եղան նաև կոմկուսի կարմիր, պատվազրկված տոմսը ապահով տեղ պահողներ՝ սպասելով իրենց «Քրիստոսի» երկրորդ գալստյան:

Ես անձնական ծանոթություն չունեմ Կ. Սիմոնյանի հետ: Նրան 80-կան թվականներին ամիսը մեկ տեսնում էի հեռուստատեսային երկնագույն էկրանի վրա: Նա «րական կամուրջներ» գեղարվեստական հաղորդաշարի հեղինակն ու վարողն էր: Առաջ անցնելով ասեմ, որ Կ. Սիմոնյանը, եթե չեմ սխալվում, Երևանում հայկական միջնակարգ դպրոցն ավարտելուց հետո, բարձրագույն կրթությունը շարունակել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի մեքենագիտական ֆակուլտետում և ավարտել 1958 թ.: Բայց ընտրած մասնագիտությունը, ըստ երևութին Կ. Սիմոնյանի սրտին մոտ չի եղել և վստահ լինելով, որ այդ ասպարեզում անկարող կլինի օգուտ բերել ոչ իր հարազատ կուսակցությանը և ոչ էլ հայրենիքին, հրաժարվում է հինգ տարիների տքնաջան աշխատանքի գնով ձեռք բերած մասնագիտությունից, հրաժարվում մեքենագետի դիպլոմից և մի օր էլ, հանկարծ, «հանելուկային» գաղտնիությամբ, «հրաշքով» 1960 թվականին հայտնվում է «Հայաստան» հրատարակչության մանկապատանեկական գրականության բաժնի վարիչ-խմբագրի գրավիչ պաշտոնի աթոռին, զարմանք առաջացնելով հրատարակչության աշխատակիցների շարքերում: Բայց հրաշք, այն էլ սովետի երկրում, բացառված էր: Այս «հրաշքի» տուտը գնում հասնում էր մինչև ԿԿ-ի գիտության ու կուլտուրայի այդ տարիների բաժնի վարիչի կաբինետը (աշխատասենյակը), այլապես ինչպես համադրել մեքենագիտությունն ու «Հայաստան» հրատարակչության խմբագիր-վարիչի պաշտոնը: Արդարության առաջ չմեղան-չելու համար ասենք, որ էլեկտրամեխանիկը, ֆիզիկոսը, բժիշկը կարող են բանաստեղծ կամ գրող դառնալ, բայց հակառակն՝ անհնարին է անբնական, ու անբանական, երբ մեքենագետը նստում է հրատարակչության բաժնի վարիչ-խմբագրի պատասխանատու աթոռին, երբ նա համապա-տասխան կրթություն չունի, բայց եկեք խոստովանենք, որ սովետական երկրում ամեն ինչ հնարավոր էր, եթե մեջքիդ կանգնած է կենտկոմի բարի քեռին: Այս ճանապարհը շատ լավ սերտել էր պոլիտեխնիկական ինստիտուտը ավարտած 24 տարեկան Կ. Սիմոնյանը: Հիշենք նաև, որ նա մենակ չէր, ժամանակն էր այդպես:

Այդ թվականներին՝ 60-ականների սկզբներին, անգլերենից թարգմանել էի դպրոցական ցածր տարիքի աշակերտների համար մի տասնյակի չափ հեքիաթներ և հարկ եղած խնամքով մշակելուց, մեքենագրելուց հետո տեղավորեցի թղթապանակի մեջ և մտա «Հայաստան» հրատարակչության վարիչի աշխատասենյակը: Վարիչի գլխավերևում մեղմ ժպտում էր կոմկուսի հիմնադիրը՝ Լենինը: Թղթապանակը մեկնեցի աթոռին բազմած վարիչին և ասացի.

-Ընկեր Սիմոնյան, անգլերենից թարգմանել եմ մի տասնյակի չափ մանկական հեքիաթներ, կարծում եմ մեր դպրոցների հոկտեմբերիկներն ու պիոներները կհավանեն, հետաքրքիր հեքիաթներ են:

Հրատարակչության վարիչ-խմբագիրը կարդաց վերնագիրը, ազգանունս, անտարբեր նայեց ինձ և առանց թղթապանակը բաց անելու՝ ասաց.

-Անցեք մի շաբաթից,-հեքիաթների թղթապանակը նույն անտարբերությամբ սահեցրեց գրասեղանի դարակում: Այս բոլորը կատարվեց այնպիսի շարժ ու ձևերով, որ ինձ մեջ առաջացրեց մերժման կանխազգացում: Ես շնորհակալություն հայտնեցի ու դուրս եկա վարիչի աշխատասեն-յակից:

Ոչ թե մեկ, այլ երկու շաբաթ հետո ես կրկին մտա հրատարակչություն և հետաքրքրվեցի գործիս ճակատագրով: Ընկեր Կ. Սիմոնյանը սովետական ղեկավարին հատուկ անտարբերությամբ նայեց ինձ ու ասաց.

-Լսում եմ ձեզ:

Իսկ երբ հիշեցրի հեքիաթների մասին, նա նույն անտաբերությամբ ասաց.

-Ընկեր Սարգսյան, դեռ չեմ ծանոթացել ձեր գործին, անցեք մի շաբաթից:

Ես հասկանալի ու պարտադրյալ լռությամբ չհամարձակվեցի նույնիսկ հիշեցնել, որ ոչ թե մեկ, այլ երկու շաբաթ է անցել իր նշած ժամկետից, և զգուշությունն ու խոհեմությունը գերադասելով՝ դուրս եկա վարիչի աշխատասենյակից:

Երկրորդ անգամ նույնպես ոչ թե մեկ, այլ երկու շաբաթից հետո՝ ահը սրտիս, մտամոլոր մտա նորընծա կոմունիստ, հրատարակչության վարիչ Կ. Սիմոնյանի աշխատասենյակը և ուղիղ կանգնեցի նրա դիմաց, որ անմիջապես նկատի ինձ: Նա գլուխը բարձրացրեց, նայեց ինձ սովետա-կան վարիչին յուրահատուկ բյուրոկրատական նայվածքով և նախապես պատրաստի, կաղապարված պատասխանը գրպանում՝ ասաց.

-Ընկեր Սագսյան, գիտեք ինչ, խմբագրությունը ձեր թարգմանած հեքիաթները չի կարող հրատարակել , դրանք բուրժուական հեքիաթներ են, դրանք մեր մատաղ սերնդի մտածողությունը կխաթարեն, թարգմանեցեք սովետական գաղափարաբանությամբ, սովետական ոգով գրված հե-քիաթներ, մենք սիրով կհրատարակենք: Մեր կուսակցության առաջնակարգ խնդիրը, նպատակը մեր մատաղ սերնդին կոմունիստական ոգով դաստիարակելն է, նոր, սովետական մարդու ձևավորումը: Պա՛րզ է, ընկեր Սարգսյան:

Ես լուռ լսում էի սովետական վարիչ-խմբագրի հատիկ-հատիկ արտասանված բառերը, որոնք այնքան հզոր, այնքան ճշմարիտ ու զգաստացնող էին հնչում իմ ականջ-ներին, որ ես ակամա ամաչեցի քաղաքականապես անգրա-գետ, հետամնաց լինելուս համար: Ահա թե ինչ է նշանակում անկուսակցական լինել: Ինչպես մինչև այդ չէի հասկացել Կ. Սիմոնյանի կուսակցության պատմական մեծ առաքե-լությունը՝ նոր, սովետական մարդ ստեղծելու վեհ ու վսեմ առքելությունը: Չեմ թաքցնում, պատանի և երիտասար-դական տարիներիս փորձն ինձ սովորեցրել էր, որ առ այսօր ամուր կառչած մնացել եմ այն համոզման, որ կուսակցու-թյունը ամբոխի գժությունն է մի քանիսի օգտին, և երկրորդ՝ զգացել եմ, որ կուսակցականությունը մարդուց խլում է մի շատ կարևոր բան՝ նրա խիղճը, ազատ անկաշկանդ մտա-ծելու իրավունքը և դարձնում մարդուն մի տեսակ ռոբոտ, խեղում երիտասարդների հոգին: Կ. Սիմոնյանի կարճ, քաղա-քական ելութը իր կուսակցության մշակված ու կաղա-պարված մտքերի մարմնավորումն էր:

Տարիներ անցան:

1968 թ. նույնքան «հանելուկային» ձևով «Հայաստան» հրատարակչության խմբագիր-վարիչի պաշտոնից հեռաց-վում է կոմունիստ Կ. Սիմոնյանը և նշանակվում «Պիոներ կանչի» խմբագրի տեղակալի խղճուկ պաշտոնին: Չար լեզուները նրան իր պաշտոնից հեռացման պատճառը վերա-գրում էին դիրքի չարաշահման հետ: Բայց նա երկար ժամա-նակ այդ խղճուկ պաշտոնին չմնաց: Այն բարի քեռին, որ Կ. Սիմոնյանին նստեցրել էր «Հայաստան» հրատարակչու-թյան բաժնի վարիչի աթոռին, այդ նույն բարի քեռին 1975թ. նրան բազմեցրեց ռուսերեն հրատարակվող «Լիտերատուր-նայա Արմենիա» ամսագրի գլխավոր խմբագրի աթոռին, այն դեպքում, երբ նա միայն տառաճանաչ էր ռուսերենից: Սովետական երկրում ամեն ինչ հնարավոր էր:

Այժմ Կ. Սիմոնյանը Փարիզում է, ոչ որպես պետական պաշտոնական հանձնարարություն կատարող, այլ անձնա-կան նախաձեռնությամբ: Այս անգամ էլ չար լեզուները խոսում են հայրենիքից պարտադրյալ փախուստի մասին: 60-ական թվականներին կոմունիստական կուսակցության մարքս-լենինյան գաղափարներով զինված, նոր մարդ դար-ձած, Կ. Սիմոնյանը այսօր նստած Փարիզի Շանզե Լիզե փողոցի վրա գտնվող «Կաֆե Սուֆեում», որ մի ժամանակ Շիրվանզադեն է սուրճ խմել Մինաս Չերազի հետ, «Լեզու և ուղղագրություն» վերնագրով հոդված է շարադրում ի պաշտպանություն հին ուղղագրության, միաժամանակ հոդվածում անպատշաճ արտահայտություններ կատարում Հայաստանի Հանրապետության Ազգային Ակադեմիայի Հր. Աճառյանի անվան լեզվաբանության ինստիտուտի տնօրեն ակադեմիկներ . Ջահուկյանի և Էդ. Աղայանի, դոկ. պրոֆ. Հովհ. Բարսեղյանի և շատ ուրիշների հասցեին:

Որպեսզի այդ անհիմն ու անպատշաճ արտահայտու-թյունների պատճառը ընթերցողին հստակ լինի, անծանոթ չմնա, հարկադրված եմ հեղինակի հոդվածի այդ հատվածը ամբողջությամբ մեջ բերել, հետագա մեր բացահայտումներն ու փաստերը կասկածելի չթվալու նպատակով:

«Բայց նրանց (. Ջահուկյան, Էդ. Աղայան և Հովհ. Բար-սեղյան՝ . Ս.) գաղափարական և քաղաքական մտածո-ղութունն ու գործունեությունը հայոց լեզվի կամ, ինչպես իրենք սիրում են ասել, սովետահայ լեզվաբանության և հայե-րենի լեզվաշինության մեջ մի քանի բացահայտումների աղերս ունեն, բացահայտումներ, որոնք բնավ պատիվ չեն կարող բերել որևէ ոքի, առավել ևս լեզվի հիմնարկության (!) տնօրեն պրն. . Ջահուկյանին, որ հայերենը «զարգացնելու» նկրտում-ներով՝ սովետական ջերմեռանդությամբ արդեն քանի տաս-նամյակ զբաղված է ազգային լեզուն եղծելու, օտարամուտ ծրագիրը իրականացնելու և հակասովետական ուղղագրու-թյան դեմ բոլշևիկյան վարչարարությամբ ու աճպարարու-թյուններով պայքար ծավալելով: Այնպես որ՝ հայերենի նկատ-մամբ ամեն վարչարարություն, որ անամոթաբար ներկա-յացվել է որպես «մայրենին զարգացնելու հոգատարություն», կատարվել է Լեզվի հիմնարկության (!) և նրա տնօրենի անմիջական մասնակցությամբ»:

Հայտարարությունների ծով, փաստերի սով: Լեզվա-բանությունը, լեզուն և դրա բաղադրամասերի ուսումնասի-րությունը մտնում են ճշգրիտ գիտությունների բնագավառ, հետևաբար ամեն մի առաջադրված դրույթ, տեսակետ պետք է հաստատվի փաստերով, քանզի «գիտությունը հիմնված է ստուգված փաստերի և դրանք գնահատող կուռ տրամա-բանության վրա»: Փաստը իմացական ու ճանաչողական վիթխարի հարստություն է, իսկ սեփական տեսակետը հաստատող փաստեր ներկայացնելը տաժանակիր աշխա-տանք: Մենք դեռ կանդրադառնանք Կ. Սիմոնյանի վերը բեր-ված մտքերին, բայց այժմ ի հակակշիռ նրա հիմնազուրկ, ապակողմնորոշող ու միտումնավոր գնահատականների՝ անհրաժեշտ ենք համարում մեջ բերել վիթխարի անհա-տականություն ներկայացնող ակադեմիկոս Մանուկ Աբեղ-յանի կարծիքը այդ սերնդի մասին, 1944 թ. մահվանից մի քանի օր առաջ: «Մեր պատմությունը, լեզվաբանությունը և գրականությունը,- ասել է ակադեմիկը,- շատ պրոբլեմներ ունեն հետազոտության և լուսաբանության կարոտ, պետք է նոր ուժեր այդ շնորհակալ աշխատանքը գլուխ բերելու համար, և մենք, պետք է ասեմ, ունենք բավականի շնորհա-լի երիտասարդ ուժեր, պետք է միայն գործի լծել1»: Մեծ գիտնականի կանխատեսումները իրականացրին 40-ական-ների սկզբներից լեզվաբանության բնագավառում իրենց արգասաբեր գիտամանկավարժական աշխատանքներով . Ջահուկյանը, Էդ. Աղայանը, Հովհ. Բարսեղյանը և շատ ուրիշներ:

Սովորաբար գիտության մեջ այս կամ այն հարցի շուրջ բանավեճի են բռնվում նույն մասնագիտության տեր գիտ-նականներ, բայց լինում են դիլետանտներ, որոնք իրենցչգիտությամբ ճանճի նման միայն բաժակի կաթն են ապականում:

«Քննադատում» է Կ. Սիմոնյանը հատկապես . Ջահուկյանին, բայց ինչը, գիտական որ սխալ տեսկետները, հայտնի չէ, չի հիշատակում: 1961 թ. «Ձնհալի տարիներին» Երևանի «Ոզնին» հրատարակեց մի ծաղրանկար, որի մի կողմում նկարված էր Մ. Աբեղյանը իր գրած ու հրատա-րակած գրքերի աշտարակով, որ բարձրանում էր հեղինակի գլխից էլ վեր, իսկ կողքին՝ համալսարանի հայ գրակա-նության դասախոսներից մեկը, որ հաճախ էր քննադա-տական հիշատակումներ կատարում Մ. Աբեղյանի մասին: Երգիծական թերթի խմբագիր Խոճիկը դասախոսի ոտքերի մոտ դրել էր երկու լղարիկ գիրք և հետևյալ մեկնաբանու-թյունը՝ «Իսկ ես քո ի՞նչը քննադատեմ»:

Կ. Սիմոնյանը իր հոդվածի առաջին մասը ենթա-վերնագրել է՝ «որշ միջակությունը անցել է վճռական գրո-հի»: Անշուշտ «գորշ միջակություն» պիտակի տակ հոդվածի հեղինակը նկատի ունի հատկապես . Ջահուկյանին, Էդ. Աղայանին և Հովհ. Բարսեղյանին, ովքեր պաշտպանել և այսօր էլ պաշտպանում են ներկայիս բարեփոխված ուղղա-գրությունը: Մեր լեզվաբաններին անտեղի մեղադրելով «բոլշևիկյան վարչարարության» մեջ, բերում է հետևյալ կաղ փաստը: 1967 թ. գարնանը, Հր. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի կողմից կազմակերպվեց հայոց լեզվի յոթ հոլովների մասին բանավեճ, որ երկարաձգվեց մի քանի շաբաթ: Կ. Սիմոնյանի շարադրանքից չի հասկացվում, թե նա ումն է պաշտպանում՝ յոթ (Ա. Ղարիբյան, Ալ. Մարգար-յան, Աշոտ Աբրահամյան), թե հինգ հոլովականներին (Էդ. Աղայան, . Ջահուկյան, Հովհ. Բարսեղյան (գլխավոր զեկու-ցող), Ս. Աբրահամյան, Մ. Ասատրյան): Հոդվածի շարադ-րանքից նաև չի հասկացվում, թե իր կուսակցության հանդեսում լույս տեսած «Վերջ տալ» վերնագրով սաստող հոդվածը ո՞ւմ դեմ էր ուղղված, յոթ՝ թե հինգ հոլովական-ների: Ես հաճախ ներկա եմ եղել այդ բանավեճերին, որոնք երբեմն սուր բնույթ էին կրում: Բանավեճերում յոթ հոլո-վականները անկարող լինելով հակափաստեր բերել հինգ հոլովականների համոզիչ փաստերի դիմաց, դիմեցին այդ անվայել քայլին:

Գրեթե մեկ ամիս երկարաձգվող բանավեճը անպտուղ ու անարդյունք ավարտվեց, ճիշտ այնպես, ինչպես նախասովետական շրջանի 60 և ավելի տարիներ տևող հայոց լեզվի ուղղագրության մասին բանավեճերը: Հարց է առաջանում, ո՞վ կամ ովքե՞ր են վարչարարները, . Ջահուկյանը, Էդ. Աղայանը, Հովհ. Բարսեղյանը, թե Կ. Սիմոնյանի հարազատ կուսակցության կենտկոմը:

1974 թ. Կ. Սիմոնյանը Հայաստանի գրողների միության դահլիճում ՝ «Հայոց լեզուն և գրականությունը դպրոցների մեջ» թեմայով հանդես է եկել և «հանգամանորեն» ներ-կայացրել հայերեն հին ուղղագրությունը վերականգնելու անհրաժեշտությունը, միաժամանակ առաջարկել դպրո-ցական ծրագրի մեջ մտցնել գրաբարի ուսուցումը:

Ինչպիսի¯ ցնծությամբ են ընթերցել այս պարբերու-թյունը մերօրյա հին ուղղագրապաշտները: Բայց ես հավա-տացած եմ, որ եթե պրոֆ. Ռաֆայել Իշխանյանը այդ օրը գրողների դահլիճում ներկա եղած լիներ, անկասկած բա-նախոսին պիտի հարցներ՝ «Ընկեր Սիմոնյան, ինչ կասեք ռուսական դպրոցներում հայոց լեզվի դրվածքի մասին, ինչ կասեք այն հայ ծնողների մասին, որ ամեն տեսակի անբարո ու անթույլատրելի միջոցներով իրենց երեխաներին ձգտում էին խցկել ռուսական դպրոցներում»: Կ. Սիմոնյանը անշուշտ պիտի խուսափեր այդ փորձանքավոր հարցերին ուղղակի պատասխանելուց, որովհետև նրա պատասխանները կորակվեին հակասովետական, հակառուսական տրամա-դրություններ, իսկ հաջորդ օրը կենտկոմին հայտնի կդառ-նար տեղի ունեցածը, և մինչ այդ միշտ «այո» ասող Կ. Սի-մոնյանը կհայտնվեր ցայտնոտում: Բայց բարոյականու-թյունը, ազնվությունն ու շիտակությունը հենց այն կլիներ, որ Կ. Սիմոնյանը պաշտպաներ հայոց լեզվի իրավունքները, դատապարտեր հայությունից ուծացած հայ ծնողներին և հատկապես Հայաստանում ռուսացած հայ սատրապներին, որոնց ձեռքով էլ Մոսկվան տանում էր իր սպիտակ ջարդը: Բայց այս մասին ոչ մի խոսք: Մի առիթով Ռ. Իշխանյանը տողերիս հեղինակին ասաց՝ Սիլվա Կապուտիկյանը հայտա-րարել է, որ եթե այս տեմպերով գնա հայկական դպրոցների ռուսացումը, ապա 25 տարի հետո Հայաստանում հայկական դպրոց չի մնա: Թվում էր, թե ասելու բան չէր մնում ոչ հայոց լեզվի և ոչ էլ ուղղագրության մասին:

Կ. Սիմոնյանի բանախոսության մեջ ուշագրավը եղել է այն, որ նա առաջարկել է գրաբարը մտցնել դպրոցական ծրագրերի մեջ: Սա այնպիսի մի դեմագոգիա էր այդ թվա-կաններին, որ բանը հասնում էր անամոթության: Ո՛վ, ո՛վ, բայց Կ. Սիմոնյանը շատ լավ գիտեր, թե այդ այն ժամա-նակներն էին, երբ հայոց լեզվի ուսուցիչը, գրականագետը, գրողը, գիտնականն ու ակադեմիկոսը հերոսություն էին համարում, ով իր երեխային տալիս էր հայացի կրթության1 այդ այն ժամանակներն էին, երբ հայ դերասանը զայրանում էր, երբ խոսում էին հայերի պարտադիր հայախոսության մասին, այդ այն ժամանակներն էին, երբ հայոց եկեղեցու ներկայացուցիչը՝ Արցախի թեմի եպիսկոպոսը, մտավորա-կանության ժողովում հայերի միասնության հիմքը համարեց ռուսախոսության և հայախոսության համատեղումը, այդ այն ժամանակներն էին, երբ Հայաստանում ստեղծվել էր ինտերճակատ, որ կատաղի պայքար էր մղում հայոց լեզվի դեմ, և վերջապես այդ այն ժամանակներն էին, երբ ռուսա-խոսությունն ու ռուսագրությունը զարգացածության աս-տիճան ու պատվի գործ էր համարվում: Ահա այս ժամա-նակներում էլ հայացի կրթություն ստացած Կ. Սիմոնյանը ռուսերեն «գրեց» ու հրատարակեց «Նալբանդյան» վարքա-գրությունը, երբ ինքը հազիվ ռուսերեն տառաճանաչ էր: Պատահականություն է՞ր սա, թե բրեժնևյան մռայլ տարի-ներին ռուսամոլների ստեղծած ինտերճակատի հակամետու-թյան արձագանք, որ երբեք Կ. Սիմոնյանին պատիվ չէր կարող բերել: Ասացինք վերը, այժմ էլ կրկնում ենք՝ սովե-տական երկրում ամեն ինչ հնարավոր էր, միայն ճանա-պարհդ պիտի լիներ գազոնային, միայն վերևում բարի քեռի պիտի ունենայիր:

70-80-ական թվականները հայկական դպրոցների, հայոց լեզվի ամենածանր տարիներն էին Հայաստանում: Հայկական դպրոցների աշակերտների թվաքանակի տևա-կան նվազման պատճառով հայկական դպրոցները կամ փակվում էին կամ միացվում հարևան հայկական դպրոցին, իսկ ռուսական դպրոցները ուռճանում էին ի հաշիվ հայկա-կան դպրոցների: 1987 թ. «արուն» երիտասարդական ամսագրում լույս տեսավ մի նամակ ուղղված լուսավորու-թյան մինիստեր Ս. Հախումյանին: Ահա այդ նամակը ամբողջությամբ.

Լուսավորության մինիստր Ս. Հախումյանին

«արունի» վերջին համարում Երևանի նո. 173 դպրոցի շրջանավարտ Կարեն Բեքարյանը Ձեզ և դպրոցական գործով պատասխանատու բոլոր ղեկավարներին մեղադրում է Հայաստանում հայկական դպրոցների աստիճանական վերացման մեջ, այսինքն՝ Դուք նպաստում եք հայ ժողովրդի սպիտակ ջարդին գիտակցաբար: Այս բանը անուղղակիորեն հաստատում են . ուրզադյանը, Ս. Սարգսյանը «Ավան-գարդի» նո. 145-ում և Սիլվա Կապուտիկյանը վերջերս հեռուս-տատեսությամբ կայացած ելույթում:

Դուք և Ձեր համախոհները մեծագույն չարիք եք հասց-րել հայ ժողովրդին, հայկական դպրոցների մեծ մասը պահելով անխնամ վիճակում, հայկական դպրոցները կարծես գոյություն չունեն Ձեզ համար, դրանք դատարկվում են: «Ռուսական դպրոցին այժմ տրամադրվել է յոթ մասնաշենքից բաղկացած համալիր, մեզ թողնելով փոքրիկ, խղճուկ շենքը»,-գրում է Կ. Բեքարյանը: Իսկ մենք կոկորդիլոսի արցունքներ ենք թափում սփյուռքահայության համար:

Մենք Մաշտոցի, Խորենացու, Նարեկացու, Աբովյանի, Նալբանդյանի, Չարենցի, Սևակի հետնորդներս պահանջում ենք, որ Դուք հրաժարվեք Ձեր պաշտոնից: Հայ ժողովրդին անհրաժեշտ է ոչ թե այլադավան մինիստր, այլ հայ դպրոցի ապագայով այրվող, մրկվող մինիստր:

Հոգևոր եղերնից ազատված

մի խումբ հայ շրջանավարտներ

Դեկտեմբերի 3, 1987

Երևան

Այսպիսին էր հայկական դպրոցներում հայոց լեզվի տագնապալի վիճակը, երբ ընկեր Կ. Սիմոնյանը գրողների տան դահլիճում դեմագոգիկ կերպով ճառում էր հայոց լեզվի մասին և առաջարկում՝ ոչ ավել, ոչ պակաս, գրաբարը որպես առարկա մտցնել հայկական դպրոցների ուսումնական ծրագրերի մեջ: Կասկած չկա, եթե դիպլոմավոր մեքենագետը չգիտեր, ապա գիտաֆանտաստ գրող Կ. Սիմոնյանը պետք է իմանար, որ 150 տարի առաջ Խ. Աբովյանի «Վերքի» առա-ջաբանը դարձավ հայ նոր գրականության և աշխարհաբար լեզվի մանիֆեստը, միաժամանակ գրաբարի դամբանա-կանը: Տարօրինակ չէ, որ Կ. Սիմոնյանը առաջարկում էր գրաբարը գերեզմանից հանել, դպրոց տանել, որպեսզի հայ երեխան գրաբար սովորի և գրաբարով հաղորդակցվի ուսու-ցիչների և դասընկերների հետ: Ճիշտ է, հինը, ավանդականը արժեքավոր է, բայց այն բանի համար միայն, որ հին է, իսկ հնի տեղը թանգարանն է, ինչպես ամեն մի հնածո կամ գտածո:

1974 թվականի գրողների տան դահլիճում Կ. Սիմոնյանի բանախոսությունից անցել էր հայոց լեզվի համար տագնա-պալի ևս երեք տարի: Կրկին այդ նույն դահլիճում մեծ հավաք էր, գրողների միության կուսակցական ընդհանուր բաց ժողով, որի օրակարգում կար մեկ հարց. «Զարգացած սոցիալիստական հասարակարգի սահմանադրությունը» ընդունելու հարցը: Նոր, բրեժնևյան սահմանադրության մեջ բացակայում էր հայոց լեզուն որպես մեր հանրապետության պետական լեզու լինելու հոդվածը: Անտեսված էր մեր լեզվի գոյությունը, որ նախորդ սահմանադրությամբ ընդունվել էր որպես Սովետական Հայաստանի պետական լեզու: Դահլիճը լեփ լեցուն էր: «Բայց,-ինչպես գրում է արձակագիր Ստեփան Ալաջաջյանը,-չէին եկել նրանք, ովքեր միշտ ժողովրդասեր, հայրենասեր, ազգասեր էին հռչակում իրենք-իրենց»: Դահլիճում 2000 վոլտանոց լարվածության մթնո-լորտ էր: Ով պիտի սեղմեր կարճ միացման կոճակը, ով պիտի մոտենար ամբիոնին և որկու Դանկոյի նման իր սիրտը հաներ, բարձրացներ գլխից վեր ու լուսավորեր մարդկանց հոգիները ընդդեմ բռնության, ընդդեմ չարի, ի պաշտպա-նություն հայոց լեզվի և հայ ժողովրդի արժանապատ-վության:

Առաջին շարքում նստած էր մեր ժամանակների ամե-նայն հայոց բանաստեղծուհին: Նրա դեմքը խաղաղ էր ու հանդարտ: Բայց նրա երակներում, մկաններում կռիվ էր, սրտում՝ արյան փոթորիկ, որի յուրաքաչյուր ալեբախման պահին գլուխը թնդում էր, ականջները խլանում, աչքերը մթնտում: Նա ոչ աջ էր նայում, ոչ ձախ, չէր լսում անգամ կողքին նստածների խուլ փսփսոցը: Խռնվում էին նրա գլխում անցյալն ու ներկան, Քաղքեդոնն ու Ավարայրը և Մոսկվայի ոտնձգությունները, բռնությունները մեր լեզվի՝ մեր գոյության հիմքի նկատմամբ: Մեր ժողովուրդը «ոչ» ասաց առաջին երկուսին և եթե չհաղթեց, ապա և չպարտ-վեց, մնաց ոչ թե քրիստոնյա, այլ հայ քրիստոնյա, որ հավասար էր համընդհանուրից տարբերակման, մասնա-վորացման, ինքնուրույնության: Այսօր Մոսկվան մեզ ստի-պում է մտնել համընդհանրացնող հոսանքի մեջ: Հեռանալ Մաշտոցից, մոռանալ Մաշտոցին: Ո՛չ, կրկնեց ամենայն հայոց բանաստեղծուհին: Հենց այդ պահին նրա պղտորված աչքերի առաջ երևաց Մեծ Քանաքեռցին և ահեղագոչ մռնչաց. «Էդ ու՞մ վրա եք թուր հանել, Հայոց մեծ ազգին չեք ճանաչում»:

Դահլիճի սառցե քարացած լռության մեջ ամենայն հայոց բանաստեղծուհին դանդաղորեն բարձրացավ իր աթոռից, սովորականի պես գլուխը բարձր պահած, իրեն հատուկ վստահ քայլերով մոտեցավ բեմահարթակ տանող կարճ աստիճանասանդուղքին: Յուրաքանչյուր աստիճանի հետ սրտում հորդացող արյան փոթորիկն էլ ավելի էր ուժ-գնանում: Նա այդ օրը ավելի բարձրահասակ թվաց բոլորին: Դահլիճը քարացած հետևում էր նրա ամեն մի շարժումին:

«Սովետական Հայաստանի Հանրապետության պետա-կան լեզուն հայերենն է: Այս տողը պետք է գրվի նոր սահմա-նադրության առաջին էջի վրա, առաջին հոդվածների շար-քում»,-հնչեց հայ ժողովրդի արժանավոր դուստրի պահան-ջանման ձայնը:

Խլրտաց դահլիճը, հուզվեց դահլիճը, իրար անցավ ու գժվեց: Լուսավորվեց շատերի միտքը կարճ միացման ակնթարթային փայլատակումից: Բոցավառվում էր բանաս-տեղծուհու սիրտը Դանկոյի սրտի նման, նրա մռնչյունը որպես մարտահրավեր սովետական բռնության դեմ դուրս հորդեց դահլիճից, հասավ պետական համալսարանի ուսա-նողությանը, հասավ բոլոր բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին և կես գիշեր չեղած հնչեց հանրա-պետության հեռավոր անկյուններում՝ Սիլվայի ձայնով, Սիլվայի պես և գրվեց՝ «Սովետական Հայաստանի հանրա-պետության լեզուն հայերենն է»: Այսպես է ապրել Սիլվան, այսպես է ապրում Սիլվան, որովհետև նա ուրիշ կերպ ապրել չի կարող:

Իսկ Կ. Սիմոնյանը շատերի նման ծափահարեց, վախից կապ ընկած լեզուն բացվեց, ամենայն հավանականությամբ ոչ, ոչ, որովհետև նոր էր նշանակվել, ինչպես վերը նշեցինք, «Լիտերատուրնայա Արմենիա» ամսագրի գլխավոր խմբա-գրի պաշտոնին: Վախկոտների համար զգուշությունը գերա-դասելի է:

Սիլվայի կարճ, բայց մտքեր լուսավորող ելույթից հետո, շատերը, ադ թվում նաև Կ. Սիմոնյանը հպարտ ու ինքնագոհ, ճակատամարտը շահած զինվորի և կամ վարատեղից գյուղ վերադարձող եզան պոզին թառած ճանճի հոգեբանությամբ, խառնվեց իր նման քիչ առաջ աթոռներին կուչ եկած՝ այժմ արդեն բարձրաձայն բարբառող գրողներին:

Այդ թվականից անցել է 20 և ավելի տարի: Կ. Սիմոն-յանը, որ երկար տարիներ առատորեն օգտվել է իր կուսակ-ցության բարեխնամ առատաձեռնությունից, այս օրերին, իր ներկա հոդվածում, հանդես է գալիս որպես իր նախկին կուսակցության և այդ կարգերի երդվյալ հակառակորդը և առանց ամաչելու իր անձը դասում է այն սուտ «հայ ազգայինների» շարքին, որոնք իբր թե դուրս եկան «չարի» սահմանադրության դեմ, անխիղճ կերպով կեղծելով ճշմար-տությունը: Երևանում, Հայաստանի գրողների տան դահլի-ճում այդ օրը հնչեց ոչ թե Կ. Սիմոնյանի և նրա նման վախ-կոտ «ազգայինների», այլ Սիլվայի և միան Սիլվայի ձայնը: Սա անհերքելի ճշմարտոություն է, որ Կ. Սիմոնյանը միտում-նավոր անտեսում է, այն էլ ոչ առանց հետին նպատակների:

Երեք տարի առաջ 1977թ., այդ նույն դահլիճի նույն ամբիոնից հայկական դպրոցներում հայոց լեզվի դրվածքի մասին բարբարող և գրաբարը ուսումնական ծրագրերի մեջ մտցնելու առաջարկով հանդես եկող Կ. Սիմոնյանի մեջ չքա-ցել էր ամեն մի բարոյական զգացմունք դեպի սեփական մայրենի լեզուն և նրա իրավունքները, զգուշաբար նպատա-կահարմար համարեց լռություն պահպանել ... վախից: Մենք միայն հարկ ենք համարում հիշեցնել Կ. Սիմոնյանին, որ բանական մարդը ձգտում է հարմարվել բնության և հասա-րակության պահանջներին, իսկ բանականությունից զուրկը՝ աշխատում է աշխարհը հարմարեցնել իր պահանջներին: Աշխարհի հին ժողովոիրդները՝ հույները, իտալացիները, պարսիկները իրենց ներկայիս հանրակրթական դպրոց-ներում հարկ չեն համարում Արիստոտելի, Կիկերոնի, Հրա-հատի լեզուն դասավանդել, քանզի այդ լեզուները մեռած են, այդ լեզուները մասնագետներին է պետք, որոնք ուսում-նասիրում են մեռած լեզուները: Բայց երբ մարդու մեջ գլուխ են բարձրացնում ազգային անցյալի նկատմամբ սնամեջ, անհարկի զգացմունքներ, այդ անձը իր ժողովուրդին վնաս է բերում: Վերջապես Կ. Սիմոնյանը պետք է հասկանար, որ բարոյականությունը մարդուն հայրենասեր չի դարձնում, բայց ոչ ոք չի կարող հայրենասեր լինել առանց բարոյա-կանության: Այդ օրը, գրողների դահլիճում Կ. Սիմոնյանը զրկվել էր թէ առաջինից և թե երկրորդից: Կարիերիստին, պատեհապաշտին միայն առիթ է պետք: 1995 թ. ազգային ժողովի պատգամավորական ընտրությունների ժամանակ Երևանի Նորքի զանգվածի ընտրական տեղամասերից մեկում պայքարում էին երկու թեկնածուներ, Կ. Սիմոնյանը և Սիլվա կապուտիկյանը: Շահեց Կ. Սիմոնյանը: Նրա օգտին քվեարկել էր 1100 ընտրող, իսկ Սիլվան հավաքել էր միայն 100 քվե: Այսօր Սիլվան Երևանում է, մասնակցում է ամեն մի աչքի ընկնող միջոցառման: Երեկ նա ծաղկեփունջ դրեց մեր ազգային հերոսի՝ Անդրանիկի հուշարձանին: Այսպես է ապրել Սիլվան, այսպես է ապրում Սիլվան, որովհետև նա ուրիշ կերպ ապրել չի կարող: Կ. Սիմոնյանը Փարիզում Շանզե Լիզե փողոցի վրա գտնվող սրճարանում սուրճ է խմում, հոդված է գրում, ռուսներին հայհոյում, սովետին հայհոյում: Նոր տերեր է գտել, մոռացել է հինը:

1977 թ. գրողների տան դահլիճում այդ պատմական իրադարձությունից մոտավորապես երկու տարի առաջ, 1975 թ. գարնանը Սովետական Միության կառավարությունը իր մի նենգ հրամանագրով պարտավորեցնում էր հանրապե-տությունների գիտխորհուրդներին ազգային լեզուներով թեկնածուական և դոկտորական դիսերտացիաներ պաշտ-պանելուց հետո դիսերտացիաները թարգմանել ռուսերեն և այդպես ուղարկել Մոսկվա: Այս հրամանագրի մութ նպա-տակը պարզ էր՝ ինչքան հնարավոր է կասեցնել ազգային լեզուների առաջընթացը, զարգացումը: Այսպիսի մի հրաման ստացավ նաև Հայաստանի այդ ժամանակվա իտություն-ների ակադեմիան: Հրամանագրի սուր ծայրը ուղղված էր պատմության և լեզվի ինստիտուտների դեմ:

Լեզվի ինստիտուտի վարիչ . Ջահուկյանը ընդվզեց Մոսկվայի այդ որոշման դեմ և կազմակերպեց բողոքի մի նամակ հղել Համամիութենական Բարձրագույն ատեստա-ցիոն կոմիտեին: Արդյունք ... արդյունքը եղավ այն, որ Լեզվի ինստիտուտին զրկեցին առհասարակ դիսերտացիաների պաշտպանություն կազմակերպելու իրավունքից: . Ջահուկյանը հավանաբար իր գրած բողոք-նամակի համար նկատողություն ստացավ Մոսկվայից: Իսկ Կ. Սիմոնյանը Փարիզը հանգստավայր դարձրած քննադատում է, փնովում . Ջահուկյանին «ազգային լեզուն եղծելու» մեջ, այն էլ «անամոթաբար» այն էլ «սովետական ջերմեռանդու-թյամբ», բայց առանց փաստի կամ փաստերի: Մենք կար-ծում ենք, սա իրականությունը խեղաթյուրելու անվայել միջոց է: Սիլվան բարոյականության բարձր ամբիոնից պաշտպանեց հայոց լեզվի իրավունքն ու արժանապատ-վությունը, . Ջահուկյանը խիզախորեն բողոքեց Մոսկվայի անարդարության դեմ, իսկ Կ. Սիմոնյանը 1977 թ. գրողների տան դահլիճում իր աթոռին կուչ եկած, լեզուն բերանում չորացած՝ մոռացել էր և՛ հայոց լեզուն, և՛ նրա ուղղա-գրությունը և՛ գրաբարը:

Հայոց լեզվի նոր ուղղագրության դեմ լույս տեսած մի տասնյակից ավել հոդվածների ընթերցման ժամանակ հանդիպել եմ հետևյալ անվանումներին, որակումներին. ահա դրանցից մի քանիսը՝ դասական, ավանդական, մաշ-տոցյան, մեսրոպյան, ոսկեդարյան, աբեղյանական, հայերեն, օրապակաս, հայաստանյան և վերջապես բոլշևիկյան ու սովետական: Իսկ ոմանք մոռանալով ամեն մի բարոյա-կանության նորմա, նոր ուղղագրությունը անվանում են սատանայական ծնունդ, այլանդակ ուղղագրություն, նենգ պատեհապաշտ ու սրբապիղծ բոլշևիկյան մտածողություն և այլն, և այլն: Վաստակաշատ լեզվաբան Հր. Աճառյանը կիրառում է «Մեսրոպյան տառեր», «Մեսրոպյան հայերեն» անվանումները, հետևաբար, ճիշտ կլիներ ասել մեսրոպյան ուղղագրություն», քանի որ «նա առաջին անգամ մտածեց ու անձամբ հորինեց հայ գիրը և իր ձեռքով թարգմանեց առաջին գիրքը...»: Նա առաջինը գրեց՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ իմանալ զբանս հանճարոյ», հիմք դնելով մեսրոպյան ուղղագրությանը: Այս ճշմարտությունը հաստատում է Էդ. Աղայանը գրելով «...Մեսրոպյան այբուբենի առավելություններից մեկը յուրաքանչյուր հնչյունին մի տառ, յուրաքանչյուր տառին մի հնչյուն սկզբունքն է: Սա մեսրոպյան ուղղագրության հիմքերի հիմքն է1 »:

Կ. Սիմոնյանը վերոհիշյալ իր հոդվածի ենթավեր-նագիրներից մեկը վերնագրել է «Այնուհանդերձ, ինչո՞ւ են լեզվաբանները դիմադրում»: Այս վերնագրի տակ հեղինակը նկարագրում է 1988 թ. կազմակերպված հեռուստատեսային մի բանավեճ հայոց լեզվի հին ու նոր ուղղագրությունների մասին: Այս առթիվ Կ. Սիմոնյանը գրում է, «Ինչպես այսօր, այնպես էլ տասը տարի առաջ, բնական է, սովետական ուղ-ղագրության «առավելությունը» պետք է արձանագրվեր վարչա-հրամայական մեթոդով»: Մենք զանց ենք առնում նախադասության վերջին մասը՝ կանգ առնելով միայն «սովետական ուղղագրություն» հասկացության վրա, որ մեզ համար ավելի քան կարևոոր է:

«Սովետական» բառ հասկացությունը առաջին անգամ օգտագործվել է 1905 և ապա 1917 թթ. ռուսական երկու հեղափոխությունների օրերին և, բնականաբար, մտել հայերենի մեջ որպես փոխառություն՝ նշանակելով իշխա-նության, կառավարման նոր ձև: Հետագայում նոր իշխա-նության պայմաններում հայերենի մեջ ստեղծվեցին սովե-տական բանակ, սովետական արվեստ, սովետական գրա-կանություն, սովետական ապրելակերպ և հարյուրավոր այլ բառակապակցություններ, որոնք ընդհանուր էին այդ հասարակարգի համար: Այս բոլորից արտազատվում է լեզուն իր բոլոր համակարգերով, այդ թվում ուղղագրական, քանի որ ամեն մի լեզու յուրահատուկ է միմիայն տվյալ լեզ-վով խոսող ժողովրդին, հետևաբար, ուղղագրությունն էլ անքակտելիորեն կապված է միմիայն այդ լեզվի հետ: 7-րդ դարի առաջին կեսին Սասանյան Պարսկաստանը պարտ-վելով արաբներից՝ իսլամական կրոնի հետ պարսիկները որդեգրեցին արաբական տառերը, բայց գրեցին ոչ թե իսլամական, այլ պարսկերեն ուղղագրությամբ, որովհետև լեզուն պարսկերեն էր և ոչ արաբերեն: Նորմանդացիները 250 տարի իշխեցին Անգլիայում, անգլերենը այդ դարերում մեծ փոփոխությունների ենթակվեց, բայց երբ կրկին անգլերեն լեզուն վերականգնեց իր հեղինակությունը, լեզուն կոչվեց ոչ թե նորմանդերեն, այլ անգլերեն, ուղղագրու-թյունն էլ անգլերեն: Ֆրանսիական բուրժուական հեղափո-խությունից հետո ոչ ֆրանսերեն լեզուն և ոչ էլ ուղղա-գրությունը կոչվեցին բուրժուական լեզու, բորժուական ուղ-ղագրություն և վերջապես Ռուսաստանում 1917 թ. բոլշևիկ-յան հեղափոխությունից հետո այդ երկրի ոչ լեզուն վերան-վանվեց բոլշևիկյան կամ սովետական, և ոչ էլ ուղղագրու-թյունը: Սովետական կարգերի օրոք նոր գիր ու գրականու-թյուն ստացած ղազախական, կիրգիզական թուրքմենական լեզուների ուղղագրությունը սովետակա՞ն էր, ի հարկե, ոչ:

Իսկ մենք: Մենք ինչքա՞ն կարող ենք մեզ վնաս բերել: Սովետ-սովետականը կործանվեց, բայց մենք մեզ շարունա-կում ենք նախատել, նշավակել, մեր լեզվին, նոր ուղղա-գրությանը քաղաքական պիտակներ կպցնել, զգուշ լինենք, չարատավորենք, ոտքի տակ չտանք 70 տարիների լավը, չժխտենք բացարձակ ճշմարտությունը, ինչպես կատարում է երեկվա կոմունիստ Կ. Սիմոնյանը: Նա գրում է. «Նշանա-կու՞մ է արդյոք, որ սովետական իրականության մեջ որևէ արժեք չի ստեղծվել» և հետևում է կտրուկ պատասխանը՝ «Այո, չի ստեծվել»: Սա բացարձակ ուրացում է, նոր տերերի առաջ քծնանք, տերեր, որ 70 տարի չընդունեցին Սովետա-կան Հայաստանի գոյությունը: Բայց սովետական իրակա-նությունը իր ողջ բացասական կողմերով հանդերձ, հայ ժո-ղովրդի համար աննախադեպ դրական ժամանակաշրջան եղավ: «Սովետական կարգերի պայմաններում,-գրում է պրոֆ. Լ. Խաչերյանը,-ընդհանրապես նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին հայոց լեզվի ու գրականության հետագա զար-գացման համար, համարյա ազգային եկամուտի մեկ երրորդը տրամադրվում էր ժողովրդի լուսավորությանը՝ դպրոցների, բարձրագույն կրթության կենտրոնների, համալսարանների և ակադեմիայի ինստիտուտների կազմակերպմանն ու ան-խափան գործունեությանը, որ աննախադեպ էր մինչև անգամ տիեզերական չափանիշով ... Զարգացման նոր շրջափուլ թևակոխեց հայ ժողովրդի հոգևոր մշակույթը առհասարակ ... Խնդիր էր դրված իբրև անհետաձգելի անհրաժեշտություն՝ հայ հասարակության բոլոր անդամներին դարձնել գրագետ, քաղաքակիրթ և գիտակից»: Սա ողջ իրականության մի փոքր, բայց կարևոր մասն է միայն, որ անճարակ կերպով, խարխափելով ձգտում է ժխտել, հերքել նոր ժամանակների «հերոսը»՝ Կ. Սիմոնյանը:

Բայց մենք վերադառնանք «սովետական ուղղագրու-թյուն» արտահայտությանը:

«Սովետական ուղղագրություն» արտահայտությանը ես առաջին անգամ հանդիպել եմ այստեղ, Լոս Անջելեսում հրատարակվող «Ասպարեզ» օրաթերթի 1996 թ. հունիսի 26-ի համարում լույս տեսած «Հայերեն լեզվի հարցերուն նվիրված գիտաժողով» հոդվածում: Պրոֆ. Ռ. Իշխանյանը, որ այս հարցի լավատեղյակ լեզվաբաններից մեկն է, իր գիտական աշխատություններում, հոդվածներում երբեք չի օգտագործել «սովետական ուղղագրություն» բառակա-պակցությունը: Չեն օգտագործել նաև հայոց լեզվի հմուտ մասնագետներ Թերեզա Ղարագյուլյանը և Դավիթ աս-պարյանը, ինչպես նաև սփյուռքահայ գրողներ Արշակ Չոպանյանը, Բենիամին Թաշյանը և ուրիշներ, որոնք կան-խադրույթային հոգեբանությամբ, կանխադատողությամբ չեն մոտեցել ուղղագրության հարցին՝ կամ բացարձակ ժխտողական վերաբերմունք չեն ունեցել և այժմ էլ չունեն այդ կարգերի նկատմամբ այնպես, ինչպես կոմկուսի նախկին անդամ Կ. Սիմոնյանը, որ գիտաֆանտաստ թեմաներով իր գրած գրքերը այդ կարգերում կարողանում էր հրատարակել 20-50 հազար օրինակով:

Գիտական խորաթափանց մտքի կարիք չկա հաս-կանալու, որ «սովետական», «բոլշևիկյան» հասկացու-թյունները առնչվում են մարքս-լենինյան գաղափարա-խոսության հետ, ունեն դասակարգայնության նշանակու-թյուն: Այստեղից էլ, կարծում եմ, դժվար չէ անել այն ճիշտ եզրակացությունը, որ Կ. Սիմոնյանի գրչի տակ «սովե-տական ուղղագրություն» հասկացությունը ստացել է դա-սակարգայնության նշանակություն, իսկ եթե ուղղագրու-թյունը դասակարգային է, և եթե մանավանդ վերջինս անբաժանելի է լեզվից, ապա նշանակում է, լեզուն նույնպես դասակարգային է, մի աղճատված, հակագիտական տեսա-կետ, որ 30-ական թվականներին պաշտպանում էր Ն. Յա. Մառը: «Ն. Յա. Մառը,-գրում է Ա . Ա. Աբրահամյանը,-լեզվի դասակարգայնության հակապատմական ֆորմուլան տա-րածել է նաև գրաբարի վրա ... քանի որ նրա պատկերաց-մամբ բոլոր լեզուները դասակարգային են» կամ՝ «Չկա յեզու, որ դասակարգային չլինի ...1»:

Որտե՞ղ պետք է փնտրել լեզվի և ուղղագրության դասակարգայնության այս հակագիտական, հակապատ-մական թյուր տեսակետի արմատները:

Սովետական իշխանության հաստատումից հետո երկրի նոր տերերը գյուղում և քաղաքում վստահելի հենարան ունենալու հեռահար նպատակով, դիմեցին հին ու փորձված մեթոդին՝ բաժանիր որ տիրես: Հայաստանի գյուղական և քաղաքային բնակչությանը արհեստականորեն բաժանեցին դասակարգերի՝ չքավորների, միջակների և կուլակների՝ գյուղում, ընչազուրկների, մանր բուրժուաների և կապի-տալիստների՝ քաղաքում: Հարյուրավոր տարիներ իրար հարևանությամբ ապրող հայ գյուղացին մեկ օրում դարձավ իր հարևանի դասակարգային թշնամին, նույնը եղավ նաև Հայաստանի գավառական, հետամնաց Երևան քաղաքում: Աստիճանաբար այս մոտեցումը և գործելաձևը վերաճեց և դարձավ համընդհանուր հոգեբանություն, և ոչնչացվում էր այն, ինչ որ պատկանում էր նախկին հասարակարգին, հիշեցնում էր հինը: Այսպես‘ Պետրոգրադում բանվորները ջարդ ու փշուր էին անում շոգեկառքերը, վագոնները, որպես բուրժուազիայի մնացուկ: Շուտով հասարակական գիտու-թյունների դասակարգայնացումը տարածվեց ճշգրիտ գի-տությունների վրա: Սկսեց 20-րդ դարին յուրահատուկ հավատաքննություն՝ ավելի կատարյալ, ավելի հրեշավոր մեթոդներով: իտության բազմաթիվ հանճարներ՝ Կապի-ցան, Լանդաուն, Վավիլովը ենթարկվեցին անասելի հալա-ծանքների ու տանջանքների՝ որակելով նրանց դասակար-գային թշնամու լակեյներ: Ինչպես վերը նշեցինք, դասա-կարգայնության մեջ մտցվեց նաև լեզուն: Այսօր Կ. Սիմոն-յանը և նրա համախոհները երբևէ անդրադարձե՞լ են, թե ի՞նչ վնաս են բերում մեր լեզվի կես դարյա անխոնջ մշակներ Էդ. Աղայանին, . Ջահուկյանին, Հովհ. Բարսեղյանին և շատ ուրիշների, կպցնելով նրանց անվանը «սովետածին լեզվա-բաններ» դասակարգային պիտակը, այժմյան ուղղագրու-թյունը անվանելով «սովետական», «բոլշևիկյան»: Հինգ-երորդ դարից մեզ հասած հայոց լեզուն և նրա մեջ մտնող բոլոր համակարգերը՝ այդ թվում ուղղագրությունը ինչպիսի մասնակի բայց պատմականորեն անհրաժեշտ փոփոխու-թյան էլ ենթարկվեն, մնում են մեսրոպյան հայերեն, մեսրոպ-յան ուղղագրություն: Սա է գիտական, պատմական ճշմար-տությունը: Բացեք մեր բոլոր բառարանները՝ սկսած Ստ. Մալխասյանի քառահատոր բառարանից մինչև Ազգային ակադեմիայի լեզվի ինստիտուտի քառահատորը, մինչև Էդ. Աղայանի երկհատորյակը, այդ բառարաններից ոչ մեկում չեք գտնի «սովետական լեզու» կամ «սովետական ուղղա-գրություն» բառակապակցությունները: Ահա թե լեզվի հարցերին ազգային-քաղաքական ու գաղափարախոսական միտումնավոր մոտեցումը գրողին ինչպիսի անհեթեթու-թյունների կարող է հասցնել: Ասել եմ ու դարձյալ կրկնեմ. այս անպտուղ ու անարդյունք պայքարը, որ տարվում է վարկաբեկելու ներկայիս գործուն ուղղագրությունը, պետք է դադարեցվի:

Կ. Սիմոնյանի համար հին ուղղագրության դեմ պայ-քարը դարձել է բարդույթ, որ գիտության մեջ վերածվում է մի տեսակ հիվանդության: Ժխտելով նախկին հասարա-կարգի 70 տարիների ձեռք բերած ամեն մի ներդրում, ավանդ, նախկին «սովետածին», ֆանտաստ գրող Կ. Սի-մոնյանը դարձել է այն աճպարարը, որ վարպետ շարժում-ներով փորձում է մեզ համոզել, թե ինքը ասեղ է թելում, բայց մենք չենք տեսնում այդ թելը: Հարցը վերաբերում է տառաճանաչության և գրագիտության: Ըստ Կ. Սիմոնյանի գրագետ է միայն նա, ով լեզվա-ոճական, քերականական հմտություններով է գրում, անսխալ ուղղագրությամբ է գրում, ավելին. ով ունի «հայերեն լեզվամտածողություն»: Մի կողմ թողնենք լեզվա-ոճական, քերականական հմտու-թյուններն ու անսխալ ուղղագրությամբ գրելը, քանի որ սրանք բոլորը ձեռք բերովի են, անհատը սովորում է դպրո-ցում, ինքնազարգացմամբ, բայց այստեղ ինչ գործ ունի լեզվամտածողությունը: Այ, սա է թելը չտեսնելու աճպա-րարությունը: Միթե չորս տարեկան հայ երեխան հայերեն չի՞ մտածում, երբ նա ճիշտ նախադասություն է կազմում: Ըստ Կ. Սիմոնյանի Հայաստանում «գրագետ լեզու և հայերեն լեզվամտածողություն ունեցողների թիվը մեկ տասնյակե չի անցնում»: Նշանակում է Հայաստանի բոլոր ուսուցիչները (ներառյալ հայոց լեզվի իր առաջին ուսուցիչը), դասա-խոսները, գրողները (բացի իրենից և լեզվի տեսչության նախկին պարոններից), «Հայաստան» հրատարակչության բոլոր խմբագիրները (բացի մեքենագետ-խմբագիր Կ. Սիմոնյանից) անգրագետներ էին կամ պարզապես տառա-ճանաչ: Ինչո՞ւ, բնականաբար հարց է առաջանում: Որով-հետև Կ. Սիմոնյանը կասի՝ «Սովետական դպրոցի խնդիրն է եղել ոչ թե մտածող ու գիտուն անհատականություն կրթել ու դաստիարակել, այլ նոր տիպի մարդ ստեղծել», ճիշտ այնպես, ինչպես 1963-64 թթ, ինքն էր ինձ հիշեցնում, որ ես սովետական երեխայի ոգուն հարիր հեքիաթներ թարգմա-նեմ, քանզի կոմկուսակցությունը խնդիր էր դրել, նոր, սովետական մարդ ստեղծել, նոր մարդ դաստիարակել, իսկ այսօր ապերախտաբար մոռանալով ամեն ինչ, մեր լեզվա-բաններին, այդ թվում նաև ակադեմիկ Ա. Ղարիբյանին, որի կազմած «Հայոց լեզվի դասագրքով» տառաճանաչ է դար-ձել, դարձել է գրագետ, «մտածող ու գիտուն անհատա-կանություն», ինչպես մեծամտորեն ինքն է հայտարարում: Ապերախտությունն էլ պետք է ունենա իր չափն ու սահմա-նը: Եթե ապերախտությունը աճպարարների արկղի նման «երկու հատակ չունի», ապա Կ. Սիմոնյանը հասել է մինչև ապերախտության հատակը:

Կ. Սիմոնյանը իր հոդվածի ենթավերնագիրներից մեկը անվանել է «Վերջին տարիներս», որտեղ հեղինակը քննում է գրաբարյան ու երկհնչյունի, եւ շաղկապի և վերջինից սղված և տառի ուղղագրության հարցերը, մնացածը անուղ-ղակիորեն են առնչվում մեր ուղղագրության հետ:

Իմ ձեռքի տակ է հին ուղղագրության վերականգման մի քանի պաշտպանների աշխատություններից քաղված փաստական նյութի մի ստվար ցուցակ: Այդ աշխատու-թյունները լույս են տեսել Երևանում և սփյուռքի «մայրա-քաղաք» Լոս Անջելեսում:

Հայտնի է, որ ու ձայնավորը նախասվետական շրջանում բառամիջում արտասանվում էր ւ (վ), բայց գրվում՝ ու, օրինակ՝ արուեստ, արուաբար, բուէճ, այսպես էր գրվում ու արտասանվում նաև գոյականների սեռական հոլովը, օրինակ՝ կատու-կատվի, լեզու-լեզվի, ձու-ձվի (արևմտա-հայերենը այսօր էլ պահպանում է գրության արտա-սանությունը): Նշանակում է՝ 1922 թվականից էլ շատ տարիներ առաջ ու ձայնավորը բառամիջում արտասանվել և գրվել է ւ(վ): Այս մասին մեր ուղղագրական պատմության գրականության մեջ շատ է խոսվել, նրա հեղինակն էր Ղ. Աղայանը (1888), որ կոչեց «հյունագրություն»: Մի քանի տարի հետո դրան հաջորդեց Ստ. Մալխասյանի «վեվա-գրությունը»: Այդ թվականներին հյունագրության և վեվա-գրության թեր ու դեմ 40 հոդված գրվեց, բայց պետք է ասել, որ հյունագրությունն ու վեվագրությունը արագ կերպով տարածվեցին արևելահայ գրավոր խոսքում: Այսպիսով՝ 1922 թ. ուղղագրական բարեփոխությունը պարզապես հաստատեց արդեն գործածության մեջ եղող «ու» ձայ-նավորի բաղձայն վ-ով փոխարինումը, ավելին՝ բարեփո-խությունը հաստատեց 12-13 դարերում ու ձայնավորի փոխարինումը ւ բաղաձայնով1:

Հին ուղղագրության պաշտպաններից էր Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան մատենադարանի երկարամյա աշխատակից, բանասիրական գիտությունների թեկնածու (այժմ հանգուցյալ) Բաբկեն Չուգասզյանը: Հարգելի հեղի-նակը հին ուղղագրությամբ հրատարակել է երեք աշխա-տություն՝ 1994 թ. «էորգ Դպիր Պալատեցու կեանքի եւ գործունեութեան տարեգրութիւնը», 1996 թ. «Պարզայ-տումարը» և 1997 թ. «Հայրենադարձ իրանահայ դեմքեր»:

Հենց սկզբից ասենք, որ հեղինակը չի պահպանել հին, այսպես կոչված, ինչպես ոմանք շատ են սիրում հոլովել, դասական ուղղագրության նորմերը, կանոնները, օրինակ ւ է գրում ոչ միայն երկու ձայնավորների՝ ա+ա, ա+ո միջև, այլ բառի բոլոր դիրքերում՝ անկախ հնչյունական շրջա-պատից, օրինակ՝ դասաւանդել, հեռաւոր, լուսաւոր, բայց՝ ստեղծւում, դրւում, բացւում, զբաղւել, անւանի, լեզւաբան, պատիւ: 1996 թ. երկու տարի անց, հեղինակի հրատարակած «Պարզայտումարը» ստուգելիս բացահայտվեց, որ հեղինա-կը մեծ մասամբ հրաժարվել է համատարած հյունագրու-թյունից, կիրառում է ու ձայնավոր տառը, որտեղ բառի մեջ լսվում է ւ(վ), այսպես՝ անուան, թուական, յայտնաբերուել, պարզուեց, գտնուող, տարուայ, հաշուով, նշուած, բայց՝ քննարկւում, դրւում, հրատարակւում: 1997 թ. հրատարակած «Հայրենադարձ իրանահայ դեմքեր» աշխատության մեջ հեղինակը կրկին վերադառնում է հյունագրության, օրինակ՝ նւիրւում, տպագրւում, նւազել, զբաղւել, տեղեկատւական, բերւած, տւեալներ, գրւել, զգացւում և այլն, օրինակները շատ են: Եզրակացությունը միանշանակ է՝ չկա ւ և ու տառերի գործածության միօրինակություն, կա խառնաշփոթություն:

Ռ. Իշխանյանը հետևողականորեն բառամիջում ւ (վ) լսվելիս գրում է ու, oրինակ՝ հանուել , տրուել ընդունուել, դրուէր, լեզուաբան, բայց տողադարձի դեպքում ՝ լեզ-ւաբան, լեզ-ւի ձայնավոր ու-ն փոխարինվում է բաղաձայն ւ-ով: Ռ. Իշխանյանը ւ է կիրառում նաև ներգործական սեռի բայերի ներկա դերբայով կառուցված սահմանական եղանակի ներկա և անցյալ ժամանակները, օրինակ՝ համարւում է, առաջնորդւում էր, տրւում է, թւում էր, բայց՝ կանոնաւորւել է փոխանակ կանոնաւորուել1:

Ռ. Իշխանյանը 1993 թ. հրատարակեց «իտություն և բարդոյթ» գրքույկը հին ուղղագրությամբ: Այստեղ ևս հեղինակը գրում է ու, որտեղ որ լսվում է ւ(վ), օրինակ՝ զբաղուող, տուեալ, հիմնաւորուած, յօդուած, կախուած, տարուայ, անուանի, բացառուել, տրոհուել, և այլն, բայց կանոնաւորւել, յենւում, համարւում, թւալ, թւում և այլն: Ինչպես նկատելի է, «ու» և ւ տառերի կիրառության միօրինակություն չկա նույնիսկ նույն հեղինակի մոտ, իսկ երբ համեմատում ենք վերը նշված երկու հեղինակների՝ Բաբկեն Չուգասզյանի և Ռ. Իշխանյանի կողմից «ւ» և «ու» տառերի կիրառությունը, տարբերությունը ակնառու է, այսպես՝ առաջինը գրում է զբաղւել, սկսւած, նւազել, տւեալ, երկրորդը՝ տրուել, հանուել, դրուէր: Կ. Սիմոնյանը գնում է Ռ. Իշխանյանի հետքերով, կան չնչին բացառություններ:

Այժմ անցնենք սփյուռքի «մայրաքաղաք» Լոս Անջելե-սում հրատարակվող թերթերից և հանդեսներից քաղված բառերի ւ(վ) և ու տառերի ուղղագրությանը:

Ես ստուգել եմ «Ասպարեզ», «Նոր Կեանք», «Հայ Կեանք», «Նոր Հայաստան», «Նոր օր» օրաթերթերն ու շաբաթաթերթերը, «Նավասարդ», «Քաջ Նազար» և բազմաթիվ այլ ամսագրեր և, հենվելով իմ հավաքած փաստական նյութի վրա, կարող եմ ասել, որ այստեղ ևս բացակայում է միօրինակությունը, այսպես կոչված դասա-կան ուղղագրությունը: Բերենք մի քանի օրինակներ ւ և ու տառերի կիրառությունից:

Ներգործական սեռի բայերի կրավորական ձևերի օրինակներ՝ շփուելու, փորձուում, մարզուում, ուղեկցուում, արհամարհուում բայց՝ մատուցւում, ձուլւում, գրաււում, կրճատւում, կարեւորւում, թուում-թւում-թուող, ձեւակեր-պուում, դասաւանդուում, ստորագրուում, բայց՝ հրապա-րակւում, ապահովուին: Մի քանի օրինակներ այլ խոսքի մասերով՝ տուչութիւն-տըւչութիւն, յաուելեալ-յաւելեալ, կոչուուղ-կոչւող: Կարծեմ դժվար չէ նկատել, որ այստեղ ևս չկա ւ և ու տառերի գրության միօրինակություն բառա-միջում:

Անմիակերպություն կա նաև եւ-ի գրության ժամանակ, այսպես՝ Բ. Չուգասզյանը օգտագործում է թե եւ և թե և ձևերը թե որպես շաղկապ և թե որպես կապգիր-տառ բառամիջում և բառավերջում, օրինակ՝ եւ, և, կարևոր, արևելագէտ, , դեռևս, հետևեալ, բանաձև, իսկ Ռ. Իշխանյանը կիրառում է բացառապես եւ ձևը, օրինակ՝ իբրեւ, որեւէ, մինչեւ, միեւնոյն և այլն: Կ. Սիմոնյանը հետևում է Ռ. Իշխանյանին: Սփյուռքի արևմտահայ գրողները, հրատա-րակիչներն ու խմբագիրները բացառապես կիրառում են եւ շաղկապը և եւ կապգիրը բառի բոլոր դիրքերում, Օրինակ՝ եւ, միջեւ, նաեւ, մինչեւ, սեւ, իբրեւ, կարեւոր, երեւի, բարեւելու, որեւէ, եւս, թեւեր, թէեւ, հազվադեպ է պատահում և, երևոյթ, վերևում ձևերը «Քաջ Նազար» հանդեսի էջերում:

Ինչու են մերժում և շաղկապի և և կապգրի կիրա-ռությունը մեր արևմտահայ գրողները և այսօրվա հայաս-տանյան մի քանի մտավորականներ, այդ թվում նաև «Լեզու եւ ուղղագրություն» հոդվածի հեղինակ, մեքենագետ, գի-տաֆանտաստ գրող Կ. Սիմոնյանը:

Մենք վերը նշեցինք, որ գիտության մեջ դիլետան-տությունը ոչ միայն վնաս է բերում, այլև մոլորության մեջ է գցում շարքային ընթերցողին: Հայոց լեզվի և նրա ուղ-ղագրության մասին հարևանցի, մակերեսային գիտելիքներ ունեցող Կ. Սիմոնյանը իր հոդվածում գրում է. «Իր մեկ հրա-մանով կուսակցական գաղափարաբանները ու երկհնչյունը որպես տառ տեղավորեցին նույն երկհնչյունի բաղադրիչ մեսրոպյան ւ տառի փոխարեն»: Նախ հետաքրքիր է իմանալ, թէ ովքեր են եղել հոդվածագրի նշած «կուսակ-ցության գաղափարաբանները»:

1926 թ. նոր ուղղագրության հարցերով զբաղվող հանձնաժողովի կազմի մեջ մտնում էին հետևյալ հայ լեզ-վաբաններն ու մշակույթի գործիչները՝ Մանուկ Աբեղյան, Հր. Աճառյան, Առաքել Բաբախանյան (Լեո), . Լևոնյան, րիգոր Ղափանցյան, Հ. Մանանդյան, Շիրվանզադե և Ստ. Մալխասյան: Բացի այս պատկառելի ցուցակից ստեղծվել էր նաև 14 հոգուց բաղկացած մանկավարժների մի ենթա-հանձնաժողով: Մենք մեկ առ մեկ ստուգել ենք վերը բերված լեզվաբանների, մշակույթի գործիչների և մանկավարժների կուսակցականությունը: Նշվածներից ոչ մեկը, բացի Ստ. Կանայանից, կուսակցական չի եղել: Հանձնաժողովի նիստերից մեկում ր. Ղափանցյանն է առաջարկել ւ (հյունը) պահել «իւ» երկբարբառի մեջ օտար բառերի «u» հնչյունը տառադարձելու համար, իսկ արդեն պարզ ձայնավոր դարձած «ու» երկհնչյունի համար նոր տառ ստեղծել, օրինակ՝ V: Հանձնաժողովը մերժել է այդ առաջարկը: Մեսրոպյան ւ(u) տառը փոխարինվեց ու ձայնավորով, որ և հայերեն էր և հարմար:

Հարց է առաջանում, եթե 11-12 դարերում անհրաժեշ-տություն էր առաջացել մեր այբուբենի մեջ ընդունել լատիներենից և հունարենից օ և ֆ տառերը (Աճառյան) և ոչ ոք իր ժամանակին չի բողոքել, գոնե այդպիսի փաստ չկա, չի բողոքում այսօր նաև կոմկուսի նախկին անդամ Կ. Սիմոյանը, որ 1961 թ. կարմիր կուստոմսը գրպանելու ժամանակ երդվել ու պարտավորվել էր պայքարել կոմու-նիզմի կառուցման համար: Բայց այսօր ինչքան զավեշ-տական է հնչում, երբ կոմկուսի գաղափարաբանը մեղադ-րում է անկուսակցական հայ լեզվաբաններին, մանկա-վարժներին «կուսակցական գաղափարաբանության» մեջ: Հիշենք՝ այդ տարիներին Էդ. Աղայանը պատանի էր, իսկ . Ջահուկյանը և Հովհ. Բարսեղյանը՝ թոթովախոս մանուկներ:

Կ. Սիմոնյանի լեզվաբանական դիլետանտությունը երևան է գալիս նաև և շաղկապի մասին մտորելիս: Դարձյալ հիշեցնենք, որ միջնադարում ե և ւ տառերի միացումից առա-ջացել էր և սղված տառը, բայց հայերենի այբուբենի մեջ իր գրանցումը չստացավ ք-ից հետո (Ղարագյուլյան), սովե-տական կարգերի օրոք չստեղծվեց և-ի համար մեծատառ գրանշան: Այս հանգամանքի արդյունքը եղավ այն, որ իբր թե այս կապգիրը երբեք իր տեղը չի ունեցել հայերեն այբու-բենի համակարգի մեջ: Սա ճիշտ չէ: Այս տառը հայերեն այբուբենում չի մտցվել մեծատառի բացակայության պատ-ճառով: 1951 թ. Հայաստանի հայկական դպրոցների 5-րդ և 6-րդ դասարանների համար լույս տեսավ Ա. Ղարիբյանի կազմած «Հայոց լեզվի դասագիրքը»: Ա. Ղարիբյանը հայ երեխաներին մեր այբուբենի տարբեր գրատեսակների հետ ծանոթացնելու նպատակով դասագրքում մեջ է բերել երկաթագիր, բոլորագիր, շեղագիր և նոտրագիր գրանմուշ-ները: Երկաթագիր և շեղագիր նմուշներով արտահայտված այբբենական համակարգն ունի 38 տառ, իսկ բոլորագիր և նոտրագիր՝ 39: Առաջին դեպքում և-ի համար մեծատառ չլինելու պատճառով դուրս է թողնվել, երկրորդ դեպքում մտցվել է որպես այբուբենի բաղկացուցիչ տարր: Հայկական սովետական հանրագիտարանի առաջին հատորի 173 էջում բերված այբբենական համակարգի տառերի քանակը 39 է, այսինքն՝ դրա մեջ մտցված է նաև և կապգիրը որպես առան-ձին տառ: Այսպիսով՝ և շաղկապը ձեռք էր բերել գրանշանի հատկանիշ: Եթե ռուսերենի e գրանշանը և տառ է և նախ-դիր, անգլերենի a-ն և ձայնավոր տառ է և անորոշ հոդ, ինչու հայերենում և կամ ու շաղկապները չեն կարող արտա-հայտվել մեսրոպյան այբբենական համակարգում առանձին տառերով, այն էլ երկու հայացի տառանիշերի միացումով: Նախորդ էջերում ես բազմաթիվ փաստեր եմ բերել, նշելով՝ թե հունական և լատինական այբուբենները ինչպիսի փոփո-խություններ են կրել, թե ինչպես բազմաթիվ ազգեր իրենց հին այբբենական համակարգից հրաժարվել են և ընդունել նորը, որովհետև հինը, փոխառված համակարգը չէր համա-պատասխանում տվյալ ժողովրդի հնչյունական համակար-գին, ուներ բազմաթիվ դժվարություններ, օրինակ՝ արաբե-րենը: Կորեական ժողովուրդը երկար դարեր կիրառում էր չինական գաղափարագրերը, չկար պարզեցված այբբենա-կան համակարգ: 16-րդ դարում գրագրությունը ավելի արագ տարածելու նպատակով կորեացիները ևս հրաժար-վեցին չինական գաղափարագրերից և ընդունեցին այբբե-նական համակարգ; Կորեական քրմերն ու քրմապետները չբողոքեցին:

Բայց մենք շարունակենք եւ, ու, և շաղկապների և և կապգրի քննությունը:

Նախ մի քանի խոսք եւ մեսրոպյան շաղկապի ստեղծ-ման և փոփոխոիթյան մասին: Եւ շաղկապը ինչպես և ու-ն ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը, բայց քանի որ բաղկացած է եղել երկու տառից (ե, ւ) չի մտցրել հայերենի այբբենական համակարգում այնպես, ինչպես և ու երկբարբառը: եւ ձևույ-թը եղել է գրաբարի միակ շաղկապը, որ գործածվել է նախադասության բազմակի անդամները և համազոր նախադասությունները իրար միացնելու, կապելու համար: Ու ձևույթը որպես շաղկապ գործածվել է միջին հայերենում, այդ մասին խոսք կլինի հետո: Որ միջնադարում եւ շաղկապը նախադասության մեջ կիրառվել է բացառապես և ձևով, դրա համար բազմաթիվ փաստեր կան: Դիմենք Մխիթար-յանների ամենահուսալի աղբյուրին՝ Նոր Հայկազյան բառա-րանին: Ահա մի քանի օրինակներ, որ մենք քաղել ենք այդ բառարանից: «Որպես ինքն անապական է, և առանց ապականութեան ծնաւ ( Եղիշէ): «Որ մեղանն, նոքին սակս այնորիկ և մեռան (Խորենացի), «Որք և անասնոց անգամ ոչ զօրեն վնասել (Շիրակացի), «... լուսաւորեալ և թևամուխ միջամուխ եղեալ ...» (Կորյուն), «... և համբաւ գեղոյ նորա յաճախեալ բազմանայր և հնչէր» (Փավստոս), «... և մերթ երթայ ղօղէ իբրև զարհուրեալ, և տայ տեղի խաւարին լնուլ զմիջոց ի մեծի տանս և ընդ ժամանակս ի ժամանակս ի խաւար դառնա ...» (Եզնիկ): Նման օրինակներ այդ բառա-րանի ամեն մի էջում էլ կան: Բերենք մի քանի այլ փաստեր Մխիթարյանների այս կոթողային բառարանի ծանոթա-գրություններից և բացատրություններից: Բառարանի 1-ին հատորի 3-րդ էջի վրա կա մի գրություն «Նուէր» վեր-նագրով: Այդ գրության մեջ գործածված բոլոր շաղկապները թվով 11, բերված են ոչ թե եւ, այլ այդ շաղկապի սղված՝ և ձևով, և վերջապես նույն բառարանի 5-րդ էջում «Նախա-դրունք»ի մեջ և ձևը գործածված է 18 անգամ: Ավելացնենք, որ բառարան կազմողները եւ ձևը կիրառում են միայն նա-խադասության սկզբում: Ա. . Աբրահամյանի «Հայոց գիր և գրչություն» աշխատության 74-րդ էջի վրա լուսանկար-ված կա կիլիկյան բոլորագրերով մի մատյանի պատառիկ (1319), որտեղ պարզ կերպով կարդացվում է՝ «Հոգւոյն սրբոյ «Խաչի» և եկեղեցւոյ»: Եվ մի վերջին փաստ: Ներսես Շնորհալին իր «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմի մեջ, մեր մոտավոր հաշվումներով կիրառել է եւ շաղկապի սղված և ձևը՝ 26 անգամ:

Մի քանի փաստեր ժամանակակից սփյուռքահայ մամուլից:

«Ասպարեզ» օրաթերթը քննարկվող շաղկապի եւ ձևը կիրառում է և՛ որպես նախադասությունները միացնող շաղկապ և՛ որպես տառ բառաբարդությունների մեջ, այսպես՝ եւ, եւս, հոգեւոր, նաեւ, իբրեւ, մինչեւ, միջեւ, որովհետեւ, հետեւաբար և այլն:

«Նոր օր» շաբաթաթերթը տարբերություն չի դնում, երկու ձևերն էլ առատորեն գործածում է, օրինակ՝ թերթի հունվարի 21-ի 3-դ էջում տպված «Հայոց կես լեզուն» (Քյոսեյան) հոդվածի մեջ կիրառված է եւ ձևը և՛ որպես շաղկապ և՛ որպես տառ, օրինակ՝ եւ, նաեւ, երեւոյթ, երեւելիներ, կերեւի, եւս, միջեւ, որեւէ, բայց նույն թերթի հունվարի 7-ի երկրորդ էջում՝ «Բացառիկը ...» (Վ.Ղ.) հոդվածում կարդում ենք՝ և, հետևէր, մինչև, տևողութեան, երևույթներու, ձևական, և այլն, կարևորութիւն, իբրև, նաև, թէև, ևս, թերևս: Հաճախ է պատահում, որ նույն հեղինակը նույն հոդվածում կամ գրքի մեջ կիրառում է եւ և և շաղ-կապները առանց տարբերակման: Օրինակ՝ «աղթա-կանեն դաստիարակ1» գրքի 573 էջում տպված է Վահե Հայ-կի կարճ, համառոտ գնահատականը վերը նշված գրքի հեղի-նակի հասցեին: Այդ համառոտ գնահատականի մեջ (ընդա-մենը 11 տող) քննության առարկա շաղկապի եւ ձևը կիրառ-ված է 3, իսկ և-ը՝ 5 անգամ: Նշանակում է՝ հեղինակի համար երկու ձևերն էլ ընդունելի են, իսկ մենք կասենք, որ սփյուռ-քում հայերենի ուղղագրությունը չի ունեցել միօրինակու-թյուն, կարգ ու կանոն և երբեք էլ չի ունենա: Թող այս աք-սիոմը լավ հասկանան մանավանդ Հայաստանից արտա-գաղթած հայ մասնագետ մտավորականները, չգլորվեն և չգլորեն մեզ դեպի սփյուռքյան տիպի ուղղագրական անիշ-խանություն, քանզի հնի վերականգնումը անհնարին է:

Այսպիսով՝ վերը բերված բազմաթիվ անհերքելի փաս-տերը նախ ապացուցում են, որ դեռևս 5-րդ, 6-րդ դարերից սկսած նախադասության մեջ բացառապես օգտագործվել է մեսրոպյան եւ շաղկապի սղված՝ և ձևը, բացառությամբ եւ շաղկապով սկսող նախադասությունը և պոետական տողը: Նշանակում է՝ այսօրվա մի շարք մասնագետ մտավորականների պայքարը ընդդեմ և-ի կիրառության, անտեղի է և աննպատակ: Բայց մենք երեխա չենք, լավ ենք հասկանում, որ այդ պայքարը նոր ուղղագրության դեմ ծավալված ընդհանուր պայքարի մի մասն է, որ իր էությամբ ուղղված է «չարիքի արմատ» սովետական կարգերի դեմ, բայց չմոռանանք, որ այդ կարգերը պարգևեցին մեզ Վիկտոր Համբաձումյանին, Արամ Խաչատրյանին, Սիլվա Կապուտիկ-յանին, Պ. Սևակին և շատ ու շատ ուրիշների, որոնք այսօր մեր հպարտությունն են:

Միջնադարում լայն կիրառություն է ունեցել կապ-գրությունը՝ տեղ, ժամանակ և գրանյութ շահելու նպա-տակով: Բերենք միայն մեկ օրինակ՝ Ա նշանակել է ղա: Դարերի հոլովույթում եւ շաղկապի կապգիր և ձևը ձեռք է բերել տառային հատկանիշ և գրավել իր տեղը մեր այբու-բենում, այլապես ինչպես բացատրել հայերեն բազմաթիվ բառերի մեջ նրա առկայությունը, օրինակ՝ Հայկազյան բառարանի մեջ իրենց դրսևորումն են ունեցել հետևյալ բառերը՝ ևեթ, այլև, նաև, մինչև, արևմտեան, արևելեան, արև, նոր ժամանակներում՝ հարևան, բարևել, կարևոր, տերև, առջև, դև, և այլն: Դժվար չէ նկատել, որ նշված բառերի մեջ և-ը ոչ թե շաղկապ է, այլ առանձին տառ: «Հայկական այբուբենի և տառը,- գրում է Թ. Ղարագյուլյանը,-մի կապ-գիր է, որն արտահայտում է յ, է, վ հնչյունների կապակցու-թյունը1»: Որ և-ը տառ է, և ոչ միայն համադասական շաղկապ, ապացուցվում է րիգորիս Ախթամարցու հետև-յալ երկու տողով՝ Զցրուեալս դարձյալ ժողովես

Թևօքդ քո ամփոփես (էջ 55):

Կասկածից վեր է, որ 16-րդ դարի բանաստեղծի գոր-ծածած Թևօք բառի մեջ և-ը առանձին տառ է և, բնակա-նաբար, հետագայում իր տեղ պետք է գրավեր մեր այբբե-նական համակարգում: Բայց Կ. Սիմոնյանը չի համակերպ-վում այս փաստի հետ և առաջ է մղում իրենը, գրելով՝ «Ճիշտ այնպիսի անհեթեթություն է, երբ շաղկապը մեսրոպյան այբուբենի տառ դառնալով, սակայն որևէ դերակատա-րություն չունի նույն այդ լեզվաբանների բառարանների և «Հայկական սովետական հանրագիտարանի մեջ»:

Նախ «սովետածին» (Կ. Սիմոնյան) ֆանտաստ գրող Կ. Սիմոնյանը մոռանում է, որ և-ը այս դեպքում ոչ թե շաղկապ է, այլ տառ, այնպես, ինչպես ռուսերենի e և անգլերենի a ձայնավոր տառերը: Երկրորդ՝ լեզուների պատմությունից գիտենք, որ որոշ այբբենական համա-կարգերում կարող են գրանշաններ լինել, բայց բառամիջում լիարժեք դերակատարություն չունենալ, այսպես՝ ռուսական այբբենական համակարգում կան երեք այդպիսի գրա-նշաններ, դրանք են (փափկացնող), (կոշտացնող), (անջա-տող): Այս երեք գրանշաններով սկսվող բառ չկա ռուսական ոչ մի բառարանում, ինչպես նաև Ա. Ղարիբյանի «Ռուս-հայերեն բառարանում» (1982) և ոչ էլ «Սովետական մեծ հանրագիտարանում»: Հիշեցնենք՝ սկսած Երեմիա Մեղրեցու բառարանից (17-րդ) մինչև ժամանակակից բոլոր հայերեն բառարանները ւ տառով սկսվող բառ չունեն: Մենք չենք կասկածում, թե Կ. Սիմոնյանը չգիտի այս «անկարևոր» փաստերը, բայց նրան պետք են փաստերը եղծել, փաստերը անտեսել, միաժամանակ սևացնել իր նախկին կուսակցու-թյանը իր նոր տերերին դուր գալու համար: Պատեհապաշտը, կարիերիստը միայն առիթի է սպասում ցույց տալու համար իր հատկությունները:

Հիմնվելով վերը բերված բազում փաստերի վրա, կա-րող ենք ասել, որ միջնադարից մինչև մեր օրերը համազոր նախադասություններն ու նախադասության բազմակի անդամները միացվել են ոչ թե երկնիշ՝ եւ շաղկապով, այլ և-ով, հակառակը պնդել, նշանակում է դեմ գնալ ոչ միայն հազարամյա ավանդության, այլև հասարակ տրամաբանու-թյան, հասարակ դատողության, ուստի մենք կարծում ենք, որ Բ. Չուգասզյանը, Ռ. Իշխանյանը և մանավանդ դիպլո-մավոր մեքենագետ Կ. Սիմոնյանը և վերջերս միայն այս խմբին միացած պրոֆ. ևորգ Խրլոպյանը1 և ուրիշներ խոտոր ճանապարհ են բռնել, նորի, կենսունակի, համա-տարած ընդունելություն գտածի դեմ պայքարի դրոշ բարձ-րացնելով: Եթե այս տրամաբանությամբ հարցին մոտենանք, թե հայ «սովետածին» լեզվաբանները «եղծել» են մեսրոպ-յան այբբենական համակարգը, ներմուծելով ու և և տառերը, ապա, թեև շատ ուշացումով, մենք պետք է դուրս վտարենք այն երկու տասնյակ նախածանցները, որոնք ստեղծեցին հունաբան դպրոցի հայ ներկայացուցիչները 5-7-րդ դարե-րում; Այդ հեռավոր ժամանակներում նույնպես եղել է պայքար, եղել է դրոշ: Հունաբան դպրոցի բոլոր ներկայա-ցուցիչները ենթարկվել են հայ և ասորի տգետ կղերակա-նության հալածանքներին, որոնք բացի երկնայինից ձեռք էին բերել նաև երկրային իշխանություն: Պատմահայր Մովսես Խորենացին պատկանում էր «հունաբան դպրոցին»: Դաժան է եղել հալածանքը հատկապես մեր մեծ պատմահոր նկատմամբ: Փարպեցին վկայում է, որ նրա հակառակորդ-ները գիշերով փորել են Մովսես Խորենացու գերեզմանը, դիակը հանել ու գետն են շպրտել: Հունաբան դպրոցի ստեղ-ծած 50 նախածանցներից երկու տասնակից ավելի այսօր էլ հաջողությամբ գործածվում է մեր լեզվում, հատկապես գիտական նոր տերմիններ կազմելիս: Արդ, հարգելի ներկա-յիս հին ուղղագրապաշտներ, չվտարե՞նք այդ նախածանց-ները, այդ նախածանցները չեն եղծել ու չեն եղծում մեսրոպ-յան լեզուն ինչպես այսօր Կ. Սիմոնյանը փորձում է ընթերցո-ղին համոզել, թե հայ «սովետական, սովետածին» լեզվա-բանները 5 տասնամյակ շարունակ եղծել են մեր լեզուն: Ի միջի այլոց տեղին է այստեղ հիշել, որ 1994 թ. սփյուռքի հայ «Համազգային» մշակութային միության կողմից Երևանում կազմակերպած պարգևատրման հանդեսում, որին ես ներկա էի, իր մեծարժեք աշխատությունների համար ակադեմիկ . Ջահուկյանը, Արմեն Զարյանի և Ալբերտ Շարուրյանի հետ, արժանացավ բարձրագույն պարգևի:

Այժմ մի քանի խոսք ու շաղկապի և ու ձայնավոր տառի առաջացման և կիրառության պատմության մասին:

Կ. Սիմոնյանը իր հոդվածում գրում է, որ կոմկուսի գաղափարաբաններն ու երկհնչյունը որպես տառ տեղատ-րեցին (իմա՝ տեղադրեցին . Ս.) նույն երկհնչյունի բա-ղադրիչ մեսրոպյան ւ տառի փոխարեն»: Մենք վերը մատնանշեցինք, թե ըստ Կ. Սիմոնյանի ովքեր էին «կոմկուսի գաղափարաբանները», չենք ուզում կրկնել, միայն հիշեց-նենք, որ նրանք կուսակցականներ չէին:

Նախ մի ճշտում մտցնենք: Հոդվածագիրը սխալվում է ու-ն հայտարարելով երկհնչյուն, որովհետև երկհնչյուններ են կոչվում յ կիսաձայնով և ա, ե, ո, ու, ի ձայնավորներով կազմվող հնչյունակապակցությունները արդի հայերենում՝ դրանք ընդհանուր հայերեն երկբարբառներից տարբերելու համար, օրինակ՝ յա, յո, ույ և այլն:

Հայ գրաբարագետները մեզ հաղորդում են, որ սկզբնապես ու պարզ ձայնավոր չի եղել գրաբարում: Թե որպես համադասական շաղկապ և թե որպես առանձին ձայնավոր տառ, դրա դիմաց եղել է ոու երկբարբառը՝ (ou) արտասանությամբ, որ գրության մեջ արտահայտվել է ո և ւ տառերի համադրությամբ: Սակայն պետք է նկատել, ինչպես նշում է Ա. Ա. Աբրահամյանը, որ այս երկու պարզ հնչյունները (ո, ւ) «խիստ սերտ արտասանություն են ունե-ցել և այդ պատճառով էլ ժամանակի ընթացքում վերածվել են պարզ ձայնավորի1»:

Վաստակաշատ Հրաչյա Աճառյանը իր «Արմատական բառարանում» ու-ի մասին գրում է՝ «Բնիկ հայ բառ»: Այնուհետև բերում է այս բառի կիրառության երկու օրինակ՝ մեկը Ոսկեբերանից, մյուսը՝ Փավստոս Բուզանդից և անմի-ջապես էլ ավելացնում, որ «նման ձևեր կարող են հետին ներմուծություններ լինել»: Հրաչյա Աճառյանի այս ենթադ-րությունը հաստատում է Արուսյակ Մուրադյանը: Հեղինակը իր «Հունաբան դպրոցը և նրա դերը հայերենի քերակա-նական տերմինաբանության ստեղծման գործում» (1971) արժեքավոր աշխատության մեջ «Շաղկապ» ենթավեր-նագրի տակ բերված բազմաթիվ այլ շաղկապների շարքին չի դնում ու-ն որպես առանձին շաղկապ: Հր. Աճառյանը նույն «Արմատական բառարանում» նշում է, որ ու-ն «Ավելի հաճախ գտնում ենք բարդության և ածանցման մեջ, որոնք նվազ կասկածեյի են» և բերում է հետևյալ օրինակները՝ եօթնուտասան, ութուտասան: Ես անձամբ ստուգեցի մեր հների՝ Կորյունի, Ագատանգեղոսի, Փավստոս Բուզանդի, Եզնիկի, Մովսես Խորենացու, մի խոսքով, դասական և հետդասական մատյաններից որոշ մասեր և հայտնաբերեցի, որ այդ մատյաններում որպես շաղկապ բացառապես օգտա-գործվել է Եւ-ը նախադասության սկզբում, իսկ մնացած դեպքերում, ինչպես վերը նշել ենք, բացառապես և ձևը: Ու-ն որպես շաղկապ կիրառություն չի ունեցել: Հարց է առա-ջանում, մոտավորապես ո՞ր դարում է ու-ն որպես շաղկապ իր կիրառությունը ստացել գրավոր խոսքում: Այդ հարցի պատասխանը մենք գտանք Նարեկացու «Տաղ վարդա-վառին» բարձր արվեստով գրված բանաստեղծության մեջ: Ահա այդ քառատողը:

Այդ սօս ու տօսախ ծառերդ

վարդագոյն ոստս արձակեցին:

Այդ նոճ ու բողբոջ արօսդ,

զարդ առեալ վարդ շուշանին:

Կարծում ենք դժվար չէ նկատել, որ ու-ն որպես շաղ-կապ իր կիրառությունը սկսել է 10-րդ դարի վերջերին: Հետագայում, միջնադարի մեր տաղերգուների՝ Ֆրիկի, Հովհ. Եզրնկացու, Կոստանդին Եզրնկացու, Հովհ. Թլկուրանցու, Մ. Նաղաշի, Նահապետ Քուչակի և շատ ուրիշների տաղե-րում և շաղկապին զուգընթաց կիրառվել է ու շաղկապը, երբեմն ավելի հաճախ, քան և-ը, օրինակ՝ Քուչակը մի ութն-յակի մեջ երեք անգամ գործածել է միայն ու շաղկապը; Այս-պիսով, կարելի է եզրակացնել, որ ու-ն որպես շաղկապ, սկսած միջնադարից կիրառվել է հայերեն գրավոր խոսքում, իսկ որպես վանկակազմիչ ձայնավոր տառ փոխարինել է ւ-ին: Եթե սա իրականություն է, լեզվի զարգացման օրինաչափու-թյուն, ապա նշանակում է. մեր լեզվաբանները ճիշտ են վարվել՝ ւ-ն փոխարինելով ու ձայնավորով, քանի որ ւ-ն հետագա դարում արտասանվում էր բաղաձայն վ, օրինակ՝ աւազ, նաւ:

Անշուշտ ընթերցողը նկատել է, որ Կ. Սիմոնյանի «Լեզու և ուղղագրություն» հոդվածի շատ փոքր մասն է առնչվում 1920և1940 թթ. կատարված բուն ուղղագրության բարե-փոխման մանրամասնություններին: Հոդվածում, թեև շատ ուշացումով խոսվում է համաշխարհային հեղափոխության, քրիստոնեական բարոյականության, սիբիրյան ուլակների մասին, քննադատում Մոսկվայի կողմից կիրառվող մյուս հանրապետությունների ազգային լեզուների նկատմամբ վարած ասիմիլյատորական քաղաքականությունը, սովե-տական կեղծ մարդասիրությունը, մտահոգություն արտա-հայտում սփյուռքում առաջացած նոր հայի՝ «սփյուռքցու» հոգեբանական փոփոխությունների մասին, որոնք քարոզում են «Մենք մեզի համար, դուք ձեզի համար» անընդունելի, ազգավնաս գաղափարը, շոշափվում է հավերժական թեմա դարձած հայ ժողովրդի միասնականության հարցը, մերժում է պետական լեզու հասկացությունը՝ դիտելով այն որպես չարիք, բայց մոռանում նշել, որ կրոնի պետականացումը նույնպես չարիք եղավ հայ ժողովրդի համար, և այսպես բազմաթիվ ու բազմապիսի հարցեր և անտեղի քննադա-տություն ու բանադրում:

Տեղին ու անտեղի դատափետելով պատմության գիրկը անցած սովետական կարգերը, նախկին կոմունիստ Կ. Սիմոնյանը գրում է. «Բոլշևիկյան կառավարության առաջին քայլը եղավ հային իր անցյալի հիշողություններեն, այսինքն արմատներեն կտրելը, ինչպես արդեն ասացինք, նոր՝ սովե-տական մարդ ստեղծելու գլխավոր նախապայմանն է՝ մինչև որ հայն ինքն իրեն մոռանար», և որպես փաստ Կ. Սիմոնյանը բերում է ոտքը ջարդված, կաղ մի փաստ, նոր ուղղագրու-թյան փաստը: Բայց հայը չմոռացավ ինքն իրեն, այլ պա-տասխանեց 1965 թ. Ապրիլ 24-ի բազմահազարանոց հզոր պորթկումով, Ծեծեռնակաբերդի Մեծ Եղեռնի հուշակոթողի կերտումով, առնի տաճարի վերակերտումով, մշակութային անթիվ անհամար քարեղեն և գրավոր-կոթողային հուշար-ձանների կերտումով:

Սովորաբար մեծերը մեծերին չեն քննադատում, այլ հարգանքով խոսում ու գրում ու նուրբ դիտողություններ անում իրար նկատմամբ, գնահատում մեկը մյուսի կատա-րած աշխատանքը, իսկ գիտության թզուկները ժխտում են մեծերի թողած ժառանգությունը: Այսպես է վերաբերվում գիտաֆանտաստ գրող Կ. Սիմոնյանը Սովետական Հայաս-տանի կառավարության մի բարձրաստիճան անձնավո-րության նկատմամբ, որի գործունեությունը առնչվում է 1920 թ. ուղղագրական ռեֆորմի իրականացման հետ: Այդ անձնավորությունը 1920 թ. հոկտեմբերին եկավ Հայաս-տան, մասնակցեց Հայաստանում սովետական կարգերի հաս-տատման աշխատանքներին, իսկ հաջորդ տարին, 1921 թ. դարձավ նորաստեղծ Սովետական Հայաստանի առաջին լուսժողկոմը: 1922-27 թթ. նա սովետական Հայաստանի առաջին քարտուղարն էր և «բոլշևիկյան ջերմեռանդու-թյամբ» հիմնեց «Մեսրոպյան դպրոցը՝ խորհրդային Երևա-նում» (Ստ. Ալաջաջյան), իր սեփական նախաձեռնությամբ հրավիրեց արտասահմանում բարձրագույն կրթություն ստացած բազում հայ մասնագետներ աշխատելու նորահաս-տատ Երևանի համալսարանում: Իմ հաշվումներով 1922-27 թթ. այսինքն նրա քարտուղարության տարիներին ավելի քան երեք տասնյակ հայ մասնագետներ տարբեր մասնա-գիտունների գծով աշխատում էին համալսարանում, այդ թվում՝ Հր. Աճառյան, Անժուր (Հ. Չեբոտարյան), Ալ. Թա-մանյան, Լեո (Առաքել Բաբախանյան), րիգոր Ղափանց-յան, Հակոբ Մանանդյան, Արշակ Տոնյան և շատ ուրիշներ:

1962 թ. Մեսրոպ Մաշտոցի հոբելյանական տարում լույս տեսավ այդ երախտավորի նոր գիրքը՝ «Մաշտոցյան գրերի պատմական նշանակությունը»: Այստեղ ես ավելի պատշաճ եմ համարում խոսքը տալ արձակագիր Ստ. Ալա-ջաջյանին, որ առանց այդ երախտավորի անունը հիշատա-կելու իր վերջին գրքի՝ «Ճամբեզրի վրա» հուշագրության «Վերջաբանի փոխարեն» վերջին երկու էջում գրում է. «Մոսկովյան երեք խոշոր դահլիճներում Մոսկվայում ապրող ու սովորողների համար էր դասախոսում: Եվ պետական համալսարանում, և «Սյունազարդ դահլիճում» առաջին շարքերում նստած էին իր հին ընկերները, կոմունիստական կուսակցության համար քաղաքացիական մարտերի ու գաղափարական պայքարի ուսակիցները»: ... «Ինձ թվաց, թե նրա նայվածքի խորությունից կոմունիզմի հիաթափն էր, որ հիմա կանգնած էր ամբիոնի առաջ ու ասում էր.

-Մեր բնագիտական ու հասարակագիտական մտա-վորականությունը, մեր մշակույթի , դպրության ու արվեստի գործիչները կանգնած են ճամբեզրի վրա, այնտեղից մի քիչ լույս արձակելու առջևում երկարող ձիգ ճանապարհի վրա: Նրանք պետք է ճամբա ընկնեն ու ճամբի մեջտեղով քայլեն առաջ ու պետք է քայլեն առջևից, իրենց հետ տանելով ժո-ղովրդին ... Մաշտոցը ճամբա ընկավ ու քայլեց առջևից, նրա բռնած ջահն է մեզ առաջնորդում ... Մաշտոցն է մեր ճամբա-ների լուսավորիչը, մեր մտքի ջահը, մեր լեզվի ջահը, մեր դպրության ջահը ... սկիզբն է ... ազատասիրության առջևից նա է քայլում ...»:

Այդ երախտավորը ակադեմիկ Աշոտ արեգինի Հովհաննիսյանն էր, ծնած Շուշի:

Մենք մեր ներկա մտորումները սկսեցինք այն մտա-տանջ արտահայտությամբ, որ նոր ուղղագրության դեմ սկսած անիմաստ, անպտուղ այս պայքարը չի դադարում, չի դադարում, որովհետև այդ պայքարի հայաստանյան թևը չի պատկերացնում, թե ուղղագրական ինչպիսի խառնա-շփոթ վիճակ կստեղծվի Հայաստանում, ինչպիսին ստեղծվեց 1922-1926 թթ1., ինչպիսին է այսօր սփյուռքում, հատկապես այս քաղաքում՝ Լոս Անջելեսում, ուր տիրում է ուղղագրա-կան քաոս ու անիշխանություն, ուր առևտրականացումը խեղում է ոչ միան ուղղագրությունը, այլև մեր լեզուն: Հար-գելի սփյուռքահայ մտավորականներ, հայոց լեզվի հին ուղ-ղագրության ուխտյալ պաշտպաններ, նախ մտածեք՝ թե ինչպես փրկենք մեր լեզվի խարխուլ տունը սփյուռքում, հիշենք նրա մարմրող վիճակը Ամերիկայում դարիս 50-60-կան թվականներին: Այդ տարիները կրկին կվերադառնան, գուցե այս անգամ մի քիչ ավելի ուշ:

Բազմիցս շեշտել ենք և այժմ էլ անտեղի ու ավելորդ չենք նկատում կրկին հիշեցնել, որ նոր ուղղագրության դեմ պայքարողների ճնշող մեծամասնությունը ոչ թե հայոց լեզվի մասնագետներ են և կամ ուղղագրության ներկա վիճակին խորապես քաջատեղյակ անձինք, այլ ինչ-ինչ նկատառում-ներով առաջնորդվող տառաճանաչ մարդիկ, որոնք իրենց հոդվածները սիրում են զարդարել կոչերով, ազգային-զգաց-մունքային դարձվածքներով, օրինակ՝ « ... անկցի սովետի դրած բռնակալ թաթը մեր աստվածաշունչ լեզվի ու մես-րոպյան ուղղագրության վրայից» կամ՝ «Լեզվասպանու-թյունը տոնեց իր հաղթանակը 1922 թ»:

Հայերենը հայերեն է, հասարակայնորեն ընդունված ինչպիսի ուղղագրությամբ էլ գրվի, միայն թե այդ ուղղա-գրությունը պետք է կանոնակարգված և նորմավորված լինի: Այդպիսին է ժամանակակից հայոց լեզվի ուղղագրությունը Հայաստանում և, հակառակ Մոսկվայի 70 տարիների բացե-իբաց և կամ քողարկված՝ տեղական լեզուների նկատմամբ ամեն տեսակ լեզվա-հոգեբանական ճնշումների, հայոց լեզուն և նրա ուղղագրությունը 16 դարյա իր գոյության ժամանակաշրջանում այսպիսի հոգատարություն և զար-գացում չի ունեցել: Իսկ այդ պարտականությունը իր վրա էր վերցրել «Հայկական ՍՍՀ նախարարների խորհրդին առընթեր տերմինաբանական կոմիտեն», որի անխոնջ անդամներից մեկը՝ Արտեմ Սարգսյանը այսօր էլ, հասա-րակական կարգով շարունակում է իր աշխատանքը, հսկում ուղղագրական ամեն մի շեղում: Հետևաբար հանուն մեկ միասնական ուղղագրաթյան, հանուն միասնական համա-գործակցության պետք է դադարեցվի ներկա ուղղագրու-թյան դեմ պայքարը և՛ սփյուռքում և՛ հայրենիքում, պետք է դադարեցվեն Հայաստանի Հանրապետության օտար երկրներում ժամանակավոր կամ մշտական ներկայացու-ցիչներին այդ հարցով անհարկի հարցապնդումները:

Վերջերս երկու հոդված լույս տեսավ դարձյալ նոր ուղղագրության դեմ, առաջինը՝ «Մասիս» շաբաթաթեր-թում1 «Աբեղյանական ուղղագրության կոշմարը» վեր-նագրի տակ (հեղ. Մ. Բազարյան), որի հեղինակին Տիրան Քեշիշյանը նույն թերթի սույն թվականի մարտի 27-ի համա-րում սուր ծաղրի է ենթարկել կիսագրագիտության համար, երկրորդը լույս է տեսել «Նոր օր»ում1 «Հայոց կես լեզուն» ... վերնագրի տակ (հեղ. . Քյոսեյան): Առաջինի հեղինակը՝ Մ. Բազարյանը ուղղագրության հիմնահարցը, որ դարձել է մի տեսակ կռվախնձոր, ամբողջովին տեղափոխելով ազգային-քաղաքական ասպարեզ՝ բանադրում է նոր ուղ-ղագրության ստեղծողներին, որոնք «հիմք դրեցին» հայ ժողովրդի պառակտմանը, պնդում է նոր ուղղագրությունը վերացնել ասպարեզից, և « ... անհապաղ պետք է վերահաս-տատել ավանդական ուղղագրությունը ...», ճիշտ այնպես, ինչպես 1992 թ. «Նոր սերունդ» Մշակութային միության սրահում կազմակերպված հայոց լեզվի հարցերին նվիրված գիտաժողովի եզրափակիչ ամփոփագրի մեջ: Ինչպես նշել ենք, այդ ամփոփագրի մեջ ասված էր. «Առանց պայմանի, առանց առարկության և ինչ-ինչ հաշիվներու, անհապաղ վերականգնում դասական ուղղագրության ...», որպեսզի հայրենիքի և սփյուռքի համագործակցության դուռը բացվի: Բայց ո՛չ գիտաժողովների կազմակերպողներն ու զեկու-ցողները, ո՛չ Մ. Բազարյանը և ոչ էլ նոր ուղղագրության դեմ ասպարեզ դուրս եկած նոր ու հին պայքարողները չեն պատկերացնում կամ չեն ուզում պատկերացնել, թե նրանց «անհապաղ պահանջի» իրականացումը ինչպիսի անհաղ-թահարելի դժվարությունների, այն է՝ լեզվահոգեբանական, սոցիալական և ամենակարևորը՝ ֆինանսական հսկա զոհողությունների հետ է կապված, այն էլ Հայաստանի նման մի աղքատ երկրի համար:

Հին, ավանդական ուղղագրության վերականգման օգտին կոչ է անում որոշ սպառնալիքներվ հանդերձ . Քյոսեյանը:

Ամեն մի գրված խոսք առավել կամ նվազ չափով հեղինակի խոստվանությունն է:

Վերը հիշատակված հոդվածում . Քյոսեյանը իրեն տանջող մտքերի հանգույցն է բացում արևմտահայ լեզվի որպես հաղորդակցման գործիքի դերի և այդ դերի օտա-րացման մասին: Ըստ հեղինակի այդ լեզուն աստիճանաբար դառնում է «գրագետներու և հրապարակագիրներու մենաշնորհը»: Արևմտահայերենի ներկա «գորշությունը» առավելապես վերագրելով «բառերու անճիշտ» գործա-ծությանը, այն միտքն է արտահայտում, որ հայերենի բառե-րը կիսագրագետ հոդվածագիրների գրավոր խոսքում կորցրել են իրենց բուն նշանակությունը, զրկվել գրական-գեղարվեստական խոսքի նրբություններից ու հյութեղու-թյունից, կտրվել է բառի և նրա գործածողի միջև զգացական կապը, և հենց դա է պատճառը, որ բառերով արտահայտված մտքերը աղավաղվում են, դառնում «անգույն ու տարտամ» հնչյունների կույտ:

Մինչև այստեղ թվում է, որ հեղինակի դիտարկումները ճիշտ են և հակադրույթի կարիք չի զգացվում: Բայց սփյուռքի հայերենի կամ ավելի ճիշտ նոր արևմտահայերենի անճիշտ գործածության հետևանքով առաջացած մտքերի աղավա-ղումները հեղինակը վերագրում է «Խորհրդային Հայաս-տանի «վարչական հայերենի» «շատ տխուր» դերին, ավե-լին՝ քանի որ ներկա Հայաստանը ուղղակի նախկին՝ Խոր-հըրդային Հայաստանի ժառանգորդն է, հետևաբար «վա-րակված» է նրա արատավոր, այդ թվում նաև լեզվական բացասական բոլոր հատկանիշներով: Այս ելակետից էլ հոդվածագիրը քննադատում է սփյուռքահայ այն գրող-ներին, հոդվածագիրներին, խմբագիրներին, որոնց առաջնա-հերթ պարտքը պետք է լիներ իրագործել ոչ միայն «ճշգրիտ, մաքուր և հարազատ հայերենի գործածությունը», այլ դեմ կանգնել, մերժել «Խորհրդային Հայաստանից» մուտք գոր-ծած լեզվական ներխուժումը՝ սկսած բառապաշարից մինչև արևմտահայի լեզվամտածողությունը խաթարող արտա-հայտաձևերը: Բայց . Քյոսեյանը ոչ մի փաստ չի բերում, իսկ փաստը, ինչպես մենք հաճախ կրկնել ենք, ամեն ինչ է, ընթերցողին համոզելու ամենահուսալի միջոցը: Այսպես՝ ուրեմն, սկսած 70-80-ական թվականներից արևմտա-հայերենի ամեն մի նահանջի պատճառը Խորհրդային Հայաստանի «վարակված», իսկ այժմ՝ նրա ժառանգի՝ Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն է՝ նույն-պես վարակված: Ես 80-կան թվականներին «բախտ ...» չեմ ունեցել այս քաղաքում ապրելու և ականատես լինելու, թե ինչպիսի պայքար սանձազերծեցին Սուրեն Բուրսալյանի «Սևանի» դեմ, որովհետև թերթը տպվում էր արևելա-հայերենով և նոր ուղղագրությամբ: Նշանակում է, Պրն. Քյոսեյանը և նրա նման մտածողները, երբ խոսում են հայոց լեզվին սպառնացող վտանգի մասին, նրանք նկատի չունեն կամ անտեսում են իրենց գլխին թառած, մագիլները մինչև ուղեղը խրած ամերիկան «Բոլդ արծվին», որ ոչ միայն հայե-րեն բառերն ու արտահայտաձևերն է խժռում, դուրս վտա-րում հայ մարդու լեզվամտածողությունից, հին ու նոր ուղղագրությունները, ա՛յլև Մաշտոցի սուրբ տառերն ու հայերենը: Բայց այսօր . Քյոսեյանին այդ չի հետաքրքրում, այդ չի անհանգստացնում: Նա զարմանում է, որ բոլորը իրեն նման չեն մտածում, և «չարիք մը չեն տեսներ այս կործանա-րար երևույթին մեջ», իսկ այս «չարիքը», այդ «կործանա-րար երևույթը» արևելահայ գրական լեզուն է իր նոր ուղղագրությամբ: . Քյոսեյանի և նրա նման մտածողների այս չափազանց վտանգավոր մոտեցումը դեպի մեր պետա-կան լեզուն և նրա ուղղագրությունը պետք է կասեցվի: Լոս Անջելեսում հրատարակվող «Հայ Կեանք» շաբաթաթեր-թում անցյալ տարվա սեպտեմբեր 3-9-ի համարում տպված Կ. Սիմոնյանի հոդվածում կարդում ենք սփյուռքահայ մի իմաստակի հետևյալ խոսքերը. «... սփուռքի լեզուն եղած է ու կմնա արևմտահայերենը» և ապա՝ «Թերթերը լեցուցինք արևելահայերեն անդիմագիծ հոդվածներով, անդիմագիծ, որովհետև անոնց մեջ սփյուռքցին, այսինքն՝ մենք ընդհան-րապես չկանք»: Այսինքն՝ այս իմաստակի, կարճամիտի դատողությամբ «անոնք անոնք են, մենք՝ մենք»: Հեռու չէ այս ազգավնաս դատողությունից նաև . Քյոսեյանը: Մենք այդ քիչ հետո կտեսնենք:

Բարեբախտաբար . Քյոսեյանը ընդունում է, որ «լե-զուն կենդանի, զարգացող գործունեություն մըն է», բայց անհասկանալի ու զարմանալի է հեղինակի դիրքորոշումը դեպի մեր լեզվի զույգ ճյուղերի փոխազդեցությունն ու զար-գացումը, անվանելով այդ բնական գործընթացը «կործա-նարար չարիք» և մատը պարզելով դեպի Արարատ, բացա-կանչում է՝ «Այս անբարեհույս կացության գլխավոր պատաս-խանատուներեն մեկն ալ հայոց հայրենիքն է Հայաստան, իր ժխտական օրինակներով, որոնց կարգին պետք է թվել աբեղ-յանական բռնադատված ուղղագրությունը որ 75 տարիներե ետք կշարունակե իր ավերը գործել»: Այստեղ տեղին է ասել՝ «Լավ է լինել կույր աչոք, քան կույր մտոք»: Իսկ . Քյոսե-յանի նշած «ավերի» մասին մենք խորհուրդ կտայինք վերը բերված տողերի հեղինակին, մի անգամ էլ կարդալ մեր կողմից մեջ բերված պրոֆ. Լ. Խաչերյանի գնահատականը սովետական իշխանությունների վարած քաղաքականու-թյան մասին ժողովրդական կրթության վերաբերյալ:

Այն հանգամանքը, որ Հայաստանի անկախությունից հետո աննախադեպ հնավորություններ ստեղծվեցին սփյուռքահայության հետ ամեն տեսակի, այդ թվում նաև լեզվա-մշակութային հարաբերություններն էլ ավելի սեր-տացնելու, էլ ավելի զարգացնելու, մեկ ազգ, մեկ լեզու, մեկ ժողովուրդ դառնալու երազանքով, . Քյոսեյանը այն դի-տում է որպես «կործանարար չարիք», ինչո՞ւ, որովհետև այդ սերտ հարաբերությունների մեջ նա ցավով զգում և ապրում է անհետացող «հոգևոր հայրենիք-պետության» ուրվականը և ինչպես նոր ուղղագրության բոլոր հակա-ռակորդները, այնպես էլ . Քյոսեյանը սալբիների, բազար-յանների, ամիրյանների նման բացականչում է՝ «Անկցի աբեղյանական բռնադատված ուղղագրությունը»: Պրն. . Քյոսեյան, մեկ պարզ հարց, եթե Հայաստանի կառավա-րությունը դեկրետով վերականգնեց հին ուղղագրությունը, դուք և ձեր թոռներն ու ծոռները և նաև «սփյուռքա-հայերենը» կփրկվե՞ք «Բոլդ արծվի» մագիլներից:

Անհետացման պռնկին հասած ֆրանսահայ գաղութի վերջին մոհիկանների ճիչերն են լսվում, այն էլ ֆրանսերեն լեզվով: 1998 թ. նոյեմբերին, «Նոր Հայաստան» օրաթերթը մի կարճ հաղորդագրություն հրատարակեց հետևյալ բո-վանդակությամբ՝ Ֆրանսիայի Լիոն քաղաքում կազմակեր-պվել էր այդ երկրում ֆրանսերեն լեզվով հրատարակվող հայկական թերթերի խմբագիրների, թղթակիցների ու աշխատակիցների խոհրդակցություն: Թերթը նշում է, որ ելույթ ունեցողները բոլորն էլ արտահայտվեցին ֆրանսե-րենով, իսկ հայերեն լեզվով հրատարակվող «կամք» թերթի խմբագիրը ... նույնպես ֆրանսերենով: Վիճակը այսպիսին է Արգենտինայում, Ուրուգվայում, Հունաստանում, իսկ Իս-տանբուլի հայ համայնքը հրաժարվում է հայերեն լեզվով ներկայացումից, որովհետև հայերեն չի հասկանում կամ լավ չի հասկանում, պահանջում է թուրքերեն: (Ռ. Հատտեճյան): Այս կապակցությամբ ես ցնցող փաստեր ունեմ, բերեմ միայն մեկը:

Ամերիկահայության կեսից ավելին (բացի Քալի-ֆոռնիայից) ցրված ապրում է մնացած 49 նահանգներում դավանելով՝ «Որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց» անհայրենիք մար-դու փիլիսոփայությանը: Միացյալ Նահանգների Քոլորադո նահանգի Օրորա քաղաքը, որտեղ ապրում է 255 հայ (1991 թ. տվյալներով), ոչ դպրոց կա և ոչ էլ եկեղեցի: «Բարեբախ-տաբար,- գրում է Մ. Ռ. Աբուսեֆյանը,- գաղութը զերծ է «մեր» և «ձերի» տարուբերումներից», որովհետև ջահելները արագ թափով ամուսնանում են և մերվում մեծ «Անոնցի» մեջ, «Անոնցի» հետ: աղութում կա «Քոլորադոյի հայերու ընկերակցություն», որի միակ գործունեությունն է տարին մի քանի անգամ խրախճանք-պարահանդես կազմակեր-պելը: Խոսակցական լեզուն սովորաբար անգլերեն է: «Իմ ձեռքում է,-գրում է Մ. Ռ. Աբուսեֆյանը,-9-րդ տարեգիրքը, ամեն ինչ անգլերեն է, միայն վերջին էջում «Տերունական» աղոթքը նաև հայերեն»: Քոլորադո նահանգի հայ գաղութի, ինչպես նաև մնացած բոլոր գաղութների հայերի անհետաց-ման ճակատագիրը կնքված է «Բոլդ արծվի» ամենազոր «ձերամբ»: Պրն. . Քյոսեյանը պահանջում է, որ Հայաս-տանի կառավարությունը վերականգնի հին ուղղագրու-թյունը Քոլորադոյի, Տեխասի, Օրեգոնի, Յուտայի, Վայո-մինգի, Նյու Ջերսիի, Քոնեկտիկատի, և այլ նահանգներում ապրող, բայց անհետացող հայ սերունդների համար: Քոնեկ-տիկատ նահանգի Վերնոն քաղաքում ապրում է 50 և ավելի տարիների իմ ընկեր-բարեկամը: Թարգմանած և հրատա-րակած գրքիցս 10 օրինակ ցանկացա ուղարկել այդ բարե-կամիս՝ իրացնելու նպատակով: Զանգահարեցի ու բացատ-րեցի վիճակը: Բայց դեռ խոսքս չավարտած, լսափողում լսվում է ծիծաղ: Վիրավորվում եմ: Բարեկամս ծիծաղը դա-դարեցրեց և ասաց.

-Այ սիրելիս, այստեղ հայերեն խոսող չկա, էլ ուր մնաց գիրք գնող ու կարդացող լինի: Դու կարո՞ղ ես հայելի վաճա-ռել կույրերի թաղամասում: Ես լսափողը ցած դրի:

Վերջին հարցը, որի մասին անհրաժեշտ եմ համարում իմ դիրքորոշումը արտահայտել՝ կապված է սեպտեմբերին Երևանում կայանալիք Հայաստան-Սփյուռք համահայ-կական ժողովին հին ուղղագրությունը վերականգնելու հարցը օրակարգի մեջ մտցնելու հետ: . Քյոսեյանը վերը նշված իր հոդվածի ավարտին առանց երկար բարակ մտա-ծելու, առանց ծանր ու թեթև անելու, գրում է. « ... օրակար-գին առաջին նյութը նվիրվի մեսրոպյան ուղղագրության վերադարձի հարցին, առանց որուն կարելի չէ Սփյուռք-Հայաստան ամրախարիսխ որևէ կամուրջ, թեկուզ՝ «ոսկի»: Սրանից վերջնագրի հոտ է փչում, կմտածի զգաստ ընթերցողը:

Ո՛չ, պրն. . Քյոսեյան, Հայաստան-Սփյուռք ամրակուռ խարիսխը շատ շուտով իրականություն կդառնա: Այդ կա-մուրջի հեղույսներն ու մանեկներն ավելի ու ավելի են ձգվում: Դուք այն թյուր կարծիքին եք, թե հնարավոր չէ առանց մեսրոպյան ուղղագրության վերադարձի, որևէ, թեկուզ «ոսկի» կամուրջ գցել Հայաստանի և սփյուռքի միջև: Դուք արմատապես սխալվում եք: Մեսրոպ Մաշտոցը հայոց այբուբենը ստեղծեց մեկ հնչյունին մեկ տառ սկզբունքով, մենք վերադառնում ենք այդ սկզբունքին, հետևեցեք մեզ, և մերժեք այն «գրագետ» իմաստակին, որ առաջարկում է մեսրոպյան հնչույթային և հետևաբար այբբենական համա-կարգերից վտարել 10 «ավելորդ» տառերը: Տուն քանդելը հեշտ է, շինելն է դժվար, եկեք միասին, համընդհանուր ուժե-րով մեր բոլորիս տունը վերականգնենք ու ամրապնդենք: Սա է 21-րդ դարի մեր ժողովրդի պատմական առաքելու-թյունը: 20-րդ դարում կատարված մեր լեզվի ուղղա-գրության բարեփոխությունը պատմական անհրաժեշտու-թյուն էր, և դա բոլորս պետք է ընդունենք:

[hravart]

ՄԱՍ ԵՐՐՈՐԴ

1999 թ. հունիսին ես ավարտեցի «Ուղղագրական բարեփողումը պատմական անհրաժեշտություն էր» հոդվածաշարքի երկրորդ մասը և հանձնեցի հրատարակության: Հոդվածը լույս տեսավ «Փարոս» երկշաբաթաթերթում: Այդ թվականից ի վեր ես որոշ ժամանակ ուղղագրության հարցերով չեմ զբաղվել, բայց ուշադրությամբ հետևել և ընթերցել եմ հայոց լեզվի ուղղագրության վերաբերյալ տեղական հայ մամուլում հրատարակված բոլոր հոդվածները և գրանցել հատուկ տետրում: Այդ թվականից (1999 հունիս) հետո կարծես մի պահ թվաց, թե կրքերը խաղաղվեցին, նոր ուղղագրության դեմ գրեթե ելույթներ չհրատարակվեցին: Մի պահ թվաց, որ հին ուղղագրության պաշտպանները զգացել ու համոզվել են, որ հին ուղղագրության վերականգնումը ժամանակավրեպ է, վնասաբեր Հայաստանի ժողովրդի համար ընդհանրապես, իսկ աշակերտության, ուսուցչության և դասախոսության համար մասնավորապես, մի խոսքով վերադարձը դեպի հին ուղղագրությունը չի ելնում Հայաստանի բարոյական, հոգեբանական և, անշուտ, նյութական շահերից այն էլ ներկա ծանր պայմաններում: Բայց ինչպե՜ս էի սխալվել: Այդ դադարը նման էր վերահաս կործանիչ մրրիկից առաջ դադարի: Այդ օրվանից մինչև օրս հրատարակվել են ավելի քան հինգ տասնյակ հոդվածներ և մի մեծածավալ գիրք:

Աշխարհի հին ու նոր ժողովուրդների հազարամյա պատմության մեջ չի եղել և այսօր էլ չկա, որ լեզվական զարգացումների և փոփոխությունների, հակասությունների և անմիօրինակությունների պատճառով առաջացած վիճակը այնքան երկարատև բանավեճերի ու պայքարի բովով անցած լինի, որքան հայոց ուղղագրության համակարգը: Դեռևս հայոց լեզվի նախագրային ժամանակներից հայոց լեզվի մեջ պահպանված են հնդևրոպական մի շարք փոփոխված բառեր, օրինակ՝ նախալեզվի՝ ռեւծ բառաձևը հետագայում դարձել է առեւծ, իսկ 5ևրդ դարում գրվել և արտասանվել է առիւծ, աղբեւրը՝ աղբիւր:

Սկսած 5-րդ դարից, երբ հիմք դրվեց հայոց գիր ու գրականության, հենց այդ տարիներին էլ սկսվեցին հայոց լեզվի մեջ աննկատելի փոփոխություններ ընդհանրապես, իսկ բառային մասնակի ուղղագրական շեղումներ մասնավորապես:

1973 թ. ՊԲՀ-ի թիվ 3-ում ակադեմիկոս Լ. Խաչիկյանը հանդես եկավ մի ընդարձակ՝ «Օտարալեզու հայ գրականությունը չորրորդ դարում» հոդվածով: Այդ հոդվածում նա անդրադարձել է բանասերների միջև վեճերի առարկա դարձած «Հարցմունքի» գրության ժամանակի, լեզվի և ոճական առանձնահատկությունների մասին՝ նպատակ ունենալով ապացուցելու, որ այդ երկը գրվել կամ թարգ-մանվել է հունարենից Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց»ից առաջ: Լ. Խաչիկյանը իր հոդվածի տողատակի ծանոթագրության մեջ համեմատել է իր և մի այլ հին հրատարակության միջև եղած տարբերությունները: Այդ երկու տարբերակների մեջ մենք նկատեցինք ուղղագրական շեղումներ: Ահա դրանք. զառալեզն և զարալեզն, զխանդիրն և զխանդիւնն, Կացէ և կացցէ, երէոց և էրէոց: Արդյո՞ք այս մի քանի բառերն իսկ ապացուց չեն, որ գրաբարի ուղղագրությունը դեռևս իր խանձարուրի մեջ շեղումների տեղիք է տվել: Այս միտումը հետագա դարերում ավելի ու ավելի զարգացավ տեղիք տալով և բաղաձայնների և ձայնավորների մեկը մյուսով փոխարինման: Լազարյան Ավետարանում (887 թ.) նկատելի է ն-ին հաջորդող դիրքերում կ-ի փոխարեն գ տառով բառեր, այսպես՝ մանգանց, խունգ, խնգոց, անգեալ, խորամանգութիւն, տ խուլ տառի փոխարեն ձայնեղ դ. բանդին, հունծք, է ձայնավորի փոխարինումը ե-ով և այլն: Այս մասին մանրամասն խոսք է եղել նախորդ էջերում:

Լեզվական այս ընդհանուր փոփոխությունները նկատի ունենալով՝ Ակադեմիկ . Ջահուկյանը իր 1987 թ. հրատարակած «Հայոց լեզվի պատմություն. նախագրային շրջան» մեծարժեք աշխատության մեջ գրում է. «Լեզվի փոփոխության ներքին պատճառները լեզվի համակարգի ներքին հակասություններն են, նրա անմիօրինակությունը, իշխող օրինաչափությունների կողքին հին օրինաչափությունների և սաղմնավորվող օրինաչափությունների, կանոնավոր ձևերի կողքին՝ լեզվական անկանոնների ... առկայությունը, լեզվական իմաստների և լեզվական ձևերի անհամապատասխանությունները» (էջ 10), իսկ ամերիկացի հայտնի լեզվաբան Մերիտ Ռուհլեն հաստատելով . Ջահուկյանի տեսակետը, իր «Լեզվի ծագումը», «The origin of Language», աշխատության մեջ գրում է. «Փաստորեն պարզ ու անհերքելի է, որ փոփոխությունները կապված են մի շարք պատճառների հետ»: Ռուհլեն այն ճիշտ միտքն է արտահայտում, որ լեզուն և նրա բոլոր համակարգերը բացառություն չեն կարող կազմել բնության և հասարակական օրենքներից (էջ 29): Հայոց լեզուն նույնպես սկսած 5-րդ դարից անընդմեջ ենթարկվել է փոփոխությունների, նրա ընդերքում գործել է մի գործընթաց, որին գիտնականները տվել են բացասման բացասում գիտական անվանումը: Հետագա դարերում այս հավերժական օրենքի հարկադրանքով գրաբարը աստիճանաբար իր տեղը զիջել է և վերածվել Միջին հայերենի, իսկ վերջինս՝ աշխարհաբարի: Այս օրենքը տարածվում է լեզվական բոլոր կարգերի վրա, ներառյալ հնչյունական համակարգի վրա հիմնված ուղղագրության վրա: Բացասման բացասում օրենքը բացասում չի ճանաչում:

Նշանակում է՝ բնությանը հատուկ է անընդհատ փոփոխություն և ոչ թե «անշարժության կոթող» լինելը: Միջին հայերենը գրաբարի փոփոխված ձևն էր, իսկ այսօրվա աշխարհաբարը՝ միջին հայերենի: 19-րդ դարի երկրորդ կեսին երբ աշխարհաբարը տիրապետող դարձավ, պարզվեց, որ հայոց լեզվի արտասանության և գրության միջև առաջացել էր զգալի «ճեղք»: Այդ «ճեղքը» հատուկ է եղել աշխարհի շատ լեզուների համար: Այդ «ճեղքը»՝ գրության և արտասանության միջև անհրաժեշտ էր «բուժել», քանի դեր չի վերածվել անբուժելի հիվանդության, ինչպես ֆրանսերենն է, ինչպես անգլերենը:

Անժխտելի իրողություն է, որ գրական լեզվի մշակված ու կանոնակարգված ուղղախոսությունը նպաստում է արագ և ճիշտ հաղորդակցմանը: Կիրթ ու զարգացած անհատը ուշադրություն է դարձնում իր խոսքի ճիշտ արտասանությանը, զգուշանում անճշտություններից, մի խոսքով ստուգում ինքն իրեն:

Արդեն ձևավորված աշխարհաբար լեզվի ուղղագրության համար պայքարը, որ սկսել էր 19-րդ դարի կեսերից, մեծ ծավալ էր ստացել: Այդ պայքարին մասնակցում էին արևելահայ և արևմտահայ մտավորականության բոլոր խավերը: Այստեղ հիշեցնենք, որ արևմտահայերը աշխարհաբար լեզվի համար յուրահատուկ պայքարը դադարեցրին, երբ հայ եկեղեցին հրապարակով այրեց Ն. Ռուսինյանի, . Օտյանի և Թնկրյանի «Ուղղախոսություն արդի հայ լեզուին, յօրինված ուսումնական խորհրդակցությամբ», «արմեներենը», և Մինաս Չերազի «Ընտրօղական հայերենը»:

Այսօր իմ նպատակը չէ նկարագրել Արևելահայաստանում շարունակվող բանավեճը հյունագրության և վեվագրության շուրջ, նպատակս է, վեր հանել, թե այսօր սփյուռքում ովքեր են վերակենդանացրել նոր ուղղագրության դեմ ազգավնաս պայքարը և ինչպես է տարվում այդ պայքարը:

Դեռևս մեր երկրորդ հոդվածի1 հրատարակության ընթացքում լույս էր տեսնում Զարեհ Մելքոնյանի «Ու՞ր կերթաս, հա՜յ ժողովուրդ» ընդարձակ հոդվածը: Հոդվածի մեջ հեղինակը քննում ու քննարկում է հայ ժողովրդի անցյալ ու ներկա պատմության բազում հարցեր, այդ թվում նաև գզգզված, հազար ու մի տեղից խոցոտված, բայց միշտ կանգուն ու բարձրագլուխ հայոց լեզուն և նրա գրաբարյան ուղղագրությունը:

Զ. Մելքոնյանը Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս պետական լեզուն ու ուղղագրությունը անվանում է «խորհրդային»: «Խորհրդային» կամ «սովետական» տերմինը այդ հասարակարգի կառավարման ձևն էր, ինչպես կապիտալիզմը ներկա ժամանակում աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում: Ի՛նչ է, անգլերենը, ֆրանսերենը, գերմաներենը և Եվրոպայի մնացած բոլոր ժողովուրդների լեզուները կապիտալիստակա՞ն են, հետևաբար դասակարգայի՞ն: Սա գռեհիկ սոցիոլոգիա է: Հայ լեզվաբանության մեջ այսպիսի մոտեցում ուներ հայոց լեզվի նկատմամբ Ն. Մառը: Ըստ Մառի, աշխարհի բոլոր լեզուները դասակարգային են եղել իրենց ծագման օրից, ապադասակարգային լեզու չի եղել: Նա այդ գռեհիկ դիրքորոշումով էլ դիտելով հայերենը՝ գրաբարը, աշխարհաբարն ու մեր բարբառները համարել է տարբեր դասակարգերի լեզուներ:

Լեզուների ծագման այս կեղծ «տեսությունը» որոշ փոփոխումներով այսօր սփյուռքի մի շարք գրող-մտավորականներ, բայց ոչ լեզվաբաններ, տարածում են մեր լեզվի ուղղագրության վրա, ստեղծելով շինծու, արմատապես սխալ պայքարի մթնոլորտ:

Այս երկարատև, տխուր պայքարի մթնոլորտը նոր ուժով ու թափով սկսվեց անցյալ դարի 60-ական թվա-կաններից, երբ լույս տեսավ Բենիամին Թաշյանի «Չորս տեսակ ուղղագրություն» հոդվածը: Հոդվածում հեղինակը այն միտքն է արտահայտում, թե «մենք հիմա ունինք ճիշտ ու ճիշտ չորս տեսակ ուղղագրություն»՝ Մեսրոպյան ուղղագրությունը, Աբեղյանական ուղղագրությունը, պարսկահայ ուղղագրություն և մի անհայտ, նոր ուղղագրություն, որ հեղինակը անվանում է Մյունիխյան ուղղագրություն: Հեղինակը արևմտահայերենի ուղղագրության մասին ոչ մի բնութագրում չունի, այն համարելով «հայ լեզվի ոսկեղեն կանոնագրքի» հարազատ շարունակությունը: Աբեղյանականը հիմնված է «դեկրետի» վրա, պարսկահայ ուղղագրությունը՝ «քմահաճույքի վրա», մյունխենյանը՝ «բաշը-պոզուկության վրա»:

Բ. Թաշյանի այս հոդվածից ճիշտ 10 տարի հետո 1979 թ. Միացյալ Նահանգների Լոս Անջելես քաղաքում հրատարակվող «Տեղեկատու» (Armenian Reporter) շաբաթաթերթում լույս տեսավ պրն. Մկրտիչ Հաճյանի հոդվածը՝ «Փոքր ազգի մը համար շատ չէ՞ երեք գրական լեզու», որ Բ. Թաշյանի հոդվածի մշակված և զարգացած տարբերակն է:

Այդ հոդվածի մեջ հեղինակը մտացածին, առավել ևս միտումնավոր կերպով արևելահայ գրական լեզուն և նրա ուղղագրությունը տարրալուծում է հետևյալ բաղադրամասերի առանց գիտական սահմանումների: Նա հիշատակում է հետևյալ ուղղագրական ձևերը՝ արևմտահայերեն, նախկին ռուսահայերեն, նախկին արևելահայերեն, պարսկահայերեն, այսօրվա պարսկահայերեն, Հայաստանի հայերեն և ուրիշ հայերեն և ուրիշ ուղղագրություններ: Բայց մեզ թվում է, որ այս «տեսությունը» բխում է սովետական կարգերի նկատմամբ խոր բացասական դիրքորոշումից, որ յուրատեսակ ծայրահեղություն լինելով հանդերձ, դարձել է ամեն ինչ ծուռ հայելու մեջ ներկայացվող գործունեության ելակետային կաղապար-գաղափար, մի խոսքով համընդհանուր բարդույթ:

Նախասովետական կարգերի ժամանակաշրջանում գիր ու գրականություն չունեցող ժողովուրդները սովետական պետության օգնությամբ գիր ու գրականություն ունեցան, օրինակ՝ թուրքմենները և կիրկիզները ստեղծեցին իրենց լեզվով և ուղղագրությամբ գրականություն, թուրքմեներենը չդարձավ սովետական թուրքմեներեն, կամ կիրգիզերենը՝ սովետական կիրգիզերեն: Եթե նման ձևով մոտենանք հարցին, ապա պետք է ասել «սովետական ռուսերեն, սովետական ուկրաիներեն»: Այսպիսի տերմին գոյություն չի ունեցել: Ռուսները իրենց լեզուն չկնքեցին նոր անունով՝ սովետական ռուսերեն, այբուբենը՝ սովետական այբուբեն և այսպես նաև սովետական մյուս ժողովուրդները, այլ բան է ռուս սովետական գրականություն, հայ սովետական գրականություն, որ ստեղծվել է միայն սովետական կարգերի պայմաններում՝ գլխավորապես արտացոլելով այդ հասարակարգի կյանքը: Հետևաբար, մենք զգույշ պետք է լինենք գրավոր աշխատանքի ժամանակ մեր մտքերը պարզ ու հստակ ձևակերպել, քանզի անհարթության դեպքում յուրաքանչյուր ընթերցող հարցը կմեկնաբանի յուրովի:

Զ. Մելքոնյանը նույն պարբերության հաջորդ նախադասության մեջ ի հայտ է բերում իր ներաշխարհում տարիներով կուտակված հոգեբանական հավկուրությունը: Աչքեր ունի, բայց այդ հիվանդությունը թույլ չի տալիս իրականությունը ճիշտ տեսնելու, թե ո՞վ է պատճառը իր քնախտին, որ խախտել և շարունակում է խախտել իր հանգիստը: Այս բոլորի համար ըստ Զ. Մելքոնյանի մեղավոր է Հայաստանը, հայոց լեզուն և ամենից շատ «սովետական ուղղագրությունը»: Ոչ ավել, ոչ պակաս նա գրում է. «Այսօր սփյուռքի մեջ հայերեն լեզվին ուսուցումին առջև կանգնող ամենեն մեծ խոչընդոտներեն երկուքն են՝ խորհրդային ուղղագրությունը և լեզուն, որոնք խառնարանի մը վերածած են մեր մամուլը, ձայնասփյուռը, հեռատեսիլը, գրականությունը, դպրոցները, ձեռնարկները և ավելի խորացուցած են սփյուռքահայն ու հայաստանցի հայը իրարմե հեռացնող խրամատը»: Ինչքա՜ն դիպուկ է այստեղ կրկնելը՝ մարդ չի գիտի՝ խնդա, թե լա:

Որ արտագաղթը 20-րդ դարի վերջին տասնամյակին դարձավ հայ ժողովրդի անարյուն եղեռնը, դա մենք բոլորս ենք ընդունում, բայց որ արտագաղթը արյուն ու ավյուն սրսկեց սփյուռքի արևմտահայությանը, դա բացարձակ ճշմարտություն է, և դա, պրն. Մելքոնյան, և մենք և հատկապես դուք պետք է ընդունեք: Մի բան ևս պետք է ընդունել, որ Հայաստանը շատ բան կորցրեց, իսկ սփյուռքը շատ բան շահեց ժամանակավորապես, արտագաղթը երկարացրեց սփյուռքի մշակութային կյանքի տևողությունը: 1895-96 թվականների համիդյան ջարդերից ազատված Անատոլիայի հայ գաղթականները մասամբ տեղավորվեցին Բուլղարիայում և Ռումինիայում: Այս մասին ահա թե ինչ է գրում Հրաչյա Աճառյանը: «Ռումինիայի հայերը, որ վաղուց մոռացել էին հայերենը, շփվելով 1895-96 թվականների Արևմտահա-յաստանից արտագաղթողների հետ սկսեցին հայերեն սովորել և հայերեն խոսել: Նոր գաղթած հայերը նոր ավիշ ու արյուն ներարկեցին հին գաղթածների մեջ»: Դուք չե՞ք ընդունում, պարոնայք, որ թեքումով հայկական դպրոցների քանակի ավելացումը ուղիղ համեմատական է Հայաստանից արտագաղթածների քանակի հետ: 1980-ական թվականների սկզբին, եթե չեմ սխալվում, «Ասպարեզ» շաբաթաթերթը Ֆրեզնոյից տեղափոխվեց Լոս Անջելես և դարձավ եռօրյա, ապա՝ ամենօրյա: 1994 թ. Արմեն Տոնոյանը իր մի հոդվածում հայտարարեց, որ Լոս Անջելեսում 2000 թերթ կարդացող հազիվ լինի, կարդացողների 80% Հայաստանից արտագաղթողներ են, որոնց զգալի մասը բարձրագույն կրթություն ունի: Նույնը կարելի է ասել նաև եկեղեցիների համար: 1993 թ. բարեկամս ինձ հրավիրեց միասին ներկա լինել Դաշնակցության հիմնադրման 93-րդ տարեդարձի տոնակատարությանը: Նկատեցի, որ տոնակատարության գեղարվեստական բաժնի բոլոր դերակատարները՝ երգիչներն ու ասմունքողները Հայաստանից էին: Ի՛նչ է, պարոնայք, այդ օրվա երգիչները, ասմունքողները «խորհրդահայ լեզվով ու ուղղագրությա՞մբ» էին երգում ու ասմունքում: Ամեն տարի տաղանդավոր ասմունքող Հայաստանից արտագաղթած Մարի Ռոզ Աբուսեֆյանը ելույթներ է ունենում նույն կուսակցության հիմնադրման տոնակատարություններին, ի՛նչ է, արտիստուհին ասմունքում է խորհրդահայերե՞ն, սովետահայերե՞ն: Կա՞, ասենք, ֆրանսահայերեն, ամերիկահայերեն տերմիններ, ո՛չ, չկա՛: Այս «տերմինները», մեր կարծիքով, ստեղծվել են անպատասխանատու հեղինակների կողմից ստեղծագործական երկունքի գրգռված ու նյարդայնացած պահերին:

Բայց տեսնենք, էլ ինչ է ասում գանգատավոր պրն. Զ. Մելքոնյանը: Նույն պարբերության մեջ նա շարունակում է. «... և ավելի ևս խորացուցած են՝ սփյուռքահայն ու հայաստանցի (ինքը մեծատառով է գրում) հայը (նույնպես մեծատառով) իրարմե հեռացնող խրամատը»: Այդ դուք եք այդպես ցանկանում, դո՛ւք, պրն. Մելքոնյան, այնպես, ինչպես ցանկացաք Անթիլիասի աթոռը ստեղծել և թեմեր խլել: Որպեսզի այս կապակցությամբ ձեր հիշողությունը թարմացնեմ, ես ստիպված եմ հետևյալ մեջբերումը կատարել: «Պրն. Հաճյանի այս վերջին հոդվածին առիթ տվողը եղել է այն, որ, ինչպես ինքն է ասում, «Տեղեկատու»ի խմբագրությունը և պրն. Խաչատուր Չորեքչյանը կպնդեն, որ ամերիկահայ մամուլին մեջ թե արևմտահայերեն և թե արևելահայերեն լեզուները պետք է գործածվին»: Դրանից բացի, ինչպես երևում է պրն. Հաճյանի հետագա տողերից, առաջարկություն է լինում այն մասին, որ Հայաստանի հետ կապ պահպանելու համար սփյուռքահայ նոր սերնդին պետք է սովորեցնել նաև արևելահայերեն, և այս միտքը մտահոգություն է պատճառել նրան՝ որպես մի տեսակ լռելյայն հասկացվող կամ ենթադրվող հարձակում արևմտահայերենի և արևմտահայերի դեմ. բայց և, միաժամանակ, ինքը համակված է շնորհակալության զգացումով, որ «գոնե չեն պնդեր որ արևմտայերենի ուսուցումը ավելորդ է այլևս»

Նախ մի երկու խոսք Հակոբ Անասյանի մասին:

Ես մոտիկ հարաբերություններ չեմ ունեցել Հակոբ Անասյանի հետ, իմ ծանոթությունը եղել է պատահական՝ Երևանի հանրային գրադարանի անձեռնմխելի ֆոնդի և մեկ էլ ևրոպական բաժնի ընթերցասրահներում: Բայց նույնիսկ այդ կարճ ու պատահական հանդիպումների տպավորությունները բավական էին հասկանալու համար, թե ես ծանոթացել եմ ոչ միայն մի բարձրակարգ գիտնականի, այլև մի ազնվագույն մարդու և հայրենասերի հետ: Երբ լսեցի նրա տեղափոխումը Միացյալ Նահանգներ ես ափսոսանք ապրեցի: Անհատական տեղափոխումները 80-ական թվականների վերջերին և հատկապես 90-ական թվականներին վերածվել էր մասայական արտագաղթի՝ հայրենիքը զրկվում էր իր մեծագույն կապիտալից՝ մտավոր ներուժից: Նրանցից շատերը եկան հաստատվեցին Ամերիկա, Լոս Անջելես, և աստիճանաբար քանակը վերածվեց որակի: Հայաստանից արտագաղթածների մի զգալի մասն ունի բարձրագույն կրթություն, մի մասն էլ տարբեր գիտությունների գծով բարձրակարգ մասնագետներ են:

Այո՛, անժխտելի է, որ Հայաստանից 90-ական թվականների կեսերից Լոս Անջելես հաստատված հայությունը նշանակալից մասնակցութուն ունեցավ ամերիկահայ մշակույթի զարգացման գործում: Բայց ցավալիորեն պետք է ասել, որ մեր արևմտահայ եղբայրները քիչ այլ կերպ ընդունեցին Հայաստանից եկած իրենց եղբայրներին: Նրանք մեզ ընդունեցին որպես ագրեսորներ, ոտնձգություն կատարողներ դեպի արևմտահայերենը և աստիճանաբար այդ վերաբերմունքը վերածվեց բանավոր և գրավոր անհան-դուրժողական ելույթների: Թերթերում հրատարակվեցին անթիվ հակահայաստանյան, արևելահայերենի և նրա ներկա ուղղագրության դեմ սուր ու վարկաբեկիչ հոդվածներ, որոնցից մեկն էլ վերը նշված Մկրտիչ Հաճյանի հոդվածն է:

Հակոբ Անասյանը իր վերը նշված «Անհեթեթ լեզվաբանություն» հոդվածի մեջ խոսում է մի տգեղ, շա՜տ տգեղ երևույթ մասին, որ բուն է դրել մեր ժողովրդի մեջ վաղուց, հավանաբար 17-18-րդ դարերից և շարունակվում է առ այսօր, այստեղ, Լոս Անջելեսում, որ 19-րդ դարի վերջին տասնամյակում ստացավ ազգային քաղաքական բնույթ:

Հ. Անասյանը գրում է. «Կարծում եմ, չարժե ծանրանալ այս հիվանդ մտքերի վրա, որոնց նպատակն է, ըստ երևույթին անտեղիորեն և արհեստականորեն ստեղծել «արևմտահայերենի դատ» և այդ անվան տակ՝ մերիևձերի խնդիր ու հատվածական շարժում»:

«Ի՞նչ է եղել, ի՞նչ է պատահել», հարց է տալիս Հակոբ Անասյանը՝ զարմացած ու շփոթված: Բայց այս ազնվագույն մարդն ու գիտնականը պիտի հիշեր, ցավով պիտի հիշեր Պոլսում ապրած տարիներին պայքարը «ներսեցիների և դրսեցիների» միջև: Այսօր այդ նույն պայքարը՝ «պայքար հին ուղղագրության համար» ծխածածկույթի տակ բորբոքվում է մի քանի շահախնդիր, անհեռատես արևմտահայ մտավորականների կողմից ինչպես Զ. Մելքոնյանն է, Ն. Չարխուտյանը, Հիլդա ալֆայան-Փանոսյանը, Արփի Թոթոյանը, Ռուբեն Պարսումյանը և ուրիշներ:

Զ. Մելքոնյանը և նրա նմանները ծնկաչոք խոնարհվում են անգլերենի, ֆրանսերենի և ևրոպական զանազան երկրների պաշտոնական լեզուների առաջ, դրանց դեմ պայքարը համարելով անիմաստ ու անհեթեթ, քանզի իր և իր շրջապատի գոյությունը կախված է այդ լեզուներից, չէ՞ որ այդ լեզվով իր և իր նմանների զավակները պիտի դառնան իրավաբան, բժիշկ, բիզինեսի մենեջեր, ուստի Զ. Մելքոնյանը և նրա նմանները աչքները գիտակցաբար փակում են իսկական վտանգի առաջ, իբր թե չեն տեսնում, հարձակվում են մեր թույլ, տկար, հազիվ տոտիկ-տոտիկ անող պետության պաշտոնական լեզվի և նրա ուղղագրության վրա, ինչո՞ւ, որովհետև ոչ թե անգլերենն է սպառնում արևմտահայերենին, մեր գոյությանը ընդհանրապես, այլ «սովետահայերենը» իր «աբեղյանական այլանդակ խեղագրությամբ»: Այստեղ էր ասած, ուժն օտարին չի պատում, դարձել է սեփական որդուն է ապտակում: Այս կապակցությամբ երբ կարդում և ավարտում ես չարամիտ ու չարախոս Ն. Չարխուտյանի «Սովետահայերենը՝ ազգային լեզու» հոդվածը1, հայտնի է դառնում այս կարճամիտ մարդու ողջ կատաղության բուն պատճառը: «Հարկավ նկատեցի՛ր,-գրում է հոդվածի հեղինակը,-որ ամերիկյան կառավարական շրջանակները իբրև պաշտոնական հայերեն կգործածեն սովետահայերենը, մինչդեռ տասը տարի առաջ զայն կարհամարհեին»: Ամեն անգամ երբ կարդում եմ այսպիսի սահմանափակ, նեղմիտ հայացքների տեր, իրենց քթից այն կողմ ոչինչ չտեսնող գրչակների գրությունները, որոնք պատրաստ են մեր ժողովրդի լեզվի մեջ պատմականորեն առաջացած որոշ տարբերոթյունները դրոշակ դարձնել, վիրավորել մեկին կամ մյուսին՝ արևմտահայերին կամ արևելահայերին, մինչև հոգուս խորքը վշտանում եմ, ցավ եմ զգում և ելք փնտրում: Բայց եղել է մի ժամանակ, երբ Հաաստանը գիտության երկիր էր, երբ տիեզերքի նվաճման համար կադրեր պատրաստելու կարիք պետք եղավ, Մոսկվան այդ կենտրոնի համար ընտրեց Երևանի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտը, և ղեկավար նշանակեց մեր ժամանակների փառաբանված աստղաֆիզիկոս ակադեմիկ Գրիգոր Գուրզադյանին: Այս տարիներին սփյուռքահայ մտավորականները երբ այցելում էին Հայաստան հպարտանում էին իրենց հայրենիքով և նրանցից ոմանք գրավոր արտահայտում էին իրենց հիացմունքը դեպի իրենց հայրենիքը: Այդ սփյուռքահայերից մեկն էր Վրեժ Արմենը: Ահա նրա խոսքը, որ ես քաղել եմ Սիլվա Կապուտիկյանի վերը նշված գրքից: «Շնորհակալություն սերունդի մը կողմե, որ հայրենիքին ինքզինքը կապված կզգա նախորդ սերունդներեն տարբեր ձևով, բայց նույն ուժգնությամբ...Մեր սերը ավելի շատ իմացական, քան զգայական, բնազդային արմատներ ունի: Ամենից առաջ՝ հպարտ ենք մեր հայրենիքով: Անոր հյուլեական արագացուցիչների հետին ելեկտրոնեն մինչև Արարատյան դաշտի հետին հատիկը ցորենի, մեր հոգիները կլեցնեն անխառն հպարտությամբ ... կհավատանք, թե հայրենիքը պետք ունի իր բոլոր զավակներուն և իր բոլոր զավակները պետք ունին իրենց հայրենիքին: Համոզված ենք, որ անբաժան մասն ենք մեր երկրին և կուզենք ապրել այնպես, որ մեր դուրս գտնվիլը չզգա հայրենիքը, ընդհակառակը, գտնվելով աշխարհի բոլոր երկրներուն մեջ, կուզենք մեր սփռված ըլլալը վերածել ուժի, շփման մեջ ենք բազմաթիվ մշակույթներու հետ, կուզենք բոլոր ծաղիկներեն առնել նեկտարը, բայց կարենալ մեղրը կաթեցնել մայր փեթակին մեջ ... Կապրինք բազմաթիվ ժողովուրդներու հետ, կձգտինք անոնց մոտ դառնալ մեր ժողովրդի բարի կամեցողության դեսպանները և ծանոթացնել հայությանն ու Հայաստանը, ճանչցնել մեր արդար ու անժամանցելի իրավունքները, որոնցմե մենք չենք հրաժարած երբեք ... Եվ ահա այսպես է, որ կսիրենք հայրենիքը, որ առանցքն է մեր բոլոր ճիգերուն, որոնց մեկ մասին ականատես եղանք այս մեր այցելության ընթացքին: Կհավատանք, որ մեր այդ ճիգերը անտաբեր չեն թողուր մեր հայրենիքը....»: Ինչպիսի՜ խոր տարբերություն կա անցյալ դարի 70-ական թվականների վրեժ արմենյանների և այսօրվա' իրենց մտքի սանձերը կորցրած չարխուտյանների միջև: Հայրենիքը պետք է սիրել, ոչ թե նրա մեծ կամ փոքր, աշխարհին շատ բան տված լինելու համար, այլ այն բանի համար, որ դա մերն է, իմն է, քոնն է: Այսպես է մտածել Վրեժ Արմենը 1973 թ., հուսանք, որ նրա մեջ փոփոխություն տեղի չի ունեցել: Չարխուտյանը անհայրենիք մարդ է, նա ինչ ոճով խոսում է Հայաստանի, նրա ժողովրդի մասին, նույն ոճով էլ խոսում է սփյուռքի և նրա բոլոր կառույցների մասին, ժխտում է ամեն ինչ, վարկաբեկում, ճիպոտահարում բոլորին: Նա բոլորին որակում է անգրագետ ու անուս, հավակնելով, որ սփյուռքի միակ գրագետը ինքն է, այնինչ՝ փաստերը հակառակն են ապացուցում: Օրինակ՝ նա գրում է. «Ո՞վ են այդ պարոնները...» պարզ ընդարձակ նախադասության բաղադրյալ ստորոգյալի վերադիրը բերված է եզակի, մինչդեռ պետք է լիներ հոգնակի, այսինքն՝ «Ո՞վքեր են այդ պարոնները»: Չարխուտյանի բոլոր հոդվածները լի են հակասություններով: Նա մի դեպքում կարող է գրել, թե սփյուռքի ուսուցիչը կարող է հայոց լեզվի դաս տալ նույնիսկ Հայաստանի պրոֆեսորներին, ակադեմիկ կոչում ունեցողներին, մյուս կողմից գրել՝ «Սփյուռքահայերու մեծամասնությունը, որ անուս է, չի կրնար արևելահայերենը զանազանել սովետահայերենեն: Իսկ մեր աթոռակալները, որոնց մեծամաս-նությունը հայերեն չի գիտեր, չի հետաքրքրվիր լեզվական հարցերով: Սովետահայերեն կոչված «շարապիան» (կովի թրիք' . Ս.) պետք է շատոնց խեցեվճիռի ենթարկված ըլլար ... որպեսզի հետք չմնար համայնավարութենեն Հայաստանցիներու (ինքը գրում է մեծատառով) մտքին մեջ և Հայաստանի հողի վրա»: Պրն. Չարխուտյան, Միջնադարի բանաստեղծ Նաղաշ Հովնաթանը իր «ովասանություն Երևանայ քաղաքին» բանաստեղծության մեջ պատկերել է նախասովետական շրջանի Երևանը: Ահա մի քանի քառյակ այդ բանաստեղծությունից:

Սափոր և կուժ ամենըն ծակ,

Քանի ջուր կածես՝ թէ դատարկ,

Ոչ աղբիւր կա և ո՛չ վտակ,

Թուրքի յահեն դռներն փակ:

Չունի մեկ գովելու պատճառ,

Բազաստանըն փնթի, մուռտառ,

Կու ծախեն խիստ խաշար աստառ,

Թորփա, քեչա՝ աթառ-փաթառ:

Կուզեն ելնեն ամենըն քօչ,

Լի է մոծակ, մժիկ, բղօչ,

Ալիշ-վերիշն է խիստ փօչ,

Տալոյ նամարդ, առնելոյ ղոչ:

20-րդ դարի առաջին և երկրորդ տասնամյակների Երևանը շատ քիչ բանով էր տարբերվում 18-րդ դարի Նաղաշ Հովնաթանի նկարագրած Երևանից: Ես ուզում եմ հիշեցնել, պարոն Չարխուտյանին և նրա համախոհներին, որ մինչև սովետական կարգերի հաստատումը հայ մարդը երեկոյան ժամերին ոտքով չէր համարձակվում երկաթուղային կայարան հասնել ... թուրքի ահից: Ուրիշ ոչինչ:

Բայց մենք շատ հեռացանք մեր բուն թեմայից, վերադառնանք և տեսնենք, թե Զ. Մելքոնյանը էլ ինչ գոհար մտքեր է մատոցում իր ընթերցողներին: Զ. Մելքոնյանի և նրա նմանների հավկուրությունը այնտեղ է հասնում. իբր թե սփյուռքի (իմա՝ արևմտահայերի) դպրոցների հայերենի ուսուցմանը խոչընդոտում են «խորհրդային հայերենն» ու «խորհրդային ուղղագրությունը», որոնք խառնարանի մը վերածած են մեր մամուլը, ձայնասփյուռը, գրականությունը, դպրոցները, ձեռնարկումները և ավելի ևս խորացնում են սփյուռքահայն ու հայաստանցի հայն իրարմե հեռացնող խրամատը»: Ես համարձակվում եմ հիշեցնել բանաստեղծ Զ. Մելքոնյանին, որ իր հիշողությունն է «խառնարանի» վերածվել, չի հիշում իր հոդվածում իր սեփական ձեռքով գրածը, թե 50-60-ական թվականներին Մ. Նահանգներում, Ֆրանսիայում հայոց լեզուն (արևմտահայերենը) նման էր փրթփրթացող, մարմրող ճրագի: Այս կապակցությամբ ես կուզեի մի, հիմա արդեն պատմություն դարձած, փաստ էլ հիշել: Եթե իմ ընկեր Սարգիս Յափուջյանը, իմ համակուր-սեցին, որ անցյալ տարի վախճանվեց, կենդանի լիներ, նա Զ. Մելքոնյանի ականջը կքաշեր ասելով՝ ձեր ատելի Խորհըրդային Հայաստանի լուսավորության նախարարությունը ամեն տարի Սիրիայի և Լիբանանի դպրոցների համար հատուկ, հին ուղղագրությամբ դասագրքեր էր հրատարակում և առաքում այդ երկրների հայկական դպրոցների աշակերտության համար: Ասացեք, խնդրեմ, պրն. Զ. Մելքոնյան, խոչընդոտո՞ւմ էր «խորհրդային ուղղագրությունը», որին դուք և ձեր նմանները «խեղագրություն» եք անվանում: Մի անգամ էլ հիշեցնեմ, որ Հայաստան աշխարհից արտագաղթը հայ ժողովրդի մեծագույն կորուստն է, որից օգտվեցին ոչ միայն գիտատեխնիկական մասնագետներ չունեցող երկրները, այլև զարգացած երկրները, ինչպես Ամերիկան և ևրոպական երկրները, իսկ հայ արտաշխարհի համար եղավ արյուն ու ավիշ ժամանակավորապես: Վերջերս Պոլսի «Մարմարա» թերթը հայտարարեց Փարիզի երկու հայկական թերթերից մեկի՝ «Կամքի» վախճանը, դառն ու լեղի ոճով թերթի դամբանականը գրել էր Ռոբերտ Հատտեճյանը: Ասացեք, պարոնա՛յք, «անշարժության կոթող» կաղապար-գաղափարի երդվյալ պաշտպաններ, ինչպես դուք եք անվանում, «սովետական ուղղագրությո՞ւնն» է մեղավոր: Հերթը «Յառաջ» թերթին է: Չմոռանամ ավելացնելու, եթե այսօր Ֆրանսիայում մի քանի հազար հայերեն խոսող և թերթ կարդացող կա, դրանք 60-ական և հետագա տասնամյակների Հայաստանից կամ Մերձավոր արևելքից արտագաղթած հայեր են: Սրանց մեջ են նաև Հայաստանից արտագաղթած գրողներ և մտավորականներ, որոնցից մի քանիսը այժմ գրում են հին ուղղագրությամբ, կամ հոդվածներով պաշտպանում են հին, գրաբարյան ուղղագրությունը (Լ. Խաչերյան, Կ. Սիմոնյան, Ստ. Ալաջաջյան, Սամուել Անթոսյան և ուրիշներ):

Շատ կողմերով հրեա ժողովրդի հետ բախտակից ժողովուրդ էինք, բայց այսօր շատ բանով փոխվել է մեր և նրանց միջև եղած համեմատությունները: Ամբողջ աշխարհում սփռված հրեա ազգը խոսում ու գրում էր այն երկրի լեզվով, որ երկրում որ ապրում էր: Իրանում ապրող հրեաները խոսում ու գրում էին պարսկերեն, Ռուսաստանում ցարական և հետագայում սովետական կարգերում հրեական դպրոցներ չկային, Էյնշտեյնի, Հանս Բեթեի մայրենի լեզուն գերմաներենն էր: Այս ամենը փոխվեց, երբ ստեղծվեց Իսրայելի պետությունը: Իսրայելի կառավարությունը լավ էր հասկանում, որ բուն տեղացիների և ներգաղթողների իրար կապող, իրար միացնող միակ ուժը լեզուն էր, հետևաբար պետությունը հրեա ներգաղթողների համար դպրոցներ էր բացում, ժամանակ նշանակում՝ վեց ամսվա ընթացքում յուրաքանչյուր ներգաղթող պարտավոր էր խոսել և գրել հրեական լեզվով, հակառակ դեպքում, ենթարկվում էր դրամական տուժի: Այսօր Իսրայելի ողջ ժողովուրդը գրում, խոսում, և մտածում է ներկայիս համընդհանուր-ժողովրդական խոսակցական լեզվով: Ի՞նչ կստացվեր, եթե Իսրայելի կառավարությունը որպես հանդուրժողական դեմոկրատիա թույլ տար տարբեր եկրներից ներգաղթած հրեաներին շարունակեին խոսել և գրել իրենց ապրած երկրների լեզուներով:

Իսկ այսօր սփյուռքի մի շարք արևմտահայ գրագետ մարդիկ կարծում են, որ եթե հայրենիքը վերադառնա հին ուղղագրության, լոսանջելեսյան հայկական դպրոցների աշակերտների հայոց լեզվի ուղղագրության մակարդակը էլ ավելի կբարձրանա, կազատվենք «Բոլդ արծվի» մագիլներից, որի լեզուն արդեն հարյուր հազարավոր հայերի մայրենի լեզուն է:

Բայց շարունակենք, տեսնենք, թե Զ. Մելքոնյանը էլ ինչ գոհար գաղափարներ է առաջադրում: «Խորհրդահայ լեզուն ու ուղղագրութունըև, գրում է հոդվածագիրըև, մտահոգիչ հարցեր են նաև սփյուռքին (ինքը գրում է մեծատարով), որովհետև Հայաստանի ապագան որպես հայրենիք (գրում է մեծատառով) հայ ժողովրդին, կախյալ է մանավանդ հայերենե՛ն»: Այստեղ պարզապես կարելի է ասել, որ վերը բերված պրն. Մկրտիչ Հաճյանի նենգահյուս սադրանքին ավելացել է պրն. Զ. Մելքոնյանի դեմագոգիան: Մի կողմից անհասկանալի պայքար, վարկաբեկիչ արտահայտություններ ներկա Հայաստանի արևելահայերեն պաշտոնական լեզվի, ուղղագրության և այն ամեն ինչի դեմ, որ «սովետ կհոտե» (Հ. Պզտիկյան), մյուս կողմից՝ նույնքան անհասկանալի մտահոգություն հայոց լեզվի և նրա ուղղագրության նկատմամբ Հայաստանում: Կարիք չկա, պրն. Զ. Մելքոնյան. մտահոգվել, նույնիսկ լաց լինել հայոց լեզվի վիճակի համար Հայաստանում, մինչդեռ պետք է գրել սփյուռքի, (գրում եք մեծատառով բարոյահոգեբանական բավարարվածություն զգալու), հենց այս սփյուռքի անհետացող սերունդների ու նրա լեզվի մասին, մտահոգվել և նույնիսկ լաց լինել ստեղծված անելանելի վիճակի համար: Բերենք մի շարք փաստեր:

«Նոր օր» շաբաթաթերթում1 նրա գլխավոր խմբագիր Վ. Ղազարյանը «Կը սիրեմ քեզ, հա՛յ լեզու» առաջնորդողի մեջ շատ հետաքրքիր փաստեր է բերում հայոց լեզվի գործնական կիրառության մասին Միացյալ Նահանգների Արևելյան և Արևմտյան թեմերում: Մենք գրեթե ամեն օր կարդում ենք և բեմերից լսում բարձրագոչ հայտարարություններ, թե եկեղեցին է սփյուռքում հայության և նրա լեզվի պահպանիչը: Իսկ Վաչե Ղազարյանը հակառակ փաստեր է բերում: Նա գրում է. «Արևմտյան թեմի արաջնորդարանը կանոնավոր հաջորդականոււթյամբ իր բոլոր մամլո հաղորդումները և պաշտոնական թղթակցությունները կկատարե հայերեն և անգլերեն, մինչդեռ արևելյան թեմը իր հաղորդագրություններուն և պաշտոնական թղթակցություններուն գերեկշիռ մասը հանրության կներկայացնե միայն անգլերեն լեզվով...»: Հեղինակը նաև նշում է, որ ժողովների և հավաքների ժամանակ թեկուզ մեկ օտարի ներկայությունը պարտադրում է, ճնշում, որ ելույթ ունեցողները հրաժարվեն հայերենից և բարբառեն անգլերենով: Բացառիկ երևույթ է, որ նույնիսկ այս հայահոծ գաղութում հայ գիտական ընկերակցությունների կողմից կազմակերպված գիտաժողովներում մեկ զեկուցում հնչի հայերեն, ճիշտ հակառակն է տեղի ունենում, հայը պահանջում է, որ հայ զեկուցողը անգլերեն բարբառի:

Նույն թերթի, նույն թվականի ապրիլի 15-ի համարում պարզվում է, որ խմբագիր Վ. Ղազարյանը ներկա է եղել Արևելյան ափի մի գիտաժողովի, որի նպատակն է եղել «Ներկայացնել հայկական ներկայությունը Ամերիկայի Արևելյան ափի Նյու Ինգլենդ նահանգի մեջ»: Անշուշտ բոլորը ելույթ են ունեցել երկրի պաշտոնական լեզվով, անգլերենով: իտաժողովում խոսվել է նաև «ազգապահպանման կարևորության մասին»: «Ելույթես ետք,-գրում է խմբագիր Վ. Ղազարյանը,-ինծի մոտեցավ ամերիկախոս դերասանուհի մը և շիտկե շիտակ ըսավ, թե «ազգապահպանում» բառը զինք կխրտչեցնե, որովհետև կենթադրե կղզիացում, «կեթոյացում», «օտարացում»: Այստեղ հիշեցի Վիլյամ Սարոյանի «Յոթանսուն հազար ասորի» պատմվածքի հերոսի խոսքերը իր անհետացած ժողովրդի մասին» Մենք կորած ենք որպես ցեղ, ամեն ինչ վերջացած է, ինչո՞ւ պիտի ես ասորերեն կարդալ սովորեմ»: Կգա ժամանակ, երբ այս ասորու խոսքերը մեզանից մեկը կբարբառի այս երկրում, ինչպես այդ ամերիկացած «հայ» դերասանուհին: Փաստերը շա՜տ շատ են, բայց ընթերցողը թող ների իր համբերությունը չարաշահելուս համար և մի վերջին փաստ էլ վկայակոչելու նույն Վ. Ղազարյանի փաստերի գանձարանից: Դարձյալ նույն թերթում Վ. Ղազարյանը իր առաջնորդողում քննության է առել Բոստոնի Հարվերտ համալսարանի «Հայկական ուսմանց և հետազոտությունների ընկերակցության» կազմակերպած գիտաժողովի ընթացքում տեղի ունեցած ինչքան հետաքրքիր, նույնքան և առավել մտահոգիչ դեպք: Այդ գիտաժողովին հրավիրվել էր հայտնի պատմաբան Ջեմս Ռասելը, թեման՝ «Հայ հրեական կապեր»: Ջեմս Ռասելը, որ հիանալի տիրապետում է հայերենին, իր ողջույնի խոսքը սկսում է հայերենով: Ի պատասխան այս անսպասելի ու անպատեհ հանդգնության օտար գիտնականի կողմից, որ պետք էր արժանանար գնահատանքի և առաջ բերեր ազգային հպարտություն դահլիճում նստած հայ մտավորականության մեջ, տեղի է ունեցել ճիշտ հակառակը: «Սրահին մեջ անմիջապես անհանգստության նշաններ դրսևորվեցին իրենք զիրենք»: Եվ վրդովվողները ոչ թե օտարազգիներ են, այլ հայությունից հեռացած, ուծացած ամերիկահայեր: Ահա այս այլասերված ամերիկահայերի մասին է պատմում բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը իր «Խճանկար հոգու և քարտեզի գույներից» գրքում հրատարակված 1973 թ. Երևանում: Դեպքը տեղի է ունեցել Նյու Յորքում: Գրող Հակոբ Ասատուրյանը՝ մեր բանաստեղծուհու հովանավորողը, Սիլվային հրավիրում է նոր տարվա առթիվ կազմակերպված պարահանդեսին՝ հայկական շրջապատում: Թե ինչպիսի տխուր մտածումներ են տանջել բանաստեղծուհուն այդ երեկո, ես կցանկանայի, որ պր. Զ. Մելքոնյանը, տիկին Հիլդա Փանոսյանը, չարալեզու պր. Ն. Չարխուտյանը, ոչնչի չհավան Հ. Պզտիկյանը, մեծաբերան Արփի Թոթոյանը և նոր ուղղագրության շատ ու շա՜տ անհաշտ հակառակորդներ, շա՜տ կցանկանայի ծանոթանային Ս. Կապուտիկյանի գրքի այդ էջերում արտահայտված որքան ճշմարիտ, նույնքան տխուր իրականությանը: Ահա բանաս-տեղծուհու մտախոհություններից մի պատառիկ. «Մեր սեղանը ծովի մեջ ընկած փոքրիկ կղզյակի էր նման, որի ափերը չորս կողմից ծեծվում էին երգ ու նվագի դղրդագոչ ալիքներով, պարող զույգերի դոփյուններով, օդում թանձրացած անգլերենի ծանր մակընթացությամբ: Կղզյակի էր նման նաև հոգեբանական իմաստով: Հայախոս սեղան, հայագիր գրողներ՝ իրենց հին ու հարազատ աշխարհի մեջ, իրենց հոգս ու տառապանքով, իրենց մշտաբոց ցավերով ու մարմրող հույսերով, և շուրջը՝ արդեն հեռու, հեռացած իրականություն ոչ միայն լեզվով, այլ բարքերով, ըմբռնումներով, հոգևին ... Եվ անելանելին այն էր, որ մեր սեղանը ոչ կարողանում էր լրիվ անջատվել շրջապատից, ոչ լրիվ միանալ. ինչպե՞ս լիովին անջատվես, երբ բոլորն էլ քոնն են, քո արյունը ... Այստեղ, այս սրահում ամեն ինչ գլխիվայր է, անբնական: Նույն ազգից ենք ու նույնը չենք, հայրենակից ենք, սակայն ամեն մեկը իր մեջ իր հայրենիքն ունի: Հայ ենք, սակայն հայերենով իրար չենք հասկանում: Եվ առհասարակ, իրար չենք հասկանում, չենք հասկանում, չե՜նք հասկանում...»:

Այնուհետև Վ.Ղազարյանը պատմում է, որ այդ նույն սրահում տեղի է ունենում մեզ համար, բայց ոչ այդ դահլիճում նստած շուռ տված հայերի, մի ամոթալի շարունակություն: Օտար, ամերիկացի բանախոսը՝ Ջեմս Ռասելը, նույնքան «վրդովված անոնց վրդովումեն, հուզումնախառն ձայնով սաստեց», ասելով՝ «Ասիկա հայկական հաստատություն է, հայկական հավաք: Իմ իրավունքն է հայերենով ողջունել ձեզ և քանի մը նախադասություն հայերեն արտասանել»: Էլ ինչպե՜ս, ամոթանքի խոսքեր չարտասանես այս ուծացած ամերիկահայ մտավորականների հասցեին, որոնց համար հայերեն խոսել, հայերեն արտահայտվել նշանակում է «կղզիացում», «կեթոյացում»: Անտառն է վառվում, պարոնայք ու տիկիններ, այրվող անտառը չես փրկի մի ծառ փրկելով: Վ. Ղազարյանի այս առաջնորդողը մեզ տանում հասցնում է այն մտքին, որ Մ. Նահանգների արևելյան ափի հայությունը արդեն ուծացել է, հետևաբար կարիք չի զգում ոչ հայոց լեզվի և ոչ էլ նրա մեսրոպյան ուղղագրության: Ազգակործան այս վիճակից հեռու չէ ֆրանսահայությունը: Վերջերս Լոս Անջելեսի «Նոր Հայաստան» օրաթերթի խմբագրությունը հրատարակեց Պոլսից ստացված մի շատ մտահոգիչ հաղորդագրություն Ռ. Հատտեճյանի ստորա-գրությամբ: «Փարիզի «Կամք» օրաթերթը,-ասված է այդ հաղորդագության մեջ,-ալ վերջ տված է իր հրատարակության»: Ինչո՞ւ, որովհետև 3-ից 4 հարյուր հազար ֆրանսահայությունը լքեց հայալեզու թերթը, որովհետև թերթը չկարողացավ ապահովել ընթերցողների նվազագույն քանակը, որովհետև հայերեն ընթերցողների թիվը օրեց օր նվազում է, որովհետև ֆրանսերենը դարձել է հայի մայրենի լեզուն, հետևաբար, նրա ինչին է պետք հայոց լեզուն և նրա գրաբար-մեսրոպյան ուղղագրությունը, եթե բացառություն նկատենք տիկին Արփի Թոթոյանին: Հերթը «Յառաջ» թերթին է:

Հայոց լեզուն և նրա ուղղագրությունը դարձրել են համընդհանուր, բոլորին մատչելի թեմա, իրարից արտագրելով, մի երկու զգացմունքային խոսք էլ ավելացնելով, ստորագրում և ուղարկում են խմբագրություն: Իմ հաշվումներով մոտավորապես 30 թղթակից մասնակցել է նոր և հին ուղղագրության բանավեճին, որը դեռ շարունակվում է: Հատկանշական է դոկտ. պրոֆ. Լևոն Խաչերյանի 1999 թ. Լոս Անջելեսում հրատարակված լայնածավալ, ընդգրկուն աշխատությունը, որտեղ սպառիչ կերպով շարադրված է հայոց լեզվի ուղղագրության պատմությունը: Սա երկրորդ մենագրությունն է նվիրված մեր ուղղագրության հարցին Ս. Գուլբուդաղյանի «Հայոց լեզվի ուղղագրության պատ-մություն» աշխատությունից հետո (Երևան 1973): Մենք հետո, ավելի ուշ կանդրադառնանք լեզվաբան գիտնականի գրքում արծարծված որոշ հարցերին և կարտահայտենք մեր տեսակետները:

Բայց մենք վերադառնանք և հետամուտ լինենք, թե Զ. Մելքոնյանը և իր համախոհներն էլ ի՞նչ նորություններ ունեն մեզ մատուցելու հայոց լեզվի և հատկապես նրա ուղղագրության վերաբերյալ:

Զ. Մելքոնյանը գրում է.

«Արդ, առարկայական քննություն մը՝ խորհրդային գործելակերպին ու ձգտումներուն քիչ մը ծանոթ մեկու մը ցույց պիտի տա, որ որդեգրվող «Խորհրդային ուղղագրությունը», օտար բառերու անխտիր ու անհաշիվ գործածությունը Հայաստանի մեջ ալ պարտադրված էին Համայնավարներու (գրում է մեծատառով) կողմե՝ որոշ նախածրագրով մը, և այդ նախածրագրին անկասկածելի դիտա-վորություններն էին՝ 1. Հայերենը խզել իր լեզվաբանական և ազգային անցյալեն, փոխելով անոր ուղղագրությունը՝ անկարելի դարձնելու համար անոր ստուգաբանությունը և անճանաչելի՝ անոր պատմությունը»:

Ես մի քանի անգամ ասել և հիմա էլ կրկնում եմ՝ վերացական, անպատասխանատու դատողություններ անելը հեշտ է, եթե գրողը ճարտար լեզու ունի, կարող է աճպարարությամբ զբաղվել, հատկապես, երբ չարաշահում է ընթերցողների լեզվագիտական մակարդակը:

Մենք չենք կասկածում, որ Զ. Մելքոնյանը ծանոթ է հունաբան դպրոցի մատուցած մեծ ծառայությանը հինգից-յոթերորդ դարերում: Հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչներն էլ նույնպես մեղադրվում էին մեսրոպյան հայերենի աղավաղման մեջ և կատաղի պայքար տանում նրանց դեմ: Հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչ էր նաև մեր պատմահայր Մովսես Խորենացին: Ես մեջ եմ բերում հունաբան դպրոցի կերտած մի շարք բառեր, որոնք այսօր էլ մենք բոլորս, այդ թվում նաև Զ. Մելքոնյանը, կիրառում ենք և հպարտանում, որ այդ հեռավոր դարերում հայը ունեցել է վերացական գաղափարներ արտահայտելու այսպիսի բառապաշար: Ահա այդ բառերից մի խումբ՝ ապացույց, առարկություն, առձեռն, արտադրել, արտասահման, բաղադրություն, բացասել, բացարձակ, բացատրություն, գերագույն, գերազանց, գերակա-տարում, դերանուն, դերբայ, ենթակա, հակադրություն, հակամարտ, համագումար, համաժողով, համալսարան, մակերևույթ, մակբայ, նախադասություն, նախահայր, ներածական, ներածություն, ներբող, ներգործել, ներկա, շարադրել, շարահյուսություն, պարագա, պարագիծ, ստորագրություն, ստորակետ, վերածնություն, վերադարձ, տարակուսանք, տրամաբանություն, փոխադրություն, փոխանցում և այլն, և այլն:

Հին հայերենը հարուստ է եղել վերջածանցներով, իսկ նախածանցներով՝ աղքատ: Հունաբան դպրոցը ստեղծեց մոտավորապես 50 նախածանց, որոնց միջոցով այդ և հետագա դարերում և նույնիսկ մեր ժամանակներում ստեղծվել են հարյուրավոր նոր բառեր ու տերմիններ նույն կամ փոխված նշանակություններով: Այդ ամենը գումարվելով մեր լեզվի հնագույն բառապաշարին և ամենօրյա փոխառություններին, մեզ հասած խիստ թերի տվյալներով, հին հայերենի բառապաշարի թիվը հասնում է 56 հազար բառի: Այսպիսի բառաքանակը կարող է պատվաբեր լինել նույնիսկ այսօրվա որևէ զարգացած լեզվի համար:

Այլ ճակատագիր է ունեցել մեր բանավոր լեզուն: Վերջին հազարամյակում մեր ժողովուրդը մնաց բարբառախոս. արաբական, պարսկական թուրքական և այլ լեզուների անհարկի ազդեցությունները հայ բարբառները խճողեցին օտարաբանություններով, որոնք ժամանակի ընթացքում դարձան խոսակցական լեզվի կամ բարբառների ակտիվ բառապաշարի մի մասը, իսկ դրանց նույնիմաստ գրական բազմաթիվ բառեր աստիճանաբար մոռացվեցին կամ լավագույն դեպքում դարձան բարբառախոս հայի համար չեզոք, սովորովի բառեր: Ահա օտար բառերի մի խումբ. ամանաթ, բեջարել, բաղչա, բոստան, գյուլլա, դավա, զուլում, զհար, զոռ, զորբա, թոզ, ժեշտ, ժինջիլ, խուրջին յարա, ղոչախ, մայմուն, ջեբ, չփլաղ սիլլա, փեշքաշ, քեչա, քյոմուռ, քիրաջ, քյալփաթին և այլն, և այլն: Մինչև սովետական կարգերի հաստատումը հայ գրական լեզուն հիմնականում կիրառվում էր որպես գրավոր լեզու: Գական խոսքը ընդունված չէր ընտանեկան շրջանում: Նույնիսկ մտավորականները՝ ուսուցիչներ, գրողներ, բեմի աշխատողներ, ինչպես և դպրոց հաճախողներ, մատաղ սերունդը ընտանիքներում խոսում էին բարբառով: Նույնը կարելի է ասել արևմտահայ լեզվի մասին, բայց այս դեպքում ոչ թէ հայ դպրոցական երեխան խոսում էր բարբառով, այլ թուրքերեն: Ինչպես հայտնի է, 1910 թ. ամբողջ ընթացքում շարունակվում էր բանավեճը . Մենևիշյանի և Ստ. Մալխասյանի միջև վեվագրության և հյունագրության արթիվ: Այդ ընթացքում բանավեճին մասնակցում և իրենց կարծիքներն էին հայտնում հայաբնակ տարբեր քաղաքներից գրագետ մարդիկ, ուսուցիչներ: Այսպես՝ Եդեսիայի հայկական դպրոցի ուսուցիչ Արտ. Ստամբոլցյանը բողոքում է, որ ուղղագրությունը քաոսային վիճակում է: Եթե կարիք կա ուղղագրությունը փոխել, այդ դեպքում պիտի վևն պահել, որովհետև ւևի հետ շատ դժվարություններ են կապված: Պատմում է, որ ո և ւ տառերն անցնելուց հետո աշակերտները ու-ն ով են կարդում, մութ-ը՝ մովթ, իւղ-ը՝ իվղ, առիւծ-ը՝ առիվծ: Մանավանդ որ այդ դպրոցի երեխա-ները դպրոցից դուրս հայերեն չեն խոսում, հայերենը նրանց համար օտար լեզու է: Օտար շրջապատի հայ դպրոցների համար լավագույնը որքան հնչյուն, այնքան տառ սկզբունքն է»,ևավարտում է իր հոդվածը Եդեսիայի հայոց լեզվի ուսուցիչ Արտ. Ստամբոլցյանը: Կարծեմ մեկնաբանության կարիք չկա: Եթե Արևելահայաստանում, Վրաստանում, «Ադրբեջա-նում» հայ երեխան նախասովետական շրջանում դպրոցից դուրս, ընտանիքում բարբառախոս էր, ապա Կիլիկիայում, Անատոլիայում մինչև Պոլիս ու Զմյուռնիա՝ թրքախոս1: Չզարմանանք, նույն վիճակն է այսօր Լոս Աջելեսի՝ թեքու-մով հայկական դպրոցներում:

Վերը ասվեց, որ բարի կայսրություն չի եղել և այսօր էլ չկա, կա կայսրության չարիքի չափը: Թուրքիայում պատահել է, հայ մարդու լեզուն կտրել են հայերեն խոսելու համար, սա թուրք կայսրությունն է, իսկ ռուսական կայսրությունը լեզու չէր կտրում, դպրոցներն էր փակում, որ խորքում նույն դաժանությունն էր: Այս կապակցությամբ Ավ. Իսահակյանը մի հետաքրքիր դեպք է պատմում: 1901 թ. նա այցելում է Մխիթարյանների ս. Ղազար կղզին, նպատակը՝ հանդիպել հայր Ղևոնդ Ալիշանին: Զրույցի ժամանակ, որ շատ երկար է տևում, Ղևոնդ Ալիշանը ռուսական կայսրության հակահայ քաղաքականության և հատկապես հայ մշակույթի մասին հետեևյալն է պատմում: Ես ամբողջությամբ մեջ եմ բերում այդ հատվածը՝ աննշան կրճատումներով.

«Մի երկու տարի առաջ,-պատմում է Ղ. Ալիշանը,-վանք է այցելում ռուսական եկեղեցու սինոդի մեծը իր քարտուղարի հետ: Գրեթե բոլոր միաբանները նրա պատվի համար ոտի վրա են և քայլում են նրա հետ: Նա տեսնում է գեղեցիկ տաճարը, ճոխ գրադարան-մատենադարանը, տպարանը, թանգարանը ... Երբ նստում են հյուրանոցում մի բաժակ սուրճ խմելու, այդ ռուս մեծ պաշտոնյան, շնորհակալություն հայտնելով միաբաններին ասում է.- «Ես հիացած եմ ձեր աշխատանքի, համբերության և սիրո նկատմամբ՝ հանդեպ ձեր ազգի, բայց ցավում եմ, որ դրանք իզուր ջանքեր են, անօգուտ, աննպատակ: Որո՞ւ համար են այդ անձնազոհումները. մի փոքր ժողովրդի համար՝ ցրված երկրի երեսին և մատնված կորուստի: Թուրքիայում կոտորում են հայերիդ շարունակ, Ռուսիայում էլ հայերը ոչ ռուս ժողովուրդների հետ դատապարտված են շուտ կամ ուշ ձուլվելու»: Իհարկե, միաբաններից մեկը պատասխանում է ցարիզմի այդ անբարտավան, մեծապետական պաշտոնյային, ասելով՝ «Հայ ժողովուրդը շա՜տ ավելի ահեղ ժամանակներ ու բռնություններ է տեսել, նվազել է թվով, բայց մնացել է ոգով կայուն ու անվթար: Մեր հույսը աստծո վրա է, մեր ժողովրդի տոկունության և պատմության անիմանալի ընթացքի վրա»:

Սովետական կարգերի օրոք Մոսկվան բոլոր, այսպես կոչված, հանրապետություններին շնորհել էր մշակութային սահմանափակ ազատություն, խնդիրը մնում էր տվյալ հանրապետության ղեկավարության հմտությանը, համարձակությանը: Հայաստանի ղեկավարությունը միշտ զգուշավորություն է ցուցաբերել: Բայց եթե անաչառ դատելու լինենք, նույնիսկ մեզ տրված մշակութային սահմանափակ հնավորությունների պայմաններում իսկ, հայ ժողովուրդը աներևակայելի թռիչք կատարեց գիտության և մշակույթի բոլոր բնագավառներոմ: Այսօր մենք կանգ կառնենք միմիայն հայոց լեզվի և նրա զարգացման սովետական ժամանակաշրջանի վրա, ժխտելու համար պր. Զ. Մելքոնյանի, . Քյոսեյանի, Հ. Պզտիկյանի, Ն. Չարխուտյանի, տիկիններ Հ. ալֆայան-Փանոսյանի, Արփի Թոթոյանի և շատ ու շատ հոդվածագիրների այն սխալ ու անհիմն պնդումները, թե քանի որ չկա գրաբարյան ուղղագրություն, ապա չի կարող լինել հայացի զարգացում, իսկ ոմն Հովհաննես Ահմարանյան պնդում է, թե Հայաստանում ոչ մի լավ բան չի տեսնում: Սկսենք հայոց լեզվի բառապաշարից:

1. Նախ պետք է ասել, որ հայոց լեզուն զարգացել է իր բառաստեղծման ներքին միջոցների կիրառությամբ: Բոլորին է հայտնի, որ բառարմատների բաղադրմամբ նոր բառեր կազմելը շատ է հարազատ հայերենին, հաճախ մենք Հայաստանում չէինք էլ զգում, թե այս կամ այն նոր հորինված բառը առաջի՞ն անգամ էինք լսում կամ կարդում: Հայաստանում այնպիսի նորակերտ բառեր, ինչպիսիք են՝ առանձնատուն, չմշկասահք, հարցազրույց, եզրային դատավոր, վերելակ, մակնիշ, մեկնարկ, հեռատիպ, բոցամուղ, տիեզերագնաց, վազքուղի, գազօջախ աշխատուժ, տնամերձ, արտադրաուժ ավտոկռունկ, ինքնաթափ բեռնաթափ, գազատար, գազաշինարար, հաստոցաշինություն, ինքնաթիռ, մետաղահատ, կռունկավար, էլեկտրասղոց, նրբագեղմ, շարքացան և այլն, ևայլն, հայերենում մշտապես գործածական բառեր էին և այսօր էլ գործածական են:

2. Հայերենը ազատորեն նոր բառեր է կազմում բառերին և արմատներին կցելով ածանցներ: Հայերենը հարուստ է բառակազմական այդպիսի ածանցներով, ունի մոտավորապես 200 ածանց: Ահա մի քանի այդպիսի բառեր՝ ներգաղթ, համակողմ, համակառույց ներաշխարհ, ներարկել, դահուկորդ և այլն, շարքը երկար է:

Edited January 29, 2007 by hravart

[hravart]

3. Արեևելահայ գրական լեզուն, ի տարբերություն արևմտահայերենի, զգուշորեն ընդունում և տեղին գործածում է բարբառային բառեր, ինչպիսիք են՝ գոգնոց, դիմհար, դողերոցք, թերխաշ, խաշամ, խաչմերուկ, բարակացավ, ջրբաժան, դառնաժամ և այլն:

4. րաբարի բառապաշարը աշխարհաբարի զարգացման հիմնական աղբյուրն է, սակայն սովետական օրոք ներմուծվեցին բազմաթիվ գրաբարյան բառեր, որոնք մոռացված էին և մտել են մեր լեզվի մեջ հետագայում և իրենց ստուգաբանությամբ կամ ձևաբանությամբ կապված են գրաբարի բառակազմական օրենքների հետ և հենց արտաքին ձևով էլ ապացուցում են գրաբարյան լինելը: Ահա մի քանի այդպիսի բառեր՝ մեռյալ, հիշյալ, հայոց, վրաց, պարսից և այլն: ործածության մեջ դրվեցին մի շարք գրաբարյան մոռացված բառեր, այսպես՝ հաստոց, հեծան, պարետ, վթար, խոտան, արգանակ, օշարակ և այլն: 60-70-կան թվականներին բավական աշխուժացան մի շարք նախածանցների գործածությունը, օրինակ՝ մակ, գեր, թեր, ներ, արկ: Այս ածանցներով կազմվեցին և գործածության մեջ դրվեցին գերհզոր, գերշահույթ, գերռումբ, գերաճում, ներգրավել, ներթափանցել, ներդնել, ներծծել, թերակատարել, թերասնվել, գործարկել, թվարկել, ջրարկում, դիտարկում, խաղարկում և այլն:

5. Փոխառությունները եղել են ինչպես անցյալում, այնպես էլ այսօր հայոց լեզվի բառապաշարի հարստացման միջոցներից մեկը: Սա բնորոշ է ժամանակակից ամեն մի զարգացած երկրի լեզվի համար: Չկա աշխարհում լեզու, որ չհարստացնի իր բառապաշարը հարևան երկրի լեզվից, էլ չխոսենք, երբ մի երկիր նվաճվել է կայսերապաշտ մի պետության կողմից, այս դեպքում նվաճված երկրի լեզուն առատորեն փոխառություններ է կատարում նվաճող երկրի լեզվից: Հայերենը դարեր շարունակ հարստացել է փոխա-ռությունների հաշվին և շարունակում է հարստանալ: Այժմ դժվար է նույնիսկ հավատալ, որ հայերենի այնպիսի բառեր ինչպիսիք են՝ ոչխար, մկրատ, եկեղեցի, քնար, շավիղ, պողպատ, սուր, կապույտ, կարմիր, շաքար, ճակատ, բժիշկ, տղա, քուրմ, քարոզ, ծոմ, շղթա փոխառյալ բառեր են մեր հարևան ժողովուրդներից:

Դժբախտաբար սովետական իշխանության առաջին տարիներին մեր լեզվի դռները լայնորեն բացվեցին ամեն տեսակ օտարազգի բառերի առաջ, որ արդարացի վրդովմունք էր առաջացնում մեր մտավորականության շրջանում, և 50-ական թվականներից սկսեց պայքար անհարկի փոխա-ռությունների դեմ: Այս կապակցությամբ Հանրապետության նախարարների խորհրդին առընթեր տերմինաբանական կոմիտեն որոշեց օտար լեզուներից և ռուսերենից պիտի «փոխ առնել այնպիսի տերմիններ ու բառեր, որոնց համարժեքը չկա և հայերենի բառակազմական միջոցներով հաջող կազմել հնարավոր չէ»:

Այս որոշումը վճռական նշանակություն ունեցավ ոչ միայն տերմինաբանական կոմիտեի աշխատանքների վրա, այլ մեծ խանդավառությամբ ընդունվեց մտավորականության կողմից: Այս տարիներին բազմաթիվ անհարկի օտարամուտ փոխառություններ հայացվեցին, օրինակ՝ բիոլոգիան՝ կենասաբանություն, ֆիլոլոգիան՝ բանասիրություն, ագրոնոմիան՝ գյուղատնտեսություն, ռեվոլյուցիան՝ հեղափոխություն, պարտիան՝ կուսակցություն, գեոլոգիան՝ երկրաբանություն, ռեցենզիան՝ գրախոսություն, ինտելի-գենցիան՝ մտավորականություն, ռոմանը՝ վեպ, մալարիան՝ ճահճատենդ, սկրելոզը՝ կարծրախտ, գրիժան՝ աղեթափություն, թերմոմեթրը՝ ջերմաչափ և նման հարյուրավոր բառեր հայացվեցին ոչ միշտ դյուրությամբ: Հետգայում այս քաղաքականությունն ավելի լայն կիրառություն ունեցավ և գաստրոլը դարձավ հյուրախաղ, պերիոտիզացիան՝ պարբերացում, էքսպոնատը՝ ցուցանմուշ, ցեխը՝ արտադրամաս, ֆորումը՝ աշխարհաժողով, կոնֆերենսը՝ գիտաժողով, ապոգեյը՝ հեռակետ, պերիգեյը՝ մերձակետ, ինտերվյուն՝ հարցազրույց, շտանգա՝ ծանրամարտ, ռեկորդ՝ մրցանիշ, սպորտսմեն՝ մարզիկ, ֆեստիվալ՝ փառատոն, դիրիժյոր՝ համերգավար, բալետմեյստեր՝ պարուսույց և այլն, և այլն: Այսպիսով սկսած 60ական թվականներից մայրենի ձևերի գործածությունը քայլ առ քայլ դուրս էր մղում օտար համարժեքների կիրառությունը մեր լեզվից:

Ազգային լեզվի նկատմամբ այս քաղաքականությունը միայն զուտ հայկական երևույթ չէր: Դա համընդհանուր բնույթ էր կրում, որ հետագայում, հատկապես 70-ական թվականների երկրորդ կեսին ստացավ ազգային ազատագրական պայքարի բնույթ: Մոսկվան փորձեց հակազդել բոլոր տեսակի հակասովետական, բայց խորքում հակակայսերապաշտական դրսևորումները, բայց ուշ էր արդեն:

Ահա այսպիսի պայքար էր տարվում Հայաստանում մեր մի շարք հայրենասեր լեզվաբան գիտնականների կողմից՝ կասեցնելու անհարկի փոխառությունները մեր լեզվի մեջ:

ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ ԹԵ՞ ՄԱՇՏՈՑՅԱՆ ԵՎ ...

իտատեխնիկական տերմինների բնորոշ առանձնահատկություններից մեկն էլ միօրինակությունն է: Այս կամ այն գիտաճյուղի մասնագետը գրության ժամանակ ձգտում է կիրառության մեջ դնել ընդհանուր ճանաչման արժանացած տերմինը, օրինակ՝ հնչույթ, գրույթ, գրաբանություն, ուղղագրություն, ուղղախոսություն, որոնք հատուկ են հայոց լեզվի և կամ ընդհանուր լեզվաբանության գիտաճյուղին: Վերջին տասնամյակում, երբ կրկին բորբոքվեց հին ու նոր ուղղագրության հարցը, հայոց լեզվի մասնագետները և սրանց կողքին նաև ոչ մասնագետներ՝ բանաստեղծներ, ուսուցիչներ և թերթի թղթակիցներ այսօր էլ մասնակցում են այդ բանավեճին: Եթե 19-րդ դարի վերջերին հաճախ կարելի էր լսել՝ «Որքան գրող, այնքան ուղղագրություն» դարձվածքը, ապա այսօր նույնը կարելի է ասել սփյուռքի և հատկապես մեր քաղաքի՝ Լոս Անջելեսի մասին: Բայց այդ մասին քիչ հետո:

Այսօր հայոց լեզվի ուղղագրության բանավեճին չորս տասնյակից ավելի մասնակիցներից յուրաքանչյուրը իր քմահաճույքի համաձայն կիրառության մեջ է դնում իր նախընտրած տերմինը, պարզապես տարբերվելու համար մյուսներից: Ռաֆայել Իշխանյանը դեռևս անցյալ դարի ութսունական թվականներին երբ առաջին անգամ գրեց իր «Մեր ուղղագրական հիմնահարցը» հոդվածը, այդ հոդվա-ծում նա օգտագործում է բացառապես դասական ուղղագրություն տերմինը: Այսօր սփյուռքում գործածության մեջ դրվել են հետևյալ տերմինները՝ Մեսրոպյան, Մաշտոցյան, ավանդական, ոսկեդարյան: Պրոֆ. Լևոն Խաչերյանը բացառապես գործածում է Մաշտոցյան ուղղագրություն տերմինը և իր գրքի վերնագրի և ամբողջ աշխատության մեջ այդ տերմինն է օգտագործել, կա նաև ավանդական տերմինի բացառիկ կիրառություն: Լևոն Միրիջանյանը ընտրել է Մաշտոցի առաջին անունը և գրում է Մեսրոպյան ուղղագրություն. կա նաև Ոսկեդարյան ուղղագրություն տերմինը:

Չենք սխալվել, անցյալում ասել ենք և այսօր էլ կրկնում ենք, որ հայոց լեզվի ուղղագրությունը սփյուռքում միշտ էլ տարուբերվել է քաոսային վիճակում և այսօր էլ շարունակում է մնալ նույնը: Այդպիսին է նաև, ինչպես նկատելի է, տերմինների կիրառության հարցը: 1904 թ. Լոզանի Արևելյան կամ գիշերօթիկ դպրոցը իր տեսուչ Մ. Նալբանդյանի խմբագրությամբ լույս էր ընծայում «իտություն» պատկերազարդ ամսաթերթը ... Այս և այլ հանդեսներում լույս տեսած ինքնուրույն և թարգմանական հոդվածների շարադրման ընթացքում «հաճախ պատահում էր, որ միևնույն երևույթին կամ առարկային տրվում էր բազմաթիվ անուններ, շփոթություն առաջացնելով ընթերցողի մեջ»: Այս կապակցությամբ Մ. Նալբանդյանը բերում է մի շարք գիտական անվանումների բազմազանություններ որոնք խախտում են տերմինի միօրինականության պահանջը, օրինակ՝ բլադին-լուսնոսկի-ճերմակ ոսկի, ալյումին-բնարզն-բնապաղլեղ: Մխիթարյաններից Հակոբոս Տաշյանը իր «Բառախօսական դիտողութիւններ հայերէն գիտական լեզուի մասին» (1926) ուսումնասիրության մեջ նկատում է, որ հայերեն գիտական տերմինների թերի կողմերից մեկն էլ «ավելորդ հոմաններն» են, որոնք պատճառ են դառնում «մթարության, խառնակչության ու անճշտության» (էջ 68): Այսպես Հ. Տաշյանը ընդունում է trachyte օտար տերմինի համար Քաջունու, Նորայրի և . Մենևիշյանի կազմած խտաքար ձևը, մերժում Լուսինյանի կարծրաքար ձևը, ելնելով գիտական միօրինակության պահանջից:

Եզրակացությունը հետևյալն է. սփյուռքում չի եղել, չկա և ապագայում էլ հավանաբար չի լինի ոչ հայոց լեզվի միասնական և միակերպ ուղղագրության, ոչ տերմինների միօրինակության և ոչ էլ տերմինների տառադարձության միասնական մոտեցում: Ահա մի առիթ, որ պիտի ապացուցի, թե մենք իսկապես ձգտում ենք լեզվական միասնության: Ես առաջարկում եմ հրաժարվել ընթերցողի կրոնա-հայրե-նասիրական զգացմունքները շահարկելուց և համընդհանուր կիրառության մեջ դնել միայն գրաբարյան ուղղագրություն տերմինը: Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց այբուբենը ըստ հինգերորդ դարի հայ ժողովրդին հատուկ ընդհանրական հնչյունական համակարգի՝ իսկ ուղղագրությունը բնականաբար դարձավ գրաբար լեզվի նյութականացած տարազը: Նշանակում է՝ հինգերորդ և դրան հաջորդած դարերի և մինչև 19-րդ դարի կեսի համար պետք է գործածել բացառապես գրաբարյան ուղղագրւթյուն տերմինը: Եթե մենք գործածում ենք աշխարհաբար ուղղագրություն տերմինը, ապա ինչո՞ւ չգործածել գրաբարի ուղղագրություն տերմինը, հրաժարվելով մնացած բոլոր տերմիններից: Սա է ճշմարտությունը, սա է ճիշտ ճանապարհը: Արդ, այս հակաուղղագրական վիճակը վերացնելու համար եթե առաջարկես ստեղծել մի մարմին մեր լեզվի այս և նման հարցերը քննելու և արդյունքը թերթերում հրատարակելու ի գործադրություն, կամ կարհամարհեն, կամ աշխատանքը կհամարեն անօգուտ և անարդյունք: Նրանք ունեն մեկ պահանջ՝ վերադառնալ հին գրաբարյան ուղղագրության և սրա համար ինչեր ասես, որ չեն հնարի:

ՀԱՐԵ՛ՆՔ ՀԻՆԸ ՍԻՐԵ՛ՆՔ ՆՈՐԸ

Տիեզերքում միլիարդավոր աստղեր պտտվում են իրենց կենտրոնի շուրջը, սա է տիեզերական օրենքը, այսպես պետք է լինի հատկապես մեզ համար: Մենք պետք է պտտվենք մեր երկրի շուրջը, հարգենք նրա օրենքները, գրենք այնպես, ինչպես մեր երկիրն է գրում և ոչ թե պահանջենք, ինչպես սնոտիապաշտ Լ. Միրիջանյանն է գրում՝ թե գրենք այնպես, ինչպես Մաշտոցն է գրել: Այս կապակցությամբ ես կուզենայի մի կարճ պատմություն բերել անգլիացի լեզվաբան Մ. Ֆոլիկի կյանքից: Այս լեզվաբանը տիապետել է ռուսերենին, բայց պատերազմից հետո երկար տարիներ չի գործածել, զգացել է, որ աստիճանաբար մոռանում է այդ գանձը՝ բանավոր ռուսերենը: Այդ նպատակով դիմել է Սովետական Միության դեսպանատուն, բայց մերժում է ստացել: Դիմել է թերթի օգնության՝ հայտարարության միջոցով: Կարճ ժամանակ հետո, պատմում է Մ. Ֆոլիկը, ստացել է 60-ի մոտ դիմումներ, և ո՜վ զարմանք, բոլորն էլ գրված նոր ուղղագրությամբ: Սովետական Միությունից հեռացած ռուս էմիգրանտները հարգել էին իրենց, թեև լքած, երկրի օրենքները: Իսկ այսօր միրիջանյանականներ, այդ թվում նաև Կ. Սիմոնյանը, ոչ միայն ձգտում են վերականգնել հինը, գրաբարյան ուղղագրությունը, այլ ժխտում են, ատելություն են սերմանում այն ամենի նկատմամբ, ինչ որ ժառանգություն ենք ստացել նախկին սովետական Հայաստանից:

Բայց ո՞վ է Լևոն Միրիջանյանը:

1992 թ. Լոս Անջելեսում հրատարակվող «Փարոս» երկշաբաթաթերթի հունիսի 1-ի և 15-ի համարներում լույս տեսավ այս ուշացած մարգարեի հոդվածը՝ «Հիսուսը և հայ իրականությունը» վերնագրով: Հենց սկզբից ասենք, որ հայ ժողովուրդը Աբգար անունով թագավոր չի ունեցել: Աբգարոս տիտղոս տալիս էին Օսրոյենի պետության բոլոր գահակալներին: Մ. Խորենացին իր «Հայոց պատմության» մեջ մեջ է բերոմ բազմաթիվ ավանդություններ, որոնք պատմական փաստերով չեն հաստատված: Այդ ավանդություններից մեկն էլ «հայոց Աբգար թագավորի» նամակն է Հիսուսին: Նախ շեշտենք, որ Հիսուսը գրել կարդալ չի իմացել, որովհետև այդ դարերում կրթություն էին ստանում միայն բարձր դասակարգի երեխաները, Հիսուսը ախոռում էր ծնվել, հետևաբար հրեական ժողովրդի երրորդ դասին էր պատկանում: Հիսուսի խոսակցական լեզուն եղել է արամերենը, մի լեզու, որ այդ դարերում միջազգային հաղորդակցման լեզուներից մեկն էր: Քսաներորդ դարի հայ բանաստեղծը ազատագրված հին օրերի խոսքի և մտքի բռնակալներից, ընկնում է կրոնական հրաշագործությունների զառանցանքների մեջ: Բավական չէ, որ ինքը հավատում է իր վերարտադրած առասպելներին, ձգտում է միամիտ ընթերցողին նույնպես հավատացնել, որ հայ ժողովուրդը ոչ միայն Աբգար անունով թագավոր է ունեցել, այլև այդ թագավորը հիվանդացել է անբուժելի հիվանդություններով և թե ոչ ոք չի կարող բուժել բացի «աստծո որդի Հիսուսից», որի հրաշագործությունների մասին Աբգար թագավորը շատ էր լսել: Սա դեռ քիչ է: Մեր ժամանակի բանաստեղծ-մարգարեն մեզ պատմում է, որ «Հայոց Աբգար թագավորը» մի նամակով խնդրում է Հիսուսին, որ գա Եդեսիա և իրեն բուժի անբուժելի հիվանդությունից: Հիսուսը, ինչպես ասացինք, անգրագետ էր, գրել կարդալ չգիտեր, նամակի պատասխանը գրում է իբր Թովմաս առաքյալը և բերում հանձնում է Աստծու որդուն: Հիսուսի պատասխանի մեջ գրված է. «... Ես այստեղ պիտի կատարեմ այն բոլորը որի համար ուղարկված եմ: Երբ այս բոլորը կկատարեմ, կհամբառնամ իմ տիրոջ մոտ, քեզ մոտ կուղարկեմ իմ աշակերտներից մեկին, որ քո ցավերը բժշկի և կյանք շնորհի քեզ և քեզ հետ եղողներին»: Այնուհետև 20-րդ դարի նորաբույս քարոզիչ-բանաստեղծը մարգարեանալով, ընթերցողին ձգտում է հավատացնել, որ Հիսուսը համբարձվելուց հետո չի մոռանում «հայոց Աբգար թագավորին»: Նա Եդեսիա է ուղարկում Թադեոս առաք-յալին, որպեսզի Աբգարին բժշկի և զբաղվի Ավետարանի քարոզչությամբ, ժողովրդին հասցնի «Տիրոջ խոսքը»: Ավելին. այս նորաթուխ բանաստեղծ-մարգարեն իր ընթեր-ցողներին մատուցում է առաջին դարի մի հրաշագործություն ևս: Հիսուսը, որ արդեն իր հոր մոտ էր, այնտեղից ուղարկում է մի սրբիչ՝ վրան իր պատկերը: Աբգար թագավորը բուժվում է սրբիչի վրա դաջված սրբապատկերով, և այսպես առասպելը շարունակվում է: Ահա 20-րդ դարի վերջին տասնամյակում ժամանակավրեպ այս քարոզիչը նույն հրաշագործությամբ փորձում է հավատացնել, որ մեր ուղղագրու-թյունը մեզ տվել է իր հնարած առասպելական աստվածը, հետևաբար սրբությամբ պետք է պահել պահպանել անարատ, անփոփոխ և անփոխարինելի: Այսպես էին մտածում 19-րդ դարի մխիթարյան հայրեր . Այվազյանն ու Ա. Բագրատունին, 20-րդ դարի . Մենևիշյանը և նրանց այսօրվա ժառանգորդ, սնոտիապաշտ բանաստեղծ Լևոն Միրիջանյանը: Վերջինս սովորել և ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի հայոց լեզվի և գրականության բաժինը, ուստի, անկասկած, ծանոթ պետք է լինի հայ մեծագույն հեղափոխական գործիչ, բանաստեղծ ու հրապարակախոս Միքայել Նալբանդյանի «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» մեծարժեք աշխատության հետ, իսկ եթե ոչ, ես խորհուրդ կտայի կարդալ, որպեսզի վերանայի իր ժամանակավրեպ, առասպելաբանությամբ հագեցած հայացքները: Այդ աշխատության մեջ Մ. Նալբանդյանը գրում է. «Կյանքը է անդադար շարժողություն, նյութերի անդադար փոխանակություն և անձնապահություն1»: Իսկ մերօրյա աստղա-ֆիզիկ փիլիսոփա Գրիգոր Գուրզադյանը տիեզերքի առաջացումն ու զարգացումը պատկերավոր կերպով այսպես է բացատրում՝ պատասխանելով Վիլիամ Սարոյանի այն հարցին, թե «Եթե մարդը հանկարծ վերանա, տիեզերքեն բան մը կպակասի՞»,-Այո, կպակասի,-պատասխանում է աստղա-ֆիզիկ փիլիսոփան: «Մարդը նույնպես տիեզերական մարմին է, ուստի նրա վերանալով կամ չլինելով՝ ինչ որ բան տիեզերքից կպակասի: ոնե սկզբունքորեն2»: Սա է տիեզերական զարգացման հավերժական մշտափոփոխ անխախտ օրենքը, որ տարածվում է մարդու և նրա կողմից ստեղծված համաշխարհային ողջ մշակույթի զարգացման ընթացքի վրա, այդ թվում մարդու լեզվի, գիր ու գրության և նրա նյութական արտահայտությունը հանդիսացող ուղղագրության վրա: Նշանակում է՝ «անշարժության կոթողի» հին ու նոր երկրպագուները «Համախոսական» պիտի գրեն ոչ թե «Նոր ուղղագրության», այլ հին, այնպես, ինչպես «դամբանական» գրվեց գրաբարի մասին 19-րդ դարի կեսին ի հեճուկս բոլոր գրաբարապաշտների:

Բայց, ինչպես ասում է մեր ժողովուրդը, խեղդվողը ձեռքը մեկնում է անգամ դեպի փրփուրը՝ փրկություն փնտրելով նրա մեջ, ամեն կերպ փորձում է ընթերցողի հայրենասիրական նուրբ լարերի վրա խաղալ, արթնացնել նրա մեջ համակրություն դեպի հինը՝ որը, պետք է ասել, գտնվում է նույն վիճակում, ինչ որ գրաբարը 19-րդ դարի առաջին և երկրորդ կեսերին: Սնոտիապաշտ բանաստեղծը ճարպկորեն դիմում է նաև բառախաղերի՝ օգտագործելով համակրանք առաջացնող զանազան բառային կապակցություններ՝ օրինակ՝ «խնկահոտ ձեռքեր», «աստվածահաճո ուղղագրություն»: Այսպիսի բորբոսնած մտքերով սնվող մտավորականը կարո՞ղ է հասկանալ, որ մի ազգի գոյության առաջին և անժխտելի պայմանն ու երաշխիքը, նրան ուժ ու հարատևություն պարգևողը երկրի տնտեսությունն է, մի բան, որ մեր այսօրվա սփյուռքահայ հին ուղղագրապաշտ մտավորականների մի մասը չի ուզում հասկանալ, իսկ Լ. Միրիջանյանը և նրա դամ պահողները ելնելով իրենց մութ ու կասկածելի շահերից՝ բորբոքված բացականչում են՝ «Առանց մշակույթի, առանց գրականության ազգը չի կարող գոյատևել» և սա ասվում է այն դեպքում, երբ երկրի անբարենպաստ տնտեսականի պատճառով հայ երիտասարդ մարդը թողնում է իր հազարամյա բնօրրանը և չվում դեպի օտար երկիր, դեպի դանդաղ մահ: Սովետական ժամանակաշրջանում երկրի բնակչության քանակը հասավ երեք ու կես միլիոնի, որովհետև կար, գոյություն ուներ առավել կամ նվազ չափով ապահով տնտեսություն: «Եթե ազգության ներքին և էական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը,- գրում է Մ. Նալբանդյանը նույն աշխատության մեջ,- անհիմն է այդ ազգությունը1»: Մի պահ ենթադրենք, որ մեր պետությունը ճակատագրական սխալ թույլ տվեց և որոշեց վերականգնել հին ուղղագրությունը, կկասեցվի՞ այժմ մեզ համար առաջնային վտանգը՝ արտագաղթը: Անհեթեթություն կլինի դրական կարծիքը: Արդ, դուք, պարոնայք, եթե շարունակեք ձեր անիմաստ ու ազգավնաս պայքարը, դա նշանակում է պարզապես դաշույն խրել մեր երկրի թիկունքին, այն էլ տնտեսական և քաղաքական այս ճգնաժամային պայմաններում, երբ ամեն օր մեր անամոթ հարևանը պատերազմով է սպառնում մեզ: Այդ անպատվաբեր պայքարի դրոշը Հայաստանում վստահված է սնոտիապաշտ բանաստեղծ Լ. Միրիջանյանին և նրա մանկլավիկներին:

Լ. Միրիջանյանը մի տասնամյակ առաջ հրավիրվում է Լոս Անջելես, հանդիպումներ ունենում որոշակի սփյուռքահայ մտավորականների հետ և որոշակի հանձնարարականներով վերադառնում Երևան իր ստանձնած առաքելությունը ի կատար ածելու: Այնուհետեև նա կանոնավոր նամակագրական կապ է հաստատում սփյուռքի մի շարք գրողների, ուսուցիչների հետ: Լ. Միրիջանյանի և նրա համա-կիրների պայքարի առաջին փուլը, մինչև 1996 թ. ավարտվում է անարդյունք: Սկսում է պայքարի երկրորդ փուլը՝ 1997-ից մինչև Հայաստան-սփյուռք համահայկական համաժողովը, մինչև 1999 թ. սեպտեմբեր ամիսը: Երեք տարիների ժամանակամիջոցում սփյուռքում հին ուղղագրության վերականգման կապակցությամբ հրատարակվեցին մի շարք թեր ու դեմ հոդվածներ. այդ թվում վերը հիշատակված Զ.Մելքոնյանի «Ո՞ւր կերթաս, Հա՜յ Ժողովուրդ» ընդարձակ հոդվածը: Հայաստան-սփյուռք համահայկական խորհրդաժողովի աշխատանքային առանձին բաժիններում, այդ թվում նաև գիտության, մշակույթի բաժնում եղան սուր ու կրքոտ ելույթներ: Ելույթ ունեցողներից ոմանք պարզապես պահանջում էին «անհապաղ, առանց պայմանի վերադառնալ մեսրոպյան ուղղագրություն»: Սակայն այս անգամ էլ, հակառակ բորբոքված կրքերի՝ հարցը ավարտվեց անարդյունք: Այդ թվականից ի վեր հին ուղղագրության վերականգման օգտին սփյուռքում գրվել և հրատարակվել են և այսօր էլ շարունակվում են գրվել ու հրատարակվել նույն բովանդակությամբ, նույն ոճով ու բառապաշարով բազում հոդվածներ: Սփյուռքահայ մամուլում իր հատուկ տեղն ու պատիվն ունի Լևոն Միրիջանյանը: Նա սկսած 2000 թ. ինկուբատորի ճտերի նման լոսանջելեսահայ պարբերականները, հատկապես «Նոր Հայաստան» օրաթերթը, հեղեղում է նույն վերնագրով, նույն թեմայով արդեն տաղտկալի դարձած հոդվածներով: Նա նման է այն ձախողակ սազանդարի, որ մատը դնում է մի լարի վրա ու անընդհատ տնգտնգացնում:

Լ. Միրիջանյանը 2002 թ. գրել ու հրատարակել է բազմաթիվ հոդվածներ «Ազգայինը՝ Մեսրոպյան ուղղագրությունն է» վերնագրի տակ: Դրանցից մեկը, որ համեմատաբար ավելի ընդարձակ է, լույս է տեսել Երևանի «Ավանգարդ» շաբաթաթերթում օգոստոսի 10-14-րդ համարում:

Բարկությունը ժամանակավոր, կարճ և անցողիկ երևույթ է, ատելությունը՝ տևական, անանցողական: Բարկությունը ծնվում, բորբոքվում է մարդու մեջ և նույն պահին էլ հանգչում: Ատելությունը ծնված օրից կարող է թաքնված մնալ մարդու ողջ կյանքում: Կույր ատելություն ծվարող մարդը միտումնավոր զոհում է իր բոլոր սուրբ զգացումները համակերպվելով տիրող կարգերի հետ ի շահ իր նպատակների: Այսպիսի մարդկանց երբեք պետք չէ հավատալ: Նրանք դեմագոկներ են փարիսեցինեեր, որոնք այսօր բարձրագոչ պաշտպանում են, գովերգում, վաղը նախատինքի հեղեղ թափում իրենց երեկվա տերերի հասցեին: Լ. Միրի-ջանյանը և նրա նմանները իբր թե ատելություն են ունեցել իրենց կրծքի տակ սովետական կարգերի նկատմամբ և այսօր ազատ ու անկախ Հայաստանի պայմաններում որպես ուշացա՜ծ մաշտոցյան տիպի հայրենասերներ, ժանգոտած զենք ու զրահով պաշտպանում են հայոց լեզվի և նրա ուղղագրության իրավունքները: Հետևաբար ինչպե՞ս հավատալ այս պարոններին: Անցյալի նկատմամբ ատելությամբ լցված այս նախկին կոմունիստը, արձագանքելով Փարիզի իր գաղափարակից Կ. Սիմոնյանին, ոչ ավել ոչ պակաս գրում է. «Մատների վրա կարելի է հաշվել այն անձանց, ովքեր կարող են գրել առանց սխալների1»: Ես չգիտեմ, այդ մի քանի անձանց մեջ կա՞ն միջնակարգ դպրոցի հայոց լեզվի և գրականության Լ. Միրիջանյանի ուսուցիչները, այն խմբագիրները, որոնք սրբագրել, խմբագրել են, վերջնական տեսքի բերել նրա բանաստեղծությունները: Ըստ Լ. Միրիջանյանի, անշուշտ, այդ «անձանց» մեջ չեն մտնում նաև ԱԱ Հր. Աճառյանի անվան լեզվաբանական ինստիտուտի գիտնական լեզվաբանները: Ահա թե կույր ատելությունը մարդուն ուր կարող է հասցնել:

Բայց այսքանով չի բավարարվում ինքնահավան նախկին բանաստեղծն ու ժամանակակից հայոց լեզվի և ուղղագրության ձախորդ «մասնագետը»: Շարունակելով իր հակասական մտքերը Լ. Միրիջանյանը սպիտակի վրա սևով գրում է. « ...մարդիկ չեն կարողանում ազատագրվել քերականական սխալներից», որովհետև «Ուսուցանվող քերականությունը չափված-ձևված է խորհրդային կամ աբեղյանական կոչված ուղղագրության վրա»: Նախ ասենք, եթե գրողը իր առաջ քաշած նոր միտքը չի հաստատում փաստերով, նշանակում է, այդ միտքը մնում է օդում առկախ, չապացուցված, մի բան, որ հատուկ է հայոց լեզվի «մասնագետներ» բանաստեղծ Լ. Միրիջանյանին և գրականագետ Ս. Դանիելյանին:

Բացատրենք: Այս պարոնների առաջ քաշած միտքն այն է, որ «Ամառն եկավ», «Անտառը ծածկվեց կանաչով», «Նվարդը ուշ տուն եկավ» հայերեն չեն, քերականորեն և շարահյուսորեն սխալ են կառուցված, որովհետև գրված են «խորհրդային» ուղղագրությամբ, իսկ եթե նույն, վերը բերված նախադասությունները գրվեին՝ «Ամառն եկաւ», «Անտառը ծածկուեց կանաչով», «Նուարդը ուշ տուն եկաւ», գրողը կդառնար գրագետ: Ահա տրամաբանության աղճատված դրսևորում: Մի՞թե, ասենք, առաջին նախադասության եկաւ եզակի երրորդ դեմքի բայի ւ-ն վևի փոխելով, փոխվո՞ւմ է նախադասության իմաստը, փոխվո՞ւմ է հայ մարդու լեզվամտածողությունը: Եթե երկրորդ նախադասության կրավորական սեռի բայը՝ ծածկվեց գրենք ծածկուեց, նախադասության իմաստի մեջ փոփոխություն կատարվե՞ց, ի հարկե, ոչ: Նշանակում է՝ հին, գրաբարյան ուղղագրության բարեփոխումը հայ մարդու լեզվամտածողության մեջ առաջ չի բերել և չէր էլ կարող բերել որևէ փոփոխություն: Անհատի լեզվամտածողության մեջ փոփոխություն է առաջանում այն դեպքում, երբ անգիտակցաբար անհարկի լեզվա-ոճական փոխառություններ է կատարվում օտար լեզուներից, հատկապես նվաճող պետության լեզվից, օրինակ՝ Հայաստանում ռուսերենի ազդեցությամբ հաճախ լսում էինք «Ընկեր այսինչյանն իր մոտ չէ», (այսինքն տեղում չէ), «Ուզում եմ իմ տպավորությունները կիսել քեզ հետ» (այսինքն հայտնել քեզ): Բերված նախադասությունների բոլոր բառերն էլ հայերեն են անխտիր, բայց ոչ լեզվամտածողությունը1: Հիշենք նաև, որ Հունաբան դպրոցի հայ ներկացուցիչները անգնահատելի ծառայություն մատուցեցին հայոց լեզվի մեջ մուծելով հարյուրավոր հատկապես վերացական, փիլիսոփայական լեզվա-ոճական արտահայտություններ, գիտական հասկացություններ, որ հայերենը չուներ այդ դարերում, բայց միաժամանակ հայերենի մեջ մտցրին հայերենին խորթ լեզվական արտահայտություններ, որոնք չընդունվեցին մեր ժողովրդի կողմից: Այսօր, մեր գաղութում ամեն օր լսում ենք անգլերենից փոխառյալ ոչ միան առանձին բառեր, այլև արտահայտություններ, որոնք խորթ են հայերենի լեզվամտածողությանը, օրինակ՝ «Կսիրենք հուսալ» (We like to hope), (այսինքն՝ մենք կարծում ենք), «իրք կպահեմ» (Bookkeeper) (հաշվապահ), «վիդիոներ և շատ ավելի» (vidios and much more), (այսինքն՝տեսաժապավեններ և այլն): Բերված օրինակները բանավոր խոսքի նմուշներ են, գրավոր խոսքը ավելի վհատեցուցիչ է: Բերված փաստերից ի՞նչ կարելի է եզրակացնել, այն, որ ուղղագրության բարե-փոխումը ոչ մի կերպ չէր կարող ազդել հայ մարդու լեզվամտածողության վրա, որ այդպես մտածելը ցնդաբանություն է և զառանցանք: Բայց երբ անհատն ընկնում է նման անբնական վիճակում, թույլ է տալիս սխալը սխալի հետևից:

Միջնադարյան քարացած մտածողության տեր «բանաստեղծ լեզվաբան» Լ. Միրիջանյանը գրում է. «Խորհըրդային կամ աբեղյանական խեղագրությունը չէր կարող լինել ուղղագրական կատարյալ համակարգ, որովհետև շեղված էր բուն ազգային Մեսրոպյան ուղղագրությունից»: Այս կիսատ-պռատ, անտրամաբանական, ոչ ճիշտ միտքը, պատմա-լեզվաբանական ոչ մի փաստի չի դիմանում: Բայց Լ. Միրիջանյանի՝ հայրենական և սփյուռքահայ մի շարք ձայնակիցներ շարունակում են ժամանակավրեպ պայքարը՝ վերականգնելու գրաբարյան ուղղագրությունը: Ի՞նչ պատճառաբանությամբ, որովհետև ներկայիս ուղղագրությունը մեսրոպյան չէ, մաշտոցյան չէ, իսկ դուք, պարոններ, գրում և արտասանո՞ւմ եք այնպես, ինչպես հիգերորդ դարի հայ մարդը: Այս պարոնների շարքին է պատկանում նաև մի նորելուկ «մաշտոցագետ»՝ Ջանի Միրզաբեկյանը: Զինված հրաշագործությունների աստվածային հավատով նա գրում է. «1892 թվականից սկսած հայագետ Մ. Աբեղյանը մոլորություն ունեցավ կարծելու, թե կարող է դափնին խլել Մեսրոպ Մաշտոցից (Լ. Խաչերյանի միտքը, . Ս.), բայց այդպես էլ չհասկացավ, որ ի վերուստ տրվածը ոչ ոք չի կարող խլել տիրոջից»: Երկու «լեզվաբան», երկուսն էլ մի խելքի: Նշանակում է, որ մեր այբուբենը ոչ թե Մեսրոպ Մաշտոցի տարիների քրտնաջան աշխատանքի, ոչ թե գիտության արդյունք է, այլ հրաշագործության: Այսպես մտածողներն են, որ այսօր մեզ հրում ոչ թե երկրորդ, այլ երրորդ աշխարհի ծոցը, որին գլոբալացման տերերը ձգտում են:

«Ազգայինը մեսրոպյան ուղղագրությունն է»,-գոչում է սնոտիապաշտ բանաստեղծ Լևոն Միրիջանյանը, «Վերականգնել ազգային մեսրոպյան ուղղագրությունը»,-բարձրաձայն ձայնակցում է տոքտոր Հիլդա ալֆայան-Փանոսյանը, և վերջապես «Հայոց ջինջ լեզուն փոխվեցավ, 70 տարիներու ընթացքին դարձավ հրԷշային, այլանդակ, անհասկանալի, պարզ ժողովուրդին, և անհանդուրժելի սփյուռքին» և այսօր էլ «կշարունակեն այդ բազմագլխանի, վիշապանման և բանի մը չնմանող լեզուն գործածել, առանց խպնելու, ոչ միայն, ոմանք նույնիսկ կոմունիստական կիրքով զայն պաշտպանելու որպես մեծ ՀԱՐՍՏՈՒԹՅՈՒՆ»,-կաթոլիկ ինկվիզատորի մաղձով ողողված գրչով գրում է Հ. Պզտիկյանը: Նա արևելահայ գրական լեզվից այնպես է զզվում, ինչպես Մեքքայի մահմեդականը խոզի մսից:

Փյունիկյան այբուբենը կատարյալ չէր, որովհետև այդ համակարգում պակասում էին ձայնավոր հնչյունների առանձին գրանշաններ: Հույները ընդունեցին փյունիկյան այբուբենը, լրացրին, հարմարեցրին իրենց հնչյունական համակարգին: Էտրուսկները հրաժարվեցին հունական այբուբենին հատուկ մի շարք գրանշաններից, ավելացնելով գրանշաններ, որոնք հատուկ էին իրենց լեզվի հնչյունական համակարգին: Ինչպես տեսանք, կորեացիները հրաժարվեցին 17-րդ դարում չինական պատկերագրերից և ստեղծեցին իրենց վանկահնչյունային համակարգը, իրենք չինացիները 50,000 պատկերագրերից 19-րդ դարի վերջերին ռեֆորմից հետո պահեցին ընդամենը 8-9 հազար պատկերագրեր, որոնք հաջողությամբ արտահայտում են բոլոր նյութական և վերացական բարդ գաղափարները: Ֆրանսիան միջնադարում ուներ հնչյունական համակարգի վրա հիմնված այբուբեն: «Մինչև 13-րդ դարը,-գրում է Ս. Գյուլբուդաղյանը իր վերը նշված գրքում,-ֆրանսերենում հնչյունային ուղղագրությունն էր իշխում: ...17-րդ դարի կեսերին Պոլ Ռոյալը առաջարկեց, որ յուրաքանչյու տառանիշ նշանակի մեկ հնչյուն, չարտասանվող տառ չպիտի լինի, և յու-րաքանչյուր հնչյուն պիտի մի տառապատկեր ունենա, միևնույն հնչյունը մեկից ավելի տառապատկեր չպիտի ունենա...» (էջ 344), բայց հետագայում ստուգաբանական ուղղագրությունը արմատավորվեց, որ շարունակվում է մինչև օրս: Ֆրանսերեն ուղղագրությունը անգլերեն ուղղագրության նման ունի մեկ ընդհանուր բացասական կողմ՝ դա «ոչ հնչյունային համակարգն է (Charles Berlitz, 1982), իսկ Մուրհաուզը անգլերեն ուղղագրությունը անվանում է «դժոխային»: Բայց պետք է նկատի ունենալ, որ թե ֆրանսերենի - թե անգլերենի ուղղագրական խոտորումները, շեղումները վերջիվերջո կայունացան և յուրացվեցին երկու ժողովուդների կողմից, որովհետև այդ երկու ժողովուրդներն էլ ապրել են և այժմ էլ ապրում են իրենց երկրի սահմաններում, ունեն սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային նույն հենքը: Իսլանդացիները և նորվեգացիները նույն ժողովուրդն են, բայց հազար տարի անջատ ապրելու հետևանքով այժմ ոչ միայն դժվարությամբ են իրար հասկանում, այլև իններորդ դարի նույն ժողովրդի, նույն լեզվի ուղղագրությունը բավականին հեռացել է իր նախնական ձևից: Սա բնական երևույթ էր: Ի՞նչ եք կարծում, պրն. Միրիջանյան, 500 տարի անջատ ապրելով երկու հարևան պետությունների լծի տակ մեր լեզվում և հատկապես ուղղագրության և հնչյունական համակարգում շեղումներ չէի՞ն առաջանա: Մենք բոլորս էլ գիտենք, որ այդ տարբերությունները առկա էին և առկա են այսօր էլ, բայց ոչ մի կերպ ուղղագրական այդ շեղումները հնարավոր չէր կասեցնել, որովհետև չկար համապատասխան մի պատասխանատու իշխանություն, չկար պետություն: 1922 թ. մարտի 4ի ուղղագրության «ռեֆորմը» ծայրահեղությունների անհեռատես արտահայտություն էր: 18 տարի հետո 1940 թ. օգոստոսին ընդունվեց ծայրահեղություններից ազատված նոր ուղղագրության համակարգ, որ մինչև օրս բարեհաջող կերպով ծառայում է մեր ժողովրդին: Ովքե՞ր էին այդ հաձնաժողովի անդամները.

Հր. Աճառյան, Գր. Ղափանցյան, Ստ. Մալխասյանց և Աս. Խաչատրյան: Հրաչյա Աճառյանը իր «Լիակատար քերեկանություն հայոց լեզվի» վեցերորդ հատորի 90-րդ էջում բերել է 1940 թ. օգոստոսին հանձնաժողովի ընդունած ուղղագրության փոփոխությունների ցանկը: Ահա դրանք.

1. Բառամիջի է՝ բաղաձայններից առաջ գրել ե:

2. Բառամիջի օ՝ գրել ո:

3. ւ և բաղաձայն ու-ն դարձնել վ:

4. Բառավերջի անձայն յ չգրել:

5. Բառասկզբի յ գրել հ:

6. ոյ գրել ույ՝ եթե հնչվում է այսպես:

Այս առթիվ հետաքրքիր տեղեկություններ է մեզ հաղորդում Հր. Աճառյանի ուսանող հետագայում նրա մոտիկ բարեկամն ու գործակիցը՝ Գառնիկ Ստեփանյանը: Այդ տարի տերմինաբանական կոմիտեում կրկին քննվում էր նոր ուղղագրության մասնակի փոփոխության հարցը: Վերը հիշատակված հանձնաժողովը վերականգնել է և օ տառերը, այդ մասին եղել է պետական «դեկրետ»:

-Երեկոյան,-գրում է . Ստեփանյանը,-գնացի Աճառյանի մոտ. պատմեցի ամեն ինչ: Ասացի, թե հրաժարվել եմ առաջնորդողը գրելուց:

Գրիր, անպայման գրիր, ես էլ եմ համաձայնվել: (խոսքը կուսակցություն, սահմանադրություն, հեղափո-խություն, խորհրդային, նստաշրջան բառերի մասին է): «Ոչ թե հինգ բառ, 500 բառ էլ փոխեն, համաձայն եմ, միայն թե մեր լեզվից չհանեն է և օ տառերը1»: Այդ բառերը 1965 թ. վերականգնվեցին: 1940 թ. ընդունված ուղղագրական մասնակի փոփոխությամբ էլ մեր լեզվի ուղղագրությունը դարձավ առավել հնչյունային, առավել կատարյալ, և դարձ-յալ հիշեցնեմ, հինը չի կարող նորի դերը կատարել, հինը իր ամբողջ կարողությունը տվել է նորին, նորն է, որ պիտի կատարի մեր ժողովրդի նոր ժամանակի, նոր մակարդակի պահանջները, հետևաբար այս բնական և հասարակական համընդհանուր օրենքից դուրս չի կարող մնալ լեզուն իր բոլոր համակարգերով:

Բայց 20 - 21-րդ դարի այս բանդագուշակը կանգ չի առնում ոչ մի անհիմն, անբարո արտահայտության առաջ, ոտնահարում է ամեն մի սրբություն: Ահա թե ինչ է գրում այս պարոնը. «Մեծահանճար Մեսրոպ Մաշտոցի կերտած ուղղագրությունը այսօր էլ իր ստեղծումից 1600 տարի անց անթերի ծառայում է սփյուռքի հայությանը: Դրանից է՝ այն իրողությունը, որ սփյուռքահայերի լեզվաիմացությունը կատարյալ է»:

Ես չգիտեմ, թե ինչ զգացումներ են ունեցել նախ «Նոր Հայաստան» թերթի հրատարակիչ Վահան Վահանյանը և այս հոդվածին ծանոթացած մեր արևմտահայ զգաստ ու շրջահայաց ընթերցողները: Սա ի՞նչ առ ու ծախ է «ընկեր նախկին կոմունիստ», քծնանքն էլ սահման պետք է ունենա: Ո՞ւմն է պետք քաղքենիական այս նեղ անձնական շահերի դրսևորումը, մտքի և բարոյականության այս խեղճությունը: Սա ի՞նչ ստորաքարշություն է, հաճկատարարության ինչպիսի անճարակ դրսևորում: Ո՞ւմը նկատի ունի «սփյուռքահայերի լեզվաիմացությունը կատարյալ է» արտահայտությամբ: Եթե նկատի ունի Վաչե Ղազարյանի նկարագրած Բոստոնի Հարվերդ համալսարանի դահլիճում հավաքված հայ անգլիախոս, անգլիամտած մտավորականներին և կամ նույն քաղաքի հայ եկեղեցու անգլիագիր և անգլիախոս հայ հոգևորականներին, ապա չարաչար սխալվում է: Իսկ եթե նկատի ունի «Նոր Հայաստան» օրաթերթի, «Նոր օր», «Մասիս» շաբաթաթերթերի հայագիր խմբագիրներին և հարյուրավոր ինքնասեր արևմտահայ հայագիր թղթակից-գրողներին, ապա ես կարծում եմ վերջիններս ներքին վրդովմունքով պետք է ընդունեն նման անտեղի ու անվայել քծնանքը: Բայց մենք բոլորս գիտենք, որ վատ, ապականված մտքերը ավելի արագ են տարածվում: Վերջերս «Նոր օր» շաբաթաթերթում (թիվ 24, 2002 թ.) կրկին վերահրատարակվեց «Յառաջ» թերթում լույս տեսած գրականագետ Սուրեն Դանիելյանի «Մեսրոպյան ուղղագրությունը՝ ազգային միասնության նախապայման» հոդվածը: Լ. Միրիջանյանի այս հավատարիմ ձայնակիցը իր քծնանքով ու շողոքորթությամբ հետ չի մնում: Սա էլ իր հերթին նեղ քաղքենիական նույն ոգով գրում է. «Եվ հետո չպետք է մոռանալ, որ մեր ժողովրդի լավագույն կեսը գրում է մեսրոպյան հավատարմությամբ»: Սա այլ կերպ չի կարելի գնահատել, քան հիվանդ մտքի դառնալեղի արտադրանք: Ուրեմն խորհրդային տարիներին հարյուրավոր գրողներ, ինչպես Դ. Դեմիրճյանը, Ստ. Զորյանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Պարույր Սևակը, համաշխարհային ճանաչման արժանացած գիտնականներ Վիկտոր Համբարձումյանը, Գրիգոր Գուրզադյանը, հայ երաժշտության պսակը զարդարող Արամ Խաչատրյանը և բազում մեծեր կազմում են մեր ժողովրդի եթե ոչ վատագույն գոնե հետամնաց կեսը, որովհետև վերը նշված մեր մեծերը գրել են նոր ուղղագրությամբ: Բանն այնտեղ է հասնում, որ այս երկու «երկվորյակ խելոքները» Հայաստանի և ներքին սփյուռքի ողջ մտավորականությանը և ժողովրդին համարում են անգրագետ, որովհետև նրանք գրել և այժմ էլ գրում են նոր, աշխարհաբարի ուղղագրությամբ: Իսկ ազգությամբ հայ օտարալեզու գրողներ Վիլիամ Սարոյանը, Զավեն Սուրմելյանը, Աշոտ Մալաքյանը, Մարիետա Շահինյանը և շատ շատեր, ըստ Ս. Դանիելյանի լավագույն հայեր չեն, որովհետև հայերեն չեն գրել, այն էլ գրաբարյան ուղղագրությամբ: Ճիշտ է ասված, երբ անհատը կորցնում է իր մտքի սանձերը, լավի ու վատի, հնի ու նորի զգացողությունը, երբ նրա մեջ եռում է նեղ, անձնական շահը, խելակորույս մխրճվում է քծնանքի աշխարհը, իմ կարծիքով, տվյալ պարագային նրանք արժանանում են արգահատանքի նույնիսկ իրենց տերերի կողմից: Ահա թե որտեղ են հասել այս երկու պարոնները: Ս. Դանիելյանը կանգ չի առնում ոչ մի անբարո, չկշռադատված արտահայտության առաջ: «Ծիծաղելին այն է,գրում է կրքեր բորբոքող այս պարոնը,-որ այսօր աբեղյանագիրը պարտադրում ենք սփյուռքահային և զարմանում, որ նա չի ենթարկվում մեզ»: Ապշում ես, որ բանասիրական գիտությունների աստիճան, կոչում ունեցող մասնագետը կարող է նման նենգամիտ հայտարարություններ կատարել և պատճառ դառնալ մի շարք արևմտահայ մտավորականների անարդարացի վրդովմունքին և զայրույթին: Ռուբեն Պարսումյանը դրանցից մեկն է: Վերջինս իր մի հոդվածում ամեն ինչի չափ ու սահմանը կորցրած՝ գրում է. «Այսօր այս «ժանտախտը» (իմա՝արևելահայերենը) հասած է սփյուռք, սկսած է տարածվել ամեն գաղութ, վարակելով մասնավորաբար Քալիֆոռնիան», և չբավարարվելով այսքանով պրն. Պարսումյանը շարունակում է. «Այսօրվան ահազանգն է՝ Հայաստանցի՛ք կուգան, հայաստանցի՛ք կուգան»: Եվ որպես դառն համադամ, դեսերտ, վճռական իրավունք ունեցողի հոգեբանությամբ և, ինչու չէ, նաև հավակնությամբ սպառնում է, թե առանց հայոց լեզվի ուղղագրության հարցի լուծման «սփյուռքահայերուն և հայաստանցիներուն միջև կարելի չէ հաղորդակցություն»: Եվ որպես նախազգու-շական քայլ այս իմաստակը առաջարկում է սփյուռքահայերին (իմա՝ արևմտահայերին) պատվաստել հայաստանցիների «ժանտախտի» դեմ: Պրն. Պարսումյանը իր «հանճարեղ» մտքի արտադրանքը ավարտում է ֆեդայական կոչով՝ «Ով որ քաջ է, ի՞նչ կսպասե»: Իսկ մենք կասենք՝ մեռնում և կամ կանգնած արդեն մեռած է նա, ով ապրում է միայն անցյալով, ով գրում է միայն անցյալի մասին:

Արդ, ակնհայտ է, թե Լ. Միրիջանյանի և Ս. Դանիելյանի քաղքենիական անհարկի քծնանքը ուր կարող է առաջնորդել արևմտահայ մի քանի անհեռատես, տաքարյուն մտավորականներին:

Ս. Դանիելյանը զարգացնելով իր չարամիտ ու նենգ մտքերը, ոտնահարելով մարդկային և ազգային ամեն մի բարոյական նորմ, նախընտրելով ժամանակավոր անուն ու փառք ազնիվ ու մշտատև սկզբունքներից և վերջապես մոռանալով, հավանաբար գուցե և չգիտակցելով, որ մարդու չար գործերը նույնպես ապրում են իրենից հետո, Ս. Դանիելյանը գրում է, որ ինքը հասկանում է, որ աբեղյանական «հանդերձը» եղել է հաց, եղել ... մասնավոր դաս ու մենագրություն, ասպարեզ, ապա ավելացնում. «Այլապես թշնամանքով չէին լցվի արևմտահայերի հանդեպ, որն ... ինչ մեղք ունի, թե մեսրոպյան «հնակարկատն» է հային»: Եթե Պ. Հայրիկյանը անգիտակից, արկածախնդիր, պատահական արտահայտություններ է անում մեր լեզվի և ուղղագրության մասին, հասկանալի է, իսկ դոկ. պրոֆ. Սուրեն Դանիելյանը այն ինչ ասում ու գրում է, նպատակային է, կանխամտածված, հետևաբար ամոթալի, բայց և վտանգավոր: Ով ո՛վ, բայց Ս. Դանիելյանը պետք է իմանա, որ իր գրածը բացարձակապես չի համատասխանում իրականությանը, պետք է իմանա նաև, որ ինքը եզակի, պատահական արտահայտությունները շփոթում է իրական կատարվածի հետ: Իմ համեստ գրադարանում կա արևմտահայ այնքան, գուցե և ավելի շատ գրականության պատկառելի հեղինակների ստեղծագործություններ, քան արևելահայ, հիշատակեմ մի քանիսը միայն. Մ. Պեշիկթաշլյան, Պ. Դուր-յան, Մեծարենց, Կամսարական, Պարոնյան, Ա. Արփիարյան, Օտյան, Զոհրապ, Դ. Վարուժան, Սրվանձտյան, և շատ ուրիշներ, բոլորը չես հիշատակի, իսկ քանի-քանի դպրոցներ կրում են արևմտահայ գրողների անուններ, Հ.Պարոնյան, Դ. Վարուժան և ուրիշ դպրոցների անուններ ինձ անհայտ: Իսկ երբ մայր թատրոնում ներկայացվում էր Պարոնյանի կամ . Օտյանի թատերգությունները, դահլիճում ասեղ գցելու տեղ չէր լինում: Արդյոք կա՞ սփյուռքում արևմտահայ մի գրողի անունը կրող դպրոց, ո՛չ, չկա՛:

Այսօր ազատ ու անկախ Հայաստանի գրողների միու-թյան կողմից Երևանում կազմակերպված առաջին համահայկական գրողների համաժողովին ներկա էին սփյուռքի բոլոր լավագույն գրողները: Մեզ այսօր օդ ու ջրի պես պետք է ամեն ինչով միասնություն Հայաստանի հետ, և հայ ժողովրդի ապագայի նկատմամբ հավատով լցված նվիրյալներ և ոչ թե մեր երկու հատվածների միջև որոմի սերմեր ցանող դանիելյաններ, միրիջանյաններ, չարխուտյաններ պզտիկյաններ: Եթե այսպես ենք «ատել» արևմտահայ լեզուն ու գրականությունը, ապա կշարունակենք այդպես անել ի հեճուկս այս ձախորդ ու չարախոս պարոնների: Ես հավատացած եմ, որ մոտ ապագայում կփոխվի այս բացասական վերաբերմունքը մեր երկու հատվածների միջև և մի օր Հայաստանի հողի վրա, Երևանի Հանրապետական հրապարակում միասին կկոչենք՝ կեցցե հայոց միասնական լեզուն, կեցցե հայ գրականությունը: Այդ օրը Ս. Դանեիլյանին, Լ. Միրիջանյանին, Ռ. Պարսումյանին, Չարխուտյանին և սրանց համախոհներին կփրկի միայն քավարանը:

Բայց այս բոլորը իրականացած տեսնելու համար պետք է ստեղծել երկրի գոյատևման ու զարգացման հիմքերի հիմքը՝ հզոր տնտեսությունը, որի առկայության դեպքում միայն ազգը կարող է պահել, պահպանել իր դիմագիծը, իր լեզուն: Այսօր Հայաստանից, Մերձավոր արևելքից և Պարսկաստանից արտագաղթած հայերի հոգեբանության, բարքերի մեջ նկատվում է փոփոխություն, ամերիկյան բարքերի յուրացում ընդամենը տասը տարիների ժամանակահատվածում, իսկ ի՞նչ կլինի հիսուն տարի հետո, այն, ինչ որ կատարվեց 20-րդ դարասկզբին Ամերիկա գաղթած արևմտահայերի հետ: Արևմտահայերը Ամերի-կայում և եվրոպական երկրներում գրել և այսօր էլ գրում են հին ուղղագրությամբ, վերջինս՝ հին կամ նոր, բոլորովին անտարբեր է անձի լեզվամտածողության փոփոխման նկատմամբ, անհատի լեզվամտածողությունը աստիճանաբար փոփոխվում է տիրող օտար լեզվի ամենօրյա ճնշման ու ազդեցության տակ: 800 տարվա անջատվածությունը, պետականության, համընդհանուր տնտեսության և վերջապես կենցաղային առումով բացարձակապես անջատվածությունը, այս բոլորը պատճառ են դարձել մեր ժողովրդի երկու հատվածների ներկայացուցիչների լեզվամտածողության մեջ որոշ տարբերության: Բայց պետք է ասել, որ այդ երկարաձիգ ժամանակաընթացքում չխաթարվեց մեր լեզվի երկու ճյուղերի մեկ լեզու լինելու հիմնական հատկանիշը՝ իրար լրիվ հասկանալու հատկանիշը՝ հակառակ հնչյունական, քերականական, և բառապաշարային որոշակի տարբերությունների: Ինչպես մենք վերը նկատեցինք ժողովուրդների ուղղագրության համակարգը ամբողջապես կամ մասամբ փոփոխության ենթարկելը չի փոխում այդ ժողովրդի լեզվամտածողությունը, աշխարհաընկալումը, նույնիսկ ստեղծագործական կարողությունները: Հույների լեզվամտածողությունը նախագրային ժամանակաշրջանում այն էր, ինչ որ գրային ժամանակ: Գիրն ու գրականությունը միայն խթան հանդիսացան էլ ավելի զարգացնելու հույն ժողովրդի լեզվամտածողությունը, եղածի վրա ավելացնելու նորը: Ենթադրենք հույները ոչ թե փոխ առնեին փյունիկյան այբբենական համակարգը, այլ ստեղծեին իրենց սեփականը, կփոխվե՞ր հույն ժողովրդի լեզվամտածողությունը, անշուշտ ոչ: Անգլո-սաքսոն ժողովուրդը լատինական տառերից առաջ գործածում էր ռունիկ այբուբենը, որ բաղկացած էր 26 տա-ռերից: Այս այբուբենը տարածված էր Սև ծովի ափերից մինչև Դանիա, Շվեդիա, Նորվեգիա, Գերմանիա: Քրիստոնեությունը ընդունելուց հետո այս ժողովուրդները որդեգրեցին Լատինական այբուբենը, ի՛նչ է, այս ժողովուրդների լեզվամտածողության մեջ փոփոխություն կատարվե՞ց, իհարկե ոչ: Բալքանյան մի շարք ժողովուրդներ այդ թվում սերբերը, բուլղարներն ու ռուսները 9-րդ դարում որդեգրեցին կիրիլյան այբուբենը, իսկ Խորվաթները ՝ լատիներենը: Խորվաթներն ու սերբերը գրեթե նույն ժողովուրդն են, բայց նրանց բաժանել է կրոնը և տարբեր այբուբենական համակարգերը: Բանավոր խոսքի արտահայտության ժամանակ չի կարելի տարբերել, թե որն է սերբ, որը՝ խորվաթ: Երկու ժողովուրների լեզվական հնչյունական համակարգը նույնն է, պատմական որոշ պայմանների ներքո խորվաթները ընդունելով կաթոլիկական աղանդը, որդեգրել են նաև լատինական այբբենական համակարգը: Բայց ո՛չ տարբեր այբուբենական համակարգը և ոչ էլ ուղղագրությունը, ինչպես ոմանք պնդում են, չեն կարող փոխել տվյալ ժողովրդի լեզվամտածողությունը, որ ամեն մի ժողովրդի նույնության հիմքն է:

Ինչպիսի՞ն է եղել հայ ժողովրդի լեզուն նախագրային և ապա գրային ժամանակաշրջաններում: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ հնչյունական և բառապաշարային որոշ տարբերությունների առկայության դեպքում նույնիսկ, հայոց լեզուն եղել է միակ հաղորդակցման միջոցը Մեծ Հայքի բոլոր 15 նահանգներում: Այլ հարց է գիր ու գրականության հարցը:

Հայ ժողովուրդն ունեցե՞լ է գիր ու գրականություն նախամաշտոցյան շրջանում: Գիտնականների մի մասը դրական մոտեցում ունի այս հարցի նկատմամբ, մի մասը՝ ոչ: Լեոն իր «Հայոց պատմություն»ում հետևյալն է գրում. «Կարելի է, ուրեմն, ավելի մեծ հավանականությամբ ենթադրել, որ հայկական նշանագրեր գոյություն ունեին հին ժամանակներից ... Որ հայ ժողովուրդը պիտի ունենար իր գրականությունը, այդ թելադրում է ասել և նրա տարածված և ներքնապես զարգացած հեթանոսական պաշտամունքը»: Այս տեսակետն են պաշտպանել Հ. Մանանդյանը, Ղ. Ալի-շանը: Վերջինս այս կապակցությամբ գրել է. « ... հավանիմք թէ որևէ կերպով կար գիր մի, բնիկ կամ օտարի, և մանավանդ նշանագիր»: Հեթանոսական Հայաստանում, անկասկած, գիրն ու գրականությունը կապված է եղել մեհե-նական գրականության հետ: Մեհյանները եղել են հայ ժողո-վըրդի մշակութային կենտրոնները: Չի կարելի կասկածի տակ առնել նաև, որ քրմական դասը ունեցել է «արարո-ղական բովանդակությամբ և այլ տիպի ուղեցույցներ և օրենսգրքեր: Նշանակում է, գոյություն է ունեցել որոշակի այբուբենական համակարգ: Վերջինս եղել է հայկական թե օտար, ասենք, պարթևական, հարցի էությունը չի փոխվում: Հայ հեթանոս քրմերը գրել են հայերեն թե պարթևական նշանագրերով, այսինքն պարթևական նշանագրերը հանդի-սացել են «հանդերձ», որպեսզի հայ քուրմը իր մտքերը վերածի բառերի, բառերը՝ մտքերի: Ա. Աբրահամյանը իր «Հայոց գիր ու գրչություն» արժեքավոր աշխատության մեջ բազմաթիվ փաստեր է բերում հաստատելու, որ իսկապես հայերը նախամեսրոպյան շրջանում ունեցել են գիր ու գրականություն:

Հարց է առաջանում, եթե իսկապես 4-րդ դարում հայերը ունեցել են գիր ու գրականություն, ինչո՞ւ մի օրինակ, մի նմուշ չի հասել մեզ: Հարցը շատ նուրբ է: Նրանք, ովքեր ժխտում են, չեն ցանկանում ընդունել, որ նախամեսրոպյան ժամանակաշրջանում եղել է հայ գիր ու գրականություն, նրանք աշխատում են փրկել չորրորդ դարի նոր, օտար կրոնի՝ քրիստոնյա քարոզիչների չարագործությունները ընդհանրապես, իսկ մեհենական գիր ու գրականության ոչնչացումը մասնավորապես: Ագատանգեղոսի «Հայոց պատմություն»ում կարդում ենք. «Նախ ճանապարհին հանդիպեցին քրմական գիտության դպիր, Որմզդի գրչի Դիվան կոչված, երազացույց, երազահան պաշտամունքի Տիր աստծու իմաստության մեհյանը և ամենից առաջ սկսեցին քանդել, այրել, ավերել»: Սա ոչ մի կասկած չի թողնում, որ նախամեսրոպյան ժամանակաշրջանում հայերը ունեցել են գիր և գրականություն, որը արմատապես ոչնչացվել է Գրիգոր Պարթևի կողմից: «Պետք է նկատի ունենալ նաև,-գրել է Ա. Աբրահամյանը իր վերը նշված աշխատության մեջ,-որ նախամեսրոպյան, այսինքն՝ հեթանոսական հայկական դպրությանը կործանարար հարված հասցրեց քրիստոնեությունը» (էջ 20):

Երրորդ կամ չորրորդ դարերում քրիստոնեություն ընդունած ասորիներն ու հույները չհրաժարվեցին իրենց դարավոր մշակույթից, չկործանեցին իրենց գիր ու գրակա-նությունը այնպես, ինչպես այդ կատարվեց Հայաստանում Գրիգոր Պարթևի կողմից: Ինչո՞ւ: Հենց այս ինչուի տակ շա՛տ բան է թաղված:

Երրորդ դարի վերջին քառորդում Մեծ Հայքը վերածվել էր ասորի և հույն քրիստոնյա աղանդի քարոզիչների ազատ ասպարեզի: Կեսարիայի հույն կրոնակական առաջնորդները ժամանակը ճիշտ ու հասունացած գնահատելով՝ ծնունդով պարթև, կրթությամբ և դաստիարակությամբ հույն Գրիգորիս Պարթևին հատուկ առաջադրանքով ուղարկեցին Մեծ Հայք, անշուշտ ոչ առանց Հռոմի գիտության: Աշխարհակալ պետությունները հին, նոր թե նորագույն ժամանակներում իրենց հարևաններին ձուլում են ոչ միայն մեծությամբ ու զորությամբ, այլ նաև այն համընդհանուր-ընդհանրացնող գաղափարով, որ տարածում են այդ աշխարհակալությունները: Ահա հունահռոմեական կայսրության այս գաղափարներով զինված Գրիգորիս Պարթևը մտավ Մեծ Հայք և հունա-հռոմեական կայսրության առաջադրանքը լի ու լի կատարեց: Քանդեց ու ավերեց հազարավոր տարիների մեհյաններն ու բագինները, կործանեց հայ հեթանո-սական աստվածների արձանները և ոսկին ու թանկարժեք իրերը նվիրեց հույն վանականներին: Իսկ թե ինչ դաժանու-թյամբ էր դատաստան տեսնում հեթանոս հայերի նկամամբ, ակնհայտ է դառնում Ագաթանգեղոսի հետևյալ մեջբերումից. «Այնպես կործանեց, որ դրանից հետո ոչ ոք այդ տեղում չէր կարող որևէ հետք նշմարել՝ ոչ քարի, ոչ փայտի, ոչ ոսկու, ոչ արծաթի, և բնավ չէր երևում, թէ այնտեղ որևէ բան է եղել: Այն տեղում գտնվող քրմությանը ծառայող մարդկանցից շատերը կոտորվեցին, և նրանց ոսկորները անհետ եղան» (15 455), որը նշանակում է, սպանվածների դիակները կիտել են իրար վրա և այրել:

Հակառակ եղբայրության, հավասարության, հեզու-թյան և համբերության քարոզների, Պարթև Գրիգորիսը քրիստոնեության գաղափարախոսությունը տարածում էր անսքող բռնությամբ, խոսում էր կամավորությունից, գործադրում էր հարկադրանքն ու բռնությունը, տարածում էր մահ ու ավերածություն: Այս առթիվ Ագանթանգեղոսը գրում է. «Դարձի եկած զորքերով այնտեղ հասածները, սուրբ Գրիգորը թագավորով հանդերձ, փշրեցին Անահիտ դիցուհու ոսկի արձանը, ամբողջ վայրը քանդեցին, փչացրին, ոսկին ու արծատը ավարի տվին: Այնտեղից այլ գետի վրայով այն կողմ անցան ու քանդեցին Արամազդի դստեր՝ Նանեի մեհյանը Թիլ ավանում: Երկու մեհյանների գանձերը ավարե-լով՝ Աստծու սուրբ եկեղեցու ծառայությանը նվեր թողեցին տեղերով հանդերձ»: Ահա այն կործանիչ հարվածը, որ քրիս-տոնեությունը հասցրեց Մեծ Հայքի հազարամյա նյութական արժեքների ոչնչացմանը: Բայց կար հայ հեթանոսական հոգևոր գրավոր մեհենական մշակույթը, որի ոչնչացման վրա էլ Գրիգոր Պարթևը կենտրոնացրեց իր ողջ ուշադրու-թյունը: Հայոց լեզուն արհամարհվեց, հեգնական, նվաստացուցիչ վերաբերմունքի արժանացավ հույն և ասորի վանականների կողմից, առաջին հերթին հենց Գրիգոր պարթևի կողմից: Հույն եպիսկոպոսներին հղած մի նամակում վերջինս պահանջում է Կեսարիայից և այլ վայրերից հույն վանականներ, քահանաներ ուղարկել Հայաստան: «Ուրեմն աղաչում ենք ձեզ,-գրում է Գրիգոր Պարթևը հույն եպիսկոպոսներ Եղիազար և Տիմեթեոս եպիսկոպոսների, մեզանից մի խորշեք, այլ ամենայն վստահությամբ փութացեք գալ այդ մարդիկների հետ, որ ուղարկեցինք ձեզ մոտ: Եվ եթե կգաք, Հարքա և Եկեղյաց ամբողջ երկիրը ձեր առջև կդնենք. որ վիճակում և բնակվելու կլինեք՝ այն վիճակը ձերը կլինի, և կժառանգեք նրանք, որ ձեզնից հետո կհաջորդեն»: Թե որքան է եղել հույն և ասորի եկվորների ընդհանուր թիվը հայտնի չէ, բայց հայտնի է, որ Գրիգոր Պարթևը Հունաստանից բերել տվեց կամ հրավիրեց 400 եպիսկոպոսներ, իսկ երեցների և վանականների թվի մասին խոսք չկա, նրանցից շատերը իրենք էին տեղափոխվում Հայաստան, ինչո՞ւ: Այդ հարցին պատասխանելու համար դիմենք քրիստոնյա ասորի Զենոբ լակին՝ Հայաստանը ոչ միայն նյութապես, այլև հոգեպես հոշոտողներից մեկին: Նախ նյութապես: Նա նամակներ էր հղում ասորի թե հույն բարեկամներին, ազգականներին, ծանոթներին հրավիրում Հայաստան կալվածքների տեր դառնալու նպատակով: Ինքը Զենոբ լակը, Գրիգոր Պարթևի հավատարիմ գործակիցը, միասին եկել էին Կեսարիայից: Նա Գրիգորիս Պարթևի անմիջական օգնությամբ տերն ու տիրականն էր դարձել Մեծ Հայքի ամենահարուստ վանքերից մեկի՝ Տարոնի լակա վանքին, որի կալվածքի մասին ինքը Զենոբ լակը թողել է մանրամասն տեղեկու-թյուններ, որոնք մեջ են բերված Րաֆֆու «Սամվել» վեպում: Պարզվում է, որ այս օտարազգի թալանիչ վանականը, որ հաստատվել էր Հայաստան Գրիգորիս Պարթևի հովանա-վորությամբ, մոռացել էր և՛ Աստված և՛ Քրիստոս, տեր էր դարձել 12 ավանների՝ 22,813 հետևակ և ձիավոր զորքով հանդերձ: Բայց Զենոբ լակը առանձին դեպք չէր: Ահա այսպես, Անակի որդի Գրիգորիս Պարթևը կործանում էր Մեծ Հայքը, երկիրը բաժանում օտար՝ հույն և ասորի վանականների միջև: Բայց չորրորդ դարում էլ գտնվեցին հայրենասեր հայ իշխաններ, որոնք դեմ դուրս եկան Գրիգորիս Պարթևի այս ազգակործան քաղաքականության, որ իր խորքով էր հունա-հռոմեական իմպերիայի քաղաքականությունը: Գրիգորիս Պարթևը հալածվեց, դարձավ ճգնավոր, ապաստան գտավ Սեպուհ լեռան այրերում և այնտեղ էլ մեռավ: Մի քանի տարի հետո նրա կողմնակիցները կամ հարազատները նրա աճյունը գտան և տարան թաղեցին Թորդան գյուղում: Թե ինչպես 1675 տարի հետո Գրիգոր Պարթևի աճյունը հայտնաբերվեց Հռոմի սուրբ պապերի աճյունների շարքին, դրա պատասխանը կարող է տալ միայն հրաշագործությունների հայր կաթոլիկ եկեղեցին:

Այժմ ես հարկ եմ համարում քննել մի շատ կարևոր հարց, որ ունի նաև այժմեական նշանակություն: Ի՞նչ կպատահեր ընդհանրապես հայոց լեզվի հետ, եթե հունա-ասորական հոգևոր ջարդը շարունակվեր, ասենք, մի դար ևս, այսինքն մինչև 5-րդ դարի վերջերը: Պատմությունը մեզ համար պահել է մի այդպիսի իրողություն՝ անգլերեն լեզվի ներկա վիճակը: Անգլո-սաքսոն լեզուն, որ մինչև 11-րդ դարը գերմաներենի նման ուներ հոլովական, խոնարհման հնուց ժառանգած մշակված համակարգ, բառակազմական ձևոյթներ՝ նախածանցներ, միջածանցներ և վերջածանցներ, նորմանդացի նվաճողները, երկիրը գրավելուց հետո արհամարհեցին տեղական լեզուն ամբողջությամբ, պետական բոլոր հիմնարկներում, գործածական գրավոր լեզուն դարձավ աղավաղված նորմանդական ֆրանսերենը: 250 տարի շարունակվեց նորմանդական տիրապետությունը Անգլիայում: 250 տարի հետո երբ նախկին անգլո-սաքսոն լեզուն վերակեն-անացավ, արմատապես փոփոխվել էր: 14-րդ դարի անգլիացու համար խորթ ու անհասկանալի էր դարձել 9-ից 10-րդ դարերի իր անգլո-սաքսոնական լեզուն:

Գրեթե այս նույն վիճակն էր ստեղծվել Հայաստանում չորրորդ դարում: Կործանվել էր մեր հին կրոնը, ոչնչացվել եղած մեհենական գիրն ու գրականությունը:Ասպարեզը մնացել էր հույն և ասորի վանականներին և աբեղաներին: Արդյո՞ք այսպիսի պայմաններում մենք հայերս Գրիգորիս Պարթևի, ասորի Զենոբ լակի և հազարավոր հույն և ասորի վանականների, երեցների, քահանաների ամենօրյա հսկո-ղության և հոգեբանական ճնշման տակ չէինք կորցնի մեր ինքնության դրոշմը՝ մեր լեզուն, եթե մի դար ևս շարունակվեր օտարալեզու ուսուցումը Հայաստանում: Ինչքա՜ն չարագույժ է հնչում, երբ ամեն օր դասը սկսելուց առաջ հույն կամ ասորի վանական վարդապետները հայ երեխաներին օտար լեզվով կրկնել էին տալիս՝ «Մոռացա իմ ժողովրդին ու իմ հոր տունը»: 16 դար հետո երբ Մեծ Հայքի կաղնուց մնացել էր մի ճյուղ միայն, մեծապետական ռուս շովինիստ-կոմունիստները ժողովուրդների բարեկամության կեղծ քողի տակ տանում էին նույն քաղաքականությունը, ձուլել տեղական ժողովրդներին, վերացնել նրանց լեզուն: Եվ ինչպես 4-րդ դարում հույն-ասորական դպրոցների հայ աշակերությունը խոսում ու գրում էր հունարեն կամ ասորերեն, օտարանում իր ծնող ժողովրդից, այդ նույնը տեղի էր ունենում անցյալ դարի 60-70-ական թվականներին մեր աչքի առաջ Հայաստանում: Հայ ծնողը այնքան էր հեռացել ինքն իրենից, իր ազգությունից, որ հրաժարվում, բողոքում, պայքարում էր իր երեխային հայկական դպրոց տալու դեմ, ասելով՝ «Ոչ ոք իրավունք չունի մեզ ստիպելու, որ մեր երեխան հայկական կրթություն ստանա, մեզ պետք չէ, հասկացեք» կամ «Հայկական դպրոցն ավազականոց է, երեխայիս թուրքի դպրոց կտամ, ձեր դպրոցը չեմ տա»: Ծնունդով հայ, բայց ռուսացած ծնողների դպրոցական երեխաների թիվը 1988-90-ականներին, ըստ Ռ. Իշխանյանի, հասնում էր 80,000-ի Հայաստանի անկախությունից հետո այս 80,000 դպրոցական երեխաների ծնողները ճամպրուկները կապեցին և վայրէջք կատարեցին Ռուսաստանի այս կամ այն քաղաքը, մնացին հայերեն կրթություն ստացողները:

[hravart]

Մենք կարծում ենք նույն վիճակն էր 4-րդ դարի Մեծ Հայքում: Թե որքա՞ն էր հույն և ասորի վանական դպրոցների և աշակերտության քանակը, մենք չգիտենք, բայց մի բան պարզ է, ինչպես մեր օրերում, այնպես էլ 4-րդ դարում փոխվում էր հունարեն կրթություն ստացած աշակերտի, երիտասարդի, ուսումնական մարդկանց լեզվամտածողու-թյունը: Այս դեպքում է, իսկապես որ լեզուն ձեռք է բերում քաղաքական պայքարի զենքի իմաստ: Որևէ լեզվի ուղղագրության բարեփոխումը չի կարող ձեռք բերել քաղաքական իմաստ, որովհետև դա չի կատարվում օտարի բռնության տակ, չի փոխում տվյալ ժողովրդի լեզվամտածողությունը, քերականական, շարահյուսական համակարգը: Այսպիսին էր 1922 թ. հոկտեմբերի 4-ի անհաջող, ծայրահեղություններով աչքի ընկնող նոր ուղղագրությունը, որ 1940 թ. բարեփոխվեց, բարելավվեց և մինչև օրս շատ լավ գործածվում է հայ ժողովրդի կողմից, մեր պետության կողմից և ոչ մի կարիք չկա կրկին վերադառնալ դեպի հինը: Հայ ժողովրդի լեզվամտածողությունը չի փոխվել, ընդհա-կառակը նոր ուղղագրության պայմաններում բառակազ-մությունը դարձել է ավելի ճկուն, արտասանությունը ավելի մոտ մեսրոպյան հնչյունական համակարգին, վերջինս ներկայիս Հայաստանում ավելի ու ավելի է տարածվում: Իսկ ի՞նչ են մտածում մեսրոպյան համակարգված, միասնական հնչյունական համակարգի վերականգման մասին մեր արևմտահայ եղբայրները: Միասնությունը լինում է ոչ միայն գրաբարյան ուղղագրությամբ, այլև հնչյունական համակարգով: Այս մասին պետք է մտածել և ինչքան վաղ, այնքան լավ:

1922 Թ. ՄԱՐՏԻ 4-Ի ՈՒՂՂԱՐԱԿԱՆ ԴԵԿՐԵՏԸ ԵՎ ԳՐԵՐԻ ԼԱՏԻՆԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՀԱՐՑԸ

Սենեկ Գյուլբուդաղյանը իր «Հայերենի ուղղագրության պատմություն» արժեքավոր գրքի «Երկու խոսք»ից անմիջապես հետո որպես նախաբան մեջ է բերել Ղ. Աղայանի հետևյալ ցանկությունը: «Մեզ հարկավոր է մի պատմական բարեխիղճ ուսումնասիրություն, սկսած Ե դարից մինչև մեր օրերը»: Արդարև, պետք է ասել, որ Ս. Գյուլբուդաղյանը եղավ այն բարեխիղճ լեզվաբան գիտնականը, որին հաջողվել է մեծ գրողի ցանկությունը լի ու լի կատարել: Հեղինակը 5-ից մինչև 20-րդ դարը վիթխարի քանակության փաստերի ուսումնասիրությամբ, անաչառ քննադատու-թյամբ, հեռու կանխակալ կաղապար-գաղափար բարդույ-թից, զերծ մնալով նյութի նախորդ և հետագա ուսումնա-սիրողների բացասական՝ գիտնականի համար անհարիր զգացմունքներից, որոնք հաճախ ավելի վնաս են բերում քան օգուտ: Հեղինակին հաջողվել է մասնագետի սեղանին դնել հայոց լեզվի ուղղագրության սպառիչ պատմությունը, որը լույս է տեսել 1973 թ. Երևանում:

1999 թ. Լոս Անջելեսում լույս տեսավ մի երկրորդ ուսումնասիրություն նվիրված նույն թեմային Լ. Խաչերյանի հեղինակությամբ՝ «Հայոց համազգային մաշտոցյան համակարգված միասնական և միակերպ ուղղագրության պատմությունը» երկարաշունչ վերնագրով աշխատությունը, որը բաղկացած է 400 էջից, և նույնպես ընդգրկում է 15 դարերի ընթացքում մեր լեզվի զարգացման բոլոր փուլերը: Լինելով նույն թեմային նվիրված աշխատություն, հաճախ նույն հարցը քննված ու մեկնաբանված է տարբեր տեսանկյուններից և տրված է տարբեր գնահատական: Հեղինակը այս աշխատութության ուղղությամբ աշխատանքները սկսել է դեռևս 1962 թ., հրատարակել է առաջին գիրքը, ապա հետագայում այն ամբողջական տեսքի է բերել Լոս Անջելեսում:

Նախ քննենք հետևյալ հարցը, թե ո՞ր լեզուների պարագային է առաջանում ուղղագրական բարեփոխման հարցը: Փաստերը ցույց են տալիս, որ ուղղագրական փոփոխման հարց է առաջանում այն լեզուների դեպքում, երբ պատմականորեն այդ լեզուների բառերի արտասանության և գրության մեջ շեղումներ, խոտորումներ են տեղի ունեցել: Երբ այս տարբերությունները ավելի են խորանում, հարկ է զգացվում ուղղագրական բարեփոխության, սխալագրությունները կասեցնելու, հակառակ դեպքում անհրաժեշտու-թյուն է զգացվում ուղղագրական բառարանների օգնու-թյան: Ուղղագրական բառարանների կարիք չունեն այն լեզուների ժողովուրդները, որոնց արտասանությունը և գրությունը համընկնում են, օրինակ՝ իտալացիները, իսպանացիները, պորտուգալացիները, որոշ իմաստով ֆիններն ու վրացիները: Մենք հայերս 12-րդ դարում արդեն ունեինք ուղղագրական բառարան Արիստակես գրիչի կազմությամբ, որովհետև, ինչպես ինքը բառարան կազմողն է ասում, սխալագրություններն ու խոտորագրությունները հասել էին ահավոր չափերի, անհրաժեշտ էր կասեցնել:

Բացի անհատական սխալագրություններից, միջնադարում արդեն որոշ ձայնավորներ և բաղաձայներ փոխարինում էին մեկը մյուսին, օրինակ՝ ու-ին փոխարինում էր ւ կամ վ, է-ին՝ ե-ն, կամ հակառակը, օ-ին՝ ո-ն կամ հակառակը և այլն: Այսպես շարունակվեց մինչև 19-րդ դարի կեսերը: Արևմտահայերի ուղղագրական փոփոխման փորձը դարձավ փորձանք հեղինակների համար, իսկ արևելահայերի համար աստիճանաբար ավելի ու ավելի զարգացավ ու ընդարձակվեց: 1880-ական թվականներին Ղ. Աղայանը համատարած կերպով ու-ն փոխարինեց ւ-ով: Թեև Ղ. Աղայանի այս «շեղումը» վիճահարույց չդարձավ, լավ ընդունելություն գտավ, բայց արևմտահայ և հատկապես Մխիթարյանները ինչպես միշտ չընդունեցին, համարելով այն ավանդական ուղղագրության դեմ ուղղված ոտնձգություն, օրինակ, եթե հյունագիրները գրում էին նւեր, դրւագ, ավանդապահները բողոքում էին:

Այս ընթացքում Ստ. Մալխասյանը առաջ քաշեց վեվագրությունը: Մխիթարյանները ընդվզեցին: Բավական չէ՞ր հյունագրությունը, հիմա էլ վեվագրություն:

1910 թ. «Արոր» միամսյա հանդեսը իր առաջին համարի խմբագրականում հետևյալը գրեց. «Արոր»ի խմբագրությունը ի նկատի ունենալով այն խառնաշփոթ դրությունը, որ տիրում է ներկայիս վ հնչյունի գրության եղանակի մեջ՝ երկար խորհրդակցությունից հետո որոշեց ամեն տեղ, որ լսվում է վ հնչյուն, գրել վ, այսինքն գրել վարդ, վնաս, նավ, թիվ, Ավետիս, հիվանդ, յավելված, Բագվա և այլն: Միայն եվ հնչյունի համար սովորական (ոչ գլխագիր) գիրը գործածելիս գրել և, այսինքն գրել և, դև, երևել, բայց Եվրօպա, Եվա, եվ: Ներկա համարում զետեղված («Մի հնչյունին մի գիր») բացատրված են մեր ուղղագրության գիտական, գործնական հիմունքները: Խմբագրությունը որոշեց «Արոր»ում զետեղել նաև ավանդական գրությամբ հոդվածներ»:

Այսպիսով հյունագրության դեմ պայքարին ավելացավ «վեվագրությունը»: Ուղղագրական այս փոփոխությունների դեմ պայքարի դրոշ բարձրացրին հատկապես Մխիթարյանները իսկ վերջիններիս մեջ առաջին տեղը գրավեց Վիեննայի վանական Գաբրիել Մենևիշյանը: 1910 թ. Վիեննայի Մխիթարյան տպարանից լույս աշխարհ եկավ . Մենևիշյանի «Հայերէն լեզուի ուղղագրութեան խնդիրը» գրքույքը:

Աշխարհի զարդն հանդիսացող մարդուն վերագրվող դրական շատ հատկանիշներ կան, բայց համեստությունը այդ բոլորի պսակն է: Համեստ մարդը առավել ևս գիտնական մասնագետը երբեք չի պարծենում, չի գոռոզանում իր ձեռք բերած կամ ձեռք բերվելիք հաջողություններով, չի գե-րագնահատում իր ընդունակություններն ու հնարավորու-թյունները, հարգում է իր նման գիտնականին, հարգանքով է վերաբերվում իր համագործակիցների առաջարկներին: Այսպիսի բարեմասնություններից զուրկ է Մխիթարյանցի վանական . Մենևիշյանը: Առաջին անգամ երբ սկսեցի կարդալ, ցավ զգացի, որ հայոց լեզվի մասնագետը, այն էլ վանական, կարող է իր գործընկերոջ աշխատանքը բնորոշել հետևյալ մակդիր-բնորոշումներով՝ «ուղղագրական վանդալիզմ», «յիմարական հայերէն», «նողկանք ու գարշանք» «այլանդակ ու ապիկար ուղղագրութիւն» և համեմատության մեջ դնելով Սուլթան Համիդի կոտորածները վեվագրության հետ գրում է. «Թշնամու չրածը մենք մեր ձեռքով պիտի կատարենք եղեր»: Ավանդական ուղղագրության բարելավման առնչությամբ եթե մի փոքր առաջարկություն էր առվում, արժանանում էր անհասկանալի զայրույթի, իսկ պահպանողականները անիծում էին առաջարկողին մեր գեղեցիկ լեզուն փչացնելու մեջ՝ մոռանալով, որ լեզվի առաջին և ամենակարևոր պաշտոնը մարդու մտքերը արտահայ-տելու միջոց է: Բանն այն է, որ մասնագետը ցանկացել էր բարելավել մեր ուղղագրությունը, այնպես ինչպես Ղ. Աղայանը, Ստ. Մալխասյանը: Վերջինս իր առաջարկությամբ չի փոխել որևէ հնչյուն, տառ, պարզապես առաջարկել է տառերի փոփոխություն, օրինակ՝ եթե համատարած կերպով ւ-ն և ու-ն՝ բառամիջում արտասանվում են վ, կա՞ պատճառ, որ մենք գրենք թուել, գրուել, աւազ, աւագ, համար-ուում, հաշուում բառերը, չգրենք թվել, գրվել, ավագ, ավազ, համարվում, հաշվում: Կա՞ մի հիմնավոր պատճառ, որ ես չգրեմ վրա, մնա, այլ գրեմ վրայ, մնայ, չգրեմ գրություն, այլ գրեմ գրութիւն: Ի հարկե գրաբարյան պաշտպանները աղմուկ բարձրացնելով, թե՝ դա սրբապղծություն է մաշտոցյան ուղղագրության դեմ, մոռանալով՝ որ մեր գործածած լեզուն ոչ թե գրաբարն է այլ աշխարհաբարը, որ նոր լեզու է և ունի իր արտասանական և հետևաբար ուղղագրական կանոնները: . Մենևիշյանին և նրա համագործակիցներին քաջ հայտնի է, որ 5-րդ դարում է-ի փոխարեն գրել են ե, «ես եի» օ-ն աւ, ինչպես աւձ, աւր, այս մասին չեն հիշում, որովհետև այդ փոփոխությունները կատարվել են յոթ-ութ դար առաջ և դարձել ավանդական:

Իմ ձեռքի տակ կա մի հին երգարան. հավանաբար լույս տեսած անցյալ դարի սկզբին: Այդ երգարանի կազմողները ընդարձակ ծանոթագրությունների, բանաստեղծների և գրողների կենսագրականների մեջ հետևողականորեն բառամիջի ու-ն արտահայտել են բացառապես ւ տառով, այսինքն՝հրաժարվել են ու տառից, հետևել են Աղայանի հյունագրության: Օրինակները բերել ենք Ղ. Ալիշանի կենսագրությունից. ահա դրանք. տւած, կուղեւորւէր, ձեռնադրւէր, կարգւէր, հիմնւած, հրաշակերտւած, գնահատւեցան, գրւած, նւիրւած, փոխւած: Ղ. Ալիշանի կենսագրականի մեջ օգտագործված է ոչ թե եւ ձևը, այլ և՝ միացյալ շաղկապի ուղղագրությունը: Այսօր սփյուռքում և-ը դիտելով որպես խորհրդային ժամանակաշրջանի արդյունք հրաժարվում են և ձևից, գործածելով երկտառանի ձևը և որպես տառ և որպես շաղկապ: Մալխասյանը նույպես առաջարկում է եւ կամ եվ տառակապակցության փոխարեն օգտագործել և միացյալ ձևը: Մի անգամ էլ հիշեցնենք, որ և-ը կիրառության մեջ է եղել դեռևս հինգերորդ դարում, այնպես որ անիմաստ է հրաժարվել այդ տառի գործածությունից մեր օրերում:

Անարդյունք անցավ Ստ. Մալխասյանի և . Մենևիշյանի միջև գրավոր պայքարը վեվագրության շուրջ, վերջինս տարածում չունեցավ, սահմանափակվեց «Արոր»ի էջերով, իսկ հյունագրությունը ավելի ու ավելի տարածվեց մինչ սովետական կարգերի հաստատումը Հայաստանում: 1913 թ. հայերեն գրերի գյուտի և տպագրության հսմազգային մեծ հոբելյանի օրերին Մ. Աբեղյանի կարդացած «Մեր ուղղագրության մասին» երկարաշունչ զեկուցումը պարզապես մնաց անարձագանք: Հոբելյանական հանձնաժողովը պատ-շաճ ուշադրություն չցուցաբերեց, առհասարակ հարցը լավ պատրասված չէր, և զեկուցումից հետո նույնիսկ մտքերի փոխանակություն տեղի չունեցավ, որովհետև առհասարակ հոբելյանական հանդեսին ներկա գտնվողները դեմ են եղել հայերեն ուղղագրության մեջ փոփոխություններ մտցնելուն: Հոբելյանական հանձնաժողովի մասնակիցները վերադառնում են իրենց տեղերը: Հայոց լեզվի ուղղագրու-թյանը նվիրված համահավաք նիստը անարդյունք վերջացավ: Շարունակվեց իշխող մնալ հին ուղղագրությունը: Վրա հասավ Համաշխարհային առաջին պատերազմը և ամեն ինչ թաղվեց ու մոռացվեց նրա հայակուլ բոցերի մեջ՝ մինչև սովետական կարգերի հաստատումը Հայաստանում: Այստեղ տեղին ու անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ այն ինչ անտեսեց Դաշնակցական կառավարությունը, հայոց լեզուն պետական լեզու հայտարարելը, այդ կատարեց Սովետական Հայաստանի հեղկոմը: 1919 թ. Արտաշես Աբեղյանը, Մանուկ Աբեղյանի հորեղբայրը, Փարիզում հրատարակվող «Յառաջ» թերթում հրատարակած իր հոդվածում պահանջում էր Հայաստանի կառավարությունից անմիջապես հայոց լեզուն հայտարարել պետական լեզու: Այդ ուղղությամբ ոչ մի արձագանք չեղավ:

Մի բան պարզ էր, որ եթե չստեղծվեին սովետական կարգեր Հայաստանում, հայոց լեզվի ուղղագրության մեջ «աբեղյանական» ծայրահեղական ռեֆորմը տեղի չէր ունենա: Այդ ծայրահեղական ուղղագրության իրականացմանը նպաստեց նաև «մեծ հեղաշրջումների» ժամանակաշրջանը: Այդ այն ժամանակներն էին, երբ Ռուսաստանում մերժում էին Պուշկինին, իսկ Հայաստանում Մեսրոպ Մաշտոցին համարում էին տիրացու, որի ուղղագրությունը անհարիր էր պրոլետարական ժամանակներին: Այս ծայրահեղութուն-ները մուտք էին գործում հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներում դեռևս 19-րդ դարի 90-ական թվականներից: Ուղղագրության բարեփոխման հարցը դուրս չմնաց ո՛չ Ռուսաստանի և ո՛չ էլ Հայաստանի օրակարգից:

Այս հարցի շուրջ ես ցանկանում եմ մի պարզաբանում մտցնել, որ կարծում եմ կհետաքրքրի իմ ընթերցողներին: Ներկայիս նոր ուղղագրության քննադատները միաբերան կրկնում են, որ աբեղյանական ուղղագրության դեկրետավորումը, հրահանգավորումը Մոսկվայից էր, որովհետև Մոսկվայի նոր տերերը ձգտում էին կիրիլացնել, լատինացնել սովետական ժողովուրդների, այդ թվում նաև հայ ժողովրդի այբուբենը, միասնականացնել և ոչնչացնել բոլոր ազգերի լեզուները: Բայց կա՞ որևէ փաստ, ապացույց: Փաստը, ապացույցը Ռաֆայել Իշխանյանի՝ «Մեր ուղղագրական հիմնահարցը» հոդվածն է: Այդ հոդվածի մեջ Ռ. Իշխանյանը գրում է. «Ըստ վկայությունների, նոր ուղղագրության նախագիծը քվեարկության է դրվել լուսժողկոմատի շտապ հավաքված մի նեղ ժողովում, որի մասնակիցների մեծ մասը ոչ գրող, ոչ էլ բանասերներ են եղել: Նախագծի օգտին մեկ ձայն ավել է տրվել, որից հետո այն ներյայացվել է ժողկոմ-խորհի հաստատմանը»:

Այժմ տեսնենք ինչ է ասում Ս. Գյուլբուդաղյանը: Վերջինս երկար տարիներ օգտվել է Հայաստանի պետական արխիվից հատուկ թույլտվությամբ: Եթե սովետական ժամանակաշրջանում Ազգային (նախկին Միասնիկյանի անվան) գրադարանի հատուկ բաժնից օգտվելու համար անհրաժեշտ էր աշխատանքի վայրի գաղտնի բաժնից հատուկ թույլտվություն, ապա պետական արխիվից օգտվելու պահանջները շատ ավելի խիստ էին: Ինձ մի անգամ է հարկ եղել մտնել այդ հիմնարկը, այն էլ պոլիտեխնիկական ինստիտուտի ռեկտորի տեղակալի գրավոր երաշխավորությամբ: Եվ զարմանալին այն էր, որ աշխատակիցը թղթապանակը բերեց, բացեց համապատասխան փաստաթուղթը, նստեց կողքիս մինչև ես վերջացրի իմ գործը: Ես չգիտեմ, նրանք, ովքեր գրում են 1922 թ. մարտի 4-ի դեկրետի և նրան նախորդող փաստաթղթերի մասին, անձնապես կարդացե՞լ են, ծանո՞թ են արխիվային նյութերին: Այդ տարիներին, այն է, 1970-ական թվականներին արխիվային նյութերին մուտք է ունեցել միայն Երևանի համալասարանի հայոց լեզվի ամբիոնի վարիչ և կուսքարտուղար Սենեկ Գյուլբուդաղյանը: Թե Ռ. Իշխանյանը ի՞նչ աղբյուրից է քաղել այդ տեղեկությունը չենք կարող ասել, ինքն էլ այդ մասին ոչ մի հղում չի կատարում: Մենք չենք կասկածում, որ Ռ. Իշխանյանը ծանոթ է եղել Ս. յուլբուդաղյանի գրքին, որովհետև այդ տարիներին նա համալսարանում պաշտոնավարում էր որպես հայոց լեզվի դասախոս:

1921 թվականի հունվարին Հաաստանի լուսժողկոմ Աշոտ Հովաննիսյանի հրավերով Մ. Աբեղյանը կրկին զեկուցում է կարդում ուղղագրության վերաբերյալ, որը հավանության է արժանանում և կոմիսարիատը բազմացնելով ուղարկում է հայ մշակների հասցեներով, բայց տեղերից ոչ մի արձագանք չի լսվում, որովհետև այդ տեքստի մեջ հստակորեն ասված էր՝ «Մեր օրերում այդ խնդիրը քննության չի դրվում սկզբունքի տեսակետից: Ռեֆորմի խնդիրը կարոտ է միայն տեխնիկական մշակման միայն: Հարցը այդ վիճակում մնում է մինչև 1922 թվականի սկզբներին, երբ լուսժողկոմի աթոռը գրավեց համաշխարհային հեղափոխությունների տենդով վարակված Պողոս մակինցյանը:

Պողոս Մակինցյանը ավարտել էր Մոսկվայի հայկական ճեմարանը 1906 թ., իսկ 1913 թ.՝ Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետը: Այդ նույն տարին Էջմիածինը նրան հրավիում է որպես գրականության պատմության դասախոս: Մակինցյանը 1921 թ. Մոսկվայից տեղափոխվում է Սովետական Հայաստան և սեպտեմբերին ստանձնում է լուսժողկոմի պաշտոնը: Նա դեռևս նախա-սովետական տարիներին մոտիկ ծանոթության մեջ է եղել Թիֆլիսում հրատարակվող «Ընկեր» շաբաթաթերթի խմբագիր, հայոց ուղղագրության նկատմամբ արմատական դիրքորոշում ունեցող Սեդրակ Թառայանի հետ: 1922 թ. սկզբներին Պ. Մակինցյանը կազմում է մի նոր հանձնաժողով, որի կազմում լինում է նաև Ստ. Մալխասյանցը: Հանձնաժողովի նիստում Աբեղյանը նկատի ունենալով մասնագետների քննադատությունը, առաջարկում է երկու աստիճանով անցկացնել բարեփոխումը:Հանձնաժողովը իր կարծիքը ներկայացնում է լուսժողկոմին, սակայն վերջինս փոխանակ դա՛ ներկայացնելու ժողկոմխորհի հաստատության, ներկայացնում է Աբեղյանի հիշյալ զեկուցման մեջ արված բոլոր առաջարկները, որը և հաստատվում է 1922 թ. մարտի 4-ին (ընդգծումը մերն է)1:

Նշանակում է կատարվել էր կեղծիք մի մարդու կողմից, որ վարակվել էր խորհրդային առաջին տարիների համաշխարհային հեղափոխության տենդով: Ինչու այդպես տենդագին, հապշտապ Մակինցյանը կատարեց այդ գործը, գործ, որ մերժվեց, արհամարհվեց բոլորի կողմից, ինքն էլ երկու տարի հետո զղջաց իր արածի համար, քանզի չհասավ իր գլխավոր նպատակին՝ հայոց մեսրոպյան այբուբենը փոխարինել լատիներեն տառերով:

Մեսրոպյան այբբենական համակարգից հրաժարումը և ապա լատինացումը հայկական երևույթ չէր, դա ռուսական երևույթ էր, որ կրկին մեջտեղ հանեց «Ընկեր» շաբաթաթերթի խմբագիր Սեդրակ Թառայանը 20-րդ դարի առաջին տասնամյակում:

18-րդ դարի առաջին քառորդում Պետրոս Մեծի գահակալության տարիներին Արևմուտքը Ռուսաստանի համար դարձավ բարեփոխումների օրինակ կյանքի բոլոր բնագա-վառներում: Այդ քաղաքականությունից դուրս չմնաց Կիրիլյան այբուբենը և նրա ուղղագրությունը: Այդ տարինե-րին ռուս մանկավարժներից Տրեդյակովսկին կատարելով Պետրոս Մեծի կամքը կիրիլյան տառերի փոխարեն սկսեց գործածել լատինական տառերը, այսինքն հրաժարվեց սեփականից՝ ընդունելով լատիներենը, որ ըստ հեղինակի ավելի հաջողակ էր, քան Կիրիլյանը: Նրա դեմ դուրս եկավ ռուս մանկավարժ, գիտնական Մ. Լոմոնոսովը: Տրեդյակովսկին և իր համախոհները առաջարկում էին նաև հրաժարվել կիրիլյան այբուբենի 13 տառերից (], m, g, s, b, q, p, ., ;, w, i, o, q): Ստեղծվել էր արտակարգ վիճակ: Ռուսաստանում դպրոցները բաժանվել էին երկու մասի, մի մասում աշակերտները սովորում էին Տրեդյակովսկու բարե-փոխված, մյուսում Լոմոնոսովի ավանդական այբուբենով: 1871 թվականին ռուս մի այլ մանկավարժ, Զասլատկոն կրկին առաջ քաշեց Կիրիլյան այբուբենը արմատապես փոխելու լատինականի այբուբենով: Բայց 120 տարիների վեճ ու վիաբանություններից հետո 1862 թվականին երբ լույս տեսավ ռուսերեն «Սեղանի բառարանը» բարեփոխությունները սահմանափակվել էին մի քանի փոփոխություններով: 1917 թվականին կատարվեց երկրորդ բարեփոխությունը և դրանով ավարտվեց երկու դար տևող ռուսական լեզվի այբբենական բարեփոխումը:

Ահա 170 տարի անց փիլիսոփայության դոկտոր Սեդրակ Թառայանը ծանոթանալով ռուսաց լեզվի կիրիլյան այբբենական համակարգի շուրջ այս բանավեճերերին, որի հիմնական նպատակն էր, ինչպես վերը ասվեց, կիրիլյան այբուբենը փոխարինել լատիներենով: Ս. Թառայանը, առանց հարցը խորապես ուսումնասիրելու, հայոց և ռուսաց լեզուների այբուբենների տարբերությունները քննելու, սկսում է մի հակաարշավ հայոց լեզվի թե՛ հին և թե՛ նոր ուղղագրության դեմ՝ հաշվի չառնելով ոչ մի պատմակա-նություն, ոչ մի ավանդություն: Բանն այնտեղ է հասնում, որ Ս. Թառայանը հարձակվում է մեսրոպյան այբուբենի վրա առաջարկելով՝ փոխել հայերենի ուղղագրությունը ըստ արտասանության:

Հայոց լեզվի նկատմամբ ընդհանրապես, իսկ այբուբենական համակարգի նկատմամբ մասնավորապես Ս. Թառայանի մերժողական դիրքորոշումը նրան հասցրեց հայերեն այբուբենի արմատական փոփոխության գաղափարին, լատինացման գաղափարին: Ռուսաստանում ստեղծված հեղափոխական մթնոլորտը իր ազդեցությունը ունեցավ նաև մշակույթի բոլոր բնագավառների վրա, այդ թվում նաև լեզվի և ուղղագրության վրա: Այս մերժման, ժխտողական դիրքորոշումը հատուկ է եղել բոլոր արմատական հեղա-շրջումների ժամանակ: Ամեն մի հասակարգ, թեկուզ բռնակալ, իր մեջ ունի ավանդական դրական կողմեր: Այն, ինչ որ արմատապես ոչնչացվեց Հայաստանում քրիստոնեական առաջին հեղափոխության ժամանակ, բնորոշ է եղել բոլոր հեղաշրջումներին՝ֆրանսիական և ռուսական: Այս թվականների քաղաքական հեղափոխականացած մթնոլորտը իր խոր ազդեցությունն է թողնում Ս. Թառայանի ծայրահեղորեն վնասաբեր գործելակերպի վրա: Մ. Մակինցյանը, որ մոտիկ հարաբերության մեջ է եղել Ս. Թառայանի հետ, մեծապես ազդվել է նրա ծայրահեղական գաղափարներից: Այդ թվականներին Ս. Թառայանը գրում էր. «Եվրոպական բոլոր ազգերը ընդունել են լատինական շրիֆտ, նույնիսկ լեհերը...» Ապագայում (մի Քանի տարուց հետո) «Ընկերը բօլօրօվին կթօղնի մեսրոպեան ալֆավիտը՝ հետզհետե փոխարինելով նրան շատ ավելի գեղեցիկ լատինական շրիֆտով»: Այսօր երբ կարդում ենք Պողոս Մակինցյանի 1924 թվականին գրած «Սահակ Մեսրոպյան անկյունավոր, տգեղ և աչքերի համար վնասակար այբուբենը...», ակամա մտորում ես, թե ինչքան նմանություն ու հարազատություն կա գաղափարապես այս երկվորյակների միջև: Ս. Թառայանի հախուռն ու անճիշտ դատողությաունները նրան հասցնում են անհեթեթության: Նա այն միտքն է արտահայտում, թե ով լատինական տառերը գիտի նշանակում է նա կարող է ևրոպական բոլոր լեզուները կարդալ ու հասկանալ: Եվ վերջապես նա հանգում է իր երազած գաղափարի իրականացմանը, այն է՝ կովկասյան ժողովուրդների համար ստեղծել ընդհանուր լատինատառ այբուբեն: Այն հանգամանքը, որ այս նույն թեմայով Պողոս Մակինցյանը Մոսկվայում ելույթ է ունեցել 1919 թվականին, մեզ շատ բան է հուշում, հուշում է նաև այն, թե ինչու Պողոս Մակինցյանը 1922 թվականի մարտի 4-ին ժողկոմխորհ է ներկայացրել ոչ թե հանձնաժողովի կատարած դիտողություններով տարբերակը, այլ Մ. աբեղյանի առաջարկները: Մենք գիտենք, որ Անդրկովկասի ժողովուրդների համար լատինական այբուբենը անուշադրության մատնվեց, իսկ Պ. Մակինցյանի տարբերակը հայ մտավորականությունը երբեք չէր ընդունի: Հինգ տարի հետո Պ. Մակինցյանը հիասթափված, որ իր նպատակին չհասավ, որ հայոց այբուբենի լատինականացումը չիրագործվեց, իր ողջ զայրույթը թափում է Մ. Աբեղյանի գլխին որպես քավության նոխազի, չհիշելով որ մեղքի մեծ մասը ընկնում է իր ուսերին, քանզի շատ հավանական է, որ իր նշանակած հանձնաժողովի անդամների մեծ մասը դեմ է եղել ուղղագրական ծայրահեղ փոփոխություններին: Բայց նա հույսը չի կտրոմ: «Զարիա Վոստոկ1»ի, ապա «Մարտակոչ2»ի մեջ հրատարակված հոդվածում նա գրում է. «Մեր տոնը ամենևին մթագնած չենք լինի խոստովանելով պայմանական անհաջողությունը ուղղագրության ռեֆորմի գործում...»: Պ. Մակինցյանը ինչո՞ւ է անհաջողությունը պայմանական համարում, ապագայի ի՞նչ հեռազգացողության վրա հիմնված նա «անհաջողությունը ժամանակավոր» է դիտոմ:

Վերջերս Լոս Անջելեսի «Նոր Հաաստան1» օրաթերթում լույս տեսավ մի ուշագրավ հոդված Հարություն Պզտիկյանի հեղինակությամբ: Հիշեցնենք, որ սովետական կարգերի հաստատումով Ադրբեջանի կառավարությունը 1929 թ. դեկրետով հրաժարվեց արաբական այբուբենից և որդեգրեց լատինատառ այբուբենը: Տասը տարի անց, 1939 թ. դարձյալ դեկրետով լատինականը փոխարինվեց կիրիլյանականով, որը գործածության մեջ մնաց մինչև 1991 թ., երբ Ադրբեջանը անկախություն հայտարարեց: Շուտով Ադրբեջանի քաղաքների փողոցներում կարելի էր տեսնել արաբական, լատինական և ռուսական գովազդներ, հայտարարություններ: Բայց գործնականում շարունակվեց ռուսական գրերի գործածությունը մինչև 2001 թ., երբ պետական դեկրետով և, անշուշտ թուրքական կառավարության խորհրդով և խրախուսանքով որդեգրվեց լատինական տառերի համակարգը երկրորդ անգամ: Ըստ Հ. Պզտիկյանի հին ճորտությունը փոխարինվեց մի նոր ճորտությամբ:

Հ. Պզտիկյանը այդ նույն «Կեանքի խոհեր» հոդվածի վերնագրից անմիջապես հետո սևով սպիտակի վրա ստեղծագործել է մի «խորիմաստ» նախաբան՝ «ազերիներեն ետք ռուսերենն ալ... Ե՞րբ կարգը հայուն պիտի գա»: Եթե բացելու լինենք փակագծերը, հետևյալ անսպասելի պատկերը կստանանք: Ազերիները հրաժարվել են ռուսական նշանագրերից, ռուսները ուշ կամ կանուխ հետևելու են ազերիներին (չ՞է որ 18-րդ դարում փորձը ունեն) մտնելու են ևրոպական ընտանիքի գրավիչ ծոցը, հետևաբար մենք հայերս էլ պիտի պատրաստ լինենք, հետ չմնալու ահ ու վախից, զուռնա դհոլով մտնենք ևրոպացիների շարքը: Որպեսզի աղավաղումներից և «չարամիտ» մեկնաբանությունների վերագրումներից հեռու մնանք, ես բերում եմ Հ. Պզտիկյանի հոդվածի այդ հատվածը ամբողջությամբ:

«Անցած տարի ազերիները ( ինքը գրում է մեծատառով անգլերենի ազդեցությամբ) առավոտ մը արթնացան ու զարմանքով տեսան, որ ռուսերենը փոխարինված էր լատիներեն տառերով, վերջնականապես մնաք բարով ըսելով ռուսերեն այբուբենին, որ շուրջ 75 տարի սորված ու սորվեցուցած էին իրենց կրթական հաստատություններուն մեջ: Այսօր Ադրպեյճան համայնական լատինատառ դարձած է, և ոչ ոք կխոսի անհաղթահարելի դժվարությունների մասին... արդյո՞ք ավելի տաղանդավոր և օժտված են քան հայերը: Կը կասկածիմ: Պարզապես 75 տարիներու ընթացքին դարձած ենք Ռուսաստանի ճորտերը»:

Հ. Պզտիկյանը Ադրբեջանում կատարված այբբենական փոփոխությունը դրական քայլ է համարում, որովհետև աշխարհի բոլոր ազգերը ուշ կամ կանուխ պիտի միանան, ունենան մեկ այբուբեն, հավանաբար մեկ լեզու, իսկ այս անգամ ճորտությունը կատարյալ կլինի: Բայց մխիթարյան ներկայացուցիչը չի բավարարվում մեսրոպյան այբուբենական համակարգի լատինականացումով, նա ավելի հեռուն է գնում ... «...անշուշտ կամաց-կամաց անկախությունը և նոր եկող սերունդը պիտի համաշխարհանանան, մտցնեն ամերիկյանն ու ֆրանսականը, անգլիականն ու իտալականը իրենց իմացական շարժումներու մեջ...»: Այդ «իմացական շարժումներուն» տերերի քաղաքական վարքագծին, գոնե մենք, շատ լավ ենք ծանոթ, այն էլ Մխիթարյան հայր Ալիշանի զայրալից խոսքերից, որ նա արտահայտել է Ավ. Իսահակյանի ներկայությամբ: «Կոտորածների ժամանակ,- ասել է Հայր Ալիշանը,-Թերզյան հայ կարդինալը գնում է Հռոմ, ընկնում է սրբազան պապի ոտները, աղերսում է, որ պապը դիմում անե քրիստոնյա մեծ տերություններին՝ Անգլիային, Ֆրանսիային, Ռուսիային, երմանիային, որ ջարդարար թուրքի ձեռքը բռնեն: Սրբազան պապը ասում է. «Այդ քրիստոնյա պետություններն են հայերին կոտորողները, ես որի՞ն դիմեմ»: Իսկ այսօր այդ մեծ տերությունները մեզ հասկացնում են, որ Ղարաբաղը պետք է մնա ազերիների իշխանության տակ: Այսօրվա գլոբալացումը, որ Հ. Պզտիկյանը կոչում է «համաշխարհայնացում», ոչ այլ ինչ է, քան աստառը շուռ տված այդ նախկին արատավորված կայսրությունների անվանափոխությունը: Մխիթարյանական Հ. Պզտիկյանը ճիշտ այնպես, ինչպես չարաբերան ու չարախոս Չարխուտյանն ու Արփի Թոթոյանը և սրանց նմանները, հակասովետիզմի ծխածածկույթի տակ նոր ուղղագրության դեմ անհաշտ պայքար են բորբոքում ապականելով շրջապատը: Այս բորբոքված վիճակում Հ. Պզտիկյանը հարձակվում է նույնիսկ արևելահայ գրական լեզվի և 70 տարիների ընթացքում ձեռք բերած նրա նվաճումների վրա: Առհասարակ Հ. Պզտիկյանը ինչպես սովետական, այնպես էլ կապիտալիստական Հայաստանում ոչ մի լավ բան չի տեսել և այժմ էլ չի տեսնում, բացի անցյալի ավերակված եկեղեցիներից: Ահա այս «մխիթարյանականը» սովետական ժամանակաշրջանի արևելահայերենի մասին գրում է. «Հայոց ջինջ լեզուն փոխվեցավ, 70 տարիներու ընթացքին, դարձավ հրեշային, այլանդակ, անհասկանալի՝ պարզ ժողովրդին, և անհանդուրժելի՝ սփյուքին ու դժբախտաբար,... կշարունակեն այդ բազմագլխանի , վիշապանման և բանի մը չնմանվող լեզուն գործածել առանց խպնելու, ոչ միայն, ոմանք նույնիսկ կոմունիստական կիրքով զայն պաշտպանելու որպես ՄԵԾ ՀԱՐՍՏՈՒԹՅՈՒՆ...»:

Ամերիկացի բառարանագիր Նոա Ուեբստերը իր հռչակավոր բառարանը կազմում էր Ամերիկյան հեղա-փոխության տարիներին, այնպիսի մի ժամանակ, երբ ամերիկյան հայրենասիրության ալիքը գտնվում էր իր գագաթնակետին, և ամեն ինչ, որ հակասում էր գաղութարար Անգլիայի քաղաքականությանը, դիտվում էր դրական: Ուեբստերի ազգային զգացմունքները բորբոքվում էին այս ուղղությամբ: Այսպիսի վիճակ էր տիրում խորհրդային առաջին տարիներին, երբ հեղափոխության տենդը վարակել էր բոլորին, մերժվում էր այն ամենը, ինչ մնացել էր նախկին հասարակարգից: Այսօր երբ չկան խորհրդային կարգերը, նրա նախկին ու նոր հակառակորդները նույն տենդով, նույն կրքով ժխտում են ամեն ինչ, նույնիսկ Հայաստանի պետական պաշտոնական հայոց լեզուն՝ անվանելով այն սովետահայերեն, ուրեմն նույն տրամաբանությամբ էլ հոգևարքի մեջ գտնվող Պոլսի հայերենը կարելի՞ է անվանել թուրքահայերեն: Անհեթեթությունն էլ պետք է սահման ունենա:

Այսպիսով, վստահորեն կարելի է ասել, որ այն ինչ կատարվել է 1922 թ. մարտի 4-ի դեկրետով, կատարվել է Պողոս Մակինցյանի նախաձեռնությամբ և Մոսկվային խառնել այս գործին բացարձակապես միտումնավոր է, նպատակային և ոչ արդարացի: Եթե Մոսկվայից այդպիսի հրահանգ եղած լիներ, Ս. Գյուլբուդաղյանը, որի համակրանքը դեպի հին ուղղագրությունը ակնհայտ է, այդ հրահանգի տեքստը անկասկած կհրատարակեր՝ հաստատելով Մոսկվայի միջամտությունը մեր ուղղագրության փոփոխման գործին: Երկրորդ, այդ ինչպե՞ս է, որ Հայաստանի ուսուցիչների, գիտնականների բողոքների ճնշման տակ լուսավորության նախարար Ասքանազ Մռավյանը 1926 թ. հոկտեմբերի 17-ին՝ նոր ուղղագրությունը ազատելու համար նկատելի ծայրահեղություններից, ստեղծել է ուղղագրության նոր հանձնաժողով, որը մերժել է լատինական և նոր տեսակի այբուբեն ստեղծելու առաջարկները, և որոշել է պահել ընդհանրապես հայկական տառերի բնույթը:

Սակայն այս հեղինակավոր հանձնաժողովի երկարատև, բազմակողմանի աշխատանքը ոչ մի արդյունքի չի հասել: Լուսավորության նախարարությունը ոչ մի վճիռ չի կայացրել: Այս կապակցությամբ Ս. Գյուլբուդաղյանը գրում է. «Գուցե ժողկոմատը չի՞ սպասել, որ հանձնաժողովի որոշումը նպաստավոր կլինի նոր ուղղագրության համար կամ որևէ մեկը խանգարել է, մեզ համար դա մնում է մութ» (էջ 372): Անարդյունք է անցնում 1932 թ. երկրորդ փորձը որոշ փոփոխություն մտցնելու 1922 թ. շատերի կողմից մերժված նոր ուղղագրության մեջ, սակայն այս փորձը ևս անցնում է անարդյունք:

1933 թ. ստեղծվում է ՀՍՍՀ մինիստրների սովետին առընթեր տերմինաբանական կոմիտե, որ իր 1936 թ. նիստերից մեկում քննում և որոշակի է դարձնում մի շարք բառերի ուղղագրությունը: Այդ նիստին ներկա են եղել Լ. Արիսյանը, Դր. Սիմոնյանը, Մ. Աբեղյանը, Հր. Աճառյանը . Ղափանցյանը, Ա. Ղարիբյանը և ուրիշներ: Օրվա քարտուղարն է եղել ուրգեն Սևակը: Վերջինս ներկայացրել է մի շարք բառերի ուղղագրության նախագիծը, օրինակ, գրել այս, այդ, այն, այսպես, այդպես, այնպես, գրել ճանապարհ, ճամփա և ոչ ճամպա, ճամբա, գրել ուժ, զգույշ, ասացի՝ ույժ, զգուշ, ասի, ասավ ձևերի փոխարեն: Նշանակում է, կատարվում էր բառերի կանոնակարգում, նորմավորում, որ մինչև օրս շարունակվում է այդ աշխատանքը:

1940 թ. օգոստոսի 15-ին լուսժողկոմի առաջարկությամբ տերմինաբանական կոմիտեն իր աշխատանքի ծրագրի մեջ ընդունում է նաև «Հայերենի ուղղագրության մեջ մասնակի փոփոխություն մտցնելու հարցը»: Այդ փոփոխությունների մասին խոսել եմ, այժմ ցանկանում եմ հիշատակել դրանց նկատմամբ սփյուռքում եղած արձագանքները:

Յ կիսաձայնը, որ դեռևս միջին դարերում հաճախ բաց էր թողնվում գրիչների կողմից, ընդունվում է սփյուռքի որոշ հեղինակավոր հայագետների կողմից, օրինակ՝ մխիթարյանական Ա. Ղազիկյանը նշում է, որ բանաստեղծ Լութֆի Մինասը բառավերջի յ-ն բաց է թողնում, առարկություն չունի:

1945 թ. Հալեպում լույս է տեսնում Նշան Հովհաննիսյանի «Սորվեցեք Հայաստանի բարեփոխյալ ուղղագրությունը» գրքոյկը՝ տպված նոր ուղղագրությամբ: Հեղինակի նպատակն է եղել սփյուռքահայերին ծանոթացնել նոր ուղղագրության համակարգի հետ, որպեսզի նրանք «կարողանան հեշտությամբ հայաստանյան գրականությունը կարդալ»: Հալեպահայ գրողին ձայնակցում է Ռումինահայ «Նոր Կյանք» շաբաթաթերթի հրատարակիչը՝ թերթը հրատարակելով նոր ուղղագրությամբ:

1967 թ. Բեյրութի «Զարթոնք» թերթում լույս է տեսնում ուսուցիչ Ս. Ստեփանյանի հոդվածաշարը: Ստեփանյանը պաշտպանելով 1922 թ. մարտի 4-ի ուղղագրությունը, նահանջ է համարում 1940 թվականի ուղղագրական մասնական բարեփոխումը, նա նույնպես սխալ է համարում Է-ն այբուբենից դուրս թողնելը: Ս. Ստեփանյանը դեմ է նաև եա, իւ, եօ տառակապակցությունների փոխարեն գրել յա, յու, յո: Բեյրութցի Ռ. Ճեպեճյանը գրում է. «Մանուկ Աբեղյանի ուղղագրությունը թեև ոչ անթերի, «Մեսրոպաշունչ» է», իսկ Է-ի և Օ-ի վերականգնումը համարում է նահանջ մեսրոպյան սկզբունքներից: Ռ. Ճեպեճյանը գրում է. «Անհիմն է կարծել, որ սփյուռքը ամբողջությամբ վերցրած դեմ է եղել նոր ուղղագրությանը, քանի որ նոր սերնդին անհրաժեշտ է դյուրին, ուստի հնչյունային գրություն»: Հարցը միայն այն է, որ ինչպես այդ թվականներին, այնպես էլ այսօր նոր ուղղագրության համակիրները պարզապես «լռել են, խոսել են միան ավանդական ուղղագրության կողմնակիցները»: Այսօր էլ, մեր ժամանակներում, սփյուռքի նոր սերունդը չի մասանկցում այս վեճին, գրում են միայն ավանդապահները, հավանաբար նոր սերունդի ներկայա-ցուցիչները վախենում են: Զգացվում է վարագույրի հետևում տարվող էժանագին պրոպագանդը: Ես բերում եմ այս կապակցությամբ Ս. յուլբուդաղյանի ճշմարիտ եզրակացությունը, որը համահնչյուն է նաև այսօրվա սփյուռքի նոր սերնդի համար: «Եթե նրանք (նոր սերունդը՝ . Ս.) էլ խառնվեին այս հարցի քննությանը, գուցե նոր ուղղագրությունը չմերժվեր սփյուռքահայության կողմից» (էջ 393):

Ս. յույբուդաղյանը իր աշխատության վերջում կարծես թե փնտրել և գտել է այն ոսկե միջինը, որ կարող է փրկել մեր ուղղագրության բևեռացումը: «Այժմ ի՞նչ է մնում մեզ անել մեր ժողովրդի երկու հատվածների միջև ստեղծված բացվածքը լցնելու կամ գուցե նեղացնելու համար»,և խոր մտահոգությամբ հարց է տալիս այս իսկական հայրենասեր գիտնականը: Հեղինակի «Հայերենի ուղղագրության պատմությունը» գրքի կարևոր նպատակներից մեկն էլ այդ է եղել, եթե չասենք կարևորագույնը: Հեղինակի այս բարձր-արժեք ուսումնասիրության միջով կարմիր թելի պես անցնում է հայոց լեզվի ուղղագրության միասնականացման հարցը: րքի գրման օրից անցել է մոտավորապես 30 տարի Եթե անցած 70 տարիների ընթացքում ուղղագրության միասնականացման մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել, ապա այսօր Հայաստանի անկախության ներկա պայմաններում, մեր երկու հատվածների միջև եթե ոչ զգալի չափերով, գոնե մասամբ, հատկապես ուղղագրության առումով պետք է աշխատանքներ տարվեն, միայն ոչ թե գոռում-գոչումներով, սպառնալիքներով, վատաբանելով, երբեմն նույնիսկ անվայել հարձակումներով մեր լեզվաբան գիտնականների հասցեին, որոնցից շատ բան է կախված այս գերագույն խնդրի բարեհաջող լուծման հարցում: Սփյուռքում գրվել և այսօր շարունակվում է գրվել անթիվ ու անհամար մաղձոտ, շարավախառն, սպառնալի հոդվածներ: Այս տարի, ապրիլ ամսի 13-ին Հայաստանի բոլոր թերթերոմ հրապարակվեց Հայաստանի լեզվաբան ակադեմիկների և այլ մասնագիտությունների տեր ակադեմիկների՝ «Հայերենի արդի ուղղագրությունը փոխելու փորձերի առթիվ» համատեղ հայ-տարարությունը, որ անկասկած արժանացել է Հայաստանի ողջ մտավորականության, ուսուցչական և դասախոսական կազմի հավանությանը: Սփյուռքի մտավորականության ճնշող մեծամասնությունը լիակատար ըմբռնողությամբ ողջունում է այդ հայտարարությունը, որով վերջ է դրվել ամեն տեսակի հաղթանակի դափնիներ ակնկալող մի խումբ անհեռատես մտավորականների հույսերին: Նրանք՝ սփյուռ-քահայ, և նրանց հետ նաև հայաստանաբնակ մի խումբ մտավորականներ, նկատի ունենալով մեր երկրի ներկայիս սոցիալ-տնտեսական և մշակութային ծանր վիճակը, ենթադրեցին, որ այժմ ամենահարմար ժամանակն է գրաբարյան ուղղագրության օգտին պայքարը բորբոքելու, որի պատասխանը եղավ այս տարվա ապրիլի 13-ի հայտնի «Հայտարարությունը»: Բայց իմ կարծիքով, այդ «Հայտարարությունը» չպիտի հանդիսանա, չպիտի դառնա վերջին մեխը: Իմ համոզմամբ դուռը բաց պիտի մնա, պետք է փոխվի ուղղագրության շուրջ ծավալված անհեթեթ, ազգավնաս պայքարի ձևն ու մեթոդը, գործադրված միջոցները, մի խոսքով պայքարի բնույթը: Պիտի որդեգրվի բանակցությունների փորձված ձևը, սեղանի շուրջ խորհրդակցությունների ձևը: Վերջպես այս պարոնները, ամբողջ պայքարի ընթացքում չարաշահելով Մեսրոպ Մաշտոցի անունն ու հեղինակությունը, չհասան իրենց նպատակին, իրենց աշխատանքային վարքագծով տապալեցին իրենց սկսած գործը: Հավանաբար, հանուն մեր ժողովրդի միասնության, նորից պետք է սկսել, բայց ոչ թե հարայ-հրոցով, անվայել որակումներով, այլ լայնախոհությամբ, ազատ ու անկաշկանդ մտածողությամբ, գործին օգնող հայեցակետով: Սա պետք է լիներ վերջին տասը տարիների մեր համագործակցության ուղին և սա պետք է լինի մեր համատեղ աշխատանքի այսօրվա ուղին: Ահա թե ինչու:

Այս տարվա հուլիսի 9-ի «Ասպարեզ» օրաթերթում լույս տեսավ ինչքան հետաքրքիր, նույնքան ահազանգող մի հրապարակում: Նյութը ներկայացրել է «Համազգայինի» նախագահ Մկրտիչ Մկրտչյանը: Նյութի ենթավերնագիրներից մեկը կրում է «Հաղորդակցության և լեզվական հարցեր» անունը: Հեղինակը ելակետ ունենալով մեր ժողովրդի ընդհանուր շահը կապված մեր երկու հատվածների միջև գոյություն ունեցող լեզվի և ուղղագրության հարցի հետ, հույժ կարևոր քաղաքական հարց է համարում այդ հարցի լուծումը: Նա իր խոր անհանգստությունն է արտահայտում լեզվի և ուղղագրության շուրջ լույս տեսած կրքոտ ու նախապաշարումներով հագեցած հոդվածների առթիվ, որոնք ավելի են խորացնում բաժանումը մեր երկու հատվածների միջև: Նա հարցի լուծումը համարում է ծայր աստիճան կարևոր և հրատապ՝ քանի որ գլոբալացման նպատակներից մեկն էլ լատինատառ այբուբենի տարածումն է ամբողջ աշխարհում: Այսօր «Համազգայինի» նախագահը մեզ զգաստության է հրավիրում, որովհետև մեր աչքի առաջ և մեր աններելի թողտվությամբ հայ երիտասարդությունը համացանցում (Internet) հաղորդակցման համար կիրառության մեջ է դրել լատինական տառերը հայերեն այբուբենի փոխարեն: Բայց մենք չենք զգաստանում նույնիսկ մեր գլխին կախված գլոբալացման չարագույժ վտանգից՝ առաջնորդվելով ժողովրդական հայտնի ասույթով՝ թող իմ թշնամու աչքը դուրս գա, թեկուզ ես էլ կորցնեմ իմ մեկ աչքը:

Վերջում ես ուզում եմ մեջ բերել ակադեմիկ . Ջահուկյանի այն հայտարարությունը, որ նա արել է 1997 թ. «արուն» ամսագրի խմբագրության կազմակերպած «Կլոր սեղանի շուրջ» խորհրդակցության ժամանակ: «Որքան արևմտահայերի եմ հանդիպել թե արտասահմանում, թե այստեղ, միմյանց հետ կարողացել ենք լեզու գտնել, բայց երբ կողքից սկսում են բորբոքել հարցը, իբր հանդես գալ արևմտահայ ուղղագրության պաշտպաններ, ինչպես ժողովուրդն է ասում՝ լավամարդ դառնալ, ապա նույնիսկ այն մարդիկ, որ պատրաս են ընդունել մեր ուղղագրությունը, սկսում են տատանվել, ետ կանգնել սկզբնական մտադրու-թյունից (էջ 35):

1940 թ. օգոստոսի 22-ին ընդունված ուղղագրական մասնական բարեփոխությունը, որի տակ ստորագրել են Տերմինաբական կոմիտեի բոլոր անդամները ներառյալ Հր. Աճառյանը, . Ղափանցյանը հաստատվում է լուսավորության նախարարության կողմից: Այս ուղղագրությունը արդեն 60 տարուց ավելի գործադրության մեջ է, արդարացրել է իր գոյությունը և լավագույնս ծառայել և այսօր էլ ծառայում է մեր ժողովրդին: Բայց, այնուամենայնիվ, մենք կարծում ենք, որ բանակցությունների դուռը պետք է բաց լինի:

Փակագծերի մեջ ասեմ, որ Ս. Տիգրանյանը սխալվում է գրելով, թե գրաբարը 4-5-րդ դարի հայ ժողովրդի խոսակ-ցական լեզուն չէր, իսկ եթե չէր, ո՞ւմ համար էր թարգմանվում Աստվածաշունչը, Մեսրոպի՞, Սահակի՞, Վռանշապուհի՞: րաբարը հայ ժողովրդի խոսակցական լեզուն էր, որ գրի առնվեց և կոչվեց «գրի լեզու» կամ «գրոց լեզու», որ հետագայում ստացավ «գրաբար» անունը:

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ

1. Baugh A. C. , A Hiistory of the English language, London, 1963:

2. Clodd E., The Story of the Alphabet, Detroit, 1970:

3. Diringer D. , Alphabet , London, 1948:

4. Moorhouse, A.C. , the Triumph of the Alphabet, New York, 1953:

5. World Book Encyclopedia, Chicago,1994:

6. Աղայան Է , Նախամաշտոցյան հայ գրի ու գրականության, մեսրոպյան այբուբենի և հարակից հարցերի մասին:

7. Աբրահամյան, Ա.Ա.- Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 1952:

8. Աբրահամյան Ա. .– Հայոց գիր ու գրչություն, Երևան, 1973:

9. Աճառյան Հր,- Հայոց լեզվի պատմություն, հտ. 2, Երևան, 1951:

10. Անանիա Շիրակացի,- Մատենագրություն, Երևան, 1979:

11. Ասատրյան Մանվել,- Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան 1983:

12. «Ասպարեզ» օգոստոսի 3 1991:

13. «Գարուն» թիվ 8, 1997:

14. Զորյան Ստ,- Հուշերի գիրք, Երևան, 1958:

15. Կարապետյան կ.- Ուղղագրության ուղեցույց, Ֆրեզնո, 1989:

16. «Հայ Կեանք» մարտի 14, 1991:

17. ՀՍՀ, Երևան, 1974-1987:

18. Հայ ժողովրդի պատմություն,հտ. 7, Երևան, 1967:

19. Իշխանյան. Ռ.- Մեր ուղղագրության հիմնահարցը, «Ալիք»Թեհրան, 1983:

20. Իշխանյան Ռ.- 600 բառ:

21. Ղարագյուլյան Թ.- Ժամանակակից հայերենի ուղղախոսություն, Երևան, 1974:

22. Ղարագյուլյան թ.- Հայոց լեզվի զարգացումը սովետական շրջանում («Ուղղագրություն»), էջ 481-543:

23. Ա. Մարության.- Գործող ուղղագրությունը փոխելու առաջարկները հիմնազուրկ են և ժամանակավրեպ «Լույս», թիվ 38, 1998:

24. Մուրադյան Ա.-Հունական դպրոցը և նրա դերը հայերենի քերականական, տերմինաբանության ստեղծման գործում, Երևան, 1971:

25. Մեյե Ա. - Հայագիտական ուսումնասիրություններ, Երևան, 1978:

26. «Նոր Հայաստան», «Բաց նամակ» մարտի 28, 1998:

27. Պետրոսյան Հ. Զ., Գալստյան Ա. Ա.- Ղարագյուլյան. Թ.,- Լեզվաբանական բառարան, Երևան, 1975:

28. Ջահուկյան . Բ.- Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմումքները, Երևան, 1974:

29. Ջահուկյան . Բ.- Հայ բարբառագիտության ներածություն, Երևան, 1972:

30. Սիմոնյան կ.-Լեզու և ուղղագրություն, «Հայ Կեանք» թիվ 40, 41, 42, 43, 1998:

31. Տերմինաբանական տեղեկատու, Երևան, 1988:

32. Իշխանյան Ռ.,- Երրորդ ուժի բացառման օրենքը, Երևան, 1991, էջ 146-149:

33. Ղարագյուլյան Թ.,- Հայոց լեզվի զարգացումը սովետական շրջանում, Երևան, 1973, էջ 491:

ՀԵՂԻՆԱԿԻ ՄԱՍԻՆ

Գուրգեն Սարգսյանը ծնվել է 1918 թ. Իրանի Սալմաստ գավառի Սավրա գյուղում: Նույն թվականին նրանց ընտանիքը հարկադրված գաղթել և երկար դեգերումներից հետո հանգրվանել է Իրաքի մայրաքաղաքում:

Տարրական կրթությունն ստացել է Բաղդադի Թարգմանչաց վարժարանում, ապա տեղափոխվել ամերիկյան դպրոց, որն ավարտել է 1938 թ.:

1944 թ. հաստատվել է Թեհրանում, իսկ 1946-ին՝ ներգաղթել Խորհրդային Հայաստան:

Երևանի պետհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետն ավարտելուց հետո անցել է մանկավարժական աշխատանքի:

1973 թ. . Սարգսյանը պաշտպանել է թեկնածուական գիտաթեզ, իսկ երկու տարի անց նրան շնորհվել է դոցենտի կոչում:

1973 թ. հրատարակել է «Մարաթոնյան վազք», 1993 թ.՝ «Օլիմպիական խաղերի աթլետիկական մրցումների պատմությունը», 1996 թ.՝ «Անգլերենից փոխառված բառերն ու տերմինները արդի հայերենում» գրքերը:

Նրա թարգմանությամբ լույս է տեսել Հ. եյտսի «Հոշոտված Հայաստան» վեպը:

Բազմաթիվ հոդվածների և ուսումնասիրությունների հեղինակ է, որոնք տպագրվել են հայրենիքի ու սփյուռքի տարբեր պարբերականներում:

1991 թ. . Սարգսյանը տեղափոխվել է Լոս Անջելես, որտեղ շարունակում է իր գրական ու գիտական գործունեությունը:

Նա ակտիվ կերպով մասնակցել է վերջին տասնամյակում հայերենի հին ու նոր ուղղագրությունների շուրջ ծավալված պայքարին:

«Ուղղագրության բարեփոխումը պատմական անհրաժեշտություն էր» աշխատությունը արտացոլում է հեղինակի դիրքորոշումը այդ առթիվ:

Գուրգեն Սարգսյան. Ուղղագրության բարեփոխությունը պատմական անհրաժեշտություն էր, Երևան 2002 թ., 128 Էջ:

[nkarich]

Այո' կա պատճառ "գրություն"-ի փոխարեն գրել «գրութիւն»: Այդ պատճառը ուղղախոսութիւնն է: "ց"-ով խոսելը ռուսահայաստոնում մտավ հենց այս փոփոխութիան հետեւանքով: Մարդիկ սկսեցին ասել "շնորհակալուցյուն" փոխանակ "շնորհակալութիւն" ասեն:

Ծուռ գիրը առաջացնում է ծուռ խոսք: Գրաբարը (գրական լեզուն) ուղիղ խոսքի միակ հիմքն է: Եթե հակառակը լինի՝ բարբառները թելադրեն գրական լեզուն, մենք էնքան գրական ձև կունենանք, որքան որ բարբառ: Բայց երբ մի ավանակ, համատարած գրագիտության տարածման լուսաբացին, փչացնում է ուղղագրութիւնը, դա բերում է ծուռ խոսքի կանոնականացման: Ու ռուսահայաստանցիք սկսում են "ծ" էրով ու "ց"-երով խոսել:

Մինչդեռ պիտի հակառակը լիներ՝ գրեինք "վրայ" ու մի քանի սերունդ հետոյ յետ կգայինք ճիշտ խոսքին, ու ապուշ կանոններ չեինք սովորեցնի մեր երեխաներին՝ "ա"-ի ու "ի"-ի արանքում "յ" է գրվում: Պարզ է, որ եթե ուղիղ ձևը "վրայ"-ն է, հոլովվածը կլինի "վրայի":

Բայց ամենամեծ ցավը էն չի որ էշություն է արվել: Այլ էն որ արվել է Կենտրոնի վորոշմամբ, մերոնքել մեջքները ծուռ, անողնաշար ազգ, պտի մի ձև կզեին, մինիմալ կորուստներով, ինչքան կարացել արել են: Հլա Օ-ն ել էին հանել: Օրը բառի փոխարեն գրում էին Որը: Անեկդոտ կա տենց, Միկոյանի մասին, լսած կլնեք:

Ամեն ինչի հիմքում նույնն է՝ մենք մեր տեսակը ու մեր ուղին պիտի նախ ճանաչենք, ու հետո շարժվենք դրա համաձայն, դրանից բխելով: Ու ամենից բարձր պաշտենք անկախությունն ու ազատությունը: Միգուցե այդ դեպքում հնարավոր լինի խուսափել այս աշխարհում մեր առաքելության վերջնական տապալումից:

Edited March 26, 2012 by nkarich

[Аида Суреновна]

http://granish.org/armenian-orthography/

[SAS]

ՈՒՂՂԱՐԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆ ԷՐ

Նկատի ունենալով այս իրողությունը բազմաթիվ երկրների պետություններ (Շվեդիա, Նորվեգիա, Հոլանդիա, Գերմանիա, Ռուսաստան, Կորեա և այլն) անց են կացրել ուղղագրական բարեփոխումներ, երբեմն մեկից ավելի անգամներ:

Մի՞թե «բազմաթիվ երկրների պետություններ» հայերեն է...

Հարգարժան դոցենտ, իսկ ինչո՞ւ ԿորԵԱ և ոչ թե ԿորՅԱ: Եթե երկբարբառ «ԵԱ»-ն պետք է գրենք «ՅԱ», ապա ի՞նչ անենք փոխառված բառերի հետ: Չէ՞ որ «բարեփոխության» հիմնական նպատակն էր՝ մոտեցնել գրելաձևը արտասանությանը: Ի՞նչ անենք իդԵԱլ, հրԵԱ, գալերԵԱ և բազմաթիվ այլ բառերի հետ: Ինչո՞ւ, Նիկոլ ԳալանտերՅԱն(կոմպոզիտոր), բայց «հարսնՅԱց պարագաներ գալերԵԱյի գալանտերԵԱյին բաժնում»: Բա սա կատարյալ ապուշություն չէ՞:

Հ.Գ.Պատկերացրեք, որ այն ժամանակ անցած լինեին լատինատառ հայերենի: Այս նույն մարդիկ, փրփուրը բերանին, «ապացուցելու» էին, որ մեսրոպյան այբուբենի իսպառ վերացումը նպաստեց հայ ժողովրդի գրագիտության աճին: