Karen A Simonian Posted April 18, 2010 Report Share Posted April 18, 2010 (edited) «Ես չսովորեցի հայրենիքս սիրել գոց աչքով, խոհարհուած գլխով, փակ բերանով։ Ես կարծում եմ որ մարդն իր երկրին կարող է օգտակար լինել այն պարագային միայն, երբ յստակօրէն տեսնում է այդ երկիրը։ Եւ կարծում եմ որ կոյր սիրահարուածութեան ժամանակն անցել է։ Ենթադրում եմ որ մենք եկել ենք միւսների ետեւից, որպէսզի չընկնենք նրանց սխալմունքի մէջ, նրանց մոլորութեան եւ նրանց նախապաշարումների մէջ»։ — Իմ ապրելակերպի ու գործունէութեան նշանաբանը եղել է Պեոտր ՉԱԱԴԱԵՒԻ այս մոլեգին խոստովանութիւնը։ Edited April 18, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 18, 2010 Author Report Share Posted April 18, 2010 Կարէն Ա. Սիմոնեանը ծնուել է 1936 թ. Մարտ 17-ին։ Երեւան։ Բարձրագոյն կրթութիւնը ստացել է Ճարտարագիտական ուսումնական հիմնարկի մեքենագիտութեան մասնաճիւղի մէջ։ Պաշտօնավարել է որպէս «Հայաստան» հրատարակչութեան Մանկական ու պատանեկան գրականութեան խմբագրութեան վարիչ (1960-68), «Պիոներ» ամսագրի փոխ-խմբագիր (1968-71), «Լիտերատուրնայա Արմենիա» ամսագրի գլխաւոր խմբագիր (1975-82), «Սովետական Հայաստան» ամսագրի փոխ-խմբագիր (1982-90), «Հայրենի Եզերք» ամսագրի գլխաւոր խմբագիր (1990-91), «Ժողովուրդ» պարբերականի եւ «Աստղային Սուրհանդակ» պատանեկան երկշաբաթաթերթի հրատարակիչ եւ գլխաւոր խմբագիր (1991-92)։ Հայաստանի հեռատեսիլով իրականացրել է գրական-գեղարուեստական հաղորդաշարեր՝ «Գիրքը եւ Մենք», «Գեղեցիկի Աշխարհը» եւ «Գրական Կամուրջներ»։ Այս վերջինն ունեցել է հայ մշակոյթի եւ լեզուի պահպանութեան, հայերէնի այբուբենն ու դասական ուղղագրութիւնը վերականգնելու, եւ գրականութիւնը սոցռեալիզմի մեթոդով չեղծելու քօղարկուած, բայց ընդգծուած ուղղուածութիւն։ 1985-ին նախաձեռնել եւ գլխաւորել է հոգեւոր ու նիւթական մշակոյթի եւ կենսոլորտի պաշտպանութան «Գոյապահպանութիւն» շարժումը։ 1989-ին ի հեճուկս կոմունիստական կուսակցութեան եւ իշխանութիւնների՝ ընտրուել է ԽՍՀՄ Գերագոյն Խորհուրդի դեպուտատ եւ ընդգրկուել է դեպուտատական ընդդիմադիր խմբի անդամ։ 1990-ին նշանակուել է Հայաստանի Մամուլի եւ հրատարակչութիւնների նախարար։ 1991-ի Սեպտեմբերին վարչապետին հրաժարական պարտադրելը եւ կառավարման նախագահական համակարգ ստեղծելը Հայաստանի իրականութեան մէջ գնահատելով որպէս կոմունիստական վարչակարգի մենատիրութեան դիմակափոխուած տեսակ, հրապարակել է իր դիրքորոշումը եւ հրաժարուել է նախարարական պարտականութիւններից։ Կառավարական պարգեւներ, պետական մրցանակներ եւ պատուաւոր կոչումներ չունի։ 1994-ից որպէս քաղաքական վտարանդի հաստատուել է Փարիզ։ 1995-ին Գրողների միութեան նախագահութիւնը նրան միաձայն հեռացրել է պետական այդ կազմակերպութիւնից եւ արտերկրի գրական համաժողովներին նրա մասնակցութեան հնարաւորութեան դէմ ստեղծում են հետեւողական արգելքներ։ Quote Link to post Share on other sites
Kars Posted April 18, 2010 Report Share Posted April 18, 2010 Բարո՜վ եք եկել Hayastan.com ֆորում, հարգելի Պրն. Սիմոնյան: Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 18, 2010 Author Report Share Posted April 18, 2010 (edited) Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՄԵՐ ՄՏՔԻ ԾՈՒԼՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՀՈԳՈՒ ՄՆԱՅՈՒՆ ԺԱՆԳԸ Ա «Մենք մեր տգիտութեամբ երջանիկ ենք,— միջամտեց Սարոյեանը,— մեր տգիտութիւն մեզի կը պահէ...» Վահագն ԴԱՒԹԵԱՆ. «Հանդիպումներ Ուիլիամ Սարոյեանի հետ» Վաթսունականները, այսինքն այն սերունդը, որ յոյս ունէր, թէ, վերջապէս ինչ-որ բան պէտք է փոխուի գաղութարար մի երկրի մէջ, որ սովետական «ազատ աշխարհն» էր, բնական է, նոյնքան «սովետական ազատ աշխարհ Հայաստան»ի հետ, հազիւ հնարաւորութիւն ունեցան ընդամէնը մի քանի տարի բացայայտօրէն պայքարել համապարփակ բռնատիրութեան դէմ։ 1953-ից մէկ տասնամեակ էր անցել, երբ վաթսունականները համոզուեցին, որ սովետական ժողովուրդների «սիրասուն հայրը» իսկապէս անմահ է եւ բոլշեւիկեան տէրութեան հիմնադիրի հետ վայելելու է իր անմահութիւնը: 60-ականներին «աշխատաւորական ու մտաւորական լայն զանգուածները» շտապեցին հարմարուել կոմկուսակցութեան եւ կառավարութեան նորայայտ կարգախօսներին եւ բոլորովին չնեղուեցին իրենց հոգին ու միտքը պատած ժանգից: Եւ այդ ժանգից նոյն 60-ականներին մաքրուելու սեփական հնարաւորութիւնը կորցրածները ապրեցին իրենց կեանքը, դաստիարակելով իրենց նմաններին եւ նոյն այդ ժանգով էլ անցան ծերութեան հանգստի… Անշուշտ, քչերն էին, որ դարձան ներքին վտարանդիներ եւ ամէն մէկը կարեցածին չափ փորձում էր մի կողմից սեփական ժանգը մաքրել, միւս կողմից հնարաւորութեան սահմանների մէջ ուղղակիօրէն, բայց աւելի շուտ անուղղակի հնարներով օգնել հասարակութեանը՝ դուրս գալու «երջանիկ տգիտութիւնից»: Առաւել եւս հատ ու կենտ էին նրանք, որ ընտրեցին կոմունիզմի եւ սովետական բռնատիրութեան դէմ պայքարի բացայայտ ձեւը: Բնական է, որ նրանք էլ դարձան արտաքին վտարանդիներ: Եւ եթէ հայ հասարակութեան մէջ 70-80-ականներին չերեւացին արտաքին վտարանդիներ, որպիսիք էին Սոլժենիցինները, Բուկովսկիները, Սինեավսկիները, ապա պատճառը այն չէր, որ այդպիսիք չկային… Պարզապէս, սոցիալիստական ռեալիզմի adeptus-ները խաղալով «հայրենասիրութեան» պարանի վրայ՝ մեկուսացրեցին հայ իրականութեան մէջ ծլող ընձիւղները: Ազգային ոգեղենութեամբ աւագ եւ երիտասարդ սերնդի մտաւորականութեան այլախոհութիւնը որպէս «հակահայ» մտածողութիւն ներկայացնելով, կուսակցական ու գրական պաշտօնեաները նրանց դարձրեցին լուսանցքային գոյութիւններ, որոնց հետագային երբեմն նոյնիսկ խրախուսում էին դարձի բերելու նպատակով: Խրուշչեւեան «ձնհալի» շրջանի վերջը տուեց նոյն ինքը՝ Նիկիտա Խրուշչեւը: Եւ աշխարհում «առաջին սոցիալիստական երկիրն» ապրեց իր ճահճացումի եւ քաղաքական-պետական ցինիզմի՝ շնականութեան միտք բթացնող, գոյութիւնը դասակարգային պայքարի տարիներին մշակուած բնազդներով պահպանող ստրկամիտների հասարակութիւն դառնալու ընթացքը… Մի անհեթեթ հասարակութիւն, որ բոլշեւիկեան նոյն լպիրշութեամբ կոչուեց «զարգացած սոցիալիզմի հասարակարգ»: Ժանգից ձերբազատուողները լռում էին: Այդ լռութիւնը ինքնապաշտպանութեան նպատակ չունէր: Նրանց լռութիւնը աւելի քան պերճախօս էր: Պերճախօս էր, բայց սոսկ միայն նրանց համար, ովքեր ձգտում էին դուրս գալ «սովետական գրագիտութեան» ճիրաններից եւ հաղորդակից լինել ճշմարիտ պատմութեանը, աշխարհաճանաչումի անաչառ իմաստասիրութիւններին, որպիսիք զերծ էին մարքս-լենինեան գաղափարաբանութեան միտքն ու զգացմունքները համահարթեցնող «միակ ճշմարիտ ուսմունքից»… Սակայն բռնատիրութեան մէջ ներքին վտարանդիների ՊԵՐՃԱԽՕՍ լռութիւնը պէտք չէ նոյնացնել սովետական հարմարուողականների եւ ծառայամիտների բազմամիլիոնանոց մեծամասնութեան ՄԻԱՆՇԱՆԱԿ լռութեան հետ, որ, եթէ խախտւում էր, ապա խախտւում էր ովսաննաների ու սեփական ժողովրդի նկատմամբ իշխանութիւնների իւրաքանչիւր ոճրագործութեանը խանդավառ եւ «միաձայն հաւանութիւն տալու» համար: Սոցիալիստական դաժան, մարդատեաց ու մղձաւանջային իրականութեան մէջ այս ՄԻԱՆՇԱՆԱԿ լռութիւնը ո՛չ թէ Մարդու բարոյալքումի, այլեւ նրա որակափոխումի հետեւանքն էր: Սովետական ժողովուրդը լռում եւ համաձայնում էր բոլոր այն կեղծիքներին ու զեղծարարութիւններին, որպիսիք կատարւում էին ապահովելու համար «կոմունիզմի լիակատար յաղթանակը»: Աւելին. բանաստեղծը երգ էր ասում. «Կոմունիզմը կը գայ սրտերի, / Սրտերի վրայով կը գայ նա, / Համայնական հասուն արտերի,/ Արտերի վրայով կը գայ նա…/ Իսկ եթէ չհասնեմ այն օրին,/ Չհասնեմ այն օրին, երբ գայ նա…/ Ասացէք. Եղել է մի պոէտ, / Որ հառած աչքերը քո ճամբին՝/ Շնչել է քո ամէն քարի հետ…» Այս բանաստեղծութիւնը, որ այսօր աւելի քան ութսուն տարեկան է, ժամանակին միշտ հնչում էր ձայնասփիւռով եւ բանաստեղծական երեկոների պարտադիր ծրագրի մասն էր կազմում: Բայց նոյն այդ շրջանին մէկ ուրիշ բանաստեղծ գրում էր. «...Եւ գլուխը մեր թեքեցիք գետին, Եւ նախատինքը մեր դէմքը թրջեց — Երգում ենք ահա ձեզ փառք ու պատիւ՝ Չորեքթաթ կեցած ձեր կառքի առջեւ»: (Ե. Չարենց, («Բանաստեղծութիւնների տետրակ», 1927 թ.: Հրապարակուել է 1983 թուականին առանց որեւէ մեկնաբանութեան: Իսկ մեկնաբանութիւն կամ պարզապէս ընթերցողի ուշադրութիւնը «1927»-ի վրա հրաւիրելն անհրաժեշտ էր, ուստի առայժմ միայն ընդգծում եմ այս տարեթիւը): Անշուշտ, տարբեր էին ոչ միայն այս բանաստեղծութիւնների, այլեւ նրանց հեղինակների ճակատագրերը: Ճակատագրերը որոշել էր ինքը՝ ընդամէնը դպրոցական տասնամեայ կրթութեամբ Վլադիմիր Ուլեանովը՝ 1917 թուականին կատարած պետական հարուածով իշխանութիւնը ձեռքն առնելուց յետոյ: Եւ քանի որ այդ ապօրինութիւնը ներկայացուելու էր որպէս յեղափոխութիւն, եւ այն էլ՝ մե՜ծ, եւ այն էլ «հաշուի առնելով ֆրանսական յեղափոխութիւնների սխալները», ուստի 1922 թ. Մարտ 2-ին «Յոյժ գաղտնի» մակագրութեամբ նամակ էր հղել կոմունիստական (բոլշեւիկների) կուսակցութեան քաղաքական բիւրոյի անդամներին, որտեղ մասնաւորապես հրահանգում էր. «Անհրաժեշտ է յատկապէս հիմա այդ հասարակութեանը (խօսքը դիմադրողների մասին է.— Կ.Ա.Ս.) մի այնպիսի դաս տալ, որպէսզի մի քանի տասնամեակ չհամարձակուեն մտքներովն իսկ անցկացնել որեւէ դիմադրութիւն» («Ռուսական ուսանողական քրիստոնէական շարժումի բանբեր», Փարիզ-Նիւ Եորք, 1970 թ., թիւ 98): Եւ, բնական է «դասը տուեցին»: Այդ դասը ՎԱԽԵՑՆԵԼՆ էր: «Յոյժ գաղտնի» սոյն փաստաթուղթը բացայայտում է մի իրողութիւն, թէ իշխանութիւնը ապօրինաբար նուաճած ոճրագործները ՎԱԽԻ դասը կազմակերպել են գիտակցօրէն եւ, յիրաւի, կիրառելով 1789 թուականի ֆրանսական յեղափոխութեան մշակած միջոցները, որպիսիք եղել են կեղծ տագնապները, զէնքի կոչելը (Ռուսաստանի մէջ յայտնի էր ժողովրդին «կացնի կոչել»ը), «ազնուականների դաւադրութեան» նկատմամբ սարսափ ներշնչելը, ինչպէս նաեւ «յեղափոխական ժողովրդի» գլխին կախուած՝ օտար տէրութիւնների եւ սեփական ելուզակախմբերի սպառնալիքը: Բոլշեւիկները ՎԱԽԸ օգտագործել են ոչ միայն որպէս իրենց «յեղափոխութիւնը» պաշտպանելու, այլեւ, ամէնից առաջ եւ հիմնականին՝ մարդկանց գիտակցութիւնը ՎԵՐԱՄՇԱԿԵԼՈՒ արդիւնաւէտ գործիք: Այս մէկ փաստաթուղթը չէ միայն, որ հնարաւորութիւն է տալիս բացել մարդկանց աչքը տասնամեակների խաւարամտութիւնից յետոյ, եթէ, անշուշտ, մարդն ինքը լուսաւորուելու եւ անգիտութիւնը փարատելու ցանկութիւն ունի: Այնպէս որ, 1922-ից առաջ եղել է նաեւ 1917 թուականը: Լենինի նախաձեռնութեամբ կազմակերպուեց Չէկա-ն, որ այնուհետեւ մի քանի անուններ փոխեց եւ այսօր աշխարհին յայտնի է ԿաԳէԲէ (KGB) անունով: Սա քաղաքական ոստիկանութիւնն է, որ պէտք է պայքարէր թշնամու դէմ եւ պէտք է ՎԱԽԻ ԴԱՍ տար՝ ժողովրդին վերադաստիարակելու նպատակով: Քաղաքական ոստիկանութեան փոխնախագահը գրում է. «Մենք պէտք է ստեղծէինք Չէկան, քանի որ Սովետական իշխանութիւնը հոգեւոր վերադաստիարակութեան համապատասխան գործիք չունէր» (Մ. Լացիս, «Պայքարի երկու տարի ներքին ճակատի վրայ», Մ. 1920 թ., էջ 2): Նոյն տարուայ Նոյեմբեր 21-ին Վլադիմիր Ուլեանով-Լենինը յայտարարել է. «Մենք կամենում ենք բռնութիւններ կազմակերպել յանուն բանուորների շահերի», իսկ երկու շաբաթ անց՝ Դեկտեմբեր 7-ին, Չէկա ստեղծելու մասին հրապարակումի մէջ Ֆ. Ձերժինսկին նախազգուշացրել է. «Չկարծէք, թէ ես յեղափոխական արդարադատութեան ձեւ եմ որոնում, արդարադատութիւն մեզ հարկաւոր չէ… Ես պահանջում եմ հակա-յեղափոխականների նկատմամբ յեղափոխական հաշուեհարդարի մարմին» (Վ. Բոնչ-Բրուեւիչ, «Փետրուարեան եւ հոկտեմբերեան յեղափոխութիւնների մարտական պահակակետերի վրայ» Մ. 1930, էջ 199): Մէկ այլ հրապարակումի մէջ նոյն Մ. Լացիսը պարզաբանել է. «Չէկան թշնամուն ոչ թէ դատում, այլ ջախջախում է… Նա կամ ոչնչացնում է առանց դատ ու դատաստանի… կամ մեկուսացնում է հասարակութիւնից՝ համակենտրոնացման ճամբարների մէջ» («Չէկան հակա-յեղափոխական պայքարի մէջ» Մ, 1920, էջ 8: Այսպիսով, մարդուն սովետական դարձնելու գլխաւոր յատկանիշներից մէկի նախապայմանը ՎԱԽն է: Եւ այդ յատկանիշը սովետական մարդու մէջ հաստատապէս զետեղուած այն խորին համոզմունքն է, թէ որեւէ բան փոխելն անհնար է, թէ սովետական սոցիալիստական իրաւակարգը գոյութիւն է ունենալու միշտ եւ յաւիտեան, եւ միակ մխիթարութիւնն էլ այն է, որ նոյն ճակատագիրն է ունենալու ընդհանրապէս ամբողջ մարդկութիւնը, քանզի անխուսափելի է այն օրը «երբ կը գայ Լենինը եւ կը մտնի համաշխարհային սովնարկոմ» (այսինքն կը դառնայ համաշխարհային վարչապետ): Ահա թէ ինչո՛ւ է մեր սովետահայ բանաստեղծը վստահ, որ «Կոմունիզմը կը գայ սրտերի վրայով» եւ ապագայ սերունդներին խնդրում է, որ «Իսկ եթէ չհասնեմ, երբ գայ նա… ասացէք՝ եղել է աչքը կոմունիզմի ճամբին պահած մի պոէտ»: Edited April 18, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 18, 2010 Author Report Share Posted April 18, 2010 Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՄԵՐ ՄՏՔԻ ԾՈՒԼՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՀՈԳՈՒ ՄՆԱՅՈՒՆ ԺԱՆԳԸ Բ Սոցիալիզմը եւ կոմունիզմը հայրենասիրութիւնն ու կրօնն է այն մարդկանց, ովքեր կորցրել են իրենց ազգային զգացումը: Ջորջ ՕՐՈՒԷԼ 1930-ականների առաջին կէսը ոչ միայն գիւղի աշխատաւորութեան կազմակերպուած գենոցիդի, այլեւ ամբողջ հասարակութեան ծրագրուած բարոյալքումի տարիներն են: Կոմերիտմիութեան առաջնորդ Ա. Կոսարեւը 1932 թ. Դեկտեմբեր 12-ին «Պրավդա» թերթի մէջ գրել է. «Մենք պէտք չէ ունենանք համամարդկային բարոյականութիւն»: Եւ արդէն երկու տասնամեակ անց իմ սերնդի պատանիներին սովորեցնում էին տարբերակել «բուրժուական համամարդկային բարոյականութիւնը» եւ «սովետական մարդու բարոյականութիւնը»: Մեզ սովորեցնում էին, թէ սովետական մարդու «բարոյականութեան» հիմքը ԱՏԵԼՈՒԹԻՒՆՆ է: Եւ մինչեւ մեր ծնուելը, արդէն իսկ ապահովել էին սովետական մանկավարժութեան հիմունքները: «Պիոներսկայա պրավդա» մանկական թերթը 1932 թ. Դեկտեմբեր 17-ի հրապարակումի մէջ պատանի պիոներների հիմնական խնդիրը համարում է «ատելութիւն դաստիարակելը»: Ատելութիւնը, որ մինչ այդ ուղղուած էր դասակարգային կամ յեղափոխութեան թշնամու դէմ, հիմա դառնում էր բոլոր նրանց դէմ, որոնք շրջապատում էին երեխաներին: Իսկ երեխաների շրջապատը արիւնակից հարազատներն էին, ընտանիքի անդամները, ծանօթները, բարեկամները, ուսուցիչները, ընկերները: Այս նոր, ոչ համամարդկային, այլ սովետական «բարոյականութիւնը» դաստիարակելու պատուիրանը սովորեցնում է. «Եթէ արիւնակից ազգականը ժողովրդի թշնամի է, ապա նա այլեւս ոչ թէ ազգական, այլ պարզապէս թշնամի է եւ որեւէ պատճառ չի կարող լինել նրան խնայելու համար» (Մ. Գորկի, «Մանկական գրականութեան մասին», Մ. 1958, էջ 201): Այս ընդհանուր հենքի վրայ բնական է ՍՍՀՄ Ժողկոմխորհի (կառավարութեան) եւ ՀամԿ(բ)Կ-ի «Որոշումը մանկական գրականութեան նկատմամբ հսկողութիւնն ուժեղացնելու մասին» («Պրավդա», 1 Յունիս, 1935): Ինչպէս արդէն արձանագրել են սովետական իրականութեան օտարերկրեայ ականատեսներն ու պատմութիւնը հետազօտողները, սովետական բռնատիրութեան մէջ սկիզբ էր առնում նաեւ սիրոյ նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխութիւն: «Տղամարդու եւ կնոջ միջեւ մտերմիկ հարաբերութիւնները մղւում են հեռաւոր ետին ծիր, իրենց տեղը զիջելով մարդու եւ Առաջնորդի, մարդու եւ Հայրենիքի միջեւ մտերիմ հարաբերութիւններին: Ստալինի նկատմամբ սիրոյ արտայայտութիւնը ստանում է զգացական, էրոտիկ բնոյթ» (Մ. Հելլեր, «Մեքենան եւ պտուտակները», Լոնդոն, 1985, էջ 202): Այս մտերիմ հարաբերութիւնների վրայ, երբ «ազգերը» դարձան «ժողովուրդներ», սովետական լեզուի մէջ յայտնուեցին նորանոր եզրեր, որպիսիք են «սովետական հայրենիք»ը, «սովետական հայրենասիրութիւնը», «սովետական քաղաքացու պարտականութիւնները» եւ այլն: Անցաւ եւս մի քանի տարի եւ Ստալինը դարձաւ «սովետական հայրենիքի» մարմնաւորումը, հետեւաբար, «սովետական հայրենիքն» էլ մարմնաւորում էր Ստալինին: Յիշեցնեմ «Յանուն Հայրենիքի, յանուն Ստալինի» կարգախօսը: Սովետական վարչակարգի նկատմամբ վերապահները «հայրենիքի դաւաճաններ» էին, իսկ Հայրենիքն էլ, չմոռանանք՝ Ստալինն էր, որ գաղութատիրական Ռուսաստանի նուաճած հարիւրից աւելի ազգութիւնների Հայրն էր: Ուստի Հայրենիքը Հիւսիսային ծովերից մինչեւ Արաքս գետն էր, եւ Կարպատեան լեռներից մինչեւ Խաղաղ օվկիանոս: Սովետական Միութիւնը բացայայտւում էր որպէս ամբողջ էութեամբ ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆԱՑՈՒԱԾ մի պետութիւն: Գաղափարաբանութեան խնդիրն էր «մարքս-լենինեան անպարտելի ուսմունքը» հարմարեցնել «պատմական տուեալ պահի» կարիքին: Այսինքն՝ արդարացնել ու սրբացնել կուսակցութեան քաղաքականութիւնը՝ հղում կատարելով «միակ ու ճշմարիտ ուսմունքի» բարձրագոյն հանձնարարականին: Երբ վարչակարգը հասաւ կատարելութեան, իսկ Եւրոպայով մէկ տարածուել էր նոր աշխարհամարտի ահազանգը, սովետական գաղափարաբանութեան մէջ տեղի ունեցան հստակ եւ մնայուն փոփոխութիւններ: «Պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմը», որ պրոլետարական դիկտատուրայի բաղադրիչն էր, ստացաւ մի նոր յատկանիշ՝ «սովետական հայրենասիրութիւն», եւ այդ նորայայտ «հայրենասիրութիւնն» էլ արագօրէն ստացաւ ռուսական ծաւալապաշտական նացիոնալիզմի կերպարանք: «Պատմական հէնց այս պահին» էլ վերարժէքաւորուեց «մեծ յեղափոխութիւն» յորջորջուող պետական հարուածի կամ հեղշրջումի փաստը:Այլ կերպ ասած՝ կոմունիստական (բոլշեւիկեան) իշխանութիւնը աւելի բացայայտուեց որպէս ռուսական գաղութարար կայսրութեան պահապան միակ ուժ: ՎԱԽԻ, ԱՏԵԼՈՒԹԵԱՆ եւ ԲԱՐՈՅԱԼՔՈՒՄԻ դաստիարակութեանն է պարտական մեր հայը՝ համեստ ու պարզ մարդուց մինչեւ համաշխարհային հռչակ ունեցող մտաւորականները, որոնք առիթը բաց չէին թողնում խոստովանելու, թէ «Կարօտում են իրենց իմպերիան»: Սովետական իմպերիան կարօտողները եկել ու հասել են 21-րդ դար եւ շարունակում են իրենց կարօտախտը, քանի որ «մենք երջանիկ ենք մեր տգիտութեամբ,— նորէն միջամտում է Սարոյեանը,— մեր տգիտութիւն մեզի կը պահէ...» Սովետաբաղձ «հայրենասէրները» չգիտեն եւ երջանիկ են, որ չգիտեն, թէ ինչպէս բռնատիրական վարչակարգը ոչնչացրեց բարոյական ու մշակութային անվերապահ արժէքներ կրող լուսաւոր գլուխները, կոտորեց մտաւորական եւ հոգեւորական մարդկանց՝ ուսուցիչներին, բժիշկներին, քահանաներին, գիտնականներին, արուեստագէտներին, գրողներին... Նոյն այդ «սովետահայրենասէրները», որոնք առատօրէն բուծուել են նաեւ տարաշխարհի հայութեան մէջ, չգիտեն եւ երջանիկ են իրենց անգիտութեամբ, որ եղծուած է իրենց հայրերի ու պապերի պատմութիւնը, նրանց ստեղծած մշակոյթը, ոչնչացուած կամ կեղծուած են հոգեւոր-մշակութային հարուստ շերտեր, նենգուած է մեր Ինքնութիւնը եւ մենք ոչ այլ ինչ ենք, եթէ միայն սովետական դաստիարակութեան եւ սովետական բարոյականութեան ժառանգորդներ: Եւ թող ոչ ոք չփորձի բամբասել Հային, թէ նա «որտեղ հաց, այնտեղ կաց» է, թէ նա «ծոյլ է», եւս առաւել՝ պատրաստակամ է «հայրենիք դաւաճանելու», թէ նա, այդ Հայը, այն էլ մասնաւորապէս «հայաստանցին» ստախօս է, խաբեբայ, գող ու աւազակ… Միայն այս միտքը փաստելու համար կարելի է, անշուշտ, մի առանձին յօդուածաշար գրել, բայց պէտք է բաւարարուենք արդէն վերը շարադրուածով եւ հաստատապէս համոզուենք, որ բոլոր թուարկուած արատները սովետահայի մէջ ոչ թէ Հայի ազգային յատկութիւնների արտայայտութիւններ են, այլ եօթանասուն երկար ու ձիգ տարիների կոմունիստական դաստիարակչական հետեւողական աշխատանքի արդիւնք, որպիսին իրականացուել են նոյն վախի, նոյն ատելութեան եւ համամարդկային բարոյականութեան նոյն այդ մերժումի շնորհիւ: Մեր լուսաւոր մտքի տէր մարդիկ հասկանալով, որ պահանջւում է «չորեքթաթ կենալ», փորձեցին քօղարկուել համապատասխան դիմակով: Թէեւ դիմակով, բայց նրանք բնաւ չմոռացան, որ մի ժամանակ երկու ոտքի վրայ կանգնած են եղել իրենց քրիստոնէական ազատութեամբ եւ արժանապատւութեամբ: Դիմակով քօղարկուած եւ չորեքթաթ, այնուհանդերձ, պատգամները տեղ հասցնելու միջոցներ միեւնոյն է՝ գտնում էին: Թէկուզ այլախօսութեամբ: Կամ աքրոստիկոսներով: Կամ էլ պարզապէս թղթերի մէջ, որոնք անպայման մի օր հասնելու էին եկող սերունդներին: Բայց քաղաքական ոստիկանութեան ամենատես աչքից ոչինչ հնարաւոր չէր ծածուկ պահել: Կոմունիստները լաւ էին ճանաչում դիմակաւորներին: Հետեւաբար, անհրաժեշտ էր մարդկային մատերիալի այնպիսի տեսակ, որի համար «չորեքթաթ կենալը» լինէր ինքնաբուխ վիճակ եւ առանց միտք բորբոքող եւ սիրտ մաշող յիշողութիւնների: Եւ 1937-ին գլխատեցին մեր ազգը՝ ճիշտ 1915-ի օրինակով: Եւ 1915-ի հետեւանքներով՝ զանգուածային աքսորներով եւ լլկումով: Եւ թուրքական կարմիր ջարդը շարունակուեց կոմունիստական բռնատիրութեան մէջ: Աւելին՝ Հայը ենթարկուեց նաեւ սպիտակ ջարդի կամ հոգեւոր ցեղասպանութեան («Ցեղասպանութիւնը Խորհրդային Միութեան մէջ». Միւնիխ, 1957): Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 19, 2010 Author Report Share Posted April 19, 2010 Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՄԵՐ ՄՏՔԻ ԾՈՒԼՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՀՈԳՈՒ ՄՆԱՅՈՒՆ ԺԱՆԳԸ Գ Ազատութիւնը չէ կարելի սովորել ստրկութեան մէջ. միայն ազատութիւնն է վարժեցնում ազատութեան: Գրիգոր ԱՐԾՐՈՒՆԻ Ինչպէս Հայաստանի, նոյնպէս եւ տարաշխարհի հայերը շատ են ուզում օր առաջ տեսնել ազգային մեր զարթօնքը, որ ուշանում է… Այդ արդար ցանկութիւնը այնքան սաստիկ է, որ արդէն սկսել են բարձրաձայն երազել մի իրականութիւն, որպիսին էր սովետական կամ կոմունիստական վարչակարգը: Յիրաւի, ազգային մեր զարթօնքը ուշանում է… Եւ Հայ Ազգը այնպէս էլ քնած կը մնայ, եթէ նրան արթնացնող չլինի կամ, եթէ իրար յաջորդող երազախաբութիւնների միջեւ յանկարծ ինքը չուզենայ արթնանալ, նայել ինքն իրեն, նայել շուրջն ու տեսնել մի իրականութիւն, որ համառօրէն չի ուզում տեսնել 1988-ից ի վեր: Աւելի ճիշտ 1988-ի Փետրուարեան վերջին ու միակ այն շաբաթից ի վեր, երբ նա յաղթահարել էր վախը, ատելութիւնը եւ ազատ մարդու բարոյականութեամբ ոտքի էր կանգնել բռնատիրութեան դէմ: «Սովետահայրենասէրները» նորից խաբեցին ըմբոստացած Հային: Այդ խաբէութիւնը յաջողուեց եւ ճիշտ յաջորդ առաւօտ Հայն իր աչքերը բացեց սովետական հրասայլերի եւ բանակային պատժիչ զօրամասերի շրջապատումի մէջ: …Հուսկ ուրեմն, հետագայ իրադարձութիւնների մէջ մոլորուած, շարունակաբար յուսախաբուած Հայը առայժմ չի ուզում կատարել փրկարար եզրակացութիւնը, որ թէեւ անցեալի եօթանասուն տարիները ներկայացնում են պատմութեան որոշ հատուած, բայց հատուածի պատմականութիւնը որեւէ արժէք չունի: Համոզուելու համար անհրաժեշտ է օր առաջ մաքրուել ՎԱԽԻ, ԱՏԵԼՈՒԹԵԱՆ եւ ԲԱՐՈՅԱԼՔՈՒԱԾՈՒԹԵԱՆ ժանգից: Հետպատերազմեան եւ հետագայ սերունդները արդէն իսկ չորեքթաթ իջան հասարակական-մշակութային ասպարէզ: Եւ որպէս ինքնաբուխ չորեքթաթներ՝ կեղծիքը սիրայօժար ընդունեցին իբրեւ եզակի ու անվերապահ իրականութիւն: Չորեքթաթ կեցուածքով այդ ինքնաբուխների համար տգիտութիւնը դարձաւ խոնարհութեան, եթէ կ'ուզէք՝ «չորեքթաթ կենալու» միակ նախապայմանն ու չափանիշը: Սոսկ տառաճանաչութիւնը համարուեց սովետական մարդու համատարած գրագիտութիւն: Հեղինակութիւններ դարձան ոչ թէ նրանք, ովքեր ազգային արժէքները ճանաչելու կարողութիւն ունէին եւ ունէին արժէքներ ստեղծելու Աստուածատուր շնորհ, այլ «չորեքթաթ կեցածները»: Ինձ համար հաճելի մի առիթով «Գրական փշրանքներ» յօդուածի մէջ Վահէ Օշականը ժամանակին գրել էր. «Բացայայտ է որ միայն ընդհանուր համազարկ մը, գրոհ մը զանազան կողմերէ՝ կրնայ համոզել հին սերունդին, որ յանուն մտաւորական պարկեշտութեան ու հայ մշակոյթի գերագոյն շահերուն՝ պարտաւոր են վերագնահատել իրենց ամբողջ վաստակը, նոր ճշմարտութիւններու լոյսին տակ» ( «Ասպարէզ», 15 Դեկտեմբեր, 1990): Բայց մենք չուզեցինք վերանայել արժէքների այն սանդղակը, որ ստեղծուած էր «չորեքթաթերի» հասարակութեան համար: Մենք, որ վայելում էինք «չորեքթաթերին» տրուած արտօնեալ վիճակը, չուզեցինք առաջին իսկ հնարաւորութեան դէպքում արմատախիլ անել արժէքաւորումի նախապայմանները, վերանայել չափանիշները: Եթէ նոյնիսկ արմատախիլ անելու ուժը չունեցանք, գուցէ թէ կարողանայինք բարոյալքումի աղտոտութիւնից եւ գաղափարաբանական ժանգից մաքրուելու փորձեր անել: Հակառակը. Ստալինեան մրցանակի դափնեկիրը բացէ ի բաց յայտարարեց. «Ես կոմունիստ եմ… Եւ այդպիսին են մեր ազգի բոլոր նուիրեալները՝ Խորենացուց սկսած» (Ս. Կապուտիկեան, 1992): Թւում է, արդէն սկսուել էին ուրիշ ժամանակներ եւ, եթէ սեփական ժանգը մաքրելու խիզախութիւնն էլ էր ամլացել, ապա գոնէ կարելի էր ապաշխարել (lustratio): Lustratio-ի փոխարէն, «չորեքթաթային» կեցութեանը հաւատարիմ՝ շրջանառութեան մէջ էր նետւում մի նոր կեղծիք — «ազգի նուիրեալ կարող է լինել միայն կոմունիստը»: Սոցիալիստական ռեալիզմի մեթոդով ստեղծուած սովետական գրականութեան եւ արուեստի ստեղծագործութիւնները, որոնք հետապնդել են «սովետական մարդ», «սովետական հայրենասէր», «սովետական հայ», «սովետական ապրելակերպ», «սովետական ազնւութիւն» եւ ընդհանապէս Մարդուն ամէնայն սովետականով ձեւախախտելու նպատակ, այսօր էլ դիտարկում ենք նոյն այդ սովետական չափանիշներով: Եւ ահա, Աւարայրի ճակատամարտը շարունակում ենք կարծել «պայքար յանուն հայրենիքի», այն պարագային, երբ Ե դարին գոյութիւն չունէր «հայրենիք» եզրի սովետական իմաստը եւ Ս. Վարդանն էլ ընդամէնը անխոհեմ մէկն է եղել, որ ընդվզել է յանուն ազգային միակ էութեան. յանուն Քրիստոնէական հաւատի: Այնուհետեւ. Սուրբ Գրիգոր վարդապետ Նարեկացու Աղօթագրքի մասին շարունակում ենք կարծել, թէ. «Մինչդեռ շարականների հեղինակները պոէզիայի նիւթ էին դարձնում Աստուած, Քրիստոսին եւ այլն, Նարեկացին նրանցից միանգամայն տարբերուելով՝ ուշադրութիւն դարձրեց մարդուն: Սա նշանաւոր նորոյթ էր: Նարեկացու լաւագոյն տաղերը իրենց էութեամբ ազատ են մռայլ կրօնական ոգուց: Նրանք յագեցուած են կենսուրախութեամբ եւ հումանիստական տրամադրութիւններով»: Մենք դեռ այն կարծիքին ենք, թէ «որոշ վանքերում այն ժամանակ նոյնիսկ եղել են թոնդրակեցիութեան առաջաւոր կենտրոններ, որոնցից մէկը 10-րդ դարում հանդիսացաւ հոգեւոր պետերին բաւականին մեծ անհանգստութիւն պատճառած Նարեկայ վանքը»: Իսկ որ Նարեկայ վանահայրերը Գրիգորին առաջարկել էին աղօթքներ գրել Զարեհաւանցի Սմբատի անաստուածութեան գրեթէ երկու հարիւր տարիների տիրապետութեան տակ մոլորուած հայերին քրիստոնէական դարձի բերելու նպատակով՝ միտումնաւոր զեղծում են, «յայտագործելով», թէ «Նարեկացին առաջինն է մեր բանաստեղծներից, որ ստեղծեց եկեղեցական կախումից ազատ լիրիկա եւ խիզախեց այն պատկերացնել անկախ արարողութիւններից՝ իր ինքնուրոյն արժէքով ու նպատակներով»: Ստահոդ է նաեւ թոնդրակեցիների մասին սովետական առասպելը, թէ թոնդրակեան հերձուածը իբր եղել է «ազգային ազատագրութեան շարժում՝ իր դէմ հանելով ոչ միայն եկեղեցուն եւ խոշոր աւատատէրերին, այլեւ օտար բռնատիրողներին… Թոնդրակեան շարժումը միջնադարեան Հայաստանի հասարակական-գաղափարական կեանքի ամէնանշանակալից յեղափոխական երեւոյթներից էր» (Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ. 4, էջ 199): Հապա էլ ինչպէ՞ս չկարեկցենք նուիրեալ կոմունիստ, այսինքն լիակատար ապազգային տիկ. Սիլվային, երբ նա պնդում է, թէ հայ ժողովրդի պատմութիւնը, ականաւոր պատմական դէմքերը՝ նուիրեալները եղել են կոմունիստական 70 տարիների նախընթացներ: Այս իմաստով հազիւ թէ նուիրեալ կոչուի Արիստակէս Լաստիվերցին, որ թոնդրակեցիների մասին գրում է. « Զգոյշ եղէք սուտ մարգարէներից, որ կը գան ձեզ մօտ գառան հանդերձով, իսկ ներսից գայլեր են հափշտակող»: «Արտաքին թշնամիներից զգուշանալը դիւրին է,— շարունակում է նա,— բայց սրանք մեր ցեղից են, խօսում են մեր լեզուով, ուստի եւ սրանց ճանաչելն ու սրանցից զգուշանալը դժուար է»: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին վկայում է, թէ թոնդրակեցիները «խտրութիւն չէին դնում արանց ու կանանց եւ ոչ էլ ընտանիքների միջեւ…Պատանիներին պղծութեան էին վաճառում անհաւատ օտարներին: Բազմութեանը խոնարհ ու հնազանդ պահելու նպատակով մարդկանց պահում էին սարսափի ճիրանների մէջ՝ ընտանիքները բնակութիւնից տեղահանելով եւ աքսորելով»… ՎԱԽԻ, ԱՏԵԼՈՒԹԵԱՆ եւ ԲԱՐՈՅԱԼՔՈՒՄԻ գործին նուիրեալները թոնդրակեան անաստուածութեան ու բարքերն ապականող չարիքը «դասակարգային բնոյթ ունեցող յառաջադիմական ու իրատես շարժում» անուանելով, սովետական այս հերթական առասպելը որպէս ճշմարիտ ու արժէքաւոր գիտելիք՝ ներշնչել են սովետահային մի հստակ նպատակով, թէ սոցիալիստական կարգերը, կոմունիստական գաղափարները եւ աստուածամերժութիւնը հայի համար ոչ թէ օտարամուտ չարիք են եւ արհաւիրք, այլ առնուազն՝ ազգային աւանդութիւն: Եւ ուրեմն. Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին էլ, որ Խոսրով վարդպետ Անձեւացիի, Սուրբ Գրիգոր Նարեկացիի, Սուրբ Ներսէս Շնորհալիի եւ հայի Էութեանը հաւատարիմ միւս գործիչների պէս պայքարել է չարիքի դէմ, սովետական պաշտօնական պատմութեան բնորոշումով ընդամէնը «որպէս իշխող դասի գաղափարախօս ու շահերի պաշտպան, զինուած ջոկատներով ճնշել է թոնդրակեան շարժումը» (ՀՀՀ, հ. 1, էջ 716): Գանք մեզ աւելի մօտ ժամանակների: Խաչատուր Աբովեանին նոյնացնում ենք «հայ» կոմունիստներին, թաքցնելով նրա կտակը իր սիրասուն ազգին. «Ռըսին գլխըներդ դուք ղուրբան չտաք: Ու էսպէս թշուառ, տարաբախտ մնաք» կամ «Ինչո՞ւ են մեզ խաբում Կովկասի կեղծաւոր լրագրերը, թէ մեր ազգը իբր փառքի ու բարեբախտութեան մէջ է… Ի՞նչ օգուտ ու փառք ունենք հիմա, երբ ընկել ենք աւելի թանձր խաւարի ու տգիտութեան մէջ, քան… այն ժամանակներին, երբ գտնւում էինք պարսից բռնութեան ներքոյ: Ի՞նչ բարեբախտութիւն կարող է լինել ներկայիս, երբ խառնաբարոյութիւնը, ժողովրդի բարքերի ապականութիւնը, սիրոյ սպառումը կրօնի ու ընկերութեան նկատմամբ, որոնք քրիստոնէական հիմնական օրէնքներն են, եւ ապա՝ իրար նկատմամբ ատելութիւնը, այս բոլորը առաւել եւս արմատացել են անցած քսան տարիների ընթացքին… Անառակութիւնն ու անկարգութիւնները կեղեքում են մարդու սիրտը, եթէ այդ մարդը ընդունակ է տեսնել ճշմարիտը: Եւ ի՞նչն է այս բոլորի աղբիւրն ու պատճառը, եթէ ոչ տգիտութիւնը, որ անբուժելի ժանտախտի պէս վարակել է ամէնքի սիրտն ու հոգին: Թո՜ղ որ խաբեբայ լրագրերը շարունակեն իրենց կեղծիքը, բայց ինձ միայն մնում է անաչառ կերպով ասել, թէ խաբուած ակնկալութիւնը եւ խաբուած յոյսը մեզ աւելի է խոցում, քան կը խոցէին ամերիկեան կարմրամորթների թունաւոր սլաքները»: «Անցած քսան տարիների» սկիզբը 1828 թուականն էր, որ պատմութիւնը սրբագրած սովետահայ «պատմաբանները» սրբացրել են 451 թուականի փոխարէն: Իսկ ո՞ւր մնաց «օրհնուած սհաթը»: «Օրհնուած սհաթը» մնաց անցեալի յոյսի եւ երազների մէջ: Հակառակ մարդկային մատերիալի այնպիսի տեսակի, որի համար «չորեքթաթ կենալը» ինքնաբուխ վիճակ էր, Խաչատուր Աբովեանը մեր ազգային կեանքի մէջ խոշոր Անհատականութիւն է նաեւ այն առումով, որ ամէն բանից վեր տեսնելով Քրիստոնէական Հաւատը եւ Հայոց Լեզուն որպէս Ինքնութեան ճշմարիտ գրաւականներ, ընդունակ էր հոգեւոր ու մտաւոր զարգացումի եւ ընդունակ էր իր կեանքը չապրել միայն մանկութեան եւ պատանեկան տպաւորութիւններով: Եւ ոչ ոք թող չկարծի, թէ Ստեփան Ոսկանին, Միքայէլ Նալբանդեանին, Ստեփանոս Նազարեանին, Րաֆֆիին եւ մեր միւս նախնիներին, որոնց խանդավառել եւ ազգային ազատագրութեան պայքարի ճանապարհ է դուրս բերել «Վերք Հայաստանի» վէպը, «սհաթի օրհնութիւնն» է եղել: Ստեփան Ոսկանը զգուշացրել է. «Ռուսիան այնպիսի տէրութիւն մը չէ, որ ազատութեան եւ մարդկութեան սիրոյ համար մեր հայրենիքին վրայ տիրելու փափագով միայն գոհանայ, վասն զի ազատութիւնը կ'ատէ անիկա եւ յայտնի ու ոխերիմ թշնամի է անոր… Հայերը ոչ միայն հաւատացին Ռուսիայի խոստումներուն, այլեւ կողմնորոշուեցան դէպի Ռուսիան, այլեւ արիւն թափեցին անոր համար, այլեւ հայրենիքնին թողին եւ միահամուռ, չըսենք կոյր զկուրայն, անոր գիրկն ինկան… Պատմութիւնը օր մը պիտի ըսէ, թէ ի՜նչ գտան հոն եւ ի՜նչ բարիք տեսան ռուս հովանիէն: պատմութիւնը իր անաչառ ատեանին առջեւը պիտի կանչէ այն կարծեցեալ ազգասէրները, որք Հայկեան ոգւոյ վրայ այս նոր վէրքն ալ աւելցուցին»: Արդեօք տիկնայք ու պարոնայք սիլվաները կը հանդուրժե՞ն, եթէ Ստեփան Ոսկանին տեսնենք հայ ազգի նուիրեալների շարքի մէջ: Իսկ Միքայէլ Նալբանդեանի՞ն, որ համարձակուել է վկայութիւն թողնել, թէ Ռուսաստանը «Խաբանօք ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նորանց իր ծանրութեան տակ» եւ յետոյ՝ «Չէ պիտոյ աչքից հեռացնել նոցա քաղաքակրթութեան տարբերութիւնը մեր հասկացած քաղաքակրթութենից: Բանտերն են նոցա դպրոցները, պոլիցանք եւ ժանդարմը՝ դաստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ դերը, աքսորը՝ բարոյականութիւնը վերին աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղանը եւ գլխապարտութեան խայտառակ սիւնը «Դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կեանս յաւիտենականս»: Կեցցէ՜ կատուն, որ իւր փորի համար մուկ է բռնում»… Հապա Վահան Տէրեա՞նը: Մի՜ խառնէք մեզ ձեր վայրի արջի ցեղերին, Մեր երկիրը աւերուած, բայց սուրբ է եւ հին. Գերուած ենք մենք — ո՜չ ստրուկ — գերուած մի արծիւ, Չարութեան դէմ վեհասիրտ միշտ, վատի դէմ ազնիւ: Չի հասկանա ձեր հոգին եւ ծոյլ, եւ օտար, Տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ է ամէն քար: Եկանք ու հասանք Եղիշէ Չարենցին, որին նոյնպէս անամօթաբար եղծել ու «մեկնաբանել» են «չորեքթաթ կեցածներ»ը ճիշտ այնպէս, ինչպէս կեղծեցին նրա ապրած բնակարանը, որ ստացել էր ամբողջ կեանքի ընթացքին իր մի անկիւնը չունեցած բանաստեղծը: Ես եղել եմ այդ բնակարանում ոչ թէ կարմիր գրանիտէ սուտ մուտքով, այլ իսկական: Այնուհետեւ երեք հարկ բարձրանալով՝ բացել եմ ձախակողմի դուռը, ու չնայած տասնամեակների ընթացքին օտար ձայների, որոնք հնչել են բռնագրաւուած տան պատերի միջեւ, լսել եմ նրա շունչը, հաղորդակցուել եմ ոգուն, եւ չեմ կարողացել զսպել արտասուքս նրա եղերական սպանութիւնից յետոյ շարունակուող. շարունակուող եւ շարունակուող սպանութեան համար, քանի որ ամէն մի հերթական կեղծիք, իւրաքանչիւր թերասացութիւն՝ Չարենցի ոգու հերթական սպանութիւնն է… Սովետական զեղծուած գրականագիտութեանն ու պատմագիտութեանը զոհաբերուեցին 20-րդ դարի մեր մշակոյթն ու գրականութիւնը: Անցեալ 50-ականներին վերջնական մի ջրաբաժան դրուեց սովետական եւ տարաշխարհիկ հայերի միջեւ: Ինչո՞ւ վերջնական… Վերջնական, քանի որ սկզբնականը դրուել էր դրանից գրեթէ երեք տասնամեակ առաջ, կոմունիստական նուաճումից անմիջապէս յետոյ՝ զեղծելով հայերէնի այբուբենը եւ ուղղագրութիւնը: 50-ականների վերջնական ջրաբաժանումը ողբերգական հետեւանքներ ունեցաւ մեր գրականութեան ու մշակոյթի համար: Որովհետեւ իսկական ողբերգութիւն էր, երբ «գրական պրոցեսին» (այս եզրը սովետական գրականագիտութեան եւ գրական մինիստրութեան ամէնից գործածելի ու բոլոր խնդիրներին «միակ ու ճշմարիտ» պատասխան տուող բանալին է), ուրեմն. ողբերգութիւն էր, քանի որ «գրական պրոցեսին» մասնակից չէին Յակոբ Օշականը, Վազգէն Շուշանեանը, Մուշեղ Իշխանը, Շահան Շահնուրը, Վահէ Օշականը, Նիկողոս Սարաֆեանը, Յակոբ Կարապենցը, Գրիգոր Պըլտեանը եւ ուրիշ արգելուածներ, նոյնիսկ չարգելուածներ: Պարզապէս «սփիւռքահայ գրականութիւնը» ուրիշ էր: Եւ, կարծեմ, մեր շարունակուող անգիտութեան մէջ այդպէս ուրիշ էլ մնում է (տե՜ս ՀՍՀ, հ. 11. էջ 217): Ջրաբաժանը ունէր իր հիմնական դրդապատճառը: Սովետական մշակոյթի ու գրականութեան հիմքը ԳԱՂԱՓԱՐՆ է եւ ոչ թէ ԱՐՈՒԵՍՏԸ: Ինքը՝ արուեստը, ինչպէս նաեւ արուեստի շրջանակների մէջ նոր ձեւերի, նոր բովանդակութեան որոնումները ոչ թէ չէին խրախուսւում, այլ պարզապէս արգելուած էին: Ճիշտ եւ ճիշտ ինչպէս այսօր։ Կամ այսօր՝ ճիշտ եւ ճիշտ, ինչպէս երէկ։ Վերուստ հաստատուած էր մէկ «ճշմարտութիւն», թէ արուեստը, գրականութիւնը, ընդհանրապէս՝ մշակոյթը, պէտք է լինի «Ձեւով՝ ազգային, բովանդակութեամբ՝ սոցիալիստական»: Այս բանաձեւով ստեղծուել են հայատառ հարիւրաւոր, հազարաւոր գրքեր, որոնք, անշուշտ, նաեւ մրցանակների են արժանացել, քանի որ ապահովել են հիմնական բանաձեւի պահանջները: Ազգային քո ձեւը կարող ես պահել, եթէ միայն այդ ձեւը պաշտօնապէս ընդունուած եւ հաստատուած է, իսկ բովանդակութիւնը լինելու է սոցիալիստական: Այսինքն՝ ոչ ազգային… Այսինքն՝ ապազգային… Բնական է, որ տարաշխարհի գրողները կարող էին իրենց թոյլ տալ հարազատ մնալ գեղարուեստին եւ սովետական իրականութեան համար լինել անհարազատ: Տարաշխարհի գրողները կարող էին նաեւ հարազատ մնալ գաղափարականութեանը եւ լինել հարազատ սովետական իրականութեանը… Ասել կ'ուզի, ջրաբաժանը միայն սովետական եւ տարաշխարհի իրականութիւնների միջեւ չէր: Ջրաբաժանը նաեւ սովետահայ իրականութեան համար էր: Եւ այդ է պատճառը, որ վերջին յիսնամեակի ընթացքին որքան ասես պատմական վէպերի հեղինակներ եղան, բայց Վարդան Գրիգորեանի պատմավիպային արձակը մնաց մեր գրականութեան լուսանցքին, ինչպէս եւ գրեթէ լուսանցքի վրայ է Զորայր Խալափեանի պատմավիպասանութիւնը, ինչպէս լուսանցքի վրայ են Վահան Տէր Ղազարեանի, Ռաֆայէլ Նահապետեանի եւ աւելի նորերի ստեղծագործութիւնները: Պատճա՞ռ… Արժէքների սանդղակը: Եթէ արժէքների սանդղակը պայմանաւորում ենք Յակոբ Օշականի, Յակոբ Կարապենցի, Ակսել Բակունցի արուեստով, ապա ուզած-չուզած պէտք է վերագնահատումի ենթարկուեն սովետական շրջանի բոլոր «արժէքաւորումները»: Հնարաւոր է, որ այս գործողութիւնից յետոյ մէկ երկու նմուշ համապատասխանեն ճշմարիտ գնահատումին, բայց որ ստիպուած ենք լինելու մէկ անգամ եւս հաստատել, թէ սովետական տասնամեակները հոգեւոր սնանկացումի շրջան են եղել՝ տարակոյս չկայ: Ես ուզում եմ ասել, որ սովետական իրականութեան մէջ ունեցել ենք ոչ թէ գրականութիւն եւ գեղեցիկ արուեստներ, այլ ԳՐՈՂՆԵՐ եւ ԱՐՈՒԵՍՏԱԳԷՏՆԵՐ՝ որպէս մեկուսի եւ պաշտօնական օրինաչափութիւնից դուրս անհատականութիւններ: Սովետական գրականութիւնն ու արուեստը իբրեւ մշակութային եւ այն էլ իբրեւ ազգային մշակութային երեւոյթ՝ առասպել է: Մեր հոգեւոր ու բարոյական պարապ խոռոչը լցուած է այդ առասպելով: Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 19, 2010 Author Report Share Posted April 19, 2010 (edited) Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՄԵՐ ՄՏՔԻ ԾՈՒԼՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՀՈԳՈՒ ՄՆԱՅՈՒՆ ԺԱՆԳԸ Դ Երանի՜ թէ գլուխս ջուր լինէր, եւ աչքերս՝ արտասուքի աղբիւր, եւ նստէի ու լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը: Ղազար ՓԱՐՊԵՑԻ Մեր հայ հասարակութիւնը, լինի տարաշխարհի կամ Հայաստանի մէջ, իր հիմնական զանգուածով մոլորուած է ճիշտ ինչպէս Աղէ Պուպրիկը: Ուրեմն, նախ ծանօթանանք այդ պատմութեանը: ՀՆԴԿԱԿԱՆ ԶՐՈՅՑ ԱՂԷ ՊՈՒՊՐԻԿԻ ՄԱՍԻՆ Աղէ Պուպրիկը ճամբորդելիս՝ եկաւ—հասաւ Ծովին: Նա երբէք ծով չէր տեսել եւ հարցրեց. — Դու ո՞վ ես: — Ծովն եմ,— պատասխանեց ծովը: — Իսկ այդ ի՞նչ բան է ծովը: Ծովը պատասխանեց. — Աւելի մօտեցիր եւ կ'իմանաս: Աղէ Պուպրիկը մօտեցաւ, մատը մտցրեց ջրի մէջ եւ նոյն պահին էլ յետ քաշեց ձեռքը: Ու տեսաւ, որ մատը չկայ: — Դու իմ մատը խլեցիր,— գոչեց նա: — Բայց փոխարէնը դու ինչ-որ կարեւոր բան իմացար, որ չգիտէիր,— պատասխանեց Ծովը:— Աւելի մօտեցիր, եւ աւելին կ'իմանաս: Աղէ Պուպրիկը մտաւ ջուրը: Եւ քայլեց առաջ: Ալիքները լուացին աղի բիւրեղները, որոնցից շինուած էր Պուպրիկը: Նա շարունակեց առաջանալ եւ, երբ, ի վերջոյ, ամբողջովին լուծուեց ծովի մէջ, ուրախացած գոչեց. «Հիմա ես գիտեմ… Ծովը ե՜ս եմ»: Այսպէս, ուրեմն, մենք ոչ միայն կարող ենք ընդամէնը կարծել, թէ մենք «ծովն էինք», քանի որ յաջողութեամբ լուծւում էինք Աղէ Պուպրիկի պէս, այլեւ համոզուած լինել, թէ ազգային մէր ապագան հէնց այդ Ծովն էր, որից դուրս գալուց յետոյ էլ շարունակում ենք հաւատարիմ մնալ Ծովի գաղափարաբանական-բարեկամական փաստարկներին: Մենք այնպիսի մի կեցուածք ենք ընդունել, թէ իբր ամէն ինչ օրինաւոր է ու «պատմական անհրաժեշտութիւն»: Նոյնիսկ համարակալել ենք Հայաստանը ըստ հանրապետութիւնների… Ինչո՞վ ենք պակաս, օրինակ, ֆրանսացիներից… Նրանք հինգ հանրապետութեան տէր են, իսկ մենք առայժմ՝ երեք… Բայց կարող ենք հասնել նրանց եւ նոյնիսկ անցնել: Եթէ մի պահ համաձայնենք, թէ Հայաստանի 1918-20 թուականների հանրապետութեանը որեւէ երկրորդող եղել է, ապա առնուազն զաւեշտ է կարծելը, թէ սովետական իրականութեան մէջ «ազատ աշխարհ Հայաստանն» է եղել այդ երկրորդողը, քանի որ գաղութ էինք եւ վերանուաճուեցինք որպէս գաղութ, եթէ նոյնիսկ մի ժամանակ անուանում էին նահանգ, մէկ այլ ժամանակ՝ հանրապետութիւն: Առաւել եւս զաւեշտ է, երբ հասարակութիւնն ու նրա «ականաւորները» այնպիսի մի կեցուածք ունեն, թէ իբրեւ Հայաստանը բնաւ կոմունիստական (բոլշեւիկեան) չի եղել, թէ իբրեւ շուրջ մէկ դար Հայաստանի պատմա-մշակութային շերտը իր բովանդակութեամբ բնաւ կոմունիստական չի եղել եւ չի ունեցել միանշանակ մարքս-լենին-ստալինեան գաղափարաբանութիւն: Բայց արդէն ոչ թէ զաւեշտ, այլ ողբերգութիւն է, որ լինելով «սովետական հայրենասէր»՝ իրականի մէջ եղել ենք ռուսական ծաւալապաշտական նացիոնալիզմի որակեալ ջատագով, եւ ոչ երբեք ԱԶԳԱՍԷՐ, ինչը բարձրագոյն բարոյական արժէք է Հայի համար... Տրուելով այս ինքնախաբէութեան՝ հասարակութիւնը իր հերթին, բայց մտաւորականներն էլ որպէս ազգային անեղծ արժէքների ընդհանրական պատասխանատուներ, սովետական իրականութեան կործանումից յետոյ մինչեւ օրս չեն ապաշխարել եւ ներողութիւն չեն հայցել ժողովրդից: Գերմանացիների՛ օրինակով, որ յանձին քաղաքագէտների ու մտաւորականների, աշխարհի առաջ խոստովանեցին. «Մենք հասկացանք, թէ ի՛նչ է ֆաշիզմը եւ այլեւս երբէ՛ք թոյլ չենք տա, որ այն կրկնուի մեր երկրի մէջ»: Յետո՞յ ինչ, որ նոյնպիսի խոստովանութիւն չհրապարակեց Ռուսը: Ի վերջոյ, կարողանալով ժամանակին դիմակափոխուել, նա եղել էր, մնացել էր եւ մնաց իր գաղութների տէրն ու տնօրէնը: Բայց մեր մտաւորականութիւնը պարտաւոր էր յայտարարել, որ «Մենք վերջապէս հասկացանք, թէ որպիսի չարիք է ռուսական ծաւալապաշտութիւնը եւ կոմունիստական բռնատիրութիւնը: Հետեւաբար ամէն բան կ'անենք թոյլ չտալու համար, որ Հայաստանի մէջ երբեւէ կրկնուի օտարի տիրակալութիւնը եւ ազգային հոգեւոր-մշակութային ցեղասպանութիւն իրականացրած կոմունիզմը»: Մեր ժողովրդի իմաստուն միտքը, զգայուն սիրտը եւ քրիստոնէական մեր խիղճը ներկայացնող գործիչները միշտ դիմադրել են… Նրանք, այդ ազնուական մարդիկ դիմադրել են թէ՛ ռուսական եւ թէ՛ թուրքական գերեվարութեան դարաւոր մղձաւանջի ընթացքին, դիմադրել են Հայկական Աղէտից մազապուրծների գաղութների մէջ, եւ դիմադրել են Լեզուն եւ մշակոյթը վերջնական կորուստի տանող «եղբայրութեան նոր գաղափարների» դէմ: Նրանք բնաւ չեն փորձել իրենց տգիտութիւնը փարատել Ծովի մէջ լուծուելու ճանապարհով, որպէսզի յետոյ էլ դառնան գիտուն՝ կարծելով, թէ Ծովն իրենք են, որ կան… Ծովի մէջ լուծուելով՝ իրենց Ծով կարծող մտաւորականներն են, որ պուպրիկային գիտունութեամբ ամէնայն կերպ խոչընդոտում են բարոյական, ազգային ու մշակութային ճշմարիտ արժէքների սանդղակը վերահաստատելուն: Նրանք են, որ պուպրիկային իրենց գիտունութեամբ հայ հասարակութեանը շարունակում են պահել բարոյական ու իմացական խաւարի մէջ: Նրանք են, որ սովետական ժանգի շերտից մաքրուելու, մեր իսկական էութեանը, մեր ճշմարիտ պատմութեանը, մեր բուն արմատներին վերադառնալը յայտարարում են կեղծ, անտրամաբանական եւ հակապատմական կարգախօս, եւ ռուսական նացիոնալիզմը ներկայացնում են որպէս ԱԶԳԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆ՝ ազգն ու հասարակութիւնը կեղծ, անտրամաբանական եւ հակապատմական այն իրականութեան մէջ պահելու համար, որի ընթացքը Աղէ Պուպրիկի վախճանն է: Edited April 19, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 19, 2010 Author Report Share Posted April 19, 2010 (edited) Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՄԵՐ ՄՏՔԻ ԾՈՒԼՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՀՈԳՈՒ ՄՆԱՅՈՒՆ ԺԱՆԳԸ Ե Մենք Լենինի բանակն ենք, Ստալինի զաւակն ենք: Ստալինի խրատով մեր ցաերը փարատաւ: Կուլակներին քշեցին, մեզի առաջ քաշեցին: Ստալինի սայիցը պրծանք դարդ ու ցաւիցը: Եա՜ր, եա՜ր, Է՜լլու եար, Թե՜լլու եար… Սովետահայ ժողովրդական սիրերգ …Իսկ մենք կարծում էինք, թէ 1953 թ. Մարտ 5-ին, Ստալինը իսկապէս մեռաւ: Մենք կարծում էինք, թէ 1956-ի Փետրուարին Ստալինը վերջնականապէս մեռաւ, երբ նրա դիակը դամբարանից հանեցին ու թաղեցին: Մենք կարծում էինք թէ Ստալինը անվերադարձ մեռաւ, երբ 1991-ի Դեկտեմբերին կործանուեց ռուսական կոմունիստական կայսրութիւնը: Բայց, բանից պարզւում է, որ նրանք երկուսն էլ՝ թաղուած ու դեռ չթաղուած առաջնորդները, որ ողջ էին երեկ, ողջ են այսօր եւ որքան երեւում է տեսանելի հեռանկարի մէջ՝ իսկապէս անմահ են: Որովհետեւ նրանք Ճշմարիտ Աստծու փոխարէն իրենց հաստատուն տեղն են գտել մեր էութեան մէջ եւ մենք, հայերս, կարծես թէ բնաւ մտահոգ չենք հրաժարուել կռապաշտութիւնից: Որովհետեւ լուսաւոր գիտելիքների փոխարէն իրենց խաւար ուսմունքն են տեղաւորել մեր մտքի մէջ եւ մենք, հայերս, բնաւ չենք փորձում հրաժարուել մեր խաւարամտութիւնից : Որովհետեւ մարդկային կեանքի երջանկութիւնը գեղեցիկ ապրելու փոխարէն, նրանց թելադրած ստրկամտութեամբ ենք քարշ տալիս մեր գոյութիւնը, մեր գետնաքարշ այս վիճակն ենք կարծում օրինական եւ վայելում ենք մեր երջանիկ տգիտութիւնը,— նորից միջամտում է Սարոյեանը: Զ Երբ փափկում է տէրը՝ մեզ կանչում է մօտը, Մենք խոնարհ սողում ենք ու լիզում ենք ոտը: Շանդոր ՊԵՏԵՈՖԻ, «Շների երգը» Արդէն մէկ տասնամեակ է, ինչ ապրում ենք 20-րդ դարի մէջ։ Եւ երկու տասնամեակ է անցել այն ժամանակից, երբ ԿԳԲական իշխանութիւնները յորդորում էին ըմբռնումով մօտենալ «ժամանակաւոր դժուարութիւններին, որոնք բնական են պետութիւն կառուցելիս»։ 88-ին տասը տարեկանները արդէն չափահաս մարդիկ են, իսկ այն երիտասարդները որ նսռացոյց էին անում, արդէն ապրել են իրենց քառասուն, նոյնիսկ յիսուն տարիների կեանքը… Աստուած քաջառողջութիւն եւ ոգու տոկունութիւն տայ նրանց… Բայց նաեւ իմաստնութիւն… «Ազատութան հիպնոսը շատ թանկ է նստում ճիշտ այնպէս, ինչպէս ամէնայն կեղծիքի հիպնոսը... ԽՍՀ Միութեան վախճանից յետոյ մեզ շատ բան են առաջարկելու: Եւ բոլորը ստելու են իրենց գրպանի օգտին: Լինելու են նախարարների եւ առաջնորդների, կուսակցապետերի եւ ռազմական դիկտատորների բազմաթիւ թեկնածուներ: Լինելու են դրամատների օտար դրածոներ եւ տրեստների օտար դրածոներ: Լինելու են մի տեսակի օտարերկրացիների դրածոներ եւ մէկ ուրիշ տեսակի օտարերկրացիների դրածոներ: Եւ բոլորն էլ ամէնից առաջ խօսելու են ազատութիւնների մասին, որ ամէնից խոստումնալի եւ ոչնչի պարտաւորեցնող նիւթն է ստելու համար: Ազատութիւնը, ինչպէս արդէն հիմնաւորապէս յայտնի է մեզ, կազմակերպել են բոլորը: Թէ՛ Ստալինը, թէ՛ Հիտլերը, թէ՛ Մուսոլինին... Մի խօսքով, շատ բան կը լինի: Եւ ամէն «իմաստունի» համար բաւականին պարզամիտներ կը գտնուեն. քանի որ աշխարհի ամենաբռնատիրականից մինչեւ ամենադեմոկրատական բոլոր երկրների մէջ էլ ոչխարներ կան: Ինչպէս յայտնի է, այդ ոչխարներին ոչ ցանում են եւ ոչ էլ հնձում: Ջանացէք չյայտնուել նրանց մէջ: Եւ դա այնքան էլ դիւրին չէ, ինչպէս կարող է թուալ առաջին հայեացքից: Ահաւասիկ, մեր սերունդը, որ յայտնուեց այդ ոչխարների մէջ՝ թերեւս չլինելով աւելի հիմար, քան նախորդ սերունդներին էին: Բայց խնդիրն այն է, որ մեր սերնդին չափից աւելի են ստել»— այս մէջբերումը կատարում եմ մեր օրերից տասնամեակներ առաջ լոյս տեսած Իվան Սոլոնեւիչի «Ժողովրդական միապետութիւն» գրքից (Բուէնոս-Այրէս, 1973): Թերեւս արարելիս, Աստուած արդէն իսկ մեզ շնորհել է այն իմաստութիւնը, որ հիմա, այս ժամանակներին ինչ որ չի երեւում… Կորե՞լ է… Թաքնուե՞լ է… Մեզնից ձե՞ռք է քաշել մեր անշնորհքութիւնը տեսնելով… Մի անշնորհքութիւն, կամ ստրկամտութիւն, կամ արդէն բացայայտ հիմարութիւն, երբ մի ժողովուրդ, ոչ եուկագիրների պէս մի քանի տասնեակ հոգի չեն, այլ միլիոններ, տասնամեակներ է կորցնում երեք ստահակներից բացի ուրիշ տասին, քսանին, յիսունին չունի, որոնց կարողանար վստահել իր սեփական, իր երեխաների կեանքը եւ իր թոռների երկիրը։ Եւ այսպէս, միշտ մնալու ենք անցեալի մէջ, թէկուզ տասը տարի յետոյ, թէկուզ յիսուն տարի յետոյ՝ միշտ մնալու ենք անցեալի մէջ, քանի որ անցեալի մէջ տարիներով ու տասնամեակներով մնալու փորձը ունենք եւ այդ անցեալից դուրս գալու որեւէ ճիգ դեռ չենք արել: Փարիզ Edited April 19, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Vahe Avetian Posted April 19, 2010 Report Share Posted April 19, 2010 Վարպետը կարծես լուծեց տեքնիկական խնդիրները: Բարի գալուստ: Խնդրենք մոդերատորներին հանել վարպետի հին "թոփիկը", եթե կարելի է: Quote Link to post Share on other sites
Kars Posted April 19, 2010 Report Share Posted April 19, 2010 Չհասկացա, Վահե... Պրն. Սիմոնյանն է՞լ է ձերոնցից: Quote Link to post Share on other sites
erexa Posted April 19, 2010 Report Share Posted April 19, 2010 Հրաշք: Ստորագրում եմ ամեն մի նախադասության տակ: Այ սա գրվածք է: Վերջապես երկարատեւ դադարից հետո ֆորումի գրական բաժնում հայտնվեց պայծառ փարոս՝ մի գրող, որ հիրավի կրում է արվեստագետի ծանր ու պատասխանատու կոչումը: Վերջապես գրական դատարկությունից, քֆուր քյաֆարներից, անթեմա ու անսեր, սեւեռված քաղաքական ու կրոնական ատելության վրա տեքստերից (մարդու ձեռքն էլ չի գնա դրանց անվանի ստեղծագործություն) հետո հայտնվեց մի գրվածք, որտեղ ասելիքն ու խորությունը մի քանի անգամ ավելին են քան գրվածքի ծավալը: Միգուցե սա գրողի բուն գրվածքներից մի փոքրիկ մաս է, բայց այսքանն արդեն բավական է խենթի պես նորին սպասելու՚ Կարդացի, հասա վերջին ու ափսոսացի որ վերջն է: Գրական օփիում էր սա, որը կարդացողի մոտ գրգռում է ծարավը, ծարավը խոսքի, ծարավը նորանոր ստեղծագործությունների, նորանոր գույների, նորանոր եզրերի ու գեղեցիկ պատկերների: Աստված ձեզ քաջ առողջություն տա որ դեռ երկար ստեղծագործեք ու մեզ լուսավերեք ու կրթեք: Quote Link to post Share on other sites
Vahe Avetian Posted April 19, 2010 Report Share Posted April 19, 2010 Չհասկացա, Վահե... Պրն. Սիմոնյանն է՞լ է ձերոնցից: Meronq ov en Kars? Inch nkati unes? Quote Link to post Share on other sites
LOUIS V* Posted April 19, 2010 Report Share Posted April 19, 2010 Meronq ov en Kars? Inch nkati unes? Դե ձերոնք էլի! Տափակ խոմ չես? Ինչի բոլորս հասկանում ենք թե խոսքը ում մասին է, բայց դու - չէ? )) Quote Link to post Share on other sites
Tereza Posted April 19, 2010 Report Share Posted April 19, 2010 ԾԱՆՈԹԱՑԵՔ Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) ՅԱՂԱԳՍ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ ՈՒ ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԵՐՈՅ 2 «ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ՝ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՏՔ» ...Այս խօսուն խորագրով Մոսկուան հրատարակել է մի խոշոր հատոր որի հեղինակ Ս. Այւազեանը չորս տասնամեակ ի վեր «տրամաբանականն ու պատմականը սովետական վարչակարգի մշակած ու հաստատած տեսութեանը» համապատասխանեցնելու «գիւտեր» է կատարում։ Ահաւասիկ մի հատուած այդ գրքից, որ լաւագոյնս բացայայտում է հեղինակի հերիւրելու անամօթութիւնը. «Երեւան լոյս տեսնող "Ուրարտու" անկախ շաբաթերթի մէջ հրատարակուեց իմ յօդուածը "Արարատը՝ ռուսների օրրան" խորագրով: Այն տեղ համառոտակի շարադրել էի իմ վարկածը ռուսների ու հայերի ծագումի եւ նրանց հնագոյն պատմութեան մասին։ Վարկածը՝ որի էութիւնն այն է, թէ ռուս եւ հայ ժողովուրդների ծագումը այնքան խորն ու ընդհանուր արմատներ ունի որ նրանցից մէկի պատմութիւնը չի կարող հասկանալի լինել առանց միւսի պատմութեան, ձեւաւորուել է աստիճանաբար, բազմաթիւ լեզուաբանական, մշակութաբանական, մարդաբանական փաստերով, որոնք եղել են անբացատրելի, բայց միանգամայնբացատրւում են իմ վարկածի ենթաշարադրանքով»։ Հեղինակի «բազմաթիւ լեզուաբանական» յայտնագործութիւն-փաստերից գլխաւորը վերաբերում է էտրուսկներին։ Բոլոր հանրագիտարանների մէջ այդ ժողովրդի մասին լուսաբանւում է հետեւեալը, «Էտրուսկներ — etruschi (իտալ.), tusci (լատ.), rasna («Ազատներ» ինքնանունը) — Ք. ա. առաջին հազարամեակին Ապենինեան թերակղզու հիւսիս-արեւելքում (հին Էտրուրիա շրջան, ժամանակակից Տոսկանա) բնակուող, հռոմէականին նախորդող ու հռոմէականի վրայ խոշոր ազդեցութիւն թողած եւ զարգացած քաղաքակրթութիւն ստեղծած հնագոյն ցեղախմբեր»։ Իսկ նրանց երկիրը կոչուել է մի քանի տարբերակով՝ Etruria, Tuscia, Tyrsema, Tyrrhenia (տե՛ս նաեւ J. Martha, L'Art etrusque, Փարիզ, 1889)£ Այս «շուռ տուած խայը» չտիրապետելով հայերէնին, սակայն, լեզուաբանական փաստեր է յայտնագործել։ Նա պնդում է, թէ «ռուս» էթնոնիմը՝ ցեղանունը, հանդիպում է Ք.ա. 8-րդ դարի հայերէն ( ՞ - Կ.Ա.Ս.) սեպագրի մէջ։ «Հայոց լեգուով "էտրուսկ" բառեզրի ծագումը ծիծաղելու աստիճան պարզ է. հայերէն «էտ»–ը ինչպէս եւ ռուսերէն «էտո»–ն նշանակում է «այդ»։ «կ»–ն՝ հայերէնի մէջ հոգնակին է արտայայտում, հնչելով «Kհ» (ասել կ՛ուզի՝ «ք» — Կ.Ա.Ս.). իսկ «րուս»–ը արմատն է։ Այլ կերպ ասած՝ «էտրուսկ» հայերէն նշանակում է «էդ ռուսք» ՝ «այդ ռուսներն են»։ Դժուար չէ կռահել որ այս «լեզուաբանը» լողում է հայերէնի եւ ռուսերէնի հնչիւնների աւազանում եւ իր համոզմամբ որսում է ոսկի ձկնիկներ։ Իր իսկ բնորոշումով՝ ծիծաղելի է ոչ միայն «էտրուսկ» ցեղանունի ծագումը, այլեւ շուրջ 450 էջանոց մանրագիր ամբողջ «աշխատութիւնը»։ Չեմ կարող զսպել գայթակղութիւնս եւ չյիշել մէկ այլ զաւեշտ։ Երբ խմբագրում էի ռուսաց լեզուով «Լիտերատուրնայա Արմենիա» հայկական ամսագիրը, հաճախ էի նամակներ եւ նոյնիսկ խոշոր ծրարներ ստանում ռուսացած հայերի լեզուաբանական յայտնագործութիւններով։ Դրանցից մէկի հեղինակը իր բազմաթիւ ստուգաբանութիւնների մէջ «յատնաբերել» էր, թէ «Ամազոն» գետի անունը որ ռուսերէն կոչւում է «Ամազոնկա», հայերէնի ծագում ունի եւ նշանակում է «Ամենէն զորբա գետ»։ Այս երեւոյթը իր բացատրութիւնն ունի։ Կորցնելով Ինքնութիւնը, օտարին ձուլուած հայազգիները ձգտում են գոնէ այդ կերպ պահպանած լինել իրենց կորցրած ազգային արժանապատուութիւնը։ Բայց այս արդէն ուրիշ նիւթ է։ Գալով «էդ ռուսք»–ին, որոնց մասին վկայում են «հայերէն» սեպագրերը, բանից պարզւում է որ ոչ թէ նրանք են սլաւոնական ցեղերից մէկը, այլ «էդ ռուսք»–ից են ստեղծուել սլաւոնական ժողովուրդները՝ լեհերը, սերբերը, չեխերը, բուլղարները եւ այլն... Յիրաւի, երեւոյթը տխուր է։ Թէ «Նաշ Վեկ»–ի ադրբեջանցի յօդուածագիրը, թէ «խայ» Ս. Այւազեանը, թէ սրանց նման շատ-շատերը որոնք դպրոցական դասագրքերի տեղեկութիւններով զինուած վարձում են կերտել իրենց եւ օտար ժողովուրդների պատմութիւնը գուցէ նոյնիսկ ուշադրութեան արժանի չեն... Վերջապէս, ո՞վ չգիտէ... Այստեղ ես մի պահ դադարում եմ ու մտածում... Իսկ ո՞վ գիտէ... Նրանք՝ ովքեր արդէն քանի տասնամեակ իրենց գիտելիքները, իրենց ճաշակը, իրենց մտածելու կարողութիւնը նուիրել են զանգուածային տեղեկատուութեան հրաշագործների՞ն... Մեր «խայ» լեզուաբանների՞ն՝ որ լեզու չգիտեն, պատմաբանների՞ն՝ որ տրամաբանականն ու պատմականը ենթարկում են վերուստ յանձնարարուած տեսութեանը. լսողութիւն եւ ձայն չունեցող երգիչ–երգչուհիների՞ն. անկիրթ ճաշակով արուեստաբանների՞ն. գեղարուեստի նկատմամբ խուլ գրականագէտների՞ն եւ ճարտարապետների՞ն. անաստուած հոգեւորականների՞ն... Հետեւաբար, գուցէ իսկապէ՞ս պէտք չէ գործ ունենալ, նոյնիսկ պէտք չէ նկատել անբուժելի հիւանդութեամբ տառապող այդ մարդկանց ու նրանց յօրինուածքները։ Այն հիւանդութիւնը որ անուն էլ ունի՝ «ուղեղի մորմոք» (Ե. Չարենց)։ Սակայն բանն այն է որ «Նաշ Վեկ»–ի յօդուածագիր Ա.Ի.–ն իր խարդախումները հաստատելու նպատակով վկայակոչում է «ադրբեջանցի պատմաբաններ Զ. Բունիաթովին, Ի. Ալիեւին, Ֆ. Մամեդովային, Թ. Քոչարլիին» եւ այլոց... Մենք քաջատեղեակ ենք ոչ միայն շարքի առաջին այս ազգանուններին, այլեւ նրանց բազմաթիւ հրապարակումներին որոնք առաւել աշխուժութեամբ լոյս էին տեսնում յատկապէս անցեալ դարի 70-ականների կէսերից, երբ Ադրբեջանի կուսակցապետ Հէյդար Ալիեւը սկսել էր պտտուել էր Քաղբիւրոյի շրջանակի մէջ։ Եւ մենք որեւէ կասկած չունէինք որ պատմութիւնը խարդախող այդ հրապարակումները փաստօրէն խրախուսւում են Կրեմլից։ Մեզ միայն անյայտ էր որ այդ պատմաբանների ձեռքին արշիւային փաստեր ընդհանրապէս չկան, քանի որ «խորամանկ հայերը խցկուելով զանազան արշիւային հաստատութիւններ, կողոպտել են թանկարժէք փաստաթղթերը», ինչպէս «Նաշ Վեկ» պարբերականն է գրում։ Զ. Բուբիաթովը, Ֆ. Մամեդովան եւ այլոք, բնական է, նոյն այդ 70-ականների կէսերից մեզնից ոմանց ուշադրութեան կենտրոնին էր։ Բայց միայն բանաւոր զրոյցների կամ գրական ժողովների ընթացքին։ Ոչ աւելին։ ՏԽՈՒՐ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՒՍԱԿՑԱՊԵՏԻ ԵՒ ՍՈՎԵՏԱՀԱՅ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ԶՐՈՅՑՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ Այդ նոյն տարիներին Հայասւոանի կոմկուսի կուսակցապետը «աւելի սերտ» հարաբերութիւններ ստեղծելու նպատակով երբեմն հրաւիրում էր գրողների շուրջ երեք տասնեականոց մի խումբ։ Մի քանի նման զրոյցների ներկայ գտնուելու առիթ ունեցել եմ։ Զրոյցները սկսւում էին կէսօրից առաջ եւ աւարտւում աշխատանքային օրուայ վերջին։ Կուսակցապետը մի քանի ժամ «մտերմիկ» երանգներով, երբեմն հայերէնով, հաճախ անցնելով ռուսերէնի, պատմում էր տնտեսական յաջողութիւնների, ինչ-ինչ հեռանկարների, նաեւ զարգացման ընթացքը խաթարող բացասական երեւոյթների մասին՝ որոնց դէմ պէտք է գործէին գրողները, բնական է, դրանով թեթեւացնելով կոմկուսակցութեան ծանր բեռը։ Բայց ինչո՞ւ... Որովհետեւ սովետական գրողները կոմկուսակցութեան վստահելի օգնականներն են, նրա, կարելի է ասել՝ աջ ձեռքը իշխանութիւնների նկատմամբ հասարակութեան հաւատն ու յարգանքը սերմանելու եւ սերմանուածն էլ աճեցնելու հայրենասիրական գործի մէջ։ Մի խօսքով՝ ճիշտ ինչպէս այսօր... Զրոյցի երկրորդ մասի երկու-երեք ժամը նուիրուած էր լինում իրենց հայրենասիրական գործը գլուխ բերելու պատրաստ գրողների հարցումներին, որոնց կուսակցապետը իր՝ համեմատաբար երիտասարդական աւիւնով պատասխանում էր շա՜տ յանգամանօրէն, բացատրում էր գիտական ու ճարտարագիտական նրբութիւններ, որոնք տիրապետել էր մեքենագիտական մասնաճիւղում ուսանելիս եւ, անշուշտ, զարմացնում էր ներկաներին, քանի որ նախկին կուսակցապետերը ընդհանրապէս բարձրագոյն կրթութիւն չունենալով, աւելի շատ ապաւինում էին իրենց դիմաց դրուած թիւերին ու փաստերին։ Բայց ընդհանուր մթնոլորտի մէջ զգացւում էր կողմնակի դիտողին թերեւս բոլորովին անհասկանալի մի լարուածութիւն։ Եւ ահա տրւում էր առաջին ճակատագրական հարցը։ «Բա էս կաշառակերութեան դէմ ի՞նչ ենք անելու... նոյնիսկ օրինական հարց լուծելու համար ներքեւից մինչեւ վեր, դատաւոր լինեն թէ շրջանային խորհրդի պաշտօնեայ, կաշառք են ուտում»։ Մէկ ուրիշն էլ ճշտում էր. «Հարցն ապօրինի չեն էլ լուծում... անմիջապէս կը բռնուեն»... Ընդհանուր ժխորը շարունակւում էր մի քանի րոպէ եւ ընդհատւում կուսակցապետի միջամտութեամբ։ Յետագայ քառորդ ժամուայ ընթացքին նա կարողանում էր զարմանալի ճկունութեամբ հարցը դարձնել պաղպաղակ վաճառողների վրայ որոնք 9 կոպեկանոց պաղպաղակը վաճառում են 10 կոպեկով եւ 1 կոպեկ մանրը չեն վերադարձնում։ Բանից պարզւում էր որ մարդիկ իրենք են յանցաւոր այդ 1 կոպեկ մանրը վաճառողի կոկորդից բռնած՝ չպահանջելու համար։ Բայց այսքանով հարցը չէր փակւում եւ աւելի համարձակ մէկը կրկնում էր կաշառակերութեան չարիքի պատճառած բարոյական վնասները։ Այս արդէն չափազանց էր։ Կուսակցապետը ձեռքը զարկում էր սեղանին եւ խոստանում. «Էդ կաշառակերին բռնէք, բերէք էստեղ՝ որ պատժեմ»։ Երրորդ հանդիպման ժամանակ, քանի որ արդէն կարողացել էի վախս չափել տալ, կիսաձայն ասացի. «Գրողները իրաւապահ մարմինների ծառայողներ չեն»։ Սրահի մէջ մի քանի վայրկեան ծանր լռութիւն իջաւ եւ լսուեց կուսակցապետի ուրախ ծիծաղը. «Տեսնո՞ւմ էք ի՜նչ կադրեր է տալիս մեր պոլիտեխնիկը»։ Իմ թշնամիները հաճոյքով ժպտում էին, միանգամայն վստահ որ ստիպուած եմ լինելու նորէն վախս չափել տալ... Ես նիւթից չեմ շեղւում։ Միայն կամենում եմ ներկայացնել այն անլուրջ մթնոլորտը որ գոյութիւն ունէր նման հանդիպումների ժամանակ։ Քանի որ արդէն աւարտին հնչելու էր աւելի ճակատագրական մի հարց։ Եւ երբ ոտքի ելաւ Բագրատ Ուլուբաբեանը սրահի վրայ նորէն իջաւ պայթուցիկ մի լռութիւն։ «Զիա Բունիաթովը մի նոր յօդուած է հրապարակել...»— շարունակութիւնը յայտնի էր եւ կուսակցապետի դէմքը լարուեց։ Բագրատին զօրաւիգ լինելու համար տեղից խօսեց Զարզանդ Դարեանը։ Ներկաները ցաւակցական հայեացքով նայում էին նրանց ու եւս երկու-երեք հոգու՝ որոնք պատրաստ էին հարկ եղած դէպքում պաշտպանելու նետուել հարցապնդողներին։ «Պոլիտեխնիկի կադրերը» յիրաւի բացառիկ էին, բայց այն դէպքում միայն, եթէ թրծուած էին լինում կոմկուսի հնոցի մէջ։ Այլապէս, առանց այդ հնոցի, նրանք ոչինչ չարժէին կուսակցութեան համար։ Այնպէս որ կուսակցապետը անմիջապէս կողմնորոշուելով սկսեց երկար-բարակ բացատրել, համաձայնել, յորդորել, կոչեր անել... Հաւատացնել որ պատմութեան փաստերն աւելի զօրաւոր են։ Եւ ի՞նչ կարիք կայ եղբայրական ժողովուրդի հետ հարաբերութիւններ լարել, երբ ինքներս լաւ գիտենք, թէ ովքեր են հայերը եւ ովքեր ադրբեջանցիները։ Կարեւորը՝ գիտութիւն կայ... Եւ այդքան դիւրին չէ գիտութիւնը աղաւաղել։ Եթէ բացայայտ է որ երկու անգամ երկուսը հաւասար է չորսի, էլ ի՞նչ կարիք կայ նորից ապացուցել, թէ ոչ հինգի է հաւասար եւ ոչ էլ երեքի կամ ութի։ Եւ այդ ամէնից յետոյ դարձեալ ուրախ ծիծաղով աւելացրեց. «Մի, արմեանէ, ասում եմ՝ մենք, հայերս, մի շատ լաւ խօսք ունենք՝ սաբակա լայետ... Շունը հաջում է՝ քամին տանում"»։ Ներկաները անկեղծօրէն ուրախացան այդքան համարձակ խօսքի վրայ եւ իրենք էլ քրքջացին, միաժամանակ գլուխներն օրորելով Բագրատի ու Զարզանդի կողմը։ Իսկապէս, հրաշալի պատասխան էր... Կուսակցապետը օրը ցերեկով, իր ժողովների սրահի մէջ ադրբեջանցի գիտնականներին... չէ, ինչո՞ւ որ... հէնց իրենց ադրբեջանցիներին «շուն» անուանեց... էլ ի՞նչ էք ուզում ա՛յ Բագրատ, ա՛յ Զարզանդ... Բայց հարցապնդողներին միացան նաեւ միւս երկու-երեք հոգին... «Ուրեմն թողնելու ենք անպատասխա՞ն»։ Կուսակցապետը իրեն բնաւ չկորցրեց. «Կարծում էք ես խմբագի՞ր եմ... Ռուսերէն էք պատասխանելու չէ՞... Խմբագիրը ձեր մէջ չէ՞... Չասացի՞ լաւ կադրեր ունենք...» (Շարունակութիւնը նորից այլ պատմութիւն է եւ բաւականին տխուր վախճանով, ինչը թողնենք մէկ ուրիշ առիթի)։ Ահաւասիկ այսպէս, արդէն քանի տասնամեակ մենք լռում ենք... Աւելի ճիշտ՝ լռեցնում են։ Նաեւ այսօր։ Քանի որ չի կարելի խափանել բարեկամական սիրոյ այն հարաբերութիւնները որ գոյութիւն ունեն քրիստոնեայ ռուսների եւ անտէր– անտիրական հայերի միջեւ։ Ահա թէ ինչու ոչ միայն բունիաթովների ու մամեդովաների, այլեւ զանազան «խայ»–երի «գիւտարարական վարկածներն» են մնում անպատասխան։ Իսկ մենք դեռ կարծում ենք, շարունակում ենք համոզուած մնալ թէ Հայ լինելու համար կարեւորը ոգին է եւ ոչ բնաւ այս Ոգու միակ կրողը՝ Լեզուն։ Կարծում ենք որ իրենց Ինքնութիւնը կամ իրենց ինքնահաստատումը ոչ թէ աւելի քան մէկ եւ կէս հազարամեակի հոգեւոր-մշակութային արժէքներին հաղորդակցուելով է դառնում իրականութիւն, այլ, օրինակ, դեռեւս տասը հազար տարի առաջ «հայկական սեպագրեր», առաւել եւս «հայկական այբուբեն» ունենալու կեղծիքը տարփողելով... Կամ սեփական յիրաւի տաղանդաւոր մի բուռ գրողներին ու արուեստագէտներին լուսանցքի մէջ թողած՝ գեղարուեստի հետ կասկածելի առնչութիւն ունեցող մի հեղինակի վէպ հրատարակելով, նաեւ այդ հեղինակին հրաւիրելով ու շքահանդէսներ կազմակերպելով... Քանի որ, գիտէ՞ք, այդ հեղինակի գրքերը շատ են թարգմանւում եւ եթէ նա մի տեղ գոնէ մէկ անգամ Հայաստանի անունը տայ՝ մեծ բան է։ Ես չեմ զարմանում գաւառական այս մարտնչող խաւարամտութեան վրայ։ Հայն այսօր որեւէ եզր չունի այն վիթխարի ժառանգութեան հետ որ ստացել ենք մեր նախորդներից։ Եւ կա՞յ հոգեզրկութիւնն ու անգիտութիւնը աւելի բացայայտող մի փաստ, քան այն ծաւալուող կարծիքը թէ «Ակսել Բակունցը հնացած գրող է»։ «Նաշ Վեկ» պարբերականի «Հայ կոչեցեալների քողարկուածն ու բացայայտը» յօդուածը սկսւում է իմ «Միքայէլ Նալբանդեան» վարքագրութիւնից բերուած մէջբերումով, որ նաեւ փակագծային սրբագրումների է ենթարկուել։ Այդ վէպը ռուսերէն թարգմանութեամբ, խմբագիր Վիկտոր Կալուգինի՝ պաշտօնից հեռացնելու գնով, լոյս տեսաւ Մոսկուա, 1984 թուականին։ Հայերէն հրատարակութիւնը արգելուեց (ինչո՞ւ...) եւ միայն քսան տարի անց, 2004-ին սիրայօժարութեամբ հրատարակեց Մկրտիչ Կարապետեանը որին ճանաչել եմ դեռ այն ժամանակներին, երբ նա Բիւրականի աստղադիտարանի գիտաշխատակից էր։ Եւ երախտապարտ եմ նրան։ Անշուշտ, վիրաւորական շատ բան կայ, երբ ադրբեջանցին ռուսերէն 150 000 տպաքանակով լոյս տեսած գրքից մէջբերում է կատարում պատմութիւնը հերթական անգամ խարդախելով ու ինձ մեղադրելով տեղանունների չարամիտ փոփոխութեան մէջ, իսկ հայ ընթերցողը հնարաւորութիւն չունի հաղորդակցուելու այն պատմութեանը, ինչը Ինքնութեան ճամբան գտնելու գլխաւոր միջոցներից մէկն է։ Նաեւ մտածում եմ. գոնէ մեր պատմութիւնը մեր ձեռքով կեղծողների՞ն կարողանայինք բացայայտել ու խարանել։ Այլապէս ի՞նչ է մնում մեզ. ընդունե՞լ, թէ այդ մենք ենք անարմատ ու դաշտագլոր մի ուղտափուշ, հանդուրժէ՞լ այն լկտիութիւնը, թէ մենք ենք սրի քաշել թուրք խաղաղ ազգաբնակչութեանը. համաձայնե՞լ թէ զբաղուած ենք մշակութային կողոպուտով, իսկ երբ չի յաջողւում՝ մշակութային արժէքների ջարդարարութեամբ։ Վերջապէս, հրաժարուե՞լ Հայերէն ապրելու այն երջանկութիւնից որ Աստուած է տուել մեզ... Փարիզ 2007 Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) «LOVE STORY» Եւ ես յիշում եմ... Հայերը շարունակ դիմում են մեծն Պետրոսին, խնդրում են, որպեսզի նա աջակից լինի ազատութիւն ստանալու գործին: Գնում-գալիս են: Ծրագրեր են կազմում, թէ որպիսի ռազմական գործողութիւններով է հնարաւոր այդ բաղձալի ազատագրութիւնը: Բայց նախ շուէդական, այնուհետեւ կասպիական նուաճումներով զբաղուած մեծն Պետրոսը հնարաւորութիւն չի ունենում հայերին ազատագրութիւն բերել: Յիշում եմ նաեւ կայսեր կողմից ուղարկուած մի թուղթ, որտեղ ասուած է, թէ ինքը` մեծն Պետրոսը, տրամադիր է եւ պատրաստակամ` հայերին ազատելու անհաւատների լծից: Իրենց հերթին Հայերն էլ պէտք է հասկանան կայսեր վիճակը: Պէտք է հասկանան, որ կայսրը նախ պէտք է հաստատուի Կասպից ծովի վրա: Եւ յետոյ միայն հնարաւոր կը լինի Հայերին եւ ռուսական ինքնակալութեան գիրկն առնելու բոլոր պատրաստութիւնները տեսնել: Խորհուրդ է տալիս պինդ մնալ. դիմանալ մինչեւ իրենց՝ ռուսների գալը: Իսկ եթէ սաստիկ նեղւում են մահմեդականների ճնշումից, ապա հայ իշխանաւորներն ու աւագները թող հեռանան երկրից, ապաստանեն ռուսների գրաւած քաղաքների մէջ, սակայն պատուիրելով ժողովրդին առժամանակ հանդարտ մնալ: Յիշում եմ... մեծն Պետրոսը բարի դրացիութեան եւ մշտական բարեկամութեան դաշինք կնքեց Պարսից շահի հետ` Դերբենդի եւ կասպիական միւս տարածութիւնների դիմաց խոստանալով իր բարձր միապետական օգնութիւնը նրա բոլոր ապստամբների դէմ: «Ռուսաց թագաւորը խաբե՜ց հայերին», — ասում են` այսպէս է մղկտացել շահի դէմ ապստամբած Դաւիթ Բեկը, որ օր օրին սպասում էր հիւսիսից գալիք օգնութեան: Կասպիական նուաճումներից մի քանի տասնամեակ անց Ռուսաստանի հարաւային սահմանները աւելի ընդարձակուեցին: Ղրիմի խանութիւնը անկախ յայտարարուեց, իսկ հայերին, որ «նեղւում էին մահմեդականների ճնշումից», առաջարկուեց գաղթել դնեպրեան հարթավայր: Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհին խոստացել էր, որ ռուսական սահմաններից ներս անցնելուն պես գաղթական հայերն ապահովուած կը լինեն սննդամթերքով, արքունական նպաստով եւ հողատարածութեամբ` տուն-տեղ դնելու համար: Բայց... Շուրջ տասներկու հազար գաղթականներին խոստացուած վեց հազար սայլի փոխարէն նրանց սպասում էր ընդամենը երկու հազար սայլ: Մի կերպ տեղ հասնելով, գաղթականները տեսան, որ իրենց յատկացուած տարածութիւնները արդէն բնակեցուած են: Եւ սկսուեցին թափառումները ռուսական անծայրածիր տափաստաններով: Քաղցն ու խստաշունչ սառնամանիքները նրանց ուղեկիցներն էին: Գաղթականների քարաւանի յետեւից որպէս հաստատուն հետք` ձգւում էին թարմ գերեզմանները: Աղերսագրերը, բողոքներն ու գանգատագրերը, որոնց մոգական ուժին չգիտես ինչո'ւ միշտ էլ բացառիկ հաւատ են ունեցել հայերը` որեւէ արդիւնք չունեցան: Հայերը, այդ հաւատարի՜մ հաւատակիցները դարձյա՞լ խաբուեցին... Թէեւ այս անգամ եւս չկորան: Ապրեցի՞ն: Իրենց ուժերով: Գնեցին Դոնի շուրջ ընկած տարածքը, որ հետագային մի գիշերուայ մէջ վերացաւ, դառնալով Դոնի Ռոստով քաղաքի Պրոլետարական շրջան: 1917 թուականն էր… Հազիւ էին հայերը խելքները գլուխները հաւաքել, վերջապէս հասկանալով« որ երկիրն ու ազատութիւնը հաստատւում են առանց դեսից դենից օգնութիւն աղերսելու, առաւել եւս առանց որոշելու, թէ արեւածագը հիւսիսի՞ց պէտք է սպասել, թէ՞ հարաւից, երբ յայտնուեցին աշխարհն աւերելու ժայթքած հրաբխի խառնարանի մէջ, որպէսզի փութաջանօրէն դառնան անարմատ եւ անսաղարթ ուղտափուշ… Արմատներն ու սաղարթը կտրուեցին ու չորացան ռուսական ոճրագործ յեղափոխութեան լաւայի տակ: Ճիշտ թուրքական յեղափոխութեան օրինակով: Մէկ տարբերութեամբ, սակայն, որ թուրքական յեղափոխութիւնը հայերի ցեղասպանութիւնը իրականացրեց միայն տեղահանութեամբ ու արիւնահեղութեամբ, իսկ ռուսական յեղափոխութիւնը՝ թէ՞ տեղահանութեամբ, թէ՞ արիւնահեղութեամբ, բայց եւս առաւել՝ հոգիների կոտորածով: Իսկ տարիներն ու տասնամեակները անցնում էին, իրենց աղօրիքի մէջ առնելով Հայի Հաւատն ու Լեզուն նոյնպէս եւ ստեղծելով սովետական հայի հոգեզուրկ տեսակը« որ անարմատ եւ անսաղարթ՝ նաեւ զրկուած է Յիշողութիւնից: Այսպէս անցկացնելով «մի քանի տասնամեակների» փուլերը` գալի՜ս ենք, գալի՜ս… ու հասնում ենք մինչեւ մեր օրերը: Տարաբախտ ու տարագրուած Հայերը հաւատարմութեան հաւաստաիքներով փորձում են գլուխները պահել սիրասուն ռուսների մէջ… Եւ այդ սիրասուն« հաւատակից, թէ՞ քրիստոնէական եւ թէ՞ կոմունիստական բոլոր առումներով հաւատակից ռուսները բնաւ էլ չեն մոռացել իրենց պապերի կազմակերպած հայկական պոգրոմները, որոնց առիթով Հայաստանի իշխանութիւնները բերանները ջուր են առել «վաղեմի բարեկամին» հայ հայրենակիցների պաշտպանութեան գործողութիւններով չվշտացնելու համար: Իսկ ես նորէն ու նորէն յիշում եւ յիշեցնում եմ անհաւատ թուրք «դոստլուք»ների եւ «կարդաշ»ների նոյն որակն ունեցող ջարդերը« որոնք ահագնանալով դարձան որակեալ ցեղասպանութիւն… Չէ՞« այդ ռուսներին պէ՞տք է կարողանանք հասկացնել« որ մենք՝ հայերս« միակ հաւատարիմ բարեկամներն ենք… Հնազա՜նդ… Ռուսոֆո՜ն… Գիտակցում ենք« որ առանց ռուսաց լեզուի հայ մնալը անհնարին բան է: Ըմբռնում ենք« որ առանց ռուսական հայրենասիրութեան հետամնաց ազգասերներ ենք ընդամէնը… Համաձայն ենք եւ անչա՜փ հպարտ, որ մեր պապենական երկիրը Արաքսից այն կողմ թողած՝ փոխարէնը այսօր հայրենիք ենք ճանաչում ռուսական գաղութատիրական ամբողջատիրութիւնը: «Մեծ հայրենիքը»՝ կʼասէր կոմունիստ բանաստեղծուհին… Բայց մի տե՜ս է', մենք այսքա՜ն հաւատարիմ, այսքա՜ն լաւը, բայց խաբում են... Նորէն սկսել են հոլովել «Հայաստանն առանց հայերի» երբեմնի ծրագիրը… Եթէ՜ միայն բաւարարուէին հոլովելով… Այդ ծրագիրը յաջողութեամբ իրականացնում են եւ դեռ Ռուսաստանի օրուայ ինքնակալն էլ մեծահոգաբար ներկայանում է նաեւ ռուսական պանդխտութեան մէջ մոլորած երկու միլիոն հայերի նախագահ… Եւ ներկայանում է խորիմաստ ու բազմանշանակ խոհականութեամբ: Մեզ ինչ-որ բան է հասկացնում… Ի՞նչ է հասկացնում… Պատանդնե՞ր ունի իր ձեռքին, որոնց երբեմն կարելի է նաեւ նեղել, նոյնիսկ ջարդել… Թէ՞ հասկացնում է «որ մնացած մէկ-մէկուկէս միլիոնն էլ իր մի բուռ Հայաստան երկրի հետ թող գայ ու միանայ երկու միլիոնին եւ վայելի ռուսական ինքնակալի բարեհաճութիւնը» որպէս երբեմնի Էրիւանսկայա գուբերնիա… «Խաբուե՜լ ենք... մի՜շտ խաբուել ենք... մեզ խաբե՜լ են»,— լսում եմ շուրջս: Եւ ասում են շշուկով: Խոստովանում են իրենց «հայի վերջին խելքի» թերարժէքութիւնը… Կրկնում են նոյնիսկ ձեռները ծնկներին զարնելով՝ որպէս շարունակուող հաւատի անկեղծ հաստատում: Ինքնախարազանո՞ւմ է սա, թէ եւս մէկ անգամ հաճելիօրէն խաբուելու պատրաստակամութեան ցուցադրութիւն: Տեսնում եմ ու մտածում… Լսում եմ ու մտածում… Այս ի՞նչ բանի են մեր խելացիներն ու համբաւաւորները… Շքանշանակիրներն ու վաստակաւոր-ժողովրդականները… Ամէնայն հայոց տիկնայք ու պարոնայք… Ազգի ցաւը «վարդի մուրաբով» տանող եղերամայրիկներն ու տօնախմբութիւնների թմրադեղերը անպակաս անող հայրիկները… Ինչո՞ւ են այսքան հետեւողականօրէն խաբւում: Այս հարցի պատասխանը որոնելիս՝ նրանք ինձ յիշեցնում են… յիշեցնում են այն կնոջը, որ վաղուց համոզուել է, թէ իրեն ամէն անգամ խաբում են, բայց ուզում է նորէն ու նորէն խաբուել: Խաբուելը նրա բարոյալքումի արդարացումն է: Զի խաբկանքի հաճոյքը բացառիկ է եւ հեշտանքը՝ շարունակական... 1989-2002 Մոսկուա-Փարիզ Edited April 21, 2010 by Kars Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՍԱՐՏՐԸ ԵՒ ՀԱՅԵԼՈՒ ՄԷՋ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹԻՒՆ Jean-Poul Sartre-ի "Les Mots" ինքնակենսագրական վէպը լոյս տեսաւ 1964 թուականին եւ դարձաւ ամէնից ընթերցուող գրքերից մէկը: Պատճառը ոչ թէ հեղինակի կեանքի պատմութիւնն էր, այլ նրա խոստովանութիւնը: Այս իմաստով էլ Սարտրի վէպը համարժէք է Ռուսոյի, Գէոթէի, Տոլստոյի կամ Տագորի մանկութեան յիշողութիւններին: «Բառերը» բացայայտում էին աշխարհ մտնող երեխայի ձեւաւորումը եւ հասունացումը որպէս անհատականութիւն: Սարտրի դիմաց աշխարհն առաջին անգամ բացուել է գրքերի միջոցով: Հէնց այդ գրքերն էլ նրան ներշնչել էին այն idealism -ը՝ տեսլապաշտութիւնը, որի դէմ, ինչպէս ինքն է խոստովանում, պայքարել էր երեք տասնամեակ շարունակ: Ինքնակենսագրութիւնը գրելիս, հեղինակը փորձել էր իր անցեալի մէջ որոնել գիւղական անհոգ եւ ուրախ կեանքի վառ յիշողութիւններ: Բայց չէր գտել: Չէր գտել, որովհետեւ հողը չէր փորփրել, թռչունների բներ չէր քանդել, բոյսեր չէր հաւաքել, քարեր չէր նետել թռչունների վրայ: «Գրքերը ինձ համար եղել են թռչուններն ու նրանց բոյները, ընտանի կենդանիները, ձիանքի ախոռն ու դաշտերը,­և գրում է Սարտրը եւ շարունակում.և Գրքերը հայելու մէջ արտացոլուած աշխարհն էին»: ԻՆՉՊԷ°Ս ԵՆ ՃԱՆԱՉՈՒՄ ԱՇԽԱՐՀԸ Ամէն մի սերունդ կամ ամէն մի անհատ աշխարհը եւ կեանքը ճանաչելու համար օգտագործում է նաեւ նախորդ սերունդների փորձը: Քաղաքակրթութիւնը ամէնից առաջ պայմանաւորուած է յիշողութեամբ: Կարելի է նոյնիսկ պնդել, որ քաղաքակրթութիւնը մարդկային յիշողութիւնն է, որ պահպանուել է խարոյկների շուրջ հիւսուող պատմութիւնների, քարանձաւների որմնանկարների, դիցաբանութեան, աւելի ուշ ժամանակներից ի վեր՝ գրքերի, կտաւների, երաժշտութեան, շարժանկարների եւ նորագոյն պահպանոցների մէջ: Գիրքը ընթերցողին ստիպում է վերապրել այն ամէնը, ինչ ապրել է հեղինակը: Ամէն գիրք մի նոր վերապրում է: Եւ ամէն վերապրում՝ կենսափորձի մի նոր շերտ: Այս պատճառով էլ որեւէ գրքի նիւթի վրայ ստեղծուած շարժապատկերը, օրինակ, միայն տեղեկատուութիւն է այդ գրքի մասին, իսկ սոսկ տեղեկատւութիւնը, բնական է, վերապրելու հնարավորութիւն չի տալիս: Շարժապատկերները, որոնք ստեղծուել են այս կան այն գրքի նիթով, բայց նաեւ տալիս են վերապրելու հնարաւորութիւն՝ բացառիկ են: Աւելի ճիշտ, բացառիկ են բեմադրիչները, որոնք գրքի նիւթն օգտագործելով հանդերձ՝ իրենց ստեղծագործութեան լիարժէք հեղինակն են (Ֆելինի, Տարկովսկի, Մալեան): Սարտրը գրքերի, այսինքն վերապրումների շնորհիւ, դեռեւս մանկութեան տարիներից հնարաւորութիւն էր ունեցել իւրացնել քաղաքակրթութեան վիթխարի յիշողութիւնը, որքանով դա հնարաւոր է մարդուն հատկացուած սահմանափակ մի կեանքի ընթացքին: Վերջապէս, շատ փոքր կը լինէր այն աշխարհի սահմանները, որ մարդը ճանաչում է միայն իր ուժերով, միայն իր կենսափորձով, միայն իր հայեացքով: Այս է պատճառը, որ հասարակութեան մէջ ցաւալիօրէն գերակշռում են սահմանափակ մտահորիզոնով մարդիկ: Բանը՝ Logos, Խօսքը, Գիրքը մշտնջենաւոր արժէք է մարդու անհատականութիւնը ձեւաւորուելիս: Իսկ մարդու Անհատականութիւնը նրա Ազատութեան ու Արշանապատւութեան նախապայմանն է: Սարտրի գրականութեանը եւ իմաստասիրութեանն ընդհանրապէս յատկանշական են նաեւ absolutus կամ անպարփակ ազատութեան որոնումները: ԱՐՏԱՑՈԼՈՒԱԾ ԱՇԽԱՐՀԸ ԻՐԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ ՉԷ 60-ական թուականներին Սարտրը ձախակողմեան radical extremism-ի՝ արմատական ծայրահեղականութեան գաղափարախօսն էր: Նրա հետ տեղի ունեցաւ այն, ինչը օրինաչափ է միայն արտացոլուած աշխարհով կեանքը ճանաչող մտաւորականի համար: Սարտրը համոզուած էր, որ գաղափարը իրականութիւն դարձնելով հնարաւոր է ներգործել կեանքի վրայ: Իր համոզումը նա հաստատուած էր տեսնում ռուսական իրականութեան մէջ: Այդ պատճառով էլ, չնայած նրա իմաստասիրական հայեացքները ընդունելի չէին ռուսական կոմունիզմի գաղափարաբանութեանը, այնուհանդերձ, նրան համարում էին «20-րդ դարի միակ ճշմարիտ մարդասիրականութեան՝ կոմունիստական, մարքսիստական մարդասիրականութեան» գնահատողը եւ սովետական իրականութեան պաշտպանն ու բարեկամը: Բայց «հայելու մէջ արտացոլուած աշխարհով», ասել կþուզի՝ գրքերով, անհատականութիւն դարձած իմաստասէրին ու գրողին չէր չէր գոհացնում այն իրողութիւնը, որ միայն Ռուսաստանի մէջ են ձեռնարկել գաղափարը իրականացնելու գործը: 1968 թուականին Ֆրանսայի երիտասարդութեան զանգուածային ելոյթների գաղափարական առաջնորդը լինելով, Սարտրը, ըստ էութեան, փորձեց իրականացուած տեսնել absolutus, այսինքն` անպարփակ ազատութեան իր գաղափարը: Իրական կեանքը ճանաչելու հնարաւորութիւն չունեցող գրողն ու մտածողը, ինչ-խօսք, կարողացաւ բորբոքել վաթսունականների երիտասարդութեան միտքը, բայց իրականութիւնը բարեփոխել կամ բարելաւել՝ նրան այնպէս էլ չյաջողուեց: Չէր էլ կարող յաջողուել: ՊԱՐՏԱԴՐՈՒԱԾ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹԻՒՆԸ ԱՐԴԱՐՑՈՒԱԾ ԲՌՆՈՒԹԻՒՆ Է Իւրաքանչիւր անհատ եւ իւրաքանչիւր սերունդ ապրում է իր ժամանակի իրականութեան մէջ եւ ապրում է իր կեանքը: Գիրքը, այսինքն յիշողութիւնը եւ մէկ ուրիշի կենսափորձը հարստացնում է անհատի հոգեւոր աշխարհը եւ յղկում է արժէքների նրա ընկալումը: Հոգեւոր մշակոյթի արժէքները մարդուն օգնում են ապրել բարոյական յստակ կողմնորոշումներով եւ արդէն իսկ այդքանը մարդու երջանկութեան հիմնական բաղադրիչն է: Անհատականութեան համար գաղափարները երազներ կամ տեսիլներ են, որոնք: Իսկ երազները կամ տեսիլները նպաստում են Յոյսով եւ հեռանկար ունենալու Հաւատով ապրելուն: Միայն մարդուն իւրայատուկ այս հանգամանքը միշտ շահարկութեան է ենթարկուել նրան գաղափարականացնելու, այսինքն նրա Ազատութիւնը սահմանափակելու եւ Արժանապատւութիւնը ոտնահարելու նպատակով: Մարդուն եւ ընդհանրապէս հասարակութեանը գաղափար պարտադրելը, որքան էլ գեղեցիկ ու ցանկալի լինի այդ գաղափարը, ո¯չ թէ մարդասիրական, այլ արդէն իսկ մարդատեաց գործողութիւն է: Քանի որ պարտադրուած գաղափարը միշտ համարւում է միակ ճշմարիտը: Ուստի որեւէ գաղափարը «կենսագործելու» փորձը ուղեկցուել, ուղեկցւում եւ ուղեկցուելու է փոքր կամ մեծ ողբերգութիւններով: Ազգային կամ համամարդկային յորջորջուող գաղափարախօսութիւններով մարտնչող անաստուածութիւնը այսօր էլ բացայայտօրէն կամ քօղարկուած՝ պայքարում է Քրիստոնէական վարդապետութեան դէմ, որը ոչ թէ գաղափար է, այլ Ազատութիւն եւ Արժանապատւութիւն ունենալու Հաւատ եւ Յոյս: Հետեւաբար, անհատի ձեւաւորումը որպէս ազգային պատկանելութիւն ունեցող Մարդ հնարաւոր է ոչ թէ գաղափարներով, այլ Բարոյական կողմնորոշումներով: Հնարաւոր է ոչ թէ գաղափարաբանական տեսլապաշտութեամբ եւ ոչ էլ հայելու արտացոլումի խաբկանքով, այլ Ճշմարիտը ճանաչող մարդկային Էութեամբ: Թւում է, թէ Ժան-Պոլ Սարտրը ինքն էլ համոզուեց, որ որեւէ գաղափար իրականութիւն դարձնելու փորձը երբէք չի նպաստում հասարակութեան կատարելագործումին: Աւելի շուտ՝ հակառակը: Իմ այս համոզմունքը հաստատում է ազգային մէր կենսափորձը: 1998 Փարիզ Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ՄԽԻԹԱՐ ԱԲԲԱ կամ ԼՈՅՍԻ ԵՒ ԻՄԱՑՈՒԹԵԱՆ ԿԱՆԹԵՂԻ ՊԱՀԱՊԱՆԸ 1 ՎԱԽՃԱՆԻ ՍԿԻԶԲԸ Տասներեքերորդ դարն աւարտուեց հայկական արքայական Տան՝ Ռուբինեան թագաւորութեան վախճանով: Հայ ժողովուրդը որ իր Հիւսիսային կամ, եթէ կ՚ուզէք՝ Արեւելեան հատուածով վաղուց գտնւում էր հայրենի երկրի աւերակների եւ գերութեան մէջ« իսկ Հարաւային կամ Արեւմտեան հատուածը հարկադրուած եղաւ տարագրուել եւ սփռուել հարեւան տէրութիւնների, մասնաւորապէս Եւրոպական երկրների մէջ: Խաւարը տիրեց Հայաստան աշխարհով մէկ. արդէն սպառւում էր այն լամպարի իւղը որ ժամանակին կրակի եւ լոյսի շող էր բերել հայութեան՝ գրով« գրականութեամբ եւ իմացական գիտելիքներով… Եւ ամէնից գլխաւորը. ստեղծել էր Սուրբ Գրքի լեզուն՝ մեր գրական առաջին լեզուն: Իսկ գրական լեզուն միակ զորաւոր միջոցն է լեզուն պահպանելու համար« այն լեզուն որ ազգային ընդհանուրթեան միակ միջոցն է… Լեզուի եւ գրի հետ կորչում էր նաեւ Հաւատը որ ժամանակին հաստատել էր Գրիգոր Լուսաւորիչը եւ հէնց այդ հաւատի՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի հաստատած հաւատի շնորհիւ էր որ քրիստոնեայ հայ ունեցաւ գիր եւ գրաւոր խօսք: Հայաստանը ամայացաւ… Կործանուած տէրութան աւերակների վրայ եւ օտարի գերութեան մէջ յայտնուած հայերը ձեռքն առան պանդխտութեան ցուպերը եւ պանդուխտի երգեր հիւսելով սփռուեցին այլեւայլ երկրներ, որտեղ հնարաւոր լինէր հոգալ ապրուստ եւ ապահով կեցութիւն: Այսպիսի ամայութիւնը անհամեմատելի է այն ամայութեանը որ կոչւում է «հոգեւոր»: Սոսկալի են հոգեւոր ամայութեան հետեւանքները յատկապէս մի ժողովրդի համար որ հաղորդակցուած լինելով Յիսուսի վարդապետութեանը, այդ հաղորդակցութեան շնորհիւ գիր եւ գրական լեզու ստեղծելով, Հաւատի, գրի եւ գրական լեզուի շնորհիւ դառնալով միաւորուած Ազգ` կորցնում է թէ Հաւատը, թէ՛ լեզուն, եւ թէ՛ բարոյական իր ընբռնումները: Պատճա՞ռը… Պատճառը բացայայտ է: «Որովհետեւ ազգը, ինչպէս եւ մեր ժամանակներում եւս, իր հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ պատիւ. իւրաքանչիւր ոք մտածում էր յատկապէս իր շահի մասին, կարծէս թէ մասնաւոր շահը, օգուտը առանց ընդհանուր շահի եւ օգուտի հնարաւոր բան է»: Այս կործանարար իրողութեան մասին դեռեւս 19-րդ դարի կէսերին ազդարարել է Միքայէլ Նալբանդեանը: Եւ նրա «մեր ժամանակները» այսօր էլ, 21-րդ դարասկզբին շարունակում են մնալ «մեր ժամանակներ»: Պատճառը առաւել եւս բացայայտւում է, երբ նկատում ենք որ հայը ամէն անգամ պատմութեան մի նոր փուլի մէջ մտնելով` շարունակում է իր ընթացքը առանց յիշելու անցեալի կենսափորձը, առանց պատմութեան դասերը կիրառելու… Եւ նրան թւում է միայն թէ շարունակում է պատմական մի նոր փուլ: Երբէ՛ք… Նա շարունակում է դոփել տեղում, թողնելով որ պատմութիւնը առանց որեւէ հէտք թողնելու անցնի իր կողքով… Իսկ միւս ազգերը իրենց պատմական անցեալը ոչ թէ յիշողութիւններ, այլ կենսական փորձ են ընկալում եւ հերթական փուլը քայլում են առաջադիմելով ու աւելի հաստատելով իրենց ինքնութիւնը այս խելակորոյս եւ անակնկալներով առատ աշխարհի մէջ: Երբ յիշողութիւնները դառնում են ինքնանպատակ, գալիս է ժամանակ որ հնագոյն քաղաքակրթութիւն եւ մշակոյթ ունեցող ազգի անդամները նոյն այդ հնագոյն քաղաքակրթութեամբ ու մշակոյթով ապրելու փոխարէն, հնագոյն քաղաքակրթութեան ու մշակոյթի մէջ լինելու փոխարէն, բաւարարւում են սոսկ կցկտուր տեղեկութիւններով որոնք հաճախ աւելի շատ ծուռ են, քան շիտակ: Եւ աւելի քան ծուռ, քան շիտակ այդ տեղեկութիւններով փորձում ենք հաստատուն պահել մեր տեղը ժամանակից աշխարհի մէջ, սակայն կորցնելով, շարունակ կորցնելով ոչ միայն երբեմնի հոգեւոր-մշակութային արժէքները, այլեւ ազգերի ընթացքից յետ ընկնելով` կորցնում ենք ինքներս մեզ: Յիրաւի «տխուր մի տեսարան, ողբալի մի դրութիւն որի մէջ մեր սիրելի հայոց ազգի կեանքը օր ըստ օրէ վայրենացաւ,– արձանագրում է Միքայէլը,– նախնի ժամանակների հայախօսութիւնը աղաւաղուեցաւ. եւ մի անմխիթար աղջամուղջ գիշեր իր խաւար վարագոյրը տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի վրայ»: ՊԵՏՐՈՍ ՈՒ ՇԱՀՐԻՍՏԱՆ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆՆԵՐԻ ԵՒ ԱԶԳԻ ՄԽԻԹԱՐ ԶԱՒԱԿԸ Նա ծնուեց Փոքր Հայաստանի Թոխաթ քաղաքից ոչ շատ հեռու Սիբաս կամ Սեբաստիա քաղաքում 1676 թուականի Փետրուար 7-ին: Տասնչորս տարեկան էր, երբ Սուրբ Նշան Մենաստանի մէջ ձեռնադրուեց սարկաւագ: Իսկ երբ Սեբաստիա ժամանեց Էջմիածնի նուիրակ Միքայէլ արքեպիսկոպոսը` Մխիթարը աշակերտեց նրան եւ որոշեց իր ուսուցչի հետ մեկնել Էջմիածին` թողնելով իր ծննդավայրը եւ Սուրբ Նշան վանքը, որտեղ նոյնպէս տարածուել էր «խաւար վարագոյրը»: Ճամբորդութեան ընթացքին Միքայէլ արքեպիսկոպոսը պատանի սարկաւագին հաղորդակից էր անում Սուրբ Գրքի մեկնութիւններին եւ շատ ուրիշ գիտելիքների, որոնց նա տիրապետում էր… Դէպի Էջմիածին նրանք գնում էին հետիոտն: Սոսկալի ցուրտն ու ճամբայի դժուարութիւնները յաղթահարելով` Կարին հասան: Եւ գուցէ այս ճամբորդութիւնը նկատի ունենալով է որ պատանին, ինչպէս վկայողներն են պնդում, վերջնականապէս բանաձեւել է իր կեանքի բուն նպատակը` «Կը փշրեմ սառոյցը, կը մաքրեմ ձիւնը որպէսզի դիւրին լինի դէպի տաճար գնալը»: Դեպի տաճար գնալու ճամբան… Այն ճամբան որ մոռացել էր հայ ազգը, իսկ երբ մի առիթով յիշեց 20-րդ դարավերջին, ապա իբրեւ վերացական եւ օտարամուտ մի գեղեցկախօսութիւն, բնաւ տեղեակ չլինելով որ դէպի տաճար տանող ճամբան արդէն իսկ բացել էր Մխիթարը 17-րդ դարում: Եւ քայլել էր այդ ճամբով 18-րդում: Մինչեւ Կարին հասնելը եւ ապա հէնց Կարնոյ մէջ Մխիթարը ի դէմս իր հովանաւորի եւ ուսուցչի ճանաչեց մարդկային էութեան մէջ հաճախ երեւացող այն բարոյական չարիքը որ ունի նախանձ անուն: Կարնոյ մէջ Մխիթարի ձեռքն անցաւ «Խոկումն քրիստոնէական» գիրքը: Կարելի վստահ լինել որ հէնց այդ գրքի շնորհիւ նա սովորեց թէ ինչպէս պէտք է կրթել հոգին, թէ որպիսի արիութեամբ պէտք է կռուել դժուարութիւնների եւ թշնամութիւնների դէմ… Բայց խաւարամիտ դարերում ծլարձակուող եւ արագօրէն ճիւղեր տուող չարիքներից ամենախոշորը թերեւս հէնց այդ նոյն նախանձն է: Երբ ծանօթանում եւ իւրացնում ենք մեր անցեալի խոշոր գործիչների կենսափորձը, միշտ էլ հանդիպում ենք այնպիսի սահմռկեցուցիչ երեւոյթի, երբ ապագայ մրցակցութիւնից ահաբեկուած ուսուցիչը փորձում է փշրել իրեն վստահող եւ սիրող աշակերտի ինքնուոյնութիւնը, նրա անհատականութիւնը: Այսպիսի մէկն էր Միքայէլ արքեպիսկոպոսը որ Մխիթարի ձեռքից խլեց գիրքը, զգուշացնելով թէ բարձրաստիճան հոգեւորականների համար է այն: Մխիթարի պատրանքների մէջ Էջմիածինը գիտելիքներ ձեռք բերելու մի կաճառ էր: Բայց իրականութեան մէջ, գիտելիքներ ստանալու փոխարեն ստիպուած էր ծառայել իր ուսուցչին իբրեւ իսկական մի ստրուկ: Յայտնի է որ նա, ինչպէս եւ ընդունուած էր ժամանակին փոքրաւորների համար, գիշերները հսկում էր ուսուցչի քունը, իսկ օրուայ մէջ մշակութիւն էր անում դաշտում: Մխիթարը միայնակ չէր մնալու այն խաբկանքների մէջ որ հետագային ունենալու էին Խաչատուր Աբովեանը, Միքայէլ Նալբանդեանը, Կոմիտասը, ունենալու էինք մենք` որոնց վիճակուած էր ապրել այնպիսի մի հասարակութեան մէջ որտեղ խաւարը կոչում էին լոյս, բռնութիւնը` ազատութիւն, եւ ատելութիւնը սէր… ՓԱԽՈՒՍՏ ԴԷՊԻ ԱՆՅԱՅՏՈՒԹԻՒՆ Փախո՞ւստ, թէ ստիպողական աքսոր… Նայած թէ ո՛վ` որտեղից է դիտում: Նայած թէ ո՛վ ինչպէ՛ս է ձգտում արդարացնել իր ապիկարութիւնն ու խաւարամտութիւնը: Թէեւ ոչ մի ապիկար եւ ոչ մի խաւարամիտ երբէք չի տեսնում իր այդ արատները… Բայց ի վերջոյ` մարդ են… Տեսնում են տարբերութիւնը իրենց եւ իրենց կողմից հալածուողների եւ ամբաստանուողների միջեւ: Եւ անասնական մի ատելութեամբ փորձում են հօշոտել կամ գոնէ վարկաբեկել` նրանց վերագրելով զանազան գետնաքարշ յանցանքներ : Մխիթարը ուրիշ ելք չունէր, քան Էջմիածնից հեռանալը: Իսկ անցած ժամանակների ընթացքին ամենուրէք տարածուել էր Գեղամայ ծովակի կղզու վանքի համբաւը, որտեղ սովորաբար փակւում կամ բանտւում էր խռովայոյզ կղերը: Մխիթարը վստահ էր թէ այդ վանքի մէջ կարող է գտնել իր հոգու խաղաղութիւնն ու մարմնական հանգիստը ստրկական տառապանքներ կրելուց յետոյ: Նա վճռեց ապաստանել կղզու մենաստանի մէջ: Բայց մինչ այդ, Էջմիածնից քայլեց դէպի Արտաշատ: Խոր վիրապի առաջ ծնրադիր «գոհաբանական աղօթքներ մրմնջաց եւ համբուրելով ազգի ազգապետ Լուսաւորիչի հանգստարանը` շարունակեց է իր ճամբան դէպի Սեւան»: Թէեւ մեծ էր տարբերութիւնը Էջմիածնի կաղապարամիտ կղերի եւ Սեւանի վանքի խռովայոյզ հոգեւորականների միջեւ, բայց նաեւ Սեւանի մենաստանը փոքր եկաւ այն ծրագրերի համար, որպիսիք փայփայում էր Մխիթարը: Նա Սեւանի մենաստանից հեռացաւ ու ճամբայ բռնեց դէպի ծննդավայր… Ի դէպ, մենք այսօր հաստատ կը դժուարանանք պատկերացնել, թէ ինչ է նշանակում «ճամբայ ելնել»: Քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր Մխիթարը անցել է մեծաւ մասամբ հետիոտն… Իսկ թէ որպիսի հոգեւոր արժէքների է հաղորդակցւում հետիոտն ճամբորդողը նոյնպէս դժուար է երեւակայել: Հանդիպումներ, զրոյցներ, վստահութիւն եւ հիասթափութիւն, ազնուութիւն եւ խաբէութիւն, քծնանք եւ նուիրումն… Այս շարքը դեռ կարելի է շարունակել… Եւ այս ամէնը իր աչքով տեսաւ ու իր մաշկի վրայ զգաց Մխիթարը: Սեբաստիայի ճամբին հանդիպելով Բասեն, առ ժամանակ նուիրուեց տեղի աբեղաների հոգեւոր ու գիտական կրթութեանը: Բայց խաւարի ընդհանուր վարագոյրը իջել էր ամենուրէք եւ ուսումը դարձել էր անիմաստ եւ անհեռանկար: Համոզուելով որ իր աշխատանքը մնալու է անպտուղ, Մխիթարը շարունակեց իր ճամբան դէպի ծննդավայր եւ ուսուցչի պաշտօն ստանձնեց Սուրբ Նշան վանքի մէջ: Այս շրջանին էր որ նրա տեսողութիւնը տկարացաւ: Ոմանք պնդում են, թէ «ժամանակաւորապէս կուրացաւ»: Ինչպէս էլ որ եղած լինի, միեւնոյն է: Մնում է այն հաստատ վկայութիւնը թէ հէնց այս շրջանին էր որ դրսեւորուեց նրա քերթողական տաղանդը: Նա յօրինում էր սքանչելի աղօթքներ, մեծ ներշնչումով երգում էր աղօթքները եւ գրագիրները գրի էին առնում այդ ամէնը` եկեղեցու մէջ իբրեւ ժամասացութեան երգեր երգելու համար: Բարեբախտաբար նրա աչքերը ապաքինուեցին: Նա նորէն սուզուեց գրքերի մէջ, շարունակեց յագեցնել գիտելիքների իր ծարաւը… Եւ այս ծարաւը կարող են երեւակայել միայն նրանք, ովքեր երբեւէ ունեցել եւ շարունակում են ունենալ այդ հրաշալի զգացողութիւնը: Քսանամեայ քահանան – իսկ անյայտութեան մէջ այս դեգերումների ու որոնումների ընթացքին նա քահանայ էր ձեռնադրուել եւ կարճ ժամանակ անց նաեւ վարդապետական գաւազան էր ստանալու – առիթ ունեցաւ Կոստանդնուպոլսում ծանօթանալ կաթողիկէ կամ« ինչպէս ժամանակին ասում էին՝ լատինադաւան կրօնաւորների հետ: Մասնաւոր բարեկամութիւն հաստատուեց նրա եւ Անտոն քահանայի միջեւ որին Միթարը յայտնեց Հռոմ մեկնելու իր փափաքը: Յիսուսեան Անտոն քահանան բարձր գնահատելով Միթարի ոչ միայն գւիտելիքները եւ լուսաւոր միտքը «այլ եւ նրա նուիրուածութիւնը „Տաճար տանելու ճամբան բացելու" գործին» առանձնապէս չուզեց խրախուսել նրան՝ այն համոզմամբ թէ նման մի անհատականութիւն իր երկրի մէջ շատ աւելի օգտակար կարող էր լինել: Բայց Մխիթարի համառութիւնը ի վերջոյ համոզեց Անտոն քահանային եւ այս վերջինս երկու երաշխաւորագիր տալով« Մխիթարին բարի ճանապարհ մաղթեց: Բայց ճակատագիրը նրան հասցնելով մինչեւ Կիպրոս, այնտեղ թողեց՝ ծանր հիւանդութեամբ« մի պատառ չոր հացի ու մի քանի ձիթապտուղի եւ մոլեռանդ կրօնականների «ապաշնորհ բռնակալութեան» յոյսին: Անյայտութեան մէջ նրա դեգերումները եւ տառապանքները աւարտուեցին ծննդավայր վերադարձով «որտեղ նա նորէն մտաւ Սուրբ Նշան մենաստան… Եւ դարձեալ իրեն գտաւ տգէտ» նախանձոտ եւ չարամիտ կղերի միջավայրում: Ի դէպ« Մխիթարի այս նախընթացը շատ աւելի մանրամասն ներկայացնելու համար կարելի է ամբողջական մի գիրք գրել որ կը լինէր արկածային գրական տեսակի հրաշալի մի նմոյշ: Ուստի ստիպուած ենք դէպի անյայտութիւն նրա ուղեւորութիւնը աւարտել նորէն Պոլիս՝ նրա վերադարձով: Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) ՄԽԻԹԱՐ ԱԲԲԱ կամ ԼՈՅՍԻ ԵՒ ԻՄԱՑՈՒԹԵԱՆ ԿԱՆԹԵՂԻ ՊԱՀԱՊԱՆԸ 2 ՊԱՌԱԿՏՈՒԱԾ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ԵՒ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅ ԻՄԱՍՏՈՒՆ ԱՌԱՋՆՈՐԴԸ Ազգի ճգնաժամային վիճակը մարդկանց մէջ արթնացնում է ամէն տեսակի թաքնուած բնազդներ, որպիսիք զսպելու համար անհրաժեշտ են բարեկրթութիւն, հանդուրժողականութիւն, լայնախոհութիւն… Բայց իրականութիւնն այն է, ինչ տեսնում ենք նաեւ մեր դժուարին այս ժամանակներին որ մօտալուտ վախճանի դիմաց յայտնուած մարդը դիւրութեամբ կորցնում է իր հոգեկան հաւասարակշռութիւնը, առաւել եւս եթէ նրա երկրի հորիզոնի վրայ իջել է «խաւար վարագոյրը»: Կենսագիրը պատմում է որ Պոլսոյ հայութեան լուսաւորչական եւ կաթողիկէ համայնքների միջեւ ծայր էր առել կրօնական մի ատելութիւն որի շորշօփները հասել են նաեւ մինչեւ մէր օրերը: «Մայրաքաղաքի հայութեան մէջ ծայր էր առել կրօնական մի կատաղի ատելութիւն, որին յաջորդում էին նախատինք, հակառակութիւն, երկպառակութիւն, մատնութիւն, կռիւ ու հալածանք»: Նման իրադրութիւնները կարող են խաղաղեցնել լրջամիտ, անկողմնակալ, արդարադատ ու անձնուէր հեղինակութիւնները: Պոլսոյ հայութիւնը հէնց այսպիսի յատկութիւններով էր ճանաչում Մխիթարին: Ուստի նա «մտաւ պառակտեալ եւ յուզուեալ ժողովուրդի մէջ» – գրում է Վկայողը: Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցու մէջ նա քարոզում էր եղբայրական սէր, մեկնում էր Սուրբ Գիրքը, եւ ամէնից կարեւորը` քարոզում էր: Երկու համայնքների հայերը գալիս էին լսելու նրա քարոզները, որոնք համարձակօրէն ներկայացնում էին այնպիսի ճշմարտութիւններ, որպիսիք վաղուց ի վեր, արդէն քանի՜ սերունդ լքել էին քրիստոնեայ հային: Մխիթարը իր քարոզների մէջ բերում էր մեր նախնի սրբազան Հայրերի աստուածաբանական վկայութիւնները: Իսկ այդ վկայութիւնները կարող էին նաեւ վիրաւորական թուալ ունկնդիրներից շատերին: Մխիթարին յայտնի դարձաւ որ լուսաւորչական հայերը զայրացած են կաթողիկէ հայերի վրայ: Այն աստիճան որ պատրաստւում են դիմել պետութեան անողորմ միջամտութեան: Հերթական քարոզներից յետոյ, այնուամենայնիւ, հայերի մի խումբ պատրաստւում է իրենց արիւնակից եղբայրներին մատնել թուրք դատաւորին: Մխիթարը խորանի խաչը առած` վազում է տաքացած խմբերը խաղաղեցնելու եւ գոչում է «Եղբայրնե՜ր, այդ ի՞նչ է ձեր արածը… Եթէ դուք մտադիր էք մատնելու կաթողիկէ հայերը, ապա ինձ եւս մատնեցէք, ես էլ նրանցից եմ»: Բայց նրան պատասխանում են որ կաթողիկէ հայերը թշնամութիւն են անում իրենց նկատմամբ, անուանարկում են իրենց եւ յորդորում են որ Մխիթարը որեւէ կերպ չմիջամտի իրենց հաշիւներին: Բայց լուսաւորչականների զայրոյթը ոչ միայն իսկապէս թշնամութիւն անող կաթողիկէների նկատմամբ էր, այլ ընդհանրապէս կաթողիկէ համայնքի դէմ, որտեղ մեծամասնութիւնը արդար ու ազնիւ մարդիկ էին, Քրիստոսի ճշմարիտ հաւատացեալներ: Եւ Մխիթարը նրանց յորդորում է դիմել ոչ թէ թուրք դատաւորին, այլ պատրիարք ազգապետին, հակառակ պարագային, սպառնում է նա, ինքը պատրաստ է խաչը ձեռքին բարձրանալ կառավարական ատեան` արդարութիւն պաշտպանելու, իսկ եթէ հարկ լինի` յանուն արդարութեան դահիճի կացնի տակ դնել իր պարանոցը: «Զայրացած ամբոխը,– գրում է Վկայողը,– փոխում է իր միտքը եւ քայլում է դէպի պատրիարքարան, բողոքում է ազգապետին, որն էլ առանց վարանելու` հաշտութեան դրօշ է պարզում»: Այս յաղթանակից յետոյ Մխիթարը շարունակում է հայերի մէջ եղբայրութեան եւ խաղաղութեան քարոզները: Նրա կողմնակիցներն ու հոգեկիցները աւելանում են, թէեւ վտանգաւոր ժամանակներ էին եւ կղերական դասի մէջ «փառատենչիկ լպիրշ ոգին պայթուցիկ խռովք եւ արիւնահեղութիւն էին նիւթում», ինչպէս գրում է Վկայողը: Այսպիսի կացութիւններ, թէեւ տարանբոյթ` շատ են եղել, որոնք նորէն ու նորէն բացայայտել են ընդհանուր տգիտութիւնն ու խաւարամտութիւնը: «Կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը,– կ'ասէր Միքայէլ Նալբանդեանը,– որ մեր սիրելի հայերի արմատական ախտերից մէկն է»: Յիրաւի. դեռեւս Մովսէս Խորենացին է տառապել այս ողբալի վիճակի առիթով: Նրա տառապանքից ծնուած կշտամբանքը այժմեական էին Մխիթարի համար, եւ առաւել քան հրատապ են եղել վերջին գրեթէ հարիւրամեակի ընթացքին` մինչեւ մեր օրերը: «Ամենքիս յայտնի են մեր թագաւորների եւ ուրիշ նախնիների անհոգութիւնը իմաստութեան նկատմամբ եւ նրանց բանական հոգու անկատարութիւնը»,– գրում է Քերթողահայրը: Եւ Մխիթարը ազգը լուսաւորելու կամովին յանձնառութեամբ արդէն հստակեցրել էր այն միակ հնարաւորութիւնը որ կարող էր վառ պահել Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի կանթեղը… Իր աչքի առաջ ունենալով այն ամբաստանութիւնները, բամբասանքը, հալածանքը, որոնք եղել են Լուսաւորիչի կանթեղը անմար պահելու նուիրեալներ: ՀԱԼԱԾԱՆՔԻ ՆԱԽԸՆԹԱՑԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ «Հայերը միշտ սովոր են եղել կարդալ միակողմանի գովեստները հայոց ազգին,– գրում է Միքայէլ Նալբանդեանը,– մի չնչին, անխորհուրդ եւ մանկամիտ անխորհուրդ գովեստ… Բայց մէկն է եւ եզակի մեր խորհուրդը` լինել ճշմարտութեան անաչառ պաշտօնեայ: Մահացու մեղք ենք համարում, երբ տեսնելով մահացու մի խոց մեր ազգի վրայ` թաքցնել այն: Դիցուք թէ ժամանակաւոր այդ վէրքը քօղարկում ենք օտարի աչքից: Չապաքինելով այդ վէրքը, քօղարկելով այն, ի վերջոյ վէրքը իր ներկայութիւնը յայտնելու է սեփական գարշահոտութեամբ եւ միաժամանակ խայտառակելու է մեր խաբեբայութիւնը: Ոչ՛: Հետեւենք Քրիստոսի խօսքին. Նա չի հրամայում մեզ վրայ պահել այն զգայարանը որ գայթակղեցնում է մեզ: Նա հաստատապէս պատուիրում է "կտրել եւ դուրս ձգել այդպիսի գայթակղեցուցիչ անդամը»: Վասն որոյ, թող որ ներուի մեզ այսպէս ասել, հայոց ազգի ուսումնականութիւնը, գիտութիւն եւ լուսաւորութիւն ասած բանը միշտ էղած է այնպիսի տասներորդական կամ քսաներորդական առարկայ որի մասին կարելի է հազար տարիներ յետոյ եւս մտածել: Կամ ամենեւին չմտածել: Սկզբից մինչեւ այսօր հայ մարդը սովորել է միայն նիւթականովը հարստանալ, իւր փառաւոր ապրուստը հոգալ՛ Մենք այն ազգն ենք որի մէջ առաջին անգամ հայոց նշանագրերը եւ դրանց ուսուցիչը պէտք է Բիւզանդական գայիսոնի ուժով բռնութեամբ ներս մտնէին: Այն ազգն ենք որ ճշմարիտ խոսողը համարում ենք մեզ թշնամի, այն ազգն ենք որի կաթողիկոսը եւ աբեղաները Մովսէս Խորենացու պէս մարդուն, որ հայրն էր մեր մատենագրութեան եւ գլխաւոր թարգմանիչ Սուրբ Գրքին, մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ, ոսկորները եւս հանգիստ չթողեցին գերեզմանի մէջ, այլ հանեցին ու գետը թափեցին… Դեռ չեմ ասում որ վանքից ոտաբոբիկ դուրս քշեցին Ղազար Փարպեցու պէս մարդուն, եւ իրենց հիմար գործունէութեամբ յուսահատութեան մէջ սպանեցին Խոսրովիկը: Այո, սիրելի ընթերցողներ, գիտեմ, դառն է ձեզ կարդալ այս ամէնը մեր գրչի տակից, բայց որքան դառն է ձեր կարդալը, հարիւր անգամ դառնագոյն է մեզ գրելը: Երանի¯ թէ ունենայինք գովեստի արժանաւոր բաներ, ի¯նչ ուրախութեամբ էինք փառաւորելու այդ իրողութիւնը եւ արժանաւոր մարդկանց… Այն հայերից որ նեղսրտելու են մեր այս խօսքի վրայ, հարցնում ենք` ի՛նչ ազգօգուտ գործ են կատարել, քանի՞ ուսմնարանք ունեն, քանի՞ ուսուցիչ ու աշակերտ… Մենք կը պատասխանենք` ո՛չ մի: …Երանի¯ էր մեզ եթէ ապառաժի վրայ չլինէր մեր սերմանածը. երանի¯ էր մեզ, եթէ հրապարակաւ ցոյց տալով այս ազգային պակասութիւնները, կարողանայինք պատճառ դառնալ մեր ազգի հարուստներին ու իշխանաւորներին մտահոգուել այս ամէնի առիթով»: Այն հալածանքները որոնց մասին գրում էր Միքայէլը, ոչ թէ ճակատագիրը, այլ հայ իրականութիւնը իրականցրեց նաեւ նրա նկատմամբ: Իսկ ազգի հարուստներին ու իշխանաւորներին վերաբերող երանին այսօր էլ մնում է օդից կախուած… Մեր ազգը, 21-րդ դարասկզբի չափողականութեամբ, ցաւօք, գտնւում է Միքայէլի ժամանակների` 19-րդ դարակէսի չափողական նոյն վիճակի մէջ: Լուսաւորիչի կանթեղը չմարելու համար Մխիթարի մէջ հասունացած ծրագիրը` որն էր համախոհներով միաբանութիւն ստեղծելն ու ազգի ապագան վարագուրած խաւարը փարատելը: 1701 թուականին Մխիթարը իր հետ համախոհ աշակերտներին յայտնեց միաբանութիւն հաստատելու իր մտադրութիւնը եւ նպատակը: Բացատրեց որ միաբանութեան անդամները ոչ թէ լինելու էին սոսկ ճգնաւորներ ու աբեղաներ, այլ ազգային լուսաւորութեան եւ վերակենդանութեան գործոն առաջնորդներ: Նրանք լինելու էին մերձաւորին սատարողներ. թշուառներին, աղքատներին ու սովեալներին օգնութեան ձեռք մեկնողներ. եւ տգէտին ու խաւարամիտին` շողացող լուսատուներ: Մխիթարը նաեւ տեղեակ պահեց որ իր հիմնած միաբանութիւնը պէտք չէր կղզիանալ. հակառակը` միաբանութիւնը հիմնուելու էր հայ ազգին առողջ ու ողջ հոգի ներշնչելու նպատակով – յատկապէս յիշատակում է Վկայողը: Մխիթարի առաջին աշակերտներն էին Հայր Եղիա Կոստանդնուպոլսեցին, Հայր Յովհաննէս Սեբաստացին, Հայր Գէորգ Այնթապցին, Հայր Մանուէլ Կոստանդնուպոլսեցին, Եղբայր Ղազար Ակնեցին, Եղբայր Յովհաննէս Սեբաստացին, Եղբայր Ազարիա Կոստանդնուպոլսեցին, Եղբայր Գաբրիէլ Կարնեցին, Եղբայր Միքայէլ Սեբաստացին… Ես այս անունների տակ տեսնում եմ ազգային լուսաւորութեան գործի կենդանի նուիրեալներին, այս անունները թուարկելով` կամենում եմ ներքին հայեացքով տեսնել նրանց ոգեղեն ներկայութիւնը մեր մէջ, նաեւ վստահեցնել, թէ չնայած շատ շատերը մեզնից առաջին անգամ են լսում այս անունները, սակայն նրանք միշտ ներկայ են մեր ազգանուէր գործերի մէջ, միշտ մեզ հետ են եւ ազգային պատմութեան երկնակամարի վրայ միշտ մեր դիմաց փայլող ճշմարիտ աստղեր են: ՍՈՒՐԲ ՂԱԶԱՐ ԿՂԶՈՒ ՆՈՐԱԲՆԱԿՆԵՐԸ Մի առանձին հատոր էլ կարելի է գրել այն կատաղի հալածանքների մասին, որոնց ենթարկուեց Մխիթարը ի Կոստանդնուպոլիս: Նա սոսկ մի զոհ էր կաթողիկէ եւ լուսաւորչական առաջնորդների պայքարի աղորիքի մէջ: Այդ պայքարը ոչ թէ Հաւատի պահպանութեան, այլ իշխանութեան սահմանները ընդարձակելու նամար էր: Եւ սկսուել էր այն հեռաւոր ժամանակներին, երբ կղերը իր հիմնական զանգուածով հեռացել էր երբեմնի պաշտօնէութիւնից եւ ինքն իր ներսում բարոյալքուելով` իր մարմնի քայքայման վարակը տարածելով ախտահարում էր քրիստոնէական համայնքները նոյնպէս: Անաչառ պատմութիւնից յայտնի է թէ ընդհանրապէս Քրիստոսի Եկեղեցին որպիսի անողորմ փորձութիւններով է անցել: Կաթողիկէ եւ լուսաւորչական եկեղեցիների միջեւ գոյութիւն ունեցող դաւանաբանական որոշ տարաձայնութիւններ, որոնցից գլուխ չէր հանում ո՛չ մի քանի դար առաջուայ եւ ո՛չ էլ մեր ժամանակների հայը, կղերի համար երկուստէք ծառայում էին մարդկանց հոգիների ու մարմնի վրայ իշխանութեան սահմանները անվերջ ծաւալելու նպատակին: Հայ հոգեւորականները անկախ իրենց դաւանական պատկանելութիւնից առանձնապէս չեն փայլել գիտելիքներով եւ Յիսուսի վարդապետութեան նկատմամբ իրենց օրինակելի վարքով: Մեզ, անշուշտ, յայտնի են այն անբարոյ եւ չարամիտ պայքարը որ Պոլսոյ Աւետիք վարդապետը ծաւալել էր Մխիթարի դէմ: Եւ, ինչպէս վկայում է Միքայէլ Նալբանդեանը, Մխիթարը զգում էր այն վտանգը որ կարող էր հասնել իրեն «օսմանեան անքրիստոնեայ կառավարութեան կողմից, որի պաշտօնեաները կաշառուելով` մանաւանդ այն ժամանակներում շատ հեշտ վերացնում էին անցանկալի մարդուն»: Այլեւս բացայայտ էր որ ազգային լուսաւորութեան գործը անհնար է ծաւալել նոյն այդ ազգի եւ նրա երկրի մէջ` նոյնպէս: Այս իրականութեան մէջ էր որ Մխիթարն ու համախոհները ստիպուած եղան պարզապէս փախչել Կոստանդնուպոլսից` ֆիզիկական հաշուեհարդարի չենթարկուելու համար: Հալածանքներից խոյս տալով, Մխիթարը 1703 թուականին հաստատուեց Մորէա գտնուող Մոդոն կամ Մոթոնէ եւ վենետիկեան կառավարութիւնից, որ այն ժամանակ իշխում էր Մորէայի վրայ, ստացաւ մի կտոր հող: Այստեղ էլ նա մեծ զրկանքների գնով կարողացաւ կառուցել վանք եւ եկեղեցի: Կենսագիրները ենթադրում են, թէ գրեթէ այս ժամանակ էլ տեղի է ունեցել նրա փոխանցումը Հռոմի եկեղեցու հետ միաւորուած հայերի կողմը: Մխիթարին ու նրա միաբանութեանը ամբաստանեցին նաեւ Հռոմի առաջ: Բայց եւ այնպէս 1712 թուականին Կղեմէս ԺԱ պապը հաստատեց Մխիթարեան միաբանութիւնը. այնուհետեւ այդ միաբանութիւնը ստացաւ բենեդիկտեան կարգի կանոնադրութիւն Անտոն աբբայի անունով եւ այդ պատճառով էր որ Մխիթարը եւս անուանուեց Աբբա: Մոնթէայի աբբայութիւնը ստիպուած էր դարձեալ վերսկսել իր թափառումները: Թուրքերի հետ պատերազմը Վենետիկեան կառավարութեան համար պարտութեամբ աւարտուեց: Եւ այս յանգամանքը «արդարացի կասկածանք տուեցին Մխիթարին, թէ մի գուցէ Մոթոնէն անցնէր տաճիկների ձեռքը եւ ինքը Մխիթարը միաբանութեան հետ միասին, արդէն որպէս յայտնի պապական, որպէս վկայեալ կրօնադրոյժ, մատնուէր բուն հայոց հոգեւարականութեան ձեռքը Կոստանդնուպալսոյ մէջ» – գրում է Միքայէլ Նալբանդեանը: Ուստի Մխիթար Աբբան 1715 թուականին աշակերտների մի մասը թողնելով Մոթոնէ, մեկնեց Վեմետիկ: Իսկ երկու տարի անց նրան լուր հասաւ, թէ Մխիթարեանների վանքն ու եկեղեցին թուրքերը աւերակել են: Վենետիկեան կառավարութիւնը մշնջենաւոր ժամանակով Մխիթարեաններին նուիրեց Սուրբ Ղազար կղզին, որտեղ նախապէս մի հիւանդանոց կար: Այստեղ էլ Մխիթար Աբբան հիմնադրեց մի նոր եկեղեցի եւ մի նոր վանք, որոնք գոյութիւն ունեն մինչեւ այսօր: Մխիթարի բնաւորութեան յատկութիւններից էր ոչ միայն նրա համբերատարութիւնը, այլեւ հաստատուն կամքը եւ հետեւողականութիւնը: Այս յատկութիւններն էին որ գրաւում էին պարկեշտ մարդկանց յարգանքն ու սէրը: Միաբանութիւնը ամէն կողմից առատաձեռն պարգեւներ էր ստանում, իսկ վենետիկեան ծերակոյտը միաբանութեանը շնորհեց ամենայն հնարաւորութիւն լուսաւորչական գործունէութեան համար: Մխիթարի ու նրա հիմնած միաբանութեան գործունէութեան արժէքը այսօր շատ աւելի տեսանելի է: Որեւէ տարակոյս չունենք թէ ազգային գոյութեան վախճանի սկիզբը կարող էր շարունակուել եւ հասնել բուն վախճանին, եթէ չունենայինք Մխիթարին, այս հոյակապ Հային, նուիրեալ քրիստոնէային, այդ մեծ անհատականութեանը որ մեր գիտակցութեան մէջ պէտք է համադրուի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի գործը շարունակողներ Սուրբ Սահակ կաթողիկոս Պարթեւի, Սուրբ Մեսրոպ վարդապէտ Մաշտոցի, Սուրբ Մովսէս վարդապետ Խորենացու անունների հետ եւ շարունակելու է համադրուել Աբովեան Խաչատուրի, Նազարեան Ստեփաննոսի, Նալբանդեան Միքայէլի հետ… Վերջապէս, մենք թերեւս երբէք չենք խուսափելու գտնել պատասխանը այն հարցի, թէ ինչո՞ւ… Ինչո՞ւ «Մխիթարը եւ հայկական ուսումը հայրենական հողի վրայ եւ ազգի մէջ չգտնելով ոտքի ու կայքի տեղ, պէտք է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ գնային, օտարի հողի վրայ, օտարի հացով ու ողորմութեամբ լուսաւորութեան ճանապարհ բանային հայոց ազգի համար»: Միքայէլ Նալբանդեանին տառապանք պատճառող այս հարցը այսօր էլ կանգնած է մեր առաջ, քանի որ ճշմարիտ լուսաւորութիւնը եւ կրթութիւնը հալածական են հայրենի հողի վրայ եւ Հայը զբաղուած է իր համար արժանիքներ յօրինելով, առանձնատների պարսպապատ բակերի մէջ եկեղեցիներ կառուցելով, անցեալի արժէքները, մայրենի լեզուն եւ գիրը ուրանալով եւ նրա մտքով իսկ չի անցնում մոլախոտերից մաքրել երբեմնի բաց այն ճամբան որ տանում է դէպի Տաճար: Փարիզ Կ.Ա.Ս. Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) Կարէն Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ ԶԵՂԾՈՒԱԾ ԱՅԲՈՒԲԵՆ ԵՒ ՄԻՏՔ ԽԱԹԱՐՈՒԱԾ… Հերթական անգամ ճապոնացի գիտնականները ինձ զարմացրեցին։ Ժամանակին Թադանոբու Ցունոդան բացայայտել էր, թէ մարդու ուղեղի ձախ եւ աջ կիսագնդերը իրենց վերաբերմունքն ունեն մայրենի եւ օտար լեզուների նկատմամբ։ Եւ գործնականին ապացուցել էր, թէ մայրենի լեզուն օտար մի լեզուով դուրս մղուելու պարագային մարդը կորցնում է բնատուր ընդունակութիւնների իր ունեցած մակարդակը։ Վերջերս ծանօթացայ մէկ ուրիշ բացայայտումի որ կատարել են Իգավա Եասունարին ու Իսսէյ Օկոմոտոն։ Ճապոնական այբուբենի նուազ իմացութեան կամ պարզապէս թերուս լինելու հետեւանքով մարդը կորցնում է տրամաբանելու ընդունակութիւնը։ Զարմանալին, սակայն, այս բացայայտումը չէր, քանի որ քիչ թէ շատ բարեկրթուած մարդ գիտէ ճապոներէնի այբուբենի գաղափարագրային յատկանիշը։ Գաղափարագրերը ներկայացնում են մէկի փոխարէն երկու այբուբեն` կատականան եւ հիրիագանան որոնք իրար հետ մի ընդհանուր անուն ունեն` կանա։ Փոքր ինչ խորանալու դէպքում պարզւում է որ ինքը` ճապոներէնը ունի 48 000 գաղափարագիր, որոնցից առաւել գործածուողները 5-10 հազար հատ են։ Եւ եթէ ժամանակին կառավարութեան որոշումով գաղափարագրական նուազագոյնը դպրոցական դասագրքերի համար ընդամէնը 1850 նշան էր, ապա այսօր գրագիտութեան ընդունելի մակարդակը արդէն հաստատուել է 2000 նշանը։ Այս թռուցիկ մանրամասները ճշտելուց յետոյ, իսկապէս, ոչ մի զարմանալի բան չկայ, երբ կանա այբուբենը կատարեալ չտիրապետող ճապոնացին իսկապէս կարող է նաեւ այնպէս խճճուել, որ կորցնի տրամաբանելու սովորական կարողութիւնը։ Բայց զարմանալին այն է որ ընդամէնը 36 եւ հետագային աւելացուած եւս 2 գիր ունեցող հայերէն այբուբէնը նոյնպէս թերի իմանալու հետեւանքով նոյնիսկ իր գործի մէջ հմուտ վարպետը կարող է տրամաբանութեան խաթարումներ ունենալ։ Թէեւ հայերէնի դէպքում այդ 36 առաւել 2 տառանի այբուբենը հայ ժողովրդի գրեթէ կէսը ընդհանրապէս չգիտէ։ Պատճառը ոչ թէ Հայաստանի մէջ երկու-երեք միլիոն հայերի անշնորհքութիւնն է կամ բթամտութիւնը, որ չեն տիրապետում իրենց ազգային այբուբենին, այլ ինքը` այբուբենը։ Այն զեղծուած այբուբենը որ արդէն ինը տասնամեակ գոյութիւն ունի Հայաստանի իրականութեան մէջ 1922 թուականից ի վեր։ Ինչեւէ… Մի լրատւութեան մէջ կարդում ենք խանդավառ տողեր այն մասին, թէ. «Գրապալատի հայկական տառատեսակների պահպանման եւ մշակման բաժնի վարիչ Էդիկ Ղաբուցեանը «և» եւ «ու» տառերի գրութեան հարցը լուծել է տեխնիկական ճանապարհով։ Միատառ «եվ» ստանալու համար բաւական է հաւաքել այն կազմող երկու մասնիկներ «ե» եւ «վ» որպեսզի համակարգիչի էկրանին դրանք փոխակերպուեն «և»-ի»։ Նոյնը վերաբերում է «ու»-ին։ Առաջին տարակուանք. ի՞նչ է նշանակում միատառ «եվ», երբ այդ «եվ»-ը արդէն իսկ երկու տառով է գրւում։ Եւ հնարաւո՞ր է արդեօք միատառ «ոտ» գրել, կամ միատառ «օդ», կամ միատառ «աջ»… Չի կարելի. չէ՞… Բայց տրամաբանութի՞ւնը… Ինչո՞ւ «եվ» կարելի է, իսկ «ոտ, օդ, աջ»` չի կարելի։ Բա ի հարկէ, ընկեր համալսարանական լեզուագէտ… Չի կարելի, քանի որ «ոտ, օդ» կամ «աջ»-ը բառեր են։ Հապա ո՞վ է, ի՞նչ բան է «ե՞վ»-ը։ Այս հարցին Երեւանի համալսարական լեզուագէտները, որ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցից այն առաւելութիւնն ունեն իրենց գիտթեկնածուական, դոկտորական, նոյնիսկ ակադեմիկոսական տիտղոսներով, միաբերան կը պատասխանեն. «„եվ„»-ը տառ է»։ Բայց հայերէնի այբուբենի մէջ, հակառակի պէս էլ «և» տառ գոյութիւն չի ունեցել եւ չունի, քանի որ «եւ»-ը բառ է։ Բառ, որի քերականական կոչումը շաղկապն է։ Հետաքրքիր է, կա՞ն արդեօք շաղկապող ուրիշ բառեր։ Ի հարկէ կան։ Նրանք շատ են եւ ունեն տարատեսակ նշանակութիւններ։ Չխորանանք, այլ միայն յիշենք մի քանիսը` հէնց նոր ասուած այլ-ը, յետոյ` կամ, թէ, որովհետեւ, որ եւ այլն։ Հէնց այս պահից էլ սկսւում են իր գործը հրաշալի իմացող, բայց խաթարուած այբուբենի ձեռքին կրակն ընկած վարպետի տրամաբանական մտքի խաթարումները։ Ուրեմն. առողջ տրամաբանութիւն ունենալու կամ Մեսրոպեան այբուբենին ծանօթ լինելու դէպքում պէտք է որ մի հարց ծնուէր՝ որտեղի՞ց է յայտնուել այդ «և»-ը։ Պատասխանը լինելու էր` այդ «և»-ը սղագիր է, քանի որ ժամանակին 36 տառերին յաւելեալ 2 տառերի հետ միացրել է կապակցող «եւ» (երբէք եվ) շաղկապը։ Ապա` ինչո՞ւ է յանկարծ սղագրի անհրաժեշտութիւն ստեղծուել, որ հիմա էլ Հայաստանի համալսարանական լեզուաբանները զուրկ լինելով ինքնուրոյն մտածելու եւ եզրակացութիւններ կատարելու կարողութիւնից (գաղափարականացուած ռեժիմը ինքնուրոյն մտածողութիւն ունեցողին երբէք թոյլ չէր տալիս մօտ գալ հումանիտար գիտութիւններին) մեզ բոլորիս գցել են անգրագէտ համարուելու մէկ ուրիշ կրակի մէջ։ Առողջ տրամաբանութիւնը անմիջապէս թելադրում է. ամէն տեսակի սղումներ կատարւում են ինչ որ բան խնայելու նպատակով։ Մեր գրիչներն էլ, որ ժամանակին գրքերը բազմացնում էին արտագրելով, որպէսզի թէ ժամանակ եւ թէ տեղ շահեն` «եւ» շաղկապը սղագրեցին «և»։ Յիշենք թէ Սուրբ Գրոց շարագրութեան մէջ որպիսի քանակութիւն ունեն այդ «եւ»-երը։ Նաեւ նկատենք որ նոյնիսկ տպագրութեան գիւտը իւրացնելուց յետոյ մէր տպագրիչները պահպանել են ոչ միայն «եւ»-ի սղագրութիւնը, այլեւ յօրինել են բազմաթիւ նոր սղագրութիւններ։ Օրինակ դարձեալ շատ կրկնուող «Աստուած» բառը սղագրել են Ած՟, թեամբ, թեան, թիւն վերջածանցները համապատասխանաբար` թբ՟, թե՟, թի՟ կամ ի՟ ։ Եւ անշուշտ նոյն պատճառով։ Տեղ էին շահում եւ ժամանակ, քանի որ գրաշարը կատարւում էր արկղիկներից մէկիկ-մէկիկ տառաձոյլեր ընտրելով։ Չորս անգամ արկղիկից ձուլատառ վերցնելու փոխարէն ձեռք էին մեկնում երկու կամ մէկ անգամ։ Բառարանների մէջ սղագրուած էր նաեւ կամ շաղկապը` կ՟մ ։ Նկատի ունենալով թէ որքան շատ են լինում բառարանների մէջ, դժուար չէ պատկերացնել ժամանակի եւ տեղի խնայողութիւնը ձեռքը տառարկղ պարզելու թիւը երեքից երկու կրճատելով։ ( «՟» նշանը ձուլուած էր տառի հետ եւ ոչ թէ առանձին, ինչպէս բերուած օրինակների մէջ. այս յանգամանքը չի նշանակում, սակայն, որ հիմա էլ պէտք է միջոցներ յայտնագործենք ստեղծնաշարի երկու հարուածով մէկ նշան ստանալու համար)։ Շարունակենք. եթէ այբուբենից «ւ» գիրը դուրս նետելուց յետոյ հնարաւորութիւն չունենալով այլեւս «եւ» շաղկապը գրել, եւ քանի որ «ո»-ի եւ «ւ»-ի լծորդումն էլ բոլշեւիկեան տգիտութեամբ յայտարարելով տառ (առանց մտածելու, թէ ուր մնաց «մէկ հնչիւնին մէկ տառ» կարգախօսը, որ շատ են սիրում կրկնել համալսարանական մեր թերուսները), ուրեմն, եթէ այս անհեթեթ ճամարտակութիւններից յետոյ դեռ պէտք է շարունակենք տարակուսել, ապա առողջ տրամաբանութեամբ հնարաւոր է գտնել նորանոր փաստարկումներ յանուն «եւ» շաղկապի եւ ընդդէմ «ու» երկհնչիւնը տառ յայտարարելու։ (Եւ այն էլ, ես հաճոյքով պէտք է կրկնեմ` երկու գրերը մէկ գիր տեսնելով, որոնք իբր պէտք է արտայայտէին մէկ հնչիւն. յետոյ աւելացնեմ որ այն, ինչը լսում ենք ՈՒ, բնաւ էլ մէկ հնչիւն չէ, որ արտաբերում ենք… սակայն շատ չշեղուենք. հաստատ որ սովորելու շատ բան կայ եւ գրականութիւնն էլ, փառք Աստծոյ, առաջուայ պէս չեն պահում եօթը փակի ետեւ)։ Բացենք որեւէ բառարան կամ հանրագիտակ։ Եւ հաւատանք մեր թերուսներին, թէ «եւ»-ը իր «և» սղատառով յանդերձ տառ է։ Հաւատանք եւ որոնենք «և» սղատառի մեծատառով սկսուող բառերը։ Ի զուր չորոնէք։ Քանի որ այդպիսի մեծատառ կամ գլխագիր գոյութիւն չունի։ Ո՞նց թէ չունի… Ի հարկէ չունի, քանի որ մեծատառ կամ գլխագիր գրւում է երկու գրով, այսպէս` «Եվ» կամ «ԵՎ»։ Լինում են նաեւ դէպքեր, երբ առաւել անուսումները գլխագրերով «Երեւան» գրում են այսպէս` «ԵՐԵվԱՆ»։ Նոյնը կատարւում է «ու» երկհնչիւնի հետ։ Մի դէպքում գլխագիր տեսնում ենք այսպէս` «ՈՒ», միւս դէպքում գլխագիր է դառնում «Ու»ն, այսպէս` «ՈՒՐԱՐՏՈՒ» եւ «ՈւՐԱՐՏՈւ», քանի որ մի քանի համակարգիչային տառատեսակների մէջ հայերենէին անգիտակները նկարել են մէկ հարուածով մի նեղլիկ «ու» ։ Եթէ տեղեկութիւն ենք ուզում Եւսեբիոս Կեսարացու մասին, ապա թերուս հայը բացում է հանրագիտակի վերջին հատորն ու «Օ», «Ֆ» գրերից առաջ որոնում է «ԵՎ»-ը կամ գոնէ «Եվ»ը։ Չի գտնում։ «Ք»-ով սկսուող բառայօդուածների բաժնից յետոյ ոչ մի «ԵՎ» էլ չկայ։ Դէմ է առնում «Օ»-ին։ Եթէ այդ մէր հայը այբուբենը եղծուելու հետեւանքով դեռեւս իսպառ չի կորցրել տրամաբանելու կարողութիւնը, յանկարծ անդրադառնում է, թէ գուցէ կարելի է փորձել… Ի հարկէ…Ձեռքն է վերցնում հանրագիտակի առաջին հատորը, բացում է «Ե», այսինքն եչ գրի բառայօդուածները։ Ի~նչ յաջողութիւն… Ահաւասիկ` «ԵՎՍԵԲԻՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ»։ Թէեւ ճշգրիտ գրելաձեւը ԵՒՍԵԲԻՈՍ պէտք է լինէր։ Ուրեմն «և»-ի գլխագիրը կոմկուսական «հացի գրքոյկով» «ԵՎ»ն է… Ինչպիսի~ ապուշութիւն, մտածում է մեր հայը, բայց ձայն չի հանում, քանի որ իր նման հարցախուզող մարդիկ շատ քիչ են եւ նրանց ձայնը բոլորովին չի լսւում համալսարանական եւ նոյնիսկ ակադեմիական լեզուաբանների լեզուաբանութեան մասին կոմկուսակցութեան եւ սովետական կառավարութեան որոշումներով յագեցուած աղմուկ-աղաղակի մէջ։ Այդ ժխորը նոյնիսկ թոյլ չի տալիս տարակուսել ակադեմիկոսի այն անհեթեթ, տգէտ փաստարկը լսելով, թէ Մեսրոպեան այբուբենով եւ ուղիղ գրելու դէպքում ինչպէ՞ս, օրինակ, հայը կը գրի «թոզ» բառը։ Յիշեցնենք. հայը Մեսրոպեան այբուբենով եւ ուղիղ գրելիս կը գրի «փոշի», իսկ ժխորի հեղինակները իրենց ակադեմիկոսի հետ կը շարունակեն անհանգստանալ, թէ ինչպիսի ուղղագրութեամբ է գրուելու թուրքերէն մի բառ։ Իր գործի հմուտ մասնագէտ Էդիկ Ղաբուցեանը «և» շաղկապը համակարգիչով գրելու հնարքը գտնելով հրաշալի մի առիթ տուեց դարձեալ անդրադառնալու մեր այբուբենն ու հայերէնի ուղղագրութիւնը Կրեմլի դեկրետով զեղծելու խնդրին։ Էդիկ Ղաբուցեանը որեւէ յանցանք չունի, որ այբուբենի խաթարումը իբրեւ պետական շահերից բխող գործողութիւն ներկայանալով` ամբողջ հայ հասարակութեանը զրկել են տրամաբանելով ճշմարտութիւնը բացայայտելու հնարաւորութիւնից։ Տգէտ եւ Կրեմլի դեկրետներին մինչեւ այսօր հաւատարմութեամբ ծառայող լեզուաբանները կարողացան Հայերէնի, այբուբենի եւ ուղղագրութեան խնդիրը հմտօրէն տեղափոխել հանրապետութեան նախագահի գրասենեակ։ Իսկ այդ գրասենեակի խորհրդատուներն էլ իրենցից են՝ այդ նոյն տգէտներից (լաւ, շատ չնեղացնելու համար ասեմ՝ անգէտներից, թէեւ սա խնդիրը բնաւ չի փոխում)։ Եւ այնպիսի տպաւորութիւն է ստեղծուել, թէ հանրապետութեան նախագահն է դիմագրաւել մեր ազգային կենսականութեան այդ հարցը լուծելու գործին։ Եւ ստեղծուել է մոգական մի շրջան։ Քանի որ քաջատեղեակ ենք հայերէնի այբուբենին, ուրեմն տրամաբանենք։ Այդ շրջանից դուրս գալու համար հարկ է որ հանրապետութեան նախագահը անպայման լինի լեզուագէտ եւ այն էլ մէկը նրանցից, որպիսիք էին Ստեփանոս Նազարեանը, Հրաչեայ Աճառեանը կամ Յովհաննէս Թումանեանը։ Այո, խելացի եւ տրամաբանական առաջարկ է, թերեւս… Բայց… Իսկ թատրոնի այսօրուայ վիճակը փրկելու համար, ի՞նչ է, մի քանի ամսուայ նախագահ էլ որոնենք Վարդան Աճեմեանի, Հենրիկ Մալեանի՞ շրջանակից… Կամ գրականութիւնը սոցռեալիզմի բարքերից ու մեթոդներից փարսաղներով հեռու Բակունցի, Թոթովենցի կամ Կոստան Զարեանի՞ միջավայրից մէկին գտնենք… Եւ դեռ կը մնան գիտութիւնը, ճարտարագիտութիւնը, երկրաբանութիւնը, բժշկութիւնը… եւ այլն, եւ այլն։ Ուրեմն, այս մոգական շրջանից դուրս գալու որեւէ ելք ունե՞նք արդեօք։ Ունենք… Մնում է որ, վերջապէս, հանրապետութեան նախագահը դրսեւորի քաղաքական ու ազգային գործիչի այնպիսի մի կամք, որպիսին չունեցաւ եւ չէր էլ կարող ունենալ Լ. Տէր Պետրոսեանը, քանի որ նա նոյնպէս պատկանում է Կրեմլեան դեկրետներով ստեղծուող գրականութեան, պատմութեան եւ ընդհանրապէս հումանիտար գիտելիքների մէջ անօգնական լող տուողների դասին, որոնց եթէ ժամանակին փրկել, բայց այսօր չեն կարող փրկարար օղակ հանդիսանալ այն տիտղոսներն ու կոչումները, որպիսիք ստացել են ստրկամիտ ծառայութեան դիմաց, ստացել են հայոց լեզուի հարցերի մասին թեկնածուական ու դոկտորական կոչումները իրենց չիմացած ռուսերէնով շարադրուած թեզերի հիման վրայ։ Եւ եթէ միայն իրեն պատմաբան, ասօրագէտ, բազմալեզու, գրողների միութեան անդամ, հրապարակային երգի պարի բալետմայսթեր չպատկերացնող հանրապետութեան օրուայ նախագահը կարողանայ ցուցաբերել այնպիսի իմաստութիւն, որպիսին չհամարձակուեց դրսեւորել նաեւ իր նախորդը։ Իմաստութիւնը… 20-րդ դարի բազմակի ողբերգութիւնների հետեւանքով մեր կորցրած ինքնութիւնը վերագտնելու, գրեթէ երկու հազարամեայ մեր անեղծ արժէքները անվերապահօրէն վերականգնելու եւ, ուրեմն, արժանապատիւ Ազգային տէրութեան ամուր հիմքեր ստեղծելու իմաստութիւնը։ ԿԱՍ Փարիզ 2009 Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ԱՌՆԵՏԻ ՏԱՐՈՒԱՅ ՁՈՒԿՆ «ՉԵՆ ԹՈՂՆՈՒՄ ՈՐ ՄԱՐԴԻԿ ԱՊՐԵՆ…» 1 Սեպտեմբերի կէսերին Խաչիկ Թէօլէօլեանին ուղարկած պատասխան նամակիս մէջ գրել էի. «Յիշել ես Կարլէն Դալլաքեանին։ Ես իմ "Առնետի Տարուա Ձուկն" վարքագրութեան մէջ մի դրուագ ունեմ պատրաստ, որտեղ խօսք կայ նաեւ նրա մասին։ Մօտ ժամանակներս կ'ուղարկեմ…» Բայց մինչեւ այդ կտորը Խաչիկին ուղարկելս, ստացայ Կարլեն Դալլաքեանի մահուան գոյժը։ Ուստի որոշեցի ուղարկելու փոխարէն հրապարակել եւ այս հրապարակումը նուիրել Կարլեն ԴԱԼԼԱՔԵԱՆԻ յիշատակին Այդ աշխատութիւնը ուշադրութիւնս գրաւեց առաջաբանի մէջ տեղ գտած այն նախազգուշացումով, թէ հեղինակը կատարել է կրկնակի աշխատանք` գրաբար բնագիրը նախ «թարգմանելով» ժամանակակից հայերէնի եւ ապա ժամանակակից հայերէնից թարգմանելով ռուսերէնի: Տարօրինակ նախազգուշացում էր որն աւելի շուտ փորձում էր աւելի ծանրակշիռ դարձնել «գիտական աշխատասիրութիւնը»։ Կասկածելի էր համալսարանական գիտնականի կատարած այս կրկնակի թարգմանութիւնը, քանի որ լեզուն տիրապետելու պարագային անհեթեթութիւն է նախ թարգմանել միջանկեալ լեզուի եւ ապա` ներկայացուած բնագրի։ Այս ճամարտակութիւնը անմիջապէս մատնում էր, թէ «Տարոնի պատմութիւնը եւ IV-VII դարերի հայ գրականութիւնը1» գրքի հեղինակ Ղազար (Լազար) Այվազեանը գրաբարին չի տիրապետում։ Եւ քանի որ այն վերաբերում էր IV-VII դարերի հայ գրականութեանը, սկսեցի աւելի ուշադիր թերթել։ Եւ իրար յետեւից հանդիպեցի նորանոր անհեթեթութիւնների, որոնք սփռուած էին աւելի քան 400 էջանոց այդ հրատարակութեան մէջ։ Ընդ որում աշխատութիւնը տպագրութեան էին յանձնարարել հինգ ակադեմիկոսներ եւ դոկտորներ։ Եւ բոլորն էլ համարւում էին անվերապահ հեղինակութիւններ։ Գիրքը մի կողմ դրեցի եւ մի քանի օր շարունակ փորձում էի ճզմել իմ ներսը յայտնուած հերթական ցեցը։ Ինքս ինձ ներշնչում էի որ պատմա¬գիտական այդ արոտավայրը իմը տեղը չէ եւ բնաւ պէտք չէ խառնուել ո՛չ Զենոբ Գլակի եւ ոչ էլ նրա պատմութեան, առաւել եւս հայ գրականութիւնը ակզբնաւորուելու անցած¬գնացած ժամանակներին։ Ի վերջոյ, համոզում էի ինքս ինձ, մասնագէտներ կան, ովքեր վաղ թէ ուշ անպայման կ'անդրադառնան հեղինակի վրիպումներին։ Բայց «Դուին» քաղաքի անուան սեռական հոլովը «Դունայ» կարդալով եւ «Դովնայ դաշտն»-ի մասին ծանօթագրելիս՝ հեղինակը ընթերցողին համոզում էր, թէ խօսքը վերաբերում Արեւելեան Եւրոպայով հոսող Դանուբ (Danube-ֆր. եւ անգլ., Dunay-ռուս.) գետին եւ նրան հարող դաշտին։ Այլ կերպ ասած՝ Դուին քաղաքը դարձել էր գետ եւ յայտնուել ինչ որ մի շատ հեռաւոր տեղ… Հակառակի պէս էլ այդ օրերին հրաւիրուած էր հերթական մի ժողով։ Գրողների միութեան երկրորդ յարկի կլոր սրահի մէջ արդէն հաւաքուել էին ժողովականները, արդէն ընտրել էին ժողովը ղեկավարող նախագահին եւ արդէն զեկուցողը ներկայացնեւմ էր կոմկուսակցութեան կենտկոմի հերթական որոշումը սովետական գրականութիւնը է՛լ աւելի զարգացնելու եւ սովետական «հայրենիքի» նորանոր յաջողութիւնները քարոզելով` նոր մարդ ստեղծելու գործը շուտափոյթ աւարտելու գործը։ Ժողովին մասնակցում էր կուսկենտկոմի ներկայացուցիչը եւ երազում էր թէ յանկարծ ինչ որ պատմութիւն չսկսեն այդ գրողները։ Ի դէպ յայտնի էին պատմութիւններ սարքողները։ Յայտնի էին իրենց հետաքրքրութիւնների շրջանակներով։ Այդ շրջանակները պայթուցիկ էին կամ հակառակը` թմրեցնող, ունէին գրական հետաքրքրութիւն կամ հակառակը` կենցաղային, ունէին ազնիւ դրդապատճառներ կամ հակառակը` անազնւութեան պաշտօնական դրսեւորումներ։ Ժողովի նախագահին նշանացի հասկացրեցի որ մէկ րոպէով դուրս եմ ուզում գնալ եւ նրա լուռ համաձայնութիւնն ստանալով` շտապեցի երրորդ հարկ` իմ աշխատասենեակն ու չարաբաստիկ գիրքը ձեռքիս` վերադարձայ։ Տխուր զեկուցումից յետոյ սկսուեցին մտքերի փոխանակութիւնները։ Յաւուր պատշաճի ելոյթներ էին եւ կուսակցականի իրենց հաւատարմութիւնն հարմար առիթով եւս մէկ անգամ դրսեւորող գրողները ելոյթներ ունեցան։ Այդ ելոյթները նոյնքան տխուր էին։ Երբ ժողովի նախագահ ձայնը տուեց նախավերջին հռետորին, ես նշաններով հասկացեցի, թէ խօսք եմ ուզում առնել։ Ժողովի նախագահը նայեց ձեռքի ժամացոյցին։ Բայց ես պնդեցի` հասկացնելով, թէ կարճ եմ խօսելու։ Քիչ յետոյ, իբրեւ վերջին խօսող, մօտեցայ ամբիոնին։ Եւ, իսկապէս երկար չխօսեցի։ Յիշեցրի մեր հանդիպումը Հայաստանի կուսակցապետի հետ, յիշեցրի մի քանի հոգու անհանգստութիւնը որ այդ օրը արտայայտեցին ադրբեջանցի գիտնականների պատմութեան զեղծարարութիւնների մասին։ Եւ խօսքս աւարտեցի, ասելով, թէ բանն արդէն այնտեղ է հասել որ հիմա էլ Հայաստանի մէջ են սկսել պատմութեան հետ ճամարտակել եւ այն էլ առանց հայերէն խօսելու եւ մտածելու կարողութեան։ Ընթերցեցի նաեւ մի քանի արտառոց պարբերութիւններ որոնք փոքր¬ինչ զուարճացրեցին յոգնած ժողովականներին։ Եւ այսքան միայն։ Իմ այն ներքին համոզմունքը, թէ նիւթը շարունակողներ կը լինեն` որեւէ հիմք չունէր։ Քուէարկեցին ժողովի բանաձեւը` ստեղծագործական նորանոր յաջողութիւններով հայրենիքի փառքը աւելացնելու եւ սովետական մարդ ստեղծելու գործնական առաջարկութիւններով, նաեւ, անշուշտ, նշելով մի շարք թերութիւններ, որպիսիք երեւացել են սովետահայ գրականութեան մէջ։ Թէ ինչ թերութիւններ էին եւ ովքեր էին այդ թերացումների հեղինակները` բնական է, ոչ նշուեց եւ ոչ էլ յստակեցուեց։ Եւ ճիշտն այդ էր։ Ժողովականները ցրուեցին եւ ես յուսախաբ քայլեցի դէպի իմ աշխատասենեակ։ Հազիւ էի ներս մտել ու նստել` գլուխս ձեռքերիս մէջ առած, փորձելով հասկանալ, թէ որքան երկար պէտք է տեւի այս ծանրացած ու գաղջ մթնոլորտը թէ՛ գրական շրջանակի եւ թէ՛, առաւել եւս, հասարակութեան մէջ, երբ դուռն զգուշօրէն բացուեց։ Գլուխս բարձրացրեցի։ Բագրատն էր։ Ներս եկաւ ժպտալով, եւ նրա այդ ժպիտը աւելի յուսահատեցրեց ինձ։ «Դեռ ժպտո՞ւմ ես»,— չարացած ասացի ես։ «Հա՛,— ասաց նա։— Լաւ ելոյթ էր»։ Հաստատ ձեռք ես առնում, ասացի. քանի՞ կոպեկ արժէ այդ լաւ ելոյթը. բթամիտներին անհնար է որեւէ բան հասկացնել։ Յատկապէս որ այդ բթամիտները սոսկալի հայրենասէրներ են։ «Ամսագիրը ձեռքիդ է,— ասաց Բագրատը։— Գրի՛ր…» «Հիմա նստեմ Զենոբ Գլա՞կ ուսումնասիրեմ»,—հոգոց հանեցի ես։ «Իսկ եթէ գրող լինի` կը տպե՞ս»,— հարցրեց Բագրատը։ «Որտեղի՞ց գտնեմ այդ գրողին»,— զայրացայ ես։ «Մի՛ յուզուիր,— խորհուրդ տուեց Բագրատը,— ինձ տուն կը հասցնե՞ս»։ Արդէն ուշ երեկոյ էր։ Շէնքի մէջ գիշերապահից բացի մէկ էլ վարորդն էր։ Ինքնաշարժի մէջ լուռ էինք։ Ընդհանրապէս խուսափում էի վարորդի ներկայութեան գործից ու անցուդարձից խօսել։ Այդ իմաստով իմ վարորդը միւս վարորդների շրջանակում միայն լսողի դերի մէջ էր լինում։ Եւ ոչ էլ նորութիւններ ասելու առաւելութիւնն ունէր… «Վաղը կ'անցնեմ»,— հրաժեշտ տալու փոխարէն խոստացաւ Բագրատը։ …Յաջորդ օրը սկսուեց սովորական հոգսերով եւ երբ քարտուղարուհին ներքին հեռախօսով լուր տուեց, թէ Բագրատ Ուլուբաբեանն է եկել, նոր միայն յիշեցի որ նա ասել էր թէ կ'անցնի եւ ուրախացայ որ հէնց այնպէս, միջանկեալ խօսք չի եղել նրա ասածը։ «Սա քեզ»,— ասաց Բագրատը իմ դիմաց դնելով մեքենագիր թղթերի մի հաստ տրցակ։ Վերնագիրը` «"Տարոնի պատմութեան" նոր մեկնաբանութեան առիթով» — կարդացի ես։ «Գրել եմ,— ասաց Բագրատը,— բայց ամէն տեղ մերժեցին… Նոր բան են սովորել` շունը հաջի` քամին տանի»։ «Չեն սովորել… Վախեցած են»։ «Կը տպե՞ս»,— հարցրեց Բագրատը։ «Եթէ երէկ ասէիր որ յօդուած ես բերելու` գիշերն աւելի լաւ կը քնէի,— խոստովանեցի ես։— Ի¯նչ ամորձատուած մարդիկ են»։ «Ծաւալը շատ մեծ է»,— զգուշացրեց Բագրատը։ Այսինքն` մտքովդ թող չանցնի, թէ կը կրճատեմ։ «Երկու ամսատետրակի մէջ կը տեղաւորեմ… Շարունակաբար»։ «Չի լինի… Կը խանգարեն…» Ես տարակուսեցի։ Ինչպէ՞ս կը խանգարեն… «Առաջին կտորը տպուելուց յետոյ շարունակութիւնը կ'արգելեն»։ «Ուրեմն, կը տպենք ամբողջովին»։ «Մեծ չի՞…»,— այնուամենայնիւ յիշեցրեց Բագրատը։ «Պէտք է թարգմանութեան տալ»,— ես տենդօրէն մտածում էի, թէ ո՞ւմ կարելի է յանձնարարել թարգմանութիւնը։ «Ես այդ գործը ինքս կը կազմակերպեմ… Պետք չէ որ ժամանակից առաջ յայտնի լինի»,— ասաց Բագրատը։ «Արագ կազմակերպիր»։ …Հաւանաբար այդ գործն էլ էր արդէն կազմակերպուած, քանի որ հազիւ մէկ շաբաթ անց Բագրատը բերեց յօդուածի թարգմանութիւնը։ «Միտքդ չե՞ս փոխել,— հարցրեց նա։— Չէ… Մի՛ նեղանա…Եթէ տպես` մեծ գլխացաւանքի մէջ ես ընկելու»։ «Շնորհակալութիւն որ զգուշացրեցիր… Իմ մտքով բնաւ չէր անցնի…» «Լաւ… Իսկ ե՞րբ կ'ուղարկես տպարան» Ներքին հեռախօսով խնդրեցի որ գլխաւոր խմբագրի տեղակալը գայ եւ երբ նա ներս մտաւ, յօդուածը տուեցի, ասելով որ անմիջապէս աչքի անցկացնի եւ ուղարկի տպարան` շարելու։ «Պինդ կաց»,— մաղթեց Բագրատը գնալու առաջ։ «Դու էլ»,— ասացի ես։ Յօդուածի առանձնատիպերը սրբագրելիս հնարաւոր էր նաեւ տեղեկութեան հոսք, ինչը բնաւ նորութիւն չէր ընդհանրապէս մամուլի համար։ Հասարակական մարած կեանքի մէջ ամէն փոքր ի շատէ համարձակ քայլ արագօրէն դառնում էր բոլորի սեփականութիւնը։ Այլ կերպ ասած, անհրաժեշտ էր ինչ որ մի արտակարգ նորութիւն հասարակութեանը աշխուժացնող, կեանքին որեւէ իմաստ հաղորդող բամբասանքի համար։ Բարեբախտաբար, որեւէ տեղեկութիւն դուրս չսպրդեց։ Ամսագրի 1977 թուականի Ապրիլի թիւը լոյս տեսաւ։ Եւ հէնց յաջորդ օրը գրական եւ համալսարանական շրջանակով մէկ տարածուեց Այվազեանի դոկտորական ուսումնասիրութիւնը քարը քարի վրայ չթողնող յօդուած լոյս տեսնելու լուրը։ Եւ նորէն խօսքն ու զրոյցը զարգացաւ բնաւ էլ ո՛չ ըստ էութեան։ 30-ականներին յաջողութեամբ իրականացուած կուլտուրական ռեւոլիւցիան իր տխուր, եթէ չասենք ողբերգական` հետեւանքներն էր թողել սովետական արդէն շատ լաւ պայտուած մտաւորականութեան վրայ։ Եւ Բագրատ Ուլուբաբեանի յօդուածը սոսկ առիթ դարձաւ, որպէսզի համալսարանի Ռուսաց լեզուի ու գրականութեան ամբիոնի վարիչի աշխատանքային շրջապատը հնարաւորութիւն ունենայ մի աւելորդ անգամ ապացուցելու իր անսահման հաւատարմութիւնը շեֆի նկատմամբ, իսկ հակառակորդներն էլ ստացան չարախօսելու լաւագոյն մի առիթ։ Այնպէս որ հայ պատմա¬գրական խնդիրները նորէն նահանջեցին յետին մի ծիր։ Երեւի երկու շաբաթ անց Վարդգէսը ինչ որ հարցի շուրջ զրուցելուց յետոյ այսպէս, ի միջի այլոց, արտաքնապէս կարեւորութիւն էլ նոյնիսկ չտալով, ինձ պարզեց մեքենագիր թղթերի տրցակը։ «Քո զոհն է բերել,— իբր միանգամայն բաժանելով ամսագրի դիրքորոշումը, ասաց նա։— Տես ի՛նչ ես անում»։ «Ոչինչ չեմ անում»,— պատասխանեցի անմիջապէս պրկուելով։ «Տպիր` թող վերջանա… Գլխացաւանք է լինելու…» «Բայց ինչո՞ւ է քեզ բերել»,— հարցրեցի ես։ «Ես խոստացայ որ անպայման իր տեսակէտն էլ կը տպենք»,— հարցիս կարեւորութիւն չտալով, շարունակեց Վարդգէսը։ «Իր տեսակէտը արդէն լոյս է տեսել չորս հարիւր էջանոց գրքով»։ Վարդգէսը սկսեց մատների ծայրերով ոլորել ականջի յետեւի խոպոպները։ Եւ ես հասկացայ որ ներադայնանում է։ «Չի կարելի հեղինակին զրկել պաշտանուելու իրաւունքից»։ Ես ոտքի ելայ։ «Մոռացար վերցնել»,— ասաց Վարդգէսը նորէն ինձ պարզելով «զոհի» պատասխան յօդուածը։ «Քեզ է բերել,— ասացի։— Դու էլ տպիր»։ «Խմբագիրը հո ես չեմ»,— իբրեւ թէ կատակս ընդունելով, ներդայնօրէն ծիծաղեց Վարդէսը։ «Գիտեմ որ խմբագիրը ես եմ… Դու նրան պէտք է ասէիր որ սխալ հասցէով է եկել»։ «Լա՛ւ… լա՛ւ… գործը մի բարդացրու։ Հէնց առաջկայ համարի մէջ ուղարկիր տպուելու»։ «Ես այդ յօդուածը չեմ տպելու… Ամսագիրը գրքի մասին իր կարծիքն արդէն յայտնել է… Հո ասուլիս չե՞ք սկսելու…» Վարդգէսը մի պահ լռեց։ Տենդօրէն ինչ որ բան էր մտածում եւ աւելի եռանդով շարունակեց ոլորել խոպոպները։ «Մասնագիտական ամսագրերը Բագարտին մերժել են, իսկ դու…» «Գիտեմ որ մերժել են… Դրա համար էլ կոչւում են մասնագիտական» «Դա մեր ամսագրի գործը չէր… Մեր խնդիրները վերաբերում են ժամանակակից գրականութեան» «Իսկապէս, մենք` ո¯ւր, չորրորդ դարը ուր…— ծոր տուեցի ես։— Պահիր քեզ մօտ… Կը գայ` կը վեադարձնես… Այդ յօդուածը իմ գզրոցների մէջ հաստատ կը կորչի»։ Եւ դուրս ելայ։ Մի քանի օր անց ինձ հրաւիրեցին կուսկենտկոմի գաղափարական բաժնի վարիչի մօտ։ Առանձնապէս շատ մեծ կենսափորձ ունենալու կարիք չկար կռահելու համար որ շարունակւում է «գլխացաւանքը»։ Բաժնի վարիչն էր Անատոլի Մկրտչեանը։ Երկու տարի առաջ եկել էր Միացեալ Նահանգներից, որտեղ հրատարակուող «Soviet Life» քարոզչական հանդէսի խմբագրատան պատասխանատուներից էր։ Արտասահմանում եւ այն էլ ԱՄՆ¬ում աշխատելու իրաւունք ունեցող լրագրող։ Այսինքն, առնուազն ԿաԳէԲէ¬ի ուսադիրներ ունեցող մէկը։ Նկատի ունենալով նաեւ նրա ռուսական մտածողութիւնը, ապա հասկանալի էր, թէ որպիսի զրոյց էր ինձ սպասում նրա ժուժկալօրէն կահաւորուած աշխատասենեակում, որտեղ մարդ կարող էր երեք ամսից յետոյ դառնալ հոգեկան հիւանդ։ Բայց մարդիկ կային որ դիմանում էին։ Նրանք հոգեկան հիւանդներ չէին դառնում շատ բարձր առաստաղով ու գորշ¬դեղնաւուն մթնոլորտով այդ հիւանդասենեակների մէջ։ Եւ գոյութիւն ունէր սպառիչ մի բացատրութիւն, թէ` ինչո՛ւ… Որովհետեւ հիւանդներ չէին, բայց արդէն հոգեխախտուած մարդիկ էին իրենց ռուսական մտածողութեամբ, կոմունիստական գաղափարներին նուիրուած երեսպաշտութեամբ եւ այս մէկի պարագային նաեւ չեկիստական ուղնուծուծով։ Արդէն տասնամեակից աւելի էր որ չեկիստները նշանակւում էին կուսակցական ոլորտների պատասխանատուներ, իսկ կուսակցական ոլորտների պատասխանատուներին էլ ուղարկում էին ԿաԳէԲէ¬ի համակարգ։ Թէ ինչով էր պայմանաւորուած այս փոխ-ներարկումը այն ժամանակ ինձ անհասկանալի էր։ Բայց մի բան արդէն բացայայտ էր որ այդ գործիչները երկուստէք իրենց շատ ամուր էին զգում։ Անցնում էր «կարմիր պրոֆեսուրա»ի, իսկ յետոյ «Մարքսիզմ¬լենինիզմի երեկոյեան դասընթացներ»ի թողարկած կիսագրագէտ եւ թերուս շրջկոմ¬քաղկոմ¬կենտկոմների քարտուղարների եւ միւս «ապարտչիկների» ժամանակը։ Իշխանութիւն էր գալիս նոր սերունդը։ Եւ այդ սերունդը ներկայացնում էին ոչ միայն համալսարանականները, այլեւ բարձրագոյն ուսումնական փակ հիմնարկների շրջանաւարտներ` իրենց օտարածին կանանցով եւ օտար լեզուների իմացութեամբ։ Ընդ որում այս վերջին երկու յանգամանքը պարտադիր էր։ Իրենց մայրենին դարձած ռուսերէնի չափ անհրաժեշտ էր գիտենալ օտար լեզու եւ ծառայողական անվերապահ առաջընթացը ապահովելու համար էլ անպայման օտար կին։ Ի դէպ, չեմ կարծում, թէ մարդկային զգացմունքների համար զտիչներ գոյութիւն ունեն օտարը իւրայինից տարբերելու համար։ Եւ լաւ է որ այդ զտիչները չկան։ Բայց կոմկուսակցական եւ չեկիստական ապագայ կադրերի «սիրած կին» ընտրում էին կոմկուսն ու ԿաԳէԲէն միասնական ջանքերով եւ «սիրուելիք կանանց» սեփական կադրերից։ Բաժնի վարիչին հանդիպելու էի առաջին անգամ։ Եւ հէնց առաջին հայեացքից, ի հարկէ, նաեւ նախապաշարուածութեան հետեւանքով, ինձ բնաւ դուր չեկաւ այդ մարդու հոտը։ Այդ հոտը գալիս էր հայերէն խօսելու նրա ճիգից. այդ հոտը գալիս էր նրա աչքերից, որոնք շարունակ խուսափում էին ուղիղ նայել դիմացինին. վերջապէս, դա մի հոտ էր որ իր տիրոջը պաշտպանելու էր արտաքին որեւէ ազդակից` կրիայի պատեանի պէս։ Առանց դէմքի որեւէ մկան խաղացնելու, նա ինձ տեղեկացրեց որ յարգելի գիտնականը պատասխան¬յօդուած է ներկայացրել եւ ամսագիրը պարտաւոր է այդ նիւթը տպագրել։ Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ԱՌՆԵՏԻ ՏԱՐՈՒԱՅ ՁՈՒԿՆ «ՉԵՆ ԹՈՂՆՈՒՄ ՈՐ ՄԱՐԴԻԿ ԱՊՐԵՆ…» 2 Նա խօսում էր անվերապահ շեշտերով։ Երբ լռեց, հաւանաբար սպասում էր պատասխանի։ Բայց ես նոյնպէս լուռ էի։ Հաւանաբար, նոյնիսկ ժպտում էի։ Չգիտեմ։ Գուցէ ժպտում էի, քանի որ ներքին ուրախութիւնս դժուար էր զսպել։ Հո չէ՞ի ծիծաղելու։ Այդ հոգեխախտուած մարդը ինձ խենթ կը կարծէր… Երկար չդիմացաւ իմ լռութեանը։ Ձայնի մէջ նեարդային երանգ յայտնուեց։ Նա փորձեց եզրափակուած համարել զրոյցը, բնաւ չկասկածելով, թէ կարող է դիմադրութեան հանդիպել։ Ասացի որ արդէն մի յօդուած տպել ենք այդ գրքի առիթով եւ երկրորդը տպագրելու որեւէ անհրաժեշտութիւն չկայ։ Նա ասաց որ իրենք այդպէս չեն կարծում։ «Իսկ ո՞վ է այդ “մենք”ը»,— հարցրեցի ես իսկապէս զուարթ ձայնով։ Աւելի հարմար առիթ հազիւ թէ երազէի նրան ստորացնելու համար։ Ես բնաւ յանցաւոր չէի որ ինքը ընկաւ թակարդը որ նոյնիսկ չէր էլ լարուած։ Ուստի դէմքի մկանները տեղաշարժուեցին եւ ստացան զարմանք արտայայտող մի ձեւ։ «Մի` ցենտրալնի կոմիտետ» (Մենք` կենկոմը),— զարմանալով որ այդ հասարակ բանը չեմ հասկանում, ասաց նա։ «Կենտկոմի որոշումը ինձ հիմա՞ կը տաք, թէ՞ կ’ուղարկէք»,— անմեղ մի ժպիտով հետաքրքրուեցի ես։ Նա աւելի զարմացաւ. ի՞նչ որոշում… «Կենտկոմի… Կենտկոմի որոշումը այս պատասխան յօդուածը տպագրելու մասին»։ Նա աւելի զարմացաւ. «Ես ասացի…»։ «Դուք ասացիք թէ դուք` կենտկոմը… Բայց դուք կենտկոմի աշխատակից էք։ Իսկ կենտկոմը… Իսկապէս, քանի՞ հոգի է կոմկուսի կենտկոմը»։ Ի հարկէ, նա կարմրատակեց։ Մտքերն ու բառերը խճճուեցին։ Ինչ որ բան ասաց կենտկոմի անունից հրամայելու կամ յանձնարարելու մասին։ Եւ այլեւս չկարողացայ ծիծաղս զսպել։ Գրպանից հանեցի բանալիների տրցակը, աղմուկով նետեցի նրա դիմաց` սեղանին եւ ասացի. «Նոր խմբագիր նշանակեցէք եւ նա էլ թող ձեր յանձնարարութիւնը կատարի։ Իսկ ես իմ կարծիքն ունեմ»։ Յետոյ, մինչեւ նա կը սթափուէր, դուրս ելայ իրիկնադէմին աւելի մռայլուած այդ սենեակից։ Իջնում էի դրսի քարէ աստիճաններով, երբ յետեւից լսեցի իմ անունը։ Շրջուեցի։ Քարտուղարուհին էր հեւ ի հեւ հետապնդել ինձ։ Բանալիների տրցակը տալով, նա միայն ասաց. «Մոռացել էիք սեղանին»։ Մի քանի օր անց ինձ փոխանցեցին Վարդգէսի դժգոհութիւնը։ Նեղ շրջանակի մէջ իմ նկատմամբ բացառիկ հոգատարութեամբ նա գանգատուել էր, թէ` «Կարէնը անթոյլատրելի պրոբլեմներ է սարքում»։ Շատ լաւ իմանալով որ խօսքս տեղ են հասցնելու, ասացի. «Եթէ հետն աշխատած լինէի ”Գարուն”ում` թերեւս թոյլատրելի պրոբլեմներ սարքելու վարպետութիւնն էլ սովորած կը լինէի»։ Բայց մի բան պարզ էր որ համապատասխան ինստանցիաներին ես ներկայացուելու եմ իբրեւ անկառավարելի, ինքնագլուխ մէկը, ինչն իսկապէս համապատասխանում էր իրականութեան։ Ընդհանրապէս այս պատմութիւնը այնպէս էր ազդել իմ շրջապատի վրայ, որ եթէ քչերը որեւէ կերպ դրսեւորում էին իրենց համախոհութիւնը, ապա շատերն էլ պատրաստ էին վերջին հրաժեշտի աղօթք կարդալ վրաս։ Քչերը իրենց ձեռքին որեւէ ուժ չունէին, իսկ ուժ ունեցող շատերն էլ անպայման ձեռքերն էին շփում հերթական արիւնահեղութեան խրախճանքը վայելելու հեռանկարը տեսնելով։ Պերճը անհանգստացած էր իմ ճակատագրով։ Ամէն հարմար առիթով փորձում էր մթնոլորտը լիցքաթափել։ Բացառիկ մի աշխուժութեամբ Ղազար Այւազեանի եւ նրա ձախաւեր գրքի մասին իր վերաբերմունքը չէր թաքցնում Լեւոն Մկրտչեանը։ Եւ ինչպէս արդէն վարժուել էի հրատարակչական իմ փորձով, նա ոչ թէ փորձում էր ինձ պաշտպանել, այլ առիթն էր օգտագործում համալսարանական ամբիոնի վարիչին վարկաբեկելու համար։ «Չեն թողնում որ մարդն ապրի»,— այս խօսքով էր միշտ ամփոփում իր վերաբերմունքը հակառակորդի նկատմամբ։ Երբ հեռաձայնեց կուսկենտկոմի գաղափարական բաժնի վարիչի տեղակալ Հրաչիկ Սիմոնեանը եւ հանդիպումի հրաւիրեց, ես մտածեցի որ առանց համապատասխան թոյլտուութեան իմ սարքած պրոբլեմը իր լուծումն է ստանալու։ Եւ վստահ էի որ իմ յանդգնութիւնը պէտք է պատժուի։ Զղջո՞ւմ էի… Մտքովս չէր էլ անցնում։ Իմ պնդաճակատութիւնը սահման չունէր երեւի… Ինչպէս միշտ, հիմա էլ կրկնում էի հօրս խօսքը. «Ի՞նչ է, կտրելու եւ անունս Իբրահի՞մ են դնելու»։ Իսկապէս… Անպայման գիտակցում էի որ գնում եմ հոսանքին հակառակ ուղղութեամբ։ Այդ ընթացքը տարօրինակ հաճոյք էր պատճառում ինձ։ Բայց գուցէ իրադարձութիւնների կենտրոն դառնալու ցանկութի՞ւնն էր պատճառը։ Չեմ դժուարացնելու հոգեբանների գործը։ Ասացի որ հոսանքին հակառակ գնալը հաճոյք էր պատճառում։ Եւ եթէ հաճոյքի այդ զգացողութիւնը հարստանում էր իրադարձութիւնների կենտրոն դառնալու փաստով, ապա վերանում է հոգեբանական պրպտումներ կատարելու անհրաժեշտութիւնը։ Ես նոյնպէս ունեմ իմ հաւակնութիւնները եւ առանձնապէս չեմ նեղւում դրանցից։ Այս դէպքում ես նմանում եմ այն տգեղ մարդուն, որ հայելու մէջ ինքն իրեն նայելով` նորէն ու նորէն համոզւում է, թէ բացառիկ գեղեցկութիւն ունի։ Իմ այդ բացառիկ գեղեցկութեամբ հմայուած` գնացի Հրաչիկ Սիմոնեանի հետ հանդիպելու։ Այս անգամ արդէն վստահ էի որ նրա սեղանին նետած իմ բանալիները յետ վերադարձնող չի լինի,քանի որ նա քարտուղարուհի չունէր։ Նա ինձ դիմաւորեց ժպիտով։ Բայց դա դեռ ոչինչ չէր նշանակում։ Նեղլիկ աշխատասենեակի մէջ մի առ ժամանակ լուռ նստած իրար էինք քննում։ Հրաչիկը ժամանակից շուտ ճերմակած մազերով էր։ Բարեհամբոյր… Ես չկարողացայ ժպիտս զսպել։ Ինչո՞ւ ժպտացի… Հաւանաբար հասկացնելու համար, թէ ինձ համար միեւնոյն է… Եւ նահանջելու միտք բնաւ չունեմ… Աւելի երկար լռել հնարաւոր չէր։ Նա հետաքրքրուեց, թէ ի՛նչ է եղել։ Հարցը ո՛չ տարօրինակ էր եւ ո՛չ էլ նենգամիտ։ Պարզապէս ինչ որ կերպ հարկաւոր էր սկսել… Որքա՞ն կարելի էր լուռ նստած ժպտալ եւ կարծէս հիանալ իրարով։ «Լաւ է որ պատմաբան ես…» Եւ փորձեցի բացատրել, թէ իսկապէս ի՛նչ է եղել… Մեր պատմութեան նկատմամբ, անկախ այն բանից հեռաւոր կամ մօտիկ անցեալն է, վերաբերմունքը բացարձակապէս սպառողական է։ Անշուշտ, չզսպեցի գայթակղութիւնս բաժնի վարիչի վրայով եւս անցնելու համար։ Եւ ընդհանրապէս իրենց պատկանելութիւնից զուրկ մարդիկ ընդհանրապէս իրաւունք չունեն ազգային պատմութեան մարզի մէջ որոճալու… Եւ ոչ էլ ղեկավարելու… Ի՞նչ է նշանակում` «Շունը հաջի` քամին տանի»… Նշանակում է տղամարդկութիւն ապացուցելու նպատակով կանգնել այդ քամու դիմաց եւ միզելու փորձ անել… Այսինքն, ոչ թէ տղամարդկութիւն ապացուցելու համար, ուղղեցի ինքս ինձ, անպայման ոգեւորուելով զրուցակցիս լռութեամբ… Հաւատարմութիւն են ապացուցում… Ո՞ւմ հաշուին… Նա լաւ էր յիշում կուսակցապետի այդ արտայայտութիւնը, երբ գրողներից մի քանիսը պահանջում էին պատասխանելու հնարաւորութիւն ստանալ ադրբեջանցի այն հեղինակներին, որոնք սեփականացնում էին մեր պատմութիւնը։ Վստահ էի որ նաեւ յիշում է, թէ նա` կուսակցապետը, ինչպէս «հարցը լուծեց», յիշեցնելով, թէ ռուսաց լեզուով լոյս տեսնող գրական ամսագրի հեղինակը իրենց մէջ է… Մեր զրոյցը, աւելի ճիշտ` իմ մենախօսութիւնը տեւեց մօտ քառասուն րոպէ։ Վերջապէս, Հրաչիկը գլխով արեց, թէ` «Պարզ է» եւ ասաց որ Այվազեանի յօդուածը պէտք է անպայման տպել։ Ես անկեղծօրէն ծիծաղեցի։ Անշուշտ. ինքս ինձ վրայ։ Ի՞նչ էի ոգեւորուել… Ի՞նչ էի ուզում բացատրել… Եւ այն էլ այս շէնքի այս անհրապոյր սենեակի մէջ… «Չէ,— ասացի,— չի լինի…»։ Իսկ ինչո՞ւ չի լինի։ «Որովհետեւ արատաւոր աշխատութիւնը քննադատել ենք ամսագրի մէջ եւ չի լինի տպագրել հեղինակի պատասխանը որ, բնական է, քննադատութիւնը ժխտելու համար է գրուած»։ «Չե՞ս կարդացել»։ «Չեմ կարդացել, բայց ինչո՞ւ պէտք է մօտ երեսուն էջ գրած լինէր…» «Գուցէ նոր հիմարութիւններ դուրս տալո՞ւ համար»։ Ես դարձայ որսկան շուն։ Ականջներս սրեցի… Յետո՞յ… «Ճիշտն այն կը լինի որ տպես»։ «Չի՛ լինի… ճիշտ չի լինի հէնց այդպէս սուսիկ¬փուսիկ վերցնել ու տպել»։ «Տպիր ինչպէս ուզում ես,— ասաց Հրաչիկը։— Բայց անպայման տպիր»։ «Ինչպէս ուզո՞ւմ եմ»։ Նա գլխով արեց. «Ինչպէս ուզում ես»։ «Լա՛ւ,— համաձայնեցի ես։— Կը տպեմ ինչպէս ուզում եմ»։ Հրաչիկը գլուխը կախեց թղթերի վրայ։ Իբր շատ կարեւոր բան է կարդում։ Ես նրա սեղանից վերցրեցի պատասխան յօդուածի պատճէնը որ Այվազեանը ուղարկել էր նաեւ ինստանցիային եւ անշշուկ դուրս ելայ սենեակից։ Լուիզան եւ Սերգէյը դեռ խմբագրատանն էին։ Ինձ էին սպասում։ — Տպելու ենք,— ասացի ես քմծիծաղով։ Գիտէի, թէ ինչպէս են նրանք ընդունելու այս լուրը եւ երեխայի պէս ուրախ էի նրանց հոգու հետ խաղալու համար։ Սերգէյը կարկամեց, իսկ Լուիզան կարմրատակեց։ — Հա՛,— ասացի։— Տպելու ենք։ Բայց այնպէս, ինչպէս մենք ենք ուզում։ — Այսի՞նքն,— տարակուսեց Սերգէյը։ Իսկ Լուիզան այնքան էր յուզուած որ շտապէցի բացատրել, թէ ինչպէս։ Նրանք տարակուսած ու յուզուած էին տեսնելով իմ պարտուողականութիւնը։ — Այդ գիրքը տպագրութեան են յանձնարարել հինգ հոգի… Վեցերորդ հեղինակութիւնն էլ ինքը` գրքի խմբագիրն է։ Ամէնից առաջ մենք հէնց նրանց էլ կը խնդրենք որպէսզի պաշտպանեն հեղինակին,— բացատրեցի ես։ — Կենտկոմո՞ւմ ասացին։ — Կենտկոմում համաձայնեցին որ պատասխան յօդուածը տպենք այնպէս, ինչպէս կամենանք։ Մաքուր օդին, մինչեւ խմբագրութիւն հասնելը, մտածեցի որ անհարմար է… Հեղինակը մեծ գիտնական է… Չի կարելի թոյլ տալ որ ինքն իրեն պաշտպանի, երբ այդքան ուժեղ համախոհներ ունի… Թող այդ համախոհներն ու խմբագիրը պաշտպանեն նրա գիրքը։ — Ամբողջ ամսագի՞րն ենք յատկացնելու այդ այդ վեց հոգուն։ — Չեմ կարծում։ Իսկ եթէ սխալուեմ, ապա կը տպենք մի քանի ամսատետրակների մէջ։ Հետեւեալ օրը վեց հասցէներով ուղարկեցի նոյն բովանդակութեամբ վեց նամակ։ Իրազեկ էի պահում, թէ այսպէս ու այսպէս… Հրապարակել ենք Ուլուբաբեանի քննադատական յօդուածը։ Հեղինակը պատասխան է գրել եւ պաշտպանում է աշխատութիւնն ու հերքում ներկայացուած հակառակութիւնները։ Բայց քանի որ տուեալ հասցէատէրը քաջածանօթ է գրքին եւ երաշխաւորել է տպագրութեան, ուստի շատ աւելի խելացի կը լինի, եթէ մենակ չթողնի անուանի գիտնականին եւ պաշտպանի նրան։ Կարող է գրել մէկ էջից մինչեւ քսանհինգ էջ ծաւալով։ Իսկ ժամանակը… ժամանակը բաւականին շատ էր։ Քառասուն օր։ Նամակները փոստ ուղարկելուց յետոյ հեռաձայնեցի Բագրատին։ Պատմեցի վերջին անցուդարձից, առաջարկեցի չսպասել վեց երաշխաւորների արձագանգին եւ ծանօթանալ պատասխան յօդուածին։ Երկու շաբաթ էլ չանցած Բագրատը բերեց պատասխանի պատասխանը։ Անմիջապէս ուղարկեցի շարելու։ Եւ մինչեւ կը լրանար սահմանուած ժամկէտը, այն արդէն շարուած եւ սրբագրուած` պատրաստ էր տպագրութեան։ Օրերն անցնում էին, բայց մեր պատմաբան ու գրականագէտ ակադեմիկոսներից եւ դոկտորներից ձայն¬ձուն դուրս չէր գալիս։ Բագրատը առաջարկեց որ նաեւ յատկապէս ասորագիտութեամբ զբաղուող մէկն էլ գրի այս առիթով։ «Մատենադարանում մի երիտասարդ կայ,— ասաց նա։— Եթէ դեմ չես` կ’առաջարկեմ որ գրի… Առիթ է. տպագրուած յօդուած էլ կ’ունենայ»։ Բագրատը ժպտաց։ Հոգուս հետ էր խաղում։ Բանն այն է որ «Լիտերատուրնայա Արմենիա» ամսագիրը դարձել էր նաեւ գրականագիտական եւ պատմագիտական թեզեր պաշտպանողների համար հրապարակուելու մի դաշտ։ Բայց քանի որ այդ թեզերը նուազ առնչութիւն ունէին գիտութեան հետ եւ սոսկ ձեւական բնոյթ ունեցող շարադրանքներ էին ատենախօսութիւններ «պաշտպանելու» համար, նոր պարտականութեանս անցնելուն պէս աշխատակիցներին զգուշացրել էի որ նման յօդուածներ ըմդհանրապէս չընդունեն։ Իմ այս կեցուածքը հասկանալի դժգոհութիւնների ալիք բարձրացրեց։ Եւ ես, բնականաբար, դարձայ հարձակումների թիրախ։ Արածս, անշուշտ, հերթական մի հիմարութիւն էր. եւ ընդամէնը հերթական անգամ ապացուցեցի որ թշնամիների բանակներ ստեղծելու մէջ իմ տաղանդը բացառիկ է։ Յիրաւի, կարելի էր միայն խղճալ ինձ… Բայց կարեկցել` երբէ՛ք… Ի՞նչ կարեկցանք, երբ թոյլ չէի տալիս որ մարդիկ ապրեն։ Թոյլ չէի տալիս որ մարդիկ ապրեն… Մի քանի օր անց Բագրատը բերեց «”Տարոնի Պատմութիւնը” Ղ. Վ. Այվազեանի “քննադատութեան” լոյսի տակ» ակադեմիական վերնագրով մի յօդուած։ Ինքը` հեղինակը, որ Լեւոն Տէր Պատրոսեան անունով ինձ անծանօթ մէկն էր, հաւանաբար վախեցել էր վիճաբանական յօդուած գրելուց կամ ուղղակի չունէր նման յօդուած գրելու համար անհրաժեշտ կարողութիւն. եւ շարագրութեան մէջ հասկացնում էր, թէ ինքը սոսկ գրախօսութիւն է գրել։ Երբ իմ այս դիտողութիւնը արեցի Բագրատին, նա ժպտաց, ասելով. «Երեւի այդքանն է կարողացել»։ «Ուրեմն, այդ է՞լ տպեմ»։ «Լաւ կը լինի. շատերը միայն այդ մակարդակի գրախօսութիւններն են ընկալում»,— համոզեց Բագրատը։ Եւ նա իրաւացի էր։ Խնդիրը մէկ ընդ միշտ գոցելու համար անհրաժեշտ էր այն հասկանալի ու ընկալելի դարձնել բոլոր ուսումնականներին ու նաեւ թերուսներին։ Մնում էր կատարել վերջին քայլը։ Քառասունմէկերորդ օրը մէկիկ մէկիկ հեռաձայնեցի Այվազեանի գիրքը տպագրութեան յանձնարարողներին, որոնք, ինչպէս հեղինակն էր նշել իր շնորհակալական խօսքի մէջ, կատարել էին «արժէքաւոր դիտողութիւններ»։ Բոլորից էլ ստացայ միեւնոյն պատասխանը։ Բոլորն էլ ցաւում էին որ ժամանակ չեն ունեցել… գործուղման մէջ են եղել… հիւանդացել են… եւ այլն… Քանի որ նախորդ հրապարակումը արդէն իսկ մեծ աղմուկ էր բարձրացրել, ուստի սովետական պատմա¬գրականագիտութեան քուրմերը հարմար էին գտել աւելորդ անգամ իրենց անունը չկապել կուսակցական տարբեր աստիճանների ղեկավարների կանանց ու դուստրերին գիտութիւնների ճամբայ դուրս բերող Ղազար կամ ինչպէս Մատենադարանի երիտասարդ աշխատակիցն էր վերնագրել` «Ղազար Վարդանիչի» հետ։ Հրապարակումին աւելացրեցի նաեւ «Խմբագրութեան կողմից» իմ հակիրճ խօսքը, որտեղ ներկայացրեցի այս մեր դիրքորոշումը։ Առանց անուններ տալու անդրադարձայ նաեւ, թէ ինչպէս «արժէքաւոր դիտողութիւններ» անողները խուսափեցին զօրաւիգ լինել հեղինակին։ «Չնայած երկու կողմից էլ թոյլ տրուած ծայրահեղութիւններին,— այսպէս աւարտեցի իմ ամփոփիչ խօսքը,— մենք յոյս ունենք որ այս հրապարակումները դրական նշանակութիւն կ’ունենան ինչպէս տուեալ որոշակի խնդիրը, այնպէս էլ գիտական բարեխղճութեան ընդհանուր հարցերը պարզաբանելու, իր իւրաքանչիւր պնդման նկատմամբ գիտնականի պատասխանատուութեան եւ գիտական աշխատանքի նկատմամբ բարոյական վերաբերմունք ունենալու տեսանկիւնի առումով»։ Փետրուարի վերջերին տպարանից ստացանք ամսագրի ազդանմուշը։ Ամէն բան տեղը տեղին էր։ Վստահ էինք որ հարցը մէկ ընդ միշտ փակուած է։ Բայց… Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 Կարէն Ա. ՍԻՄՈՆԵԱՆ ԱՌՆԵՏԻ ՏԱՐՈՒԱՅ ՁՈՒԿՆ «ՉԵՆ ԹՈՂՆՈՒՄ ՈՐ ՄԱՐԴԻԿ ԱՊՐԵՆ…» 3 Մինչեւ ազդանմուշը եւս մէկ անգամ թերթելուց յետոյ արդէն տպաքանակը դուրս բերելու թոյլտուութիւնը կը տայինք, մամուլը, հեռատեսիլն ու ձայնասփիւռը մի ընդհանուր հրահանգով տարփողեցին Սովետական Բանակը ստեղծուելու 60-ամեայ յոբելեանի եւ այդ առիթով Բրեժնեւին «Յաղթանակի շքանշան»ով պարգեւատրելու մասին։ Մթնոլորտը լիցքաւորուեց «պատմական» այս հերթական իրադարձութեան լարուածութեամբ։ Այդ օրերին լոյս տեսնող մեր ամսագրի մէջ, ի հարկէ, որեւէ նիւթ չկար բանակի կամ պատերազմի յաղթանակը ապահոված Բրեժնեւի մասին։ Եւ դա կարող էր դիտուել իբրեւ քաղաքական կոպիտ վրիպում։ Եթէ չլինէին մեր հրապարակումները, ապա հազիւ թէ որեւէ մէկը ուշադրութիւն դարձնէր դրան։ Դեհ, գրական ամսագիր է։ Ի վերջոյ, կարող էր նաեւ յատկապէս չանդրադառնալ։ Կամ այդ պատմական իրադարձութիւնը կը նշի իր յաջորդ թիւով… Բայց մեր հակառակորդները անպայման կ’անդրադառնային եւ անպայման մեզ վրայ կը հարմարեցնէին քաղաքական պիտակներ։ Ի՞նչ անենք… Ելքը գտնուեց։ Ամսագրի մէջ կ’աւելացնենք ընտիր թղթով մի ներդիր` Բրեժնեւի պատկերով եւ մի¬երկու խօսքով։ Ապացուցած կը լինէինք մեր զգօնութիւնը։ Եւ որեւէ քաղաքական մեղադրանք այլեւս մեզ չէր դիպչի։ Ամսագրի լուսանկարիչը գտաւ սիրունացրած մի լուսանկար։ Քովը գրեցինք «ԽՍՀՄ Զինուած ուժերի 60-ամեակը», իսկ տակը` մի մէջբերում, որտեղ հերթական առաջնորդը վստահութիւն էր յայտնում թէ «սովետական զինուած ուժերը աշխարհում խաղաղութեան պաշտպանութեան պատուարն են»։ Տասը օր անց ամսագիրը հասաւ ընթերցողին այս գեղատեսիլ ներդիրով եւ մենք, վերջապէս, հանգիստ շունչ քաշեցինք։ Յատկապէս որ Բագրատն էլ շատ բարձր գնահատեց մեր այդ «գաղափարական մակարդակ» ապահովող մտահղացումը։ Իսկ յետո… Յետոյ այլայլուած ներս նետուեց Սերգէյ Մուրադեանը։ Երբ պատմեց, թէ ինչ է տեղի ունեցել` ես լուրն ընդունեցի այնպէս, կարծես հէնց դրան էլ սպասում էի։ Ի հարկէ չէի սպասում։ Վստահ էի որ մեր այս հոգեմաշ քաշքշուկը աւարտուել է։ Բայց անձամբ իմ հասցէին տարածուող քաղաքական մեղադրանքը որքան սպասելի էր ինձ համար իր ձեւով, նոյնքան եւ իբրեւ գլխին թափուող սառը ջուր` անակնկալ էր փոխ¬խմբագրի համար` իր բովանդակութեամբ։ Իսկ բովանդակութիւնն այն էր, թէ ես ծաղրուծանակի եմ ենթարկել հերթական մեր առաջնորդին` նրա դիմաց դնելով ոչ պաշտօնական նկարիչ Էմմա Գրիգորեանի «Նուիրաբերութիւն» կտաւի մերկ կանանց։ Պատկերացնո՞մ էք, թէ ինչ է ակնարկում այդ հրոսակ խմբագիրը… Սերգէյի համար այսօրինակ վայրենի մեղադրանքը բոլոր սահմաններից դուրս մի բան էր։ Նա պատմում եւ միաժամանակ չէր կարողանում երեւակայել, թէ նման անհեթեթութիւն ընդհանրապէս հնարաւոր է «լուրջ մարդկանց կողմից»։ Ի՞նչ «լուրջ մարդիկ», զայրացայ ես… Դրանք անկիրթ, թերուս եւ ապազգայնացուած ու բարոյալքուած մարդիկ են։ Ծանօթութիւն. Առաջին տարբերակով տեսնելու էինք այս բացուածքը։ Սա էլ արդէն երկրորդ՝ «ուղղուած» տարբերակն է, որտեղ ամսագրի կողքի երկրորդ էջի եւ տիտղոսաթերթի միջեւ յայտնուել է ընկեր Լ. Բրեժնեւը իր «Յաղթանակ» շքանշանի հետ։ Նրանից առաջ այդ շքանշանով պարգեւատրուել էին եօթը հոգի միայն՝ ինքը՝ Ստալինը, Ռումինիայի թագաւոր Միխայը, մարաջախտ Գ. Ժուկովը եւն։ Երկրորդ աշխարհամարտը յաղթողներից վերջինը Լ. Բրեժնեւն էր՝ այս պարգեւի համաձայն։ Ես համբերութեամբ տարայ սպասումի օրերը, երբ, վերջապէս, կուսկենտկոմից անպայման նորէն կանչելու էին ինձ։ Վստահ էի որ ծանր խօսակցութիւն է սպասւում։ Վստահ որ այդ խօսակցութիւնը լինելու է բաժնի վարիչի հետ, պատրաստւում էի մեծ ճակատամարտի, որտեղ պարտուողը լինելու էի ես։ Բայց այս ամէնը սովետական կենցաղային մի պատմութիւն էր։ Իսկ ինձ համար հէնց դա էր ճշմարիտ յաղթանակը։ Եթէ փիլիսոփայելու տրամադրութիւն ունենայի, երեւի կը ձեւակերպէի այսպէս` յաղթել եմ ինքս ինձ… Կամ նման մի ուրիշ ապուշութիւն… Գրական շրջանակի մէջ սկսուեց բզզոցը… Պատմում էին, ուրախանում էին, չարախնդում էին… յետոյ` բազմանշանակ քմծիծաղ, աչքերի մէջ գոհունակութեան փայլ եւ վայելքի սպասում` թէ ե՛րբ այդ խմբագրին մաշկազերծ կ՚՚անեն։ Եւ ամէնից գլխաւորը` հաճոյքով բամբասում էին, յիշելով աւելի հին իմ բոլոր մեղքերը։ Առաջին պահի անակնկալից յետոյ ես հանգիստ էի։ Հիմա ինձ հետաքրքրում էր ընդամէնը այն, թէ արդեօք կենտկոմը կ’անդրադառնա՞յ… Մի՞թէ այդ աստիճան հիմարութիւն կարող են թոյլ տալ իրենց… Նոյնիսկ բաժնի վարիչը ապազգային, ուրեմն եւ անբարոյական իր ամբողջ էութեամբ հազիւ թէ կաեւորութիւն տայ հերթական առաջնորդի եւ մերկ կանանց հարեւանութեանը… Հա՛, ի դէպ… Ամսագրի շապիկը կաւճապատ ու շատ որակաւոր թղթի վրայ էր տպագրւում։ Սովորաբար շապիկի երկրորդ եւ երրորդ էջերը դատարկ էին լինում։ Եղած օրուանից։ Ես որոշեցի այդ դատարկութիւնն օգտագործել` տպագրելով մեր նկարիչների գործերից։ Ամէն թւի մէջ առնուազն երկու կտաւի արտատպութիւն էր լինում։ Երբեմն, չափսերից ելնելով` երեք եւ չորս։ 1978-ի Փետրուարի թիւը տպագրութեան էր գնացել երկու ամիս առաջ, եւ մեր «պատկերասրահ»ի մէջ ներկայացուած էին Էմմա Գրիգորեանը եւ Բագրատ Գրիգորեանը։ Եւ մտքովս չէր էլ անցնում, թէ հերթական առաջնորդի պատկերով ներդիրը փակցնելով` մերկ կանայք յայտնուելու են նրա դիմաց։ Եթէ յիշէի, թերեւս ուրիշ մի բան կը մտածէի։ Քանի որ շապիկի առանձնատիպ չէինք ստանում տպարանից, ուստի բոլորովին մոռացել էի։ Իմ ուշադրութիւնը, բնական է, կենտրոնացած էր նախ եւ առաջ յօդուածների վրայ։ Ես մտահոգուած էի որ յանկարծ մատնող չլինի եւ չխափանուի հայ պատմութեան շահատակութեամբ զբաղուող հեղինակի բոբիկութիւնը մինչեւ վերջ բացայայտելու գործը։ Կենկոմը անդրադարձաւ։ Ինձ զրոյցի հրաւիրեց գաղափարական գործերով քարտուղար Կարլեն Դալլաքեանը։ Ես շատ տխրեցի։ Կուսակցական բարձրաստիճան գործիչների մէջ նա հազուագիւտ բացառութիւններից մէկն էր։ Հազուագիւտ` իր բարեկրթութեամբ, իմացական մակարդակով, ընտիր հայերէնով… Համոզմունքով, անշուշտ, անկեղծ էր։ Եւ այդ անկեղծութիւնը բացառիկ յարգանք էր ներշնչում ինձ։ Ես տխրեցի, քանի որ շատ աւելի ցաւալի լինելու էր այն փաստը որ այդպիսի անհատականութիւնը լրջօրէն կարեւորութիւն է տալիս խորքի մէջ զաւեշտական այս պատմութեանը։ Առանձնապէս շատ մէծ խորամտութիւն չէր պահանջւում հասկանալու համար որ ռուսացած «մտաւորականութիւնը» եւ ապազգային «գիտնականը» արդէն գործի են դրել խանջեանական կուլտուարական ռեւոլիւցիայի ժամանակների զէնքը` քաղաքական անհեթեթ մեղադրանքը։ Կասկած չկար որ իբրեւ «հինգերորդ շարասիւն» աւելի ու աւելի բացայայտուող այդ խաւը հաճոյքով կ’ուզենար ինձ տեսնել խարոյկի վրայ, եւ այն էլ ոչ թէ մի շիւղ, այլ դիւրավառ հեղուկի մի տակառ էլ շրջելով վրաս։ Ի՞նչ արած… Անձնական իրերս աշխատասենեակից տուն տարայ, պակաս-պռատ ինչ որ գործեր աւարտեցի եւ նշանակուած օրն ու ժամին, մարտաշունչ տրամադրութեամբ քայլեցի դէպի կուսկենտկոմի շէնք։ Դալլաքեանը բարեւիս ոչ թէ պատասխանեց, այլ ձեռքով ցոյց տուեց իր դիմացի աթոռը` առաջարկելով նստել։ Յետոյ հանեց ծխամորճը եւ ինձ համար հասկանալի հաճոյքով սկսեց լցնել բուրաւէտ ծխախոտով։ Հոտից կռահեցի որ հոլանդական չէ, այլ անգլիական։ Մի քանի րոպէ անց աշխատասենեակի մէջ տարածուեցին ծխի կապոյտ քուլաները։ Այնուհանդերձ, նա այս շէնքի մէջ լինելով` ուրիշ է, մտածեցի ես, նկատի ունենալով կեռ ծխամորճը։ Նա, ի հարկէ, չէր մտնում այն «ծխամորճաւորների» մէջ, որպիսիք էին Պերեդելկինոյի կամ Ստարայա Ռուզայի ստեղծագործական տների իմ ծանօթները… Նաեւ հեռու էր իմ կամ դարձեալ «ծխամորճաւոր» երաժիշտ Ստեփան Շաքարեանից որի հետ մեր ծխամորճերի շնորհիւ անմիջապէս մտերմացայ Դիլիջանի Կոմպոզիտորների տանը։ Այդ «ուրիշ» լինելու մասին իմ մտորումը փոքր-ինչ մեղմացրեց ներքին լարուածութիւնս։ Ես արդէն պատրաստ էի ամենայն անլրջութեամբ ընդունել ամէն տեսակի կուսակցական յանդիմանութիւններ։ Եւ ուրախութեամբ ընդունել կուսակցական անհեթեթութիւններից ձերբազատուելու հաւանական հնարաւորութիւնը։ Եւ արդէն մտածում էի, թէ ինչ եմ գրելու հերթական «գործազրկութեան» ընթացքին, երբ Դալլաքեանը բացեց դիմացը դրած ամսագրի շապիկը եւ լուռ, ափով ցոյց տուեց Էմմայի կտաւի արտատպութեան մերկ կանանց նայող հերթական առաջնորդի հրաշալի դիմանկարը` «Յաղթանակ»ի, կարծեմ ութերորդ եւ վերջին պարգեւատրութեան շքանշանով։ Ես ուրախ ժպտացի եւ ուսերս վեր քաշեցի։ Նա լուռ օրօրեց գլուխը։ Եւ այնպէս հասկացայ որ ոչ թէ յանդիմանում, այլ ակնարկում է, թէ այդ աստիճան հիմարութիւն չէր սպասում ինձնից։ Ես գլխով համաձայնութեան նշան արեցի եւ նորէն վեր քաշեցի ուսերս։ Կապոյտ ծխի մի նոր քուլայ տարածուեց ծխամորճից։ Կեմտկոմի քարտուղարը, երեւի տարակուսելով, թէ ինձ նման պնդաճակատը ինչպէս եղաւ որ համաձայնեց, թէ հիմար է, ամսագիրը բարձրացրեց ու պահեց իմ դիմաց` իբր. «Նայի՛ր, լա՛ւ նայիր, թէ գլխիդ ի՛նչ ես բերել»։ «Հետաքրքիր է, ինքը դժգոհ կը լինէ՞ր, եթէ իսկապէս յայտնուեր մերկ կնոջ դիմաց,— մրմնջացի ես,— այն էլ ոչ թէ մէկի, այլ երկուսի դիմաց»։ Աչքերը կկոցած նայեց վրաս. այդ հայեացքը եւս իւրովի ընկալեցի, իբր` իսկ մեզնից ո՞վ դժգոհ կը լինէր։ «Ինչպէ՞ս է պատահել»,— ցածրաձայն հարցրեց նա։ Ուսերս դարձեալ վեր քաշեցի։ «Հէնց որ աղմկեցին` զանգէիր… Տպաքանակը կը կտրատէինք… Նորը կը տպէինք»,— ասաց Դալլաքեանը։ «Թուղթը չէի՞նք ափսոսայ»,— հարցրեցի ես։ Նա ժպտաց։ Յետոյ սկսեց տոփանել մարած ծխամորճի ծխախոտը` նորէն վառելու համար։ Համբերութեամբ սպասում էի։ Սեփական փորձով գիտէի, թէ որքան հետաքրքիր ու հաճելի գործ է ծխախոտը տոփանելը։ «Ես քեզ դիտողութիւն արեցի,— ներս քաշելով եւ շրթունքի արանքից թողնելով ծխի քուլան, մեր զրոյցը աւարտեց նա։— Լա՞ւ»։ «Լաւ»,— համաձայնեցի եւ, սեղմելով նրա պարզած ձեռքը` դուրս ելայ։ Տարիներ անց մենք նորէն հանդիպեցինք եւ երբէք չանդրադարձանք այս պատմութեանը։ Նա միշտ հաւատարիմ մնաց իր համոզմունքներին։ Եւ ի զուր… Խելացի ու պատրաստուած անհատականութիւն էր, վերջապէս, իսկապէս, «ուրիշ» էր։ Նա կարող էր օգտակար դեր ունենալ հետագայ անցուդարձին։ Նկատի ունեմ 88-ից յետոյ։ Բայց հեռու քաշուեց իր սկզբունքների հետ… Եւ սա այն դէպքում, երբ նրա անմիջական շեֆը` Կարէն Դեմիրճեանը բացայայտօրէն գունափոխուեց եւ նոյնիսկ յետմահու դարձաւ ոչ միայն հերոս, այլեւ մեր հիւանդ հասարակութեան հերթական միթոս։ Ի դէպ այդ գունափոխուածները` կոմկուսի ու կոմսոմոլի կենտկոմական տիկնայք ու պարոնայք, թէեւ չհերոսացած, սակայն հետագային էլ երկար ժամանակ իրենց մթագնած ուղեղներով շարունակում էին «պետութիւն կառուցել»` ազգային Շահը խափանելու գնով։ Կարլեն Դալլաքեանը, թէեւ համալսարանն աւարտելուց ի վեր եղել էր կուսակցութեան վերին ոլորտների մէջ, եւ հրահանգիչի պաշտօնից հասել էր քարտուղարի աթոռի, բանից պարզուեց, չէր վարակուել իշխանութեան ժահրով, հետեւաբար չէր տառապում իշխանութեան ժանտախտով։ Ափսոս որ նա հեռացաւ… Բայց եթէ չհեռանա՞ր… Հիմա, այս տողերը գրելիս համոզուած եմ որ նրա նկատմամբ իմ ունեցած խորը յարգանքից ոչինչ չէր մնալու։ Նա ինձ համար դառնալու էր հերթական մի հացկատակ։ Ի՜նձ համար… Մե՜ծ բան… Նա այնքան խելացի մարդ է որ երբէք գնդակի բաժին չէր դառնայ նոյնիսկ մի հերթական կեղծիք ստեղծելու համար։ Բայց… Բայց թէեւ հակառակ եմ նրա դաւանութեան, թէեւ գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար շարունակ մարտնչել եմ այդ դաւանութեան կրողների դէմ, իսկ աւելի ուշ` հէնց դաւանութեան դէմ, բայց Կարլեն Դալլաքեանը իր այդ կեցուածքով, թէկուզ եւ միայն ինձ, համոզում եւ զօրակցում է, թէ մարդու կեանքի մէջ գլխաւորը նրա ապրելու սկզբունքն է, բարոյական կողմորոշումը իր ընտրած ճշմարտութեան նկատմամբ։ Վերջապէս, հաճելի է որ քո նման մի խենթ էլ կայ պատնէշի միւս կողմը։ …Ի դէպ, միայն խմբագրութիւն վերադառնալիս նայեցի ժամացոյցին եւ պարզուեց որ կենտկոմի քարտուղարի հետ մեր շատ ժլատ զրոյցը տեւել է հազիւ քառորդ ժամ։ Խմբագրատանը քարտուղարուհին ինձ յայտնեց որ Գրողների միութեան նախագահն է մի քանի անգամ հետաքրքրուել, թէ չե՞մ վերադարձել արդեօք եւ խնդրել է գալուս պէս տեղեակ պահել իրեն։ «Ես եկել եմ,— ասացի քարտուղարուհուն,— տեղեակ պահէք»։ Միչ անց Վարդգէսը ներս մտաւ։ —Հը՛… Ի՞նչ ասաց Սափրիչը,— հարցրեց նա։ — Ասաց որ` ինքն ինձ դիտողութիւին արել է։ — Ընդամէնը այդքա՞ն… — Քի՞չ է։ Աւելի՞ն էիր ուզում։ — Զարմանալի է։ — Լաւ է որ չուզեցիր միջամտել,— ես չկարողացայ քօղարկել գոհունակութիւնս։ Ու երեւի ինչ որ չարախինդ երանգ էլ կար ասածիս մէջ։ — Ոչինչ չասացիր… — Թէ չէ` չգիտէիր ինչ է կատարւում,— ասացի ես։— Երեւի պէտք է խնդրամատոյց լինէի ։ — Ուրեմն` դիտողութիւնն արել է…— ասաց Վարդգէսը։— Ինչ էլ բառեր ես օգտագործում… Այսինքն` այս անգամ պրծար։ Այդ օրը ես զարմանալիօրէն հասկանում էի նաեւ չասուածը։ Եւ շատ լաւ հասկացայ որ յաջորդ անգամ հաստատ չեմ «պրծնելու»։ Կ.Ա.Ս. Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted April 21, 2010 Author Report Share Posted April 21, 2010 (edited) ՅԱՂԱԳՍ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ ՈՒ ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԵՐՈՅ 1 ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՈԽԵՐԻՄ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ՆՐԱ ՆՈՒԻՐԵԱԼ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ Ջա՜ն, Ազրբէյջա՛ն, Հէյ ջա՜ն, Սաբահ խէ՛յր, Սալա՛մ, արե՛ւ... Ջա՜ն։ Մղձաւանջային ժամանակների մի հայ բանաստեղծ «ՀԱՅ ԿՈՉԵՑԵԱԼՆԵՐԻ ՔՕՂԱՐԿՈՒԱԾՆ ՈՒ ԲԱՑԱՅԱՅՏԸ» Ադրբեջանական «Նաշ Վեկ» («Մեր Դարը») հասարակական քաղաքական թերթը իր 331-րդ թուի մէջ այսպէս է վերնագրել մի յօդուած որ կարելի է ամբողջութեամբ ընթերցել նաեւ համացանցային http://nashvek.media-az.com/331/sled.html կայք մտնելով։ Յօդուածը սկսւում Է այսպէս. «Նալբանդեանի գաղափարը մեկնաբանելով՝ նրա վարքագիր Կարէն Ա. Սիմոնեանը ընդհանրացնում է. "Անհրաժեշտ էր շօշափելի, տեսանելի մի բան... Ասենք, հէնց քարտէզ... Հայաստանի քարտէզը, որի վրայ լինէին այս հրաշք գետակները եւ կիրճերը, հարթավայրերն ու լեռները (անշուշտ, Արեւմտեան Ադրբեջանի - Ա.Ի.), Սեւանայ (այսինքն Գէյչա– Ա.Ի) ու Վանայ լճերը, հինաւուրց Նախիջեւանը, Տիգրանակերտը (տարբեր ժամանակներ Մարիտրոպոլիս եւ Մայաթորիկին) , Վաղարշապատը, Կարսը եւ միւս (աւելացնենք Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի - Ա.Ի) քաղաքները, Հայկական բարձրավանդակը (նկատի ունի ամբողջ Փոքր Կովկասը - Ա.Ի.), Եփրատն ու Արածանին (...), Արաքսն (Արազ) ու Հրազդանը, Նեմրութայ սարն ու Արարատը (Աղրիդաղ), որ վաղնջական ժամանակներից ի վեր իր ձիւնոտ երկու գագաթները երկնքի մէջ մխրճած, պահել–պահպանելու է իրեն վստահուած Արարատեան աշխարհը, Հայոց աշխարհը (Կարէն Ա. Աիմոնեան, Միքայէլ Նալբանդեան, Մատենաշար «Նշանաւոր Մարդկանց Կեանքը», Մոսկուա, 1984, էջ 206, ռուսերէն թարգմանութիւն)։ Այսպիսով,— շարունակում է «Ա.Ի.» ստորագրող հեղինակր,— 19-րդ դարի կէսերին հայերի համար գաղափարական ու քաղաքական առումով արդիականացուել է իրենց տարածքային նկրտումների «նիւթական» հիմնաւորումի հարցը։ ...Աւելին, աշխարհագրական կեղծ քարտէզներով եւ հնէաբանական կասկածելի գտածոներով հայերն սկսեցին զեղծարարական աշխոյժ մի գործունէութիւն՝ գողանալով ու իւրացնելով ոչ միայն ուրիշի մշակոյթր, այլեւ ուրիշի պատմութիւնը»։ Քիչ անց հեղինակը պատմում է մի քարի մասին, որի վրա «արձանագրուած են ինչ որ հայկական տառեր... եւ իբր այդ արձանագրութիւնր վկայում է Էրեբունիի հիմնադրման թուականը եւ իբր հնագոյն ժամանակներին Էրեբունի է կոչուել ադրբեջանական քաղաք Իրավանը»։ Ի դէպ, հէնց միայն Արարատը կամ Երեւանը թուրքերէն անուանափոխութեամբ՝ դրանք Արեւմտեան Ադրբեջան համարելը ինքնին անհեթեթութիւն է։ Թէկուզ այն պարզ պատճառով որ «Ադրբեջան»ը ոչ թէ էթնոսի անունով է հաստատւում, ինչպէս, օրինակ «հայ–աստան»ը կամ «յոյն-աստանը», այլ ինքնին տեղանուն է եւ նշանակում է «ատրուշանների երկիր» եւ այսպէս կոչւում է Հիւսիսային Պարսկաստանը։ Նաեւ, հայերը «քարթվելի» ժողովրդին ի սկզբանէ անուանել են «վրացի», այսինքն «վիրքի բնակիչներ»։ Եւ գիտեն որ այս հայերէն անուանումը բնաւ չի նշանակում, թէ քարթվելիները հայեր են։ Այսքանով կարելի էր «Նաշ Վեկ»ի հեղինակի իսկական կամ միտումնաւոր տգիտութիւնը արձանագրելով՝ հարցը գոցել։ Բայց այդ յօդուածը վերոյիշեալով չի սահմանափակւում։ Պարբերականը շարունակում է եզրակացութիւններ կատարել՝ այս անգամ արդէն խարդախելով ոչ հեռաւոր անցեալի իրադարձութիւնները։ «Ստեղծել կեղծ պատմութիւն, եւ յետոյ պարծենալ այդ պատմութեամբ՝ հայերի գործելակերպն է... Ապացոյցը ՝ արտաքին աշխարհի համար հայկական արշիվների փակ լինելը»— յայտարարում է յօդուածագիրը եւ շարունակում. «Կովկասի ժողովուրդների պատմութեան զեղծարարութեան ոչ պակաս կարեւոր ուղղուածութիւնը հանդիսանում է հայերի ճիւղաւորուած եւ լաւ կազմակերպուած գործունէութիւնը ադրբեջանական, վրացական եւ այլ ժողովուրդների պատմութեան իրադարձութիւններն ու փաստերը արտացոլող պատմական փաստաթղթեր եւ արշիվային կարեւոր նիւթեր գողանալր։ Նմանօրինակ գործունէութիւնը մի նոր մոլեգնութեամբ թարմացուեց 80-ականների վերջին ու 90– ականների սկզբին, երբ բազմաթիւ հայեր որոշեցին կամովին է ( ՞ - Կ.Ա.Ս.) լքել Բաքուն եւ Ադրբեջանի միւս քաղաքները։ Այդ ժամանակ էր որ հայերը բառիս բուն իմաստով կողոպտեցին մեր գրադարանները. ոչնչացրեցին բազմաթիւ գրքեր, որոնք ճշմարտացի պատմութիւն էին պարունակում հայ ֆաշիստների արարմունքի մասին Ադրբեջանի տարածքի վրայ 20-րդ դարասկզբին։ Աովետական տարիներին Բաքուի՝ առանց բացառութեան բոլոր արշիվներում նպատադրուած կերպով տեղաւորուել էին հայ ազգի անձինք։ Նրանց օգնութեամբ աղքատացան մեր արշիւները, անհետացան թանկ արժէք նիւթերը»։ ...«Նաշ Վեկ»ի հեղինակը մի իւրայատուկ, բայց արդէն բաւականին մաշուած «տրամաբանութեամբ» մեկնաբանում է Հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացուած Ցեղասպանութիւնը Թուրքիայում։ «Հայերի եւ հայամոլութեան պատմութեան վրայ նետուած նոյնիսկ թռուցիկ հայեացքը հնարաւորութիւն է տալիս որսալ մի հաստատուն եւ պատմականօրեն կրկնուող միտում — իրենց իւրաքանչիւր հերթական խոշոր ոճրագործութիւնից առաջ հայերը թուրքերին եւ ադրբեջանցիներին սադրել են պատասխան գործողութիւնների, որոնց հետեւանքով զոհուել են մի քանի հայ, հաճախ գաղտնաբար սպանուած լինելով հէնց իրենց՝ հայերի ձ եռքով։ Բազում անգամ այդպէս է եղել Թուրքիայում, եւ հայերը նոյն միջոցը կիրառել են Ադրբեջանում։ Այդ սադրանքներից յետոյ ստանալով խոշոր պետութիւնների եւ առաջին հերթին Ռուսաստանի ռազմական, դիւանագիտական եւ դրամական զօրակցութիւնր՝ հայերը իրականացրել են տեղի բնիկ ազգաբնակչութեան կոտորածը, քաղաքներն ու գիւղերը աւերելը, եւ կողոպտել են իրենց զոհերի ունեցուածքը»։ Յիրաւի, նորութիւն չէ կատարուած ոճիրը «բացայայտելու» այսօրինակ մօտեցումը որ թափառական կարծիք է դարձել՝ այս կամ այն ժողովրդի նկատմամբ կիրառուած ցեղասպանութեան փաստը մերժելու նպատակով։ Այն համոզումը, թէ մարդը կարող է սպանել իր զաւակին որպէսզի հարեւանին մեղադրի մարդասպանութեան մէջ ու դեռ փոխ-յատուցում էլ պահանջի՝ մեզ թւում է հիւանդ ուղեղի հետեւանք։ Բայց նաեւ նկատի ունենանք որ մարդու մտածողութիւնը ընդհանրապէս պայմանաւորուած է նրա քաղաքակրթութեան եւ բարեկրթութեան մակարդակով։ Դեռ այսօր էլ գոյութիւն ունեցող մարդակեր ցեղերը իրենց անտառներում համոզուած են, թէ ամենուրէք մարդիկ սնւում են մարդկային մսով։ Այս համոզումն ունեցող մարդակերը բնաւ էլ չի տառապում ուղեղի հիւանդութեամբ, այլ պարզապէս հաւատարիմ է իր ապրելակերպին ու կենսափորձին։ Յօդուածի հեղինակը բերում է ամենաթարմ փաստը. «1988 թուականի Սումգայիթի բռնարարքը հանդիսանում է ճիշտ նոյն կարգի գործողութիւն որ պատմական յիշողութեան մէջ քաոս ստեղծելու ՝ հայերի պատմական ոճրագործութիւնների շղթայի բնօրոշ մի օղակն է»։ Եւ յօդուածի մէջ հէնց այս կէտից կիառւում է խարդախելու այն հնարամտութիւնը, երբ կեղծիքը զարդարւում է ճշմարիտ դրուագներով։ Կամ պարզապէս անդամահատւում է ճշմարտութիւնը... ...ԻՍԿ ՊՈՉԱՏ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ ԿՐԿՆԱԿԻ ԿԵՂԾԻՔ է 1988-ին, առաւել եւս քան երբեւէ, կոմունիստական վարչակարգը իր քաղաքական ոստիկանութեամբ (KGB) արտակարգ զգօն էր երկրում զարգացող իրադարձութիւնների նկատմամբ։ Եւ ինքնապաշտպանութեան համար ինչպէս միշտ՝ 1917-ի հոկտեմբերեան յեղաշրջումից յետոյ, կիրառում էր բոլոր միջոցները՝ առանց խտրութեան։ Հանրայայտ են 20-30-ականների զանգուածային գնդակահարութիւնները, ԳՈՒԼագն ու ժողովուրդների տեղահանութիւնները, բայց քչերը գիտեն որ խրուշչեւեան «ձնհալը» սկսուեց Նովոչերկասկ քաղաքի բնակչութեանը տանկերի տակ տրորելով։ Յօդուածի հեղինակի հետ մենք էլ չենք կասկածում որ Սումգայիթի ջարդերը մտայղացուեցին Կրեմլի մէջ։ Աւելին, 1988-ի փետրուարեան մէկ շաբաթ տեւող շուրջօրեայ ցոյցի հէնց առաջին օրուանից ինձ եւ իմ համախոհներին յայտնի էր որ Կրեմլը ծրագրուած ոճրագործութիւն է իրականացնելու։ Եւ այն ժամանակ, երբ ցոյցի առաջին օրն իսկ Վիկտոր Համբարձումեանի հեղինակութիւնը շահագործելով ԿԳԲ-ի ստեղծած «Ղարաբաղ կոմիտէ»ի երկու անդամները զարմանալի դիւրութեամբ մեկնեցին Կրեմլ ու յաջորդ օրը վերադառնալով՝ հարթակից տասնեակ հազարաւոր ցուցարարներին սկսեցին յորդորել պարպել հրապարակը, քանի որ իրենց գործողութիւններով «հայերը դաշիւն են մխրճում Գորբաչեւի թիկունքին», մենք զգուշացնում էինք, թէ ցոյցը ցրուելուն պէս Սումգայիթ քաղաքում ջարդեր են սկսուելու։ Ցուցարարները հաւատացին Կրեմլից յետ դարձած աղաւնիներին (նրանց «հայրենասիրական հեղինակութեան» ակունքը դեռ չէր բացայայտուած) եւ հրապարակը դատարկուեց։ Յաջորդ առաւօտ ծէգը ծէգին Երեւանի վրայ յայտնուեցին ռազմական ուղղաթիռները որոնց երեւանցիները անուանեցին «գարնանային ծիծեռնակներ»։ Իսկ օրուայ ընթացքին արդէն լուրեր հասան որ Սումգայիթում սկսուել է նախճիրը որն էլ չարագուշակ մի ազդանշան էր. եւ Ադրբեջան ապրող հայերը ոչ թէ կամովին լքեցին Բաքուն եւ Ադրբեջանի միւս քաղաքները, այլ մազապուրծ փախուստի դիմեցին դէպի Հայաստան եւ Ռուսաստան։ Անշուշտ, բացայայտ էր որ Կրեմլի այդ ծրագիրն իրականացրել է ադրբեջանցի տականքը։ Բայց Հայաստանի մէջ շատ լաւ գիտէին որ Կրեմլը փորձում է կոմունիստական վարչակարգի դէմ ուղղուած քաղաքական գործողութիւնները աշխարհին ներկայացնել իբր ազգամիջեան բախումներ որոնք կանխելու նպատակով Այսրկովկասեան երեք հանրապետութիւններում իրականացնելու էր ոչ թէ սոսկ ռազմական բացայայտ հսկողութիւն, այլեւ ռազմական դրութիւն ու բռնաճնշումներ։ Բնական է, սկսեցին տարածուել փոխ-վրէժի սադրանքներ որոնք գալիս էին կոմկուսակցութեան վերնախաւից եւ ԿԳԲ-ից։ Բայց դժուար չեղաւ կանխել այդ դրդումները, քանի որ ինքը՝ հայ հասարակութիւնը բարեբախտաբար հասկացաւ Կրեմլի «թղթախաղերը»։ Հայաստանի մէջ բնակուող ոչ մի ադրբեջանցի այդ առիթով նեղութիւն չունեցաւ։ Երեւանի թաղերով շրջում էին մեր երիտասարդները հսկելու համար որ յանկարծ որեւէ սադրանքի փորձ չլինի։ Յետագայ երկու տարիների ընթացքին ադրբեջանցիները վաճառեցին իրենց տները ժամանակի գներով եւ դուրս ելան Հայաստանից։ Յամենայն դէպս, ես քաջատեղեակ եմ Հրազդանի շրջանի Մեղրաձոր գիւղի ադրբեջանցիների վաճառքին, ի տարբերութիւն Բաքուի եւ Ադրբեջանի միւս քաղաքների հայերի, որոնք տունն ու տեղը թողած, մի կերպ կարողացան փախչել Հայաստան։ Նաեւ յայտնի փաստ է որ, իբր հայերին պաշտպանելու պատրուակով, սովետական բանակը ներխուժեց Բաքու եւ իրականացրեց ազգաբնակչութեան կոտորածը։ Նոյնպիսի կոտորած կազմակերպուեց նաեւ Թիֆլիսի մէջ, իսկ Երեւանի մէջ մի քանի հրապարակների վրայ շրջանաձեւ կանգնած էին սովետական բանակայինները իրենց սակրաւորական բահերով։ Ես զարմանում էի, թէ ինչու նրանք չեն զինուած։ Եւ մէկ տարի անց, արդէն Կրեմլի Գէորգիեւեան սրահի մէջ դիտելով վրացի դեպուտատ, կինոբեմադրիչ Շենգելայայի ներկայացրած թիֆլիսեան եղերական գիշերուայ տեսագրութիւնը, հասկանալի դարձաւ թէ ինչպէս զինուորի գօտուց կախուած սակրաւորական փոքրիկ բահի մէկ հարուածով հնարաւոր է մէջտեղից կիսել մարդու գլուխը։ Երեւանի մէջ բացայայտ արիւնահեղութիւն չեղաւ։ Փոխարէնը... փոխարէնը օգտագործուեց այսպէս կոչուած գեոֆիզիկական զէնքը, որպիսին չօգտագործելու մասին Սովետական Միութիւնը միջազգային պայմանագիր էր ստորագրել դեռեւս 1972 թուականին։ Այդ զէնքը յաջողութեամբ կիրառեցին Հայաստանի մէջ եւ մենք ունեցանք նախ «Լենինականի երկրաշարժը», ինչը հետագայում ճշտուելով ստացաւ «Սպիտակի երկրաշարժ» անունը։ Սակայն «Նաշ Վեկ» պարբերականի յօդուածի հեղինակը երեւոյթն այնպէս է ներկայացնում, կարծէս 1988-ին հայերն էլ, վրացիներն էլ, կովկասի թաթարներն էլ գաղութային նոյն տէրութեան մէջ չէին. կարծէս Կարպատներից մինչեւ Խաղաղ Ովկիանոս եւ Սառուցեալ Ովկիանոսից մինչեւ Արաքս գէտը նրանք մնացեալ հարիւրից աւելի ժողովուրդների հետ նոյն ռազմական ուժի, նոյն քաղաքական ոստիկանութեան եւ նոյն ոճրագործ վարչակարգի մէջ չէին գտնւում։ Ուստի իր տրամբանութեամբ հիացած՝ կատարում է հետեւեալ եզրակացութիւնը, թէ Սումգայիթի նախճիրը հայերի եւ հայ գաղափարախօսների կողմից արդէն իսկ կանխամտածուած էր հայերին իւրայատուկ մի «ալիբի ապահովելու նպատակով, քանի որ հէնց նրանք՝ հայերն էին ադրբեջանցիներին, լեզգիներին եւ այլ ամբոխների սանդրել կոտորածի»։ Յօդուածի հեղինակը վկայակոչում է. «Լսենք հայ Ռոբերտ Առաքելովին. "Ստեփանակերտում (Խանքենդի) քաղաքային գործադիր կոմիտէում... ոչ յետին կարգի մի պաշտօնեայ տիկին բառացիօրէն ինձ հետեւեալն ասաց. "Սումգայիթը այնպիսի՜ մի յաջողութիւն էր, բայց, աւա՜ղ, մենք չկարողացանք լիակատար կերպով օգտագործել այդքան բարենպաստ պահը"»։ Սումգայիթեան եղեռնից մազապուրծ ազատուածների հարիւրաւոր վկայութիւնները տեսագրեց եւ ապա վերծանուած շարագրութիւնները հրատարակեց Սամուէլ Շահմուրադեանը՝ բացառիկ մի մտաւորական. քաղաքական գործիչ եւ զինուոր որ իսկապէս ազգային հերոսի կոչմանն էր արժանի, բայց «դժբախտաբար» զոհուեց պատերազմի դաշտում եւ ոչ թէ Ազգային ժողովի նախագահական սեղանի առաջ։ Ա.Ի. ստորագրութեամբ յօդուածագիրը անպայման հետազօտող գիտնականի հաւակնութիւններ ունի եւ այս պարագան յուշում է նրա հետեւեալ տողերը. «.Քիչ է ուսումնասիրուած հայկական յանցագործութիւնների կառուցուածքը եւ դրանց ընդհանուր ուղղուածութիւնր։ Դեռեւս չենք ուսումնասիրել եւ մեր դիրքորոշումը փաստարկելու համար դեռեւս չի օգտագործւում այս շղթան՝ գաղափար — "նախնական" յանցագործութիւնը իբրեւ աւելի լայնածաւալ յանցագործութիւնների առիթ որ հաշուարկուած է համաշխարհային հասարակայնութեան ապատեղեկացնելու համար (սումգայիթեան իրադարձութիւններ, 1968 թուականին Ստեփանակերտի մէջ հէնց հայերի կողմից հայ պատանու սպանութիւնը, ոչ մի յանցանք չունեցող թուրք ազգաբնակչութեան ջարղը եւ այլն) — այդ գաղափարի իրականացումը (լայնածաւալ յանցագործութիւններ) — մեղադրական գործունէութեան նոր ալիք։ Եւ առաւել եւս այն պատճառով որ հայկական յանցագործութիւններին վերաբերող մի շարք հարցերի, այդ թւում պատմութեան զեղծարարութիւնն ու օտարի մշակոյթր իւրացնելուն վերաբերող հետազօտութիւնը իրականացւում է ոչ թէ համապարփակ ընդգրկումով, այլ առանձին պատմական փաստերի եւ իրադարձութիւնների նկարագրութեամբ միայն, այսինքն պատմաբանների հնարաւորութեան սահմանների մէջ, որոնք նոյնիսկ այնքան էլ լաւ չեն պատկերացնում թէ ինչ բան է տրամաբանականն ու պատմականը, ինչպէս են դրանք համապատասխանտւմ տեսութեանը, ինչ բան է համակարգումը, կառուցուածքը, կառուցուածքի տարրը, ենթակառուցուածքըր եւ դերակատարումը։ Մինչեւ հիմա մեր հեղինակները չեն նկատում որ հայերը զեղծում են ոչ միայն ժողովուրդների ու հասարակութիւնների պատմութիւնր, այլեւ բնութեան պատմութիւնը»։ Իսկապէս, այս հեղինակը ինչ որ հպանցիկ տեղեկութիւններ ունի «տրամաբանականի ու պատմականի», ինչպէս նաեւ դրանք մշակուած «տեսութեանը» համապատասխանեցնելու «գիտութեան» մասին։ Այն «գիտութեան» որ մշակուել է կոմունիստական տիրակալութեան շրջանին եւ ծառայել է, այո՛ը, ամենալկտի զեղծարարութիւններին... Եւ զեղծարարներից է ոչ միայն Ա.Ի.–ին, այլեւ նրա յիշատակած «հայ Ռոբերտ Առաքելովը» եւ մէկ ուրիշ «խայ՝ Այւազեան ազգանունով»։ Սա արդէն Սուրէն Այւազեանն է որ, հայերէնին չտիրապետելով, սակայն, հայերէն եւ այն է գրաբարով է կարգում սեպագրերն ու գաղափարագրերը։ Ընդ որում, չկռահելով նոյնիսկ որ գրաբար նշանակում «գրաւոր լեզու» եւ այդ լեզուն եւս ստեղծուել է Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Սեսրոպի ջանքերով՝ այբուբենը յօրնուելուց յետոյ։ Edited April 21, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Karen A Simonian Posted May 23, 2010 Author Report Share Posted May 23, 2010 (edited) ԿՈՄԻՏԱՍ Յօբելեանական նուէր ՋԱԼԻԻՆ Հարիւր տարի՜... Շուտով հարիւր տարի կը լինի, ինչ իմ ձայնն ապրում է առանց ինձ... Իմ ձայնը իմ էութեան մի մասն է... Ես եմ... Իմ անունը բոլորը գիտէն, բայց միայն անունը... Ինձ չեն ճանաչում... Վերջերս էլ, արդէն մի քանի տասնամեակ, ամէն առիթով հալածում են իմ անունը... Երբ լսում էք իմ անունը՝ դուք պատկերացնում էք ամէն բան, բացի այն մարդուց, որ ես եմ...Մարդ եմ...Մարդ եմ եղել... Պատկերացնում էք զանազան հիմնարկութիւններ, որոնք ինձ մե՜ծ պատիւ են արել՝ իմ անունը դնելով իրենց վրայ... Մտովի ձեր հայեացքի դիմաց յայտնւում են զանազան արձանագործութիւններ ու նկարչական կտաւներ, յուշանուէրներ ու յատկապէս կենցաղի մէջ գործածուող սովորական իրեր, որոնք իրենց անշնորհքութեամբ փորձում են ներկայացնել իմ կերպարանքը... Բայց դրանցից եւ ոչ մէկի մէջ դուք երբէք չէք գտնի այն հոգին, որ եղել է իմ մէջ եւ պահպանուած է իմ երգերի մէջ... Իսկ ամենից սոսկալին այն է, որ իմ էութեան հետ մոռացութեան են մատնում ոչ միայն իմ ոգեղէնը, այլեւ այն ոգին, որ երգերի մէջ դրել է Հայը... Այն Հայը, որ ապրել է դարեր առաջ եւ եթէ բոլոր, բոլոր, բոլո՜ր մեր կորուստների միջից մեզ ժառանգութիւն է թողել մի բան, ապա դա իր ոգին է... Ազգային ոգին... Այն ոգին, որ անկրկնելի է դարձնում Հային որպէս Տեսակ եւ իւրաքանչիւր հայի՝ որպէս Անհատականութիւն... Իմ երգերի մէջ պահպանուած ոգեղէնը մոռացութեան տալու հետ ձեզնից իւրաքանչիւրը կորցնում է իր Անհատականութիւնը, կորցնում է իր ոգեղենութիւնը, կորցնում է իր Արժանապատւութիւնն ու Ազատութեան ծարաւի զգացումն է կորցնում... Եւ սրանք այն արժէքներն են, որ Արարիչը իր շնչով փոխանցել է մեզ... Փոխանցել է որպէս Մարդ դառնալու եւ Մարդաւարի ապրելու նախապայման։ Մենք Մարդ դարձել ենք կարծես, բայց մարդավարի ապրել դեռ չգիտենք... Մի քանի նամակների եմ ուզում ձեզ ծանօթացնել, որոնք գրել եմ այս օրերից գրեթէ հարիւր տարի առաջ... Հարիւ՜ր տարի... Պատկերացնո՞ւմ էք, թէ որքան հեռու են այդ ժամանակները... Ոչ միայն չէիք ծնուել դուք, այլեւ ձեր հայրերը չէին ծնուել... Հաշուէք ինքներդ ու կը համոզուէք, որ չէին ծնուել ձեր պապերը... Հարի՜ւր տարի... 1906 թուական։ Այն ժամանակ ես Փարիզ էի... Համերգներով... Եւրոպան՝ համաշխարհային քաղաքակրթութեան, արուեստների ու գրականութեան այդ կենտրոնը, որ միշտ լինելու է բարձրագոյն չափանիշ, ծանօթանում էր հայ երաժշտութեան բացառիկ երեւոյթին, որ ես կարողացել էի մաքրել վաչկատունների բերած ժանգից, եւ իր ամբողջ փայլով շլացնել բոլորին։ Յիշեմ մի քանի դրուագ այդ օրերին գրած իմ նամակից. «Մարդիկ հաւատում են աւելի վատ լուրերին, քան լաւերին. եւ անուանարկուածը երկար ջանք պէտք է գործ դնէ, որ կարողանայ անպիտանների միտքն էլ մաքրէ։ Բայց կ՚ասէք՝ ի՞նչ փոյթ, թող չարն իր չարութեան մէջ խեղդուի։ Իրաւ է, ես էլ եմ կրկնում ժողովրդի հետ այդ վեհ միտքը, թէ՝ «գէշ մարդու օր արեւը սեւ հողի տակով արէք»։ Միեւնոյն ժամանակ աջ ու ձախ եմ նայում, տեսնում, որ մարդիկ առաւել վատահոգի են, քան բարեհոգի, չկան, եթէ կան, չեն երեւում այդպիսիները, որոնք չարերի վրայ արհամարհանք տածեն. ընդհակառակը, մարդկային թոյլ եւ շատ տկար կողմերից մէկն էլ այն է, որ լսածին հաւատալ են ուզում առանց ճշմարտութեան կշիռ ունենալու... Եւ ես էլ, թէեւ ներսս բոլորովին մաքուր ու ջինջ է, ինչպէս պայծառ ու յստակ մի վտակ, բայց չար մարդիկ քար են ձգում ու պղտորում...Գէթ մի այնպիսի չար բան արած լինէի, որ անպատուաբեր լինէր իմ կոչման, սիրտս չէր ցաւի, կասէի՝ «հնձիր ցանածդ»։ Բայց չարի բերանը չոփ է լցրած... ԵԼ ես մխիթարում եմ ինձ եւ ասում, որ կայ բնութեան մէջ մի ազնիւ բան՝ գեղարուեստ, որին ամէնքը մատչելի չեն, եւ հէնց այնտեղ եմ գտնում իմ անդորրութիւնը եւ հանգստութիւնը, եւ զգում եմ, որ մի վայրկեան հեռու եմ սլացել աշխարհի անօրէնութիւններից։ Ցաւն անցաւ, սպին մնաց... Աստուած իրանց բարին տայ»։ 1907 թուական. «ժնեւի համերգն սքանչելի անցաւ. դասախօսութիւն արի ժնեւ, Լոզան եւ Բերն։ Այսօր կրկին Լոզան եկանք։ Արշակ Չոպանեանը պէտք է կարդայ հայ բանաստեղծութեան եւ երաժշտութեան մասին, եւ ես պէտք է երգեմ։ Զոփցերիայից լաւ տպաւորութիւներ ունեմ...» 1912 թուականին Պոլսից գրած մի նամակ էլ ձեզ ներկայացնեմ. «Բաւականին նոր բաներ եմ գրել. գիտեմ, որ շատ պիտի հաւանես։ Երկու հատ էլ տաճկերէն երգ եմ գրել. մէկը Սուլթանի, միւսը սահմանադրութեանը նոփրուած, որպէսզի գործերնիս յաջողուին, եւ բաւական ընդաձակ շրջան անեմ պալատի մէջ։ Երէկ Սուլթանի արարողապետն էր եկել այցելութեան. չես իմանում, թէ որքան բոբիկ են երաժշտութիւնից։ Թէեւ այս մէկը բաւականին հասկանում է. մեծ կրթութիւն եւ ուժ ունի»։ Եւրոպայի մէջ բանախօսութիւններն ու համերգները անցան մեծ յաջողութեամբ։ Ես ուրախ եմ ու հպարտ՝ լսելով այն մասին, թէ ինչպէս են գնահատուել հայի մեր արուեստը։ Մենք ատոնց մտքի ու սոտի զէնքն էինք բռնելու եւ ոչ թէ փայտի ու մետաղի, որոնք հզօրագոյնի հզօրագոյն հարուածով մէկէն ջախջախուեցան, բայց մեր մտքի ու սոտի զէնքն այնքա՜ն թափանցիկ, այնքան կենսունակ է, որ օտար մտքերն ու սրտերը ուզեն-չուզեն՝ պիտի գերեն, ահա, այս է կենդանի զէնքը, որի զինուորն եմ ես եւ բոլոր նոքա, որոնք իրենց ցեղի ազնիւ միտքն ու սիրտն են հրապարակ հանում եւ այնու շարժում սառն քաղաքագէտի պաղ սիրտը՝ մի փոքր էլ մեր կենսունակ եւ մարդկութեան պիտանի ժողովողին ու ազգին նայելու, խնայելու եւ նոոա մասին մտածելու... Երբ վերադարձայ Սուրբ էջմիածնի վանք՝ տպաւորութիւնս խղճալի էր։ Գլուխն՝ անգլուխ։ Ոտքերը՝ բազմոտանի։ Խելքը՝ ցամաքած։ Գործը՝ մեռած։ Կիրքը՝ զարթուն... Մի բերան չասացին նոյնիսկ՝ թէ ինչո՞ւ չես մնալու, ինչո՞ւ չես մնում, ինչո՞ւ ես հեռացել վանքից... Արդէն ոսկի էլ թափէին՝ չէի մնալու, բայց եւ այնպէս մարդ կարող էր զգալ թէ մի օր այնտեղ գործ է կատարել եւ կեանք է մաշել՝ ջանք թափելով անձնուիրաբար։ Վանքի երգեցողութիւնը դարձել է գիւղականից էլ ստոր... ժխոր, աղաղակ. խառնաձայն ճիչեր... ահա քեզ երգեցողութիւն... 1909 թուականն էր, Սեպտեմբերին... Ես ստիպուած էի մի նամակ գրել Վեհափառ Հայրապետ Մատթէոս Երկրորդ կաթողիկոսին. «Վեհափառ Տէր. Քսան տարի է Մայր Աթոռ Սուրբ եջմիածնի միաբան եմ։ Մտել եմ այս հաստատութեանը ծառայելու նպատակով։ Քսան տարուան ընթացքում շրջապատն ինձ թոյլ չէ տուել այն անելու, ինչ կարող էի, որովհետեւ տեսայ միայն որոգայթ եւ ոչ արդարութիւն... Նեարդերս թուլացել են, այլեւս տոկալու ճար ու հնար չունեմ։ Որոնում եմ հանգիստ, բայց չեմ գտնում։ Ծարաւի եմ ազնիւ աշխատանքի՝ խանգարում են... Փափագում եմ հեռու մնալ. խցել ականջներս՝ չլսելու համար, գոցել աչքերս՝ չտեսնելու համար. կապել ոտքերս՝ չգայթակղուելու համար, սանձել զգացումներս՝ չվրդովուելու համար. բայց զի մարդ եմ՝ չեմ կարողանում... Խիղճս մեռնում է։ Եռանդս պաղում է։ Կեանքս մաշւում է, եւ միայն վարանումներս են բուն դնում հոգուս եւ սրտիս խորքերում։ Եթէ հաճոյ է Վեհիդ ինձ չկորցնել, այլ գտնել, արտասուելով աղերսում եմ՝ արձակեցէք ինձ Սուրբ եջմիածնայ Սիստանութեան Ուխտից... Քսան տարին կորցրի։ Գոնէ մնացած տարիներս շահեցնեմ եւ անդորրութեամբ գրի առնեմ ուսումնասիրութիւններիս պտուղները՝ իբրեւ առաւել կարեւոր ծառայութիւն հայ տառապեալ սուրբ եկեղեցու եւ գիտութեան... Կոմիտաս վարդապետ, միաբան Սուրբ էջմիածնի» Իմ մխիթարութիւնը իմ արուեստակից բարեկամներն են... Արմենակը՝ Շահմուրադեան, Արշակը՝ Չոպանեան, Յովհաննէսը Թումանեան... Արմենակը սիրով ու հարազատօրէն էր երդում իմ գրի առած երգերը... Ես չգիտեմ, թէ հարիւր տարի յետոյ, երբ հայ ազգը ոտք առած մտնի 21-րդ դար... Աստուա՜ծ իմ... Որքա՜ն հեռուներն եմ ուզում տեսնել... Անհնարին հեռուները... Աներեւակայելի հեռուները... Արդեօք այդ հեռու ժամանակներին քանի՞սն են յիշելու Արմենակին, նրա արուեստը։ Նրա ձայնը, որ հիացմունք է պատճառում Եւրոպայի նշանաւոր քաղաքների երաժշտասէր մարդկանց... Արդեօք հարիւր տարի յետոյ, այդ հեռու-հեռաւոր ժամանակներին կը լինի՞ մի հայ, որ այնքան խորքից ճանաչի իր տեսակը, որ նաեւ սիրի մեր երգը, մեր Արմենակին, մեր գեղեցիկ արուեստը՝ ընդհանրապէս։ Այս ի՞նչ չարիք է մեր հայերիս ընդհանուր մէկ յատկութիւնը, որ չենք կարողանում մի բան մինչեւ վերջ տանել, մակերեսային կամ բնաւ զարգացում չառնելով՝ միշտ անկատար ու պակասաւոր մարդիկ ենք մէջտեղ բերում... Որպէսզի իրենց անկատարութեան եւ պակասաւորութեան դիմաց նրանք վրէժխնդիր լինեն գեղեցիկ արուեստի նուիրեալ մշակներից... Նոյն իսկ մի առակ էլ յօրինել եմ այդ առիթով. Կար ու չըկար, Մի մոծակ կար։ Բզզաց, Դզզաց, Եկաւ Նըստաւ ճակտին վերան, Բացաւ բերան, Հանեց իր փուշ, Ու եկաւ կուչ, Ձայնը կըտրեց, Ինձի խաբեց Կըծեց, ծակեց, Թոյնը թափեց, Նըշան դըրաւ, Ելաւ, թըռաւ։ «Մոծա՚կ անկոչ, Երկարապոչ, Դու բան չունե՞ս, Դու քուն չունե՞ս, Իմ ճակատին Դու ի՞նչ ունես»։ «Այդ պարտքըս է, Բայց ինձ լըսէ։ Սազով, Նազով, Ձայն ես տալիս, Այնպէս գալիս։ Ձգուշացիր Դու մըլակից, Որ կըծում է Կաշու տակից»։ Դժուարութիւնները շատ են... Բայց աւելի շատ են մեր հայրենակիցների անտարբերութիւնը, շահատակութիւնը, աւելի յաճախ մեր անցեալով պարծենալը, քան թէ ներկայի մէջ ապագայ սերունդների հոգեւոր սնունդը ապահովելու ցանկութիւնը։ Եւ ընդհանրապէս՝ այս ի՜նչ չարիք է հայրենասիրութեան քօղի տակ փերեզակային գործելակերպը, որին հայ գեղջուկը «չարչի» է անուանում... Եւ եթէ այսպէս շարունակուի, ո՞վ կարող է մեզ երաշխաւորել, թէ երբեւէ չարչիութիւնը չի դառնայ մեր ազգի գլխաւոր յատկանիշը. եւ սնապարծութիւնը՝ մեր ազգը ներսից յոշոտող այն որդը, որ խժռելով խնձորի պտուղը ներսից, սակայն թողնում է կեղեւը՝ խաբելով այգեպանին, թէ առանձնապէս ոչինչ էլ չի եղել... Ընդամէնը մի խալ, որ մնացել է այն ժամանակից, երբ որդը սողոսկեց մեր ազգային մարմնի մէջ... «Եւ ես, որպէսզի կարողանամ օժանդակած լինել բնիկ ազգային երաժշտութեան հիմնաւոր հաստատութեան, որպէսզի մեր հաւատի, մեր սրտի, մեր հոգեւոր երգերը վերջնականապէս չդառնան թուրք–արաբա–պարսկական խառնիճաղանջ աղմուկ–աղաղակ ու ճիչեր, նախ՝ սկսայ շատ մանուկ հասակիցս հետեւել-ժողովել եւ գրի առնել հայ հոգեւոր եւ աշխարհիկ-գեղջուկ եղանակները... Այնուհետեւ, Սուրբ էջմիածնի, Վենետիկի, Բեռլինի, Փարիզի հայ ձեռագրերը պրպտելով՝ հանեցի եւ ի մի ժողովեցի բոլոր հայ հին երաժշտութեան խազաբանութեան վերաբերեալ կանոններն ու օրէնքները ու կազմեցի մի երաժշտարան-դասագիրք։ Թէեւ ջուրն իր ճանապարհն է զտել, սակայն դեռ պակասում են ինչ-ինչ կարեւոր տուեալներ... Ինձ յայտնի դարձաւ, որ Տրդատ սրբազան Պալեան զտել էր ուղիղ 14 տարի առաջ մի կանոնագիրք հայ խազաբանութեան մասին։ Անմիջապէս դիմեցի եւ խնդրեցի որ կամ ուղարկէ, կամ արտագրել տայ եւ կամ լուսանկարել տայ իմ հաշուին։ Սակայն ի զարմանս ստացայ մի գիր, որով առաջարկում էր ինձ վճարել երեք հարիւր ռուբլի եւ ձեռք բերել նորագիւտ ձեռագիրն՝ իբր սեփականութիւն։ Ես ի վիճակի չէի մի այդպիսի ապօրէն գործ կատարելու, ուստի մինչեւ օրս, ուղիղ 14 տարուան ընթացքում արածս բոլոր յուսադրող դիմումներն ապարդիւն անցան՝ այդ ձեռքգիրը ուսումնասիրելու համար... Ինչո՞ւ էր ապօրէն այդպիսի առուծախը... Որովհետեւ հայ խազաբանութեան կանոնագիրքը Կեսարիայի Սուրբ Դանիէլ վանքի մատենադարանի սեփականութիւնն էր, եւ ոչ թէ Տրդատ սրբազան Պալեանի, որ պատրաստ էր վաճառելու այն, ինչ իրենը չէ... Ոչ ոք չհասկացաւ այն դառն կսկիծը, որ ես զգացի... Դիմեցի նոյնիսկ Վեհափառ Հայրապետին, բայց անտարբերութեամբ վարձատրուեցայ... Իմ միակ ցանկութիւնն ու բուռն փափագս է բանալ այն վարագոյրը, որով ծածկուած են մեր հին եւ բնիկ եղանակները մեր սրտի եւ հոգու առաջ։ Երբ այդ ձեռագիրն անցնէ ձեռքս, ունեցած օրէնքների վրայ անշուշտ աւելանալու են նորերը, որոնք աւելի դիւրութիւն են ընձեռելու ինձ՝ օր առաջ հրապարակ հանելու մեր երկնային-մաքուր եղանակները։ Մեր եղանակների գիւտը համաշխարհային երաժշտութեան համար մեծ նշանակութիւն անի...» Ազգային ճաշակը օտարացած եւ խորթացած, աւելին կ՚ասենք, ծաղրի առարկայ են դառնում յանձին տգէտ եւ անձնասպան դպրապետների, որոնք չգիտեն իրանցը, չեն էլ ուզում սովորել եւ արհամարհելով ամէն ինչ՝ բերում են իբր գեղեցիկ, ընտիր, բայց իրօք կործանարար երաժշտութիւն... Ուստի եւ զարմանալի չէ այն ամայութիւնը, որ տիրում է հոգեւոր երաժշտութեան մէջ։ Իսկ աշխարհիկ երաժշտութի՞ւնը... Ո՞ւր ենք հասնելու մեր տգիտութեամբ, օտարին կապկելու եւ անկիրթ ունկնդրին դիւր գալու մեր այս յիրաւի անձնասպան ընթացքով... Ո՞ւր ենք հասնելու... «Բուն ազգային եղանակները՝ հոգեշունչ, պարզ ու վսեմ երաժշտութիւնը մեր նախնիների նախանձելի հոգու պատկերներն ու հայելիներն են։ Եւ այսօր դրանք դատապարտուել են արհամարհանքի, կորստի եւ նախատինքի։ Աւելի կ՚ասեմ՝ մեր սիրտն ու հոգին տանում են դէպի խեղդող, օտարական ճանապարհները... Եթէ վերջին նշոյլն էլ, որ մնացել է, մենք փչենք ու հանգցնենք, այն ժամանակ մեր աչքով կը տեսնենք մեր սրտի թաղումը, ապա, ուրեմն եւ մեր կեանքի գոյութեան վառարանի հանգչելը...» Չեմ լռել... Գրել եմ... Եւ իմ գիրը տանջուած, ամբաստանուած, անարգուած իմ էութեան խորքերից եկող ճիչն է. «Բաւական երկար համբերեցի. այսուհետեւ եթէ ես էլ չխօսեմ՝ քարերը կ՚աղաղակեն։ Բա՛ւ է այս տանջանքը։ Կարծէս բոլորն էլ երդուել են միջնադարեան ինկվիզիցիայի դատաստանը վերականգնել՝ դատել մարդու չարած յանցանքը։ Սպանելուց յետոյ՝ արդարացնել. արդարացնել մարդուն մեռցնելուց յետոյ։ Ցաւում եմ, ցաւում եմ, որ այդքան մարդիկ լսել էք այն զրպարտութիւնը, այն չարածս յանցանքը, որը մինչեւ այժմ թագուն էր ինձանից, արդ յայտնուեցաւ բարդուած մեղքը։ Եւ մի անգամ գոնէ մտքներովդ չէք անցկացրել քննել, որովհետեւ բոլորդ էլ հաւատալու ախորժակ էք ունեցել։ Քննութիւն խօսքը մեզ համար գոյութիւն չունի. բաւական է լսել մի մարդու մասին քսու զրպարտութիւն. արդէն անպատճառ հետեւում է հաւատալ, որ իբրեւ այդ կատարուել է... Վերջապէս ես այնքան զայրացած եմ, այնքան սրտնեղած, որ ոչ մի խօսք չեմ գտնում զայրոյթս, զարմանքս, չարած յանցանքս, արդար, անբիծ, անարատէս արտայայտելու։ Մի՞թէ իմ ընկերներս Բրուտոսի զարմանքը պէտք է գործ դնէին իմ նկատմամբ։ Մի՞թէ չէին ճանաչում ինձ։ Եթէ վատ էի կամ՝ եմ, ինչո՞ւ ընկերութիւն են անում։ Եւ եթէ չէին ճանաչում, ինչո՞ւ չէին փորձում, քննում եւ ապա հաւատ ընծայում ընկերին. ազնիւ մարդը նա է, որ մարդոա յանցանքը ճշտելով՝ երեսին կը խփէ եւ ոչ թագուն կը պահէ։ Վա՛յ ինձ, ափսո՛ս իմ երիտասարդ հասակիս, մե՛ղք իմ ծաղիկ եռանդիս։ Ես արդէն խելագարտւմ եմ, ես գժւում եմ, բայց անօգո՛ւտ... Ո՛վ է ինձ օգնողը, ամենքը երես են շուռ տուել. ամենքը խոժոռ հայեացք են ձգում, ամենքը կարծում են կամ հաւատացած են, որ ես լիրբ եմ, անամօթ եմ կամ կարող եմ լինել։ Ամենքն այստեղ-այնտեղ տարածում են չարած լրբութիւն, չկատարուած լրբութիւն, չգործուած գործողութիւն... Եւ հաւատում են... Ովքե՛ր... Իմ վարժապետներս, իմ դաստիարակներս, ինձ սնուցողները, որոնք ձիգ տարիների ընթացքում դեռ չէին ճանաչել իմ լիրբ լինելս։ Այժմ մի լուր, մի ստահիւս գրպարտութիւն, արդէն ամէն ինչ իբրեւ ճշմարտութիւն հալուած է նոցա ականջի մէջ... Եթէ ես՝ են եմ, ապա այդ ո՞վ է, որի լրբութիւնն են ինձ վերագրում... Կարծես Կոմիտաս Վարդապետը մի փալաս է եղել, որին տրորելը, ոտքի տակ տալն ամէնքը սեպուհ պարտք են համարում։ Ա՞յս էր իմ աշխատութեանս պարգեւը, ա՞յս էր իմ ջանքերիս վարձատրութիւնը... Շնորհակալ եմ։ Եթէ դուք՝ բոլորդ էլ ուղիղ մարդիկ էիք, ինչո՞ւ չէիք թքում իմ երեսին իմ չարած յանցանքիս համար... Ափսո՛ս, որ մեծ մարդ չեմ եղել. ափսո՛ս որ բարձրագոչ չեմ եղել, ապա թէ ոչ՝ իսկոյն դատ կը լինէր։ Բոլորի ջանքերն այն է, որ իրանք հաւատալուց յետոյ կամենում են եւ ինձ հաւատացնել չարածս, իմ վերայ հաստատել... Դեռ կարծում էի, թէ բարեկամ ունեմ, որոնք նախ գործը կը քննեն, ապա երես կը դարձնեն մարդուց, բայց ընդհակառակն է եղել։ Եթէ մեղք ունեմ՝ ինքս կը հեռանամ այս սուրբ կոչումից իբրեւ անարժան անձ։ Եթէ արդար եմ, թո՛ղ բացուի մի աշակերտի եւ մի ծառայի ձեռքով սարքուած լիրբ գրպարտութիւնը, որոնց ոչ միայն հաւատացել են, այլեւ հաւատացնելու կեղտոտ պաշտօնն են յանձն առած»։ Օտար աշխարհի մէջ քաղաքակրթութեան հարազատ զաւակներին կարողացանք բացայայտել, որ մենք, հայերս նոյնպէս իրենց շաւիղն ենք բռնել, մենք եւս իրենց ճամբան ենք քայլել, մենք եւս մեր ձեռքին լոյս ենք բռնել։ Եւ թէպետ չարագործները ջանացել են փչել այդ լոյսը եւ մարել մեր կեանքը, բայց փչողներն են խորտակուել, եւ մենք դեռ մոխիրների տակ առկայծել ենք՝ ապաւինելով գիտութեան ու կրթութեան, որ թէեւ մերն է եղել՝ իբրեւ արեւելքի զաւակներ, բայց մեր ձեռքէն դուրս է ելել ու Եւրոպան լուսաւորել... Հետեւաբար, քանի որ մեզ համար անծանօթ չէ մեր մտքի նախատիպը եւ կարողութիւնը, որ այժմ Եւրոպայէն է որ մեզ լուսաւորում է, ինչո՞ւ չունենանք մեր լոյս ջահը՝ մեր ձեռքին։ Մենք պէտք է որ պինդ կենանք... Այլապէս դարաւոր ազատութեան ձգտող կոհակներն ու ալիքները կը զարնուեն ժայռին եւ եթէ այս անգամ էլ ժայռին զարնուելով՝ փշրուեն, ապա մենք կը մատնուենք անդառնալի կորստեան... Մեր երկիրը ի սկզբանէ եղել է մի կռուախնձոր՝ արշաւող եւ շրջակայ հզօր պետութիւնների աշխարհակալութեան ճանապարհի վրայ եւ մինչեւ այսօր պահել է իր նոյն վիճակը... Կռուախնձոր լինելու վիճակը... Մենք այժմ իրապէս ռուսաց շահի առարկան ենք։ Մեր երկիրն արդէն որոշուած է այսօր կամ վաղը ռուս պետութեան բաժին դառնալու։ Ուրեմն, պիտի ձգտենք մեզ ազատագրել... Առաջին եւ առաւելագոյն ճամբան ինքնուրոյն ու անկախ լինելով՝ իբրեւ պատուար պէտք է ցցուենք ռուս դիւանագիտուեան առջեւ։ Երկրորդը նուազագոյնն է, որ ստիպուած ենք լինելու ապաւինել Քեռի Ռուսին... Յաջորդ քայլը ռուս յեղափոխութիւնն է, որ պէտք է անէ ինքը եւ ոչ թէ մենք։ Եւ մենք օգտուելու ենք նրա այդ քայլեն... Աակայն պէտք է պատրաստուենք դրան... Պատրաստուելու ենք՝ լեհերի պէս զուտ ազգային շաւիղը բռնելով... Վաղ պատանեկան օրերես մինչեւ այսօր իմ հոգու հսկիչն է նա եւ իմ ուսուցիչը՝ Խաչատուր Աբովեանը... Հոգւույս մէջ ամենօրեայ արձագանգողը... Աշխատիլ, տքնիլ, պայքարիլ՝ միայն եւ միայն ժողովուրդիս ու մարդկութեան համար... Ես երբէք չեմ կարող ապրել առանց Աբովեանի։ Ուսանողութեան ատեն, երբ առաջին անգամ «Հայաստանի Վէրքը» կարդացի, հոգւոյս մէջ այնպիսի ալեկոծութիւններ զգացի, որ երբէք չեմ մոռնար... «Վ՜այ մի ազգի, որ այս աշխարհի մէջ անտէր է, վա՜յ մի երկրի, որ թշնամու ձեռքին գերի է։ Կորստեան է մատնուած այն ժողովուրդը, որ իր երկիրն ու իր կեանքը չի պահպանում սեփական ձեռքով եւ յանձնում է աւազակաբարոյ օտարների տնօրինութեան։ Ռըսին գլխըներդ դուք ղուրբան չտաք, նրա հետ սիրով սրտով չմիանաք։ Ու էսպէս թշուառ, տարաբախտ մնաք»։ Աշխարհը կանգնած էր պատերազմի անդունդի եզրին։ Այդ անդունդը գահավիժելու համար անհրաժեշտ էր մեն-միակ մի կրակոց, որ թնդաց Սարայեւոյի մէջ։ Այդ միակ կրակոցը աշխարհը քաշեց մսաղացի մէջ, որից օգտուեցին թէ սուլթանական եւ թէ յեղափոխական կարմիր դրօշով քօղարկուած թուրքերը։ Եւ եթէ սուլթանական Թուրքիան համագործակցում էր ցարական Ռուսաստանի հետ, ապա յեղափոխական Թուրքիայի հաւատարիմ գործընկերը նոյն կարմիր դրօշ ծածանող կոմունիստական Ռուսաստանն էր։ Եթէ Աուլթան Համիդն ու Նիկոլայ Երկրորդը համատեղ ջանքերով իրականացնում էին «Հայաստանն առանց Հայի» փոխ-շահաւետ ծրագիրը, ապա Քեմալ Աթաթուրքն ու Վլադիմիր Լենինը անսահման մի նուիրումով լծուեցին աւարտի հասցնել Հայաստանը որպէս տէրութիւն եւ Հային որպէս մարդկային տեսակ ընդհանրապէս վերացնելու գործին՝ օգտուելով համաշխարհային պատերազմի ընձեռած այդ բացառիկ հնարաւորութիւնից։ Թուրք մայրաքաղաքի հարիւր քսան հազարի հասնող հոծ հայութիւնը առանց նկատի ունենալու իր յոյժ փափուկ կացութիւնը, եւ փոխանակ հետեւելու իրենց դրացի յոյների եւ հրեաների վերապահ եւ շրջահայաց ընթացքին, առաջին օրէն իսկ սկսել էր արդէն ինքզինք փրկուած համարել... Բայց այսքանով չէր սահմանափակւում օսմանեան հայրենիքի հայ պաշտպանների միամտութիւնը եւ յոյներից ու հրեաներից շատ աւելի «հեռատես» հաւատարմութեան ցուցադրութիւնը... Մինչ տարիներ ու տասնամեակներ հունցուած եւ ծրագրուած ցեղասպանութիւնը իրականացնելու առաջին մի քանի ամիսների ընթացքին «թուրքական հայրենիքը» արդէն հարիւր հազարաւոր հայ «թուրքահայրենասէրների» էր հնձել իր մանգաղով Պոլսոյ հայ տագրերը խանդավառ շնչահեղձութեամբ լրասփռում էին Ազգային հիւանդանոցի պարտէզի մէջ կազմակերպուած հանդէսների, պարերի, խնջոյքների եւ բաժակաճառերի մասին։ Հայկական Ողիմպիական խաղեր էին կազմակերպւում... Թուրքական եւ ռուսական իրենց «հայրենիքների» նկատմամբ անսահման սիրով առլեցուն հայերը իրենց չէին զրկում ամառային շոգենաւային զբօսանքներից... Մի-թէ, իսկապէս, լուր չունէին, թէ ինչ է կատարւում... Թէ՞ ստրկամտութիւնն ու քծնանքը, որ արդէն դարձել էին ազգային հաստատուն բնաւորութեան բաղադրիչներ, այնքան էին արմատակալել մարդկանց հոգեբանութեան մէջ, որ գործը հասել էր ԻՆՔՆԱԽԱԲԷՈՒԹԵԱՆ թմբիրին։ Բնաջնջաած հայութեան ցաք ու ցրիւ բեկորները ի զո՜ւր էին իրենց աչքները յառել դէպի հիւսիս, ի զուր էր նրանց փրկութեան յոյսը կովկասեան ռուս բանակներից եւ հայ կամաւորներից... Ռուսական բանակները առանձնապէս չէին շտապում իրենց ներկայութեամբ խափանել հայերի կոտորածը։ Նրանք երբեմն դժկամօրէն առաջ էին գալիս, նոյն իսկ մինչեւ Վան հասան, բայց խորհրդաւոր կերպով, առաջին հայեացքից միանգամայն անհասկանալի՝ նահանջեցին, հնարաւորութիւն տալով, որ ոչ միայն կոտորուի հայ խաղաղ ազգաբնակչութիւնը, այլեւ իրենց այդ տարօրինակ գործողութիւններով ռազմաճակատի վրայ մենակ թողնելով հայ կամաւորական գնդերին, հնարաւորութիւն տուեցին, որ հայկական բանակը բոլորովին ուժասպառոփ... Այս երկիդիմի քաղաքականութեան նպատակը բացայայտ էր հայ մտաւորականութեան համար։ Բայց ոչ միայն հայ մտաւորականութիւնը, այլեւ ռուս ազնիւ մարդիկ էին հասկանում, թէ ինչ ներդաշնակուած ծրագրով են գործում թուրք եւ ռուս գերիշխանութիւնները, որոնք թէեւ հակառակորդներ էին, սակայն միասնաբար իրականացնում էին հայատեաց իրենց ծրագիրը։ Ռուս ականաւոր բանաստեղծ Սերգէյ Գորոդեցկին, որն իբրեւ զինուարական թղթակից՝ ռուսական բանակի հետ հասել էր մինչեւ Վան եւ վկան էր ոչ միայն թուրքական կոտորածների, այլեւ ռուսական տարօրինակ քաղաքականութեան հետեւանքների, գրել է. «Տասնվեց թուականի աշնանը գաղտնի հրաման եկաւ եւ բանից պարզուեց, որ ռուսական բանակը նահանջելու է Վանից... Գեներալ Վորոնովին յայտնի էր "Հայաստան առանց հայերի" կարգախօսը։ 1916 թուականի գաղթը աւելի սոսկալի էր, քան 1915-ինը։ Նախորդ փախուստից տրորուած ճամբաները լեցուն էին տեղահանուած ժողովուրդի հոծ բազմութիւններով։ ժողովուրդը հետեւում էր նահանջող մեր բանակին... ճամբին ծնում էին եւ մեռնում էին ճամբին»։ Բայց... ազգային բնաւորութեան աղէտաբեր յատկանիշներից մէկն էլ Հայի մէջ արդէն արմատակալուել էր որպէս «լաւատեսութիւն»։ «Լաւատես ըլլանք, ճանըմ...»։ Եւ նրանք, ովքեր իրականութիւնը տեսնում էին եւ փորձում էին ինչ որ չափով գտնել փրկութեան ճամբաներ՝ յայտարարուեցին «յոռետես»։ Արդեն ամբողջ թափով զարգացող ցեղասպանութեան օրերին խնճոյքների, տօնակատարութիւնների եւ զբօսանաւերով շրջագայելու ելած «լաւատեսները», որոնք բոլոր հնարաւոր միջոցներով փորձում էին դրսեւորել իրենց թուրքական հայրենիքի նկատմամաբ ունեցած անհուն սէրը, յոռետես կոչելով սթափ մարդկանց՝ նրանց համարում էին երազային կամ տեսլային «հայրենիք»ի խափանարարներ են եւ համառօրէն չէին կամենում տեսնել, թէ ինչպէս է իրենց աչքի առաջ մորթւում հնագոյն մի ժողովուրդ սոսկ այն պատճառով, որ նա ՀԱՅ է... Լաւատես թուրքական հայրենասէրները մեղադրում էին թուրքական կառավարութեան բարիքները չտեսնող յոռետեսներին, քանի որ նրանք փորձում էին բանալ մոլորուած հայերի աչքերը, սթափեցնել նրանց, փլուզել պատրանքները, որոնք իրական մղձաւանջի հետ որեւէ եզր չունենալով, հնարաւորութիւն էին տափս իրենց գլուխները եաթաղանից փրկած հայերին ապրել հանգիստ խղճով, ապրել առանց պատասխանատուութեան զգացումի, եւ նոյն իսկ մեղադրել, թէ ինչպէ՜ս կարելի է թուրքական հովանաւորութեան տակ ապրելով յանդերձ հանկարծ ազատութիւն երագել... Նրանք, խնճոյքների ու տօնակատարութիւնների մէջ իրենց խղճի ձայնը լռեցնող լաւատես թուրքահայրենասէրները նաեւ յիշեցնում էին, թէ «բարեկամ» տէրութիւններ ունեն եւ «հայասէր» օտար պաշտոնեաներ... Բայց թէ օտար տէրութիւնները կամ նրանց պաշտօնեաները ինչո՞ւ պէտք է սէր կապած լինեն հայ ժողովրդի նկատմամբ՝ այս հարցին ոչ մէկ լուրջ եւ հիմնաւոր պատասխան չկայ։ «Լաւատես» հայերը իրենց մեծամտութեամբ այնպէս են համոզուած, թէ միայն իրենց ազգային պատկանելութիւնը բաւական է, որ օտարները սիրատոչոր նուիրումով ոտնակոխ անեն սեփական ազգային շահերը... «Եթէ հայերը չլինեն, ապա համաշխարհային քաղաքակրթութիւնը անդառնալի կորուստ կ՚ունենայ» համոզուած են օտարների յոյսին ապափնած օտարասէրները... Նրանց մտքի ծայրով չի էլ անցնում, թէ ոչ մի տէրութիւն սգակիր չի լինի, եթէ վաղը որպէս տեսակ՝ հայը ընդհանրապէս վերանայ այս աշխարհից... ճիշտ այնպէս, ինչպէս հայը երբէք սգակիր չի եղել, երբ պատմութեան ընթացքին աշխարհիս վրայից անհետացել են իր դրացի ժողովուրդներից շատերը... Յոռետեսները, որոնք չեն հաւատում օտար տէրութիւններին եւ հայասէր օտար պաշտօնեաներին իրականութիւն տեսնում եւ իրականութեան չարիքներին փորձում են դիմադրել սթափ հայեացքով եւ գործնական վճռականութեամբ, բնաւ չեն ուզում ապրել ընդամէն Գիւնեսի գրքի մէջ, ինչպէս այն հաւը, որ նոյն այդ գերազանցումերի շարքին արձանագրուած է, թէ կտրուած գլխով ապրել է տասնութ ամիս։ Այդ հաւին գլուխը անհրաժեշտ չի եղել եւ ոչ էլ ուղեղը... Գիւնեսի գիրքը պատմում է, թէ գլխատուած հաւին կերակրել են կաթիլներով եւ տասնութ ամիս անց, երբ փորձել են նաեւ կուտ տալ՝ չի կարողացել կուլ տալ։ Կուտը կուլ չի գնացել եւ մնալով կերակրափողին՝ գլխատուած հաւը խեղդուել է... Յոռետեսները, հակառակ լաւատեսների ոչ միայն Գիւնեսի գրքի մէջ ապրելն են գնահատում որպէս հայ ցեղի վերջնական վախճան, այլ եւ վախճանի անխուսափելի հեռանկարը տեսնում են օտար երկրների եւ օտար պետական պաշտօնեաների «հայասիրութեան» մէջ։ Մի Թալէաթ, որ կարող էր «բարեկամաբար» նարդի խաղալ Գրիգոր Զոհրապի հետ, որեւէ զանազանութիւն չունի այլ եւ այլ օտար «բարեկամների» հետ, որոնք մերոնց հետ նարդի խաղալու առիթ չեն ունեցել... Եթէ Պոլսոյ մէջ հայ «լաւատեսները» տօնախմբութիւններով ու հանդիսութիւններով են անցկացրել 1915-ի գարնանային ու ամարնային ամիսները, ապա նրանցից, այդ նոյն լաւատեսական ախտով վարակուածներից շատերն են ի վերջոյ տեղահանուել եւ յայտնուել կազմակերպուած ցեղասպանութեան զոհերի մէջ։ «Անշուշտ, զարմանալի է խոստովանիլը, թէ մեր մէջ դեռ կային մարդիկ, որոնք Տէր-Զօրի ճամբան արդէն բռնած լինելով հանդերձ դեռ պնդում էին, թէ ,,Ներքին գործոց նախարար Թալաթ պէյը լուր չունի այս ամէնքէն"... Մէկ միլիոն զոհ ւոալուց յետոյ նոյն իսկ նրանք որ Տէր-Զօրի ճամբան ընկած դէպի անապատ էին քայլում կմախքանալու եւ անօթի ու ծարաւ մեռնելու, պնդում էին թէ ,,Թալաթ հայոց բարեկամ է, եւ անոր կամքին հակառակ տեղի կ՚ունենան հայոց հանդէպ այս համատարած ջարդերը՛՛»։ Տարիներ շարունակ իմ կրած հոգեւոր տառապանքներին աւելացան մարմնական տառապանքները... ԵԼ իմ հոգեւոր ու մարմնական տառապանքները հարիւրապատկուեցին ու հազարապատկուեցին ժողովրդի, իմ ազնուական, Աստծոյ օրհնած իմ ժողովրդի գլխին պայթած արհաւիրքի, ողջակիզումի Աղէտի տառապանքներով... Ես քայեցի մահուան ճամբաներով, բայց մահը խուսափեց ինձնից, որպէս զի տառապանքներով ապաշխարեմ իմ ժողովրդի համար... Ես քայլեցի դէպի իմ էութեան խորքերը, որպէս զի այնտեղ, այդ խորքերի մէջ գտնեմ մեր փրկութեան ելքն Ես լռեցի... Չուզեցի խօսել նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ իմ մտերիմ նկարիչ բարեկամս եկաւ այցելութեան... Վստահ եմ, որ ձեզ պատմած կը լինի մեր այդ տխուր հանդիպումի մասին։ «1921 թուականի Մարտին, մի առաւօտ որոշեցի այցելութեան գնալ Կոմիտասին։ Երբ սպասաւորի հետ իր սենեակը մտայ՝ պառկած էր։ Տեսաւ ինձ, վեր ցատկեց... Իրար վզով ընկանք... Համբուրուեցինք... Յետոյ՝ «Նստիր» ասաց։ Եւ ինքն էլ առողջ ու աշխոյժ ոտքի մնաց։ - Կոմիտաս,– ասացի,– գիտեմ, որ չափազանց վշտացած ես մարդկանցից։ Իրաւունք ունես... Սակայն չի կարելի յաւիտենապէս խռովել։ Մենք բոլորս անհամբեր քեզ ենք սպասում... Խօսեցինք նկարչութեան մասին։ Ասաց. «Հարկաւոր է միայն լոյս ու Բնութիւն»։ «Դուրս գանք՝ մի քիչ զբօսնենք»– առաջարկեցի։ –Այստեղշատլաւէ,–ասաց։ Կեանքի ու մահուան մասին խօսելիս ասաց, որ մահը գոյութիւն չունի։ Եւ իսկոյն սենեակի դուռը բանալով՝ ասաց. «Մա գերեզման չէ, ապա Ի՞նչ է»։ Կոմիտասին հանդարտացնելով՝ ասացի «Գնամ, չձանձրացնեմ քեզ»... «ՉԷ...Եկել ես՝ նստիր... ել ո՞ւր ես գնում»։ ...Պատմեցի իր աշակերտների մասին։ Ուրախացաւ, որ եկել են այստեղ՝ Փարիզ, սովորելու... Հարցրեցի, թէ հա՞յ երաժշտութիւնն է լաւ, թէ՞ եւրոպական։ Բարկացաւ։ «Եղբայր,– ասաց,– դու ուզում ես ծիրանից դեղձի հա՞մ առնել։ Նա իր տեղն ունի, միւսը՝ իր։ Հարցրեցի. «Երգո՞ւմ ես»։ «Այո՛»,– ասաց։ «Դեհ, Կոմիտաս ջան, մի բան երգիր ինձ համար»– խնդրեցի ես։ Պատասխանեց. «Չէ... Հիմա ես ինձ համար եմ երգում եւ այն էլ շատ կամաց»... Մի կէս ժամ էլ դեսից-դենից խօսելուց յետոյ, յանկարծ խռովեց, դուռը μաց արաւ ու գնաց երեսը կպցրեց պատուհանի ապակուն։ Եւ էլ չխօսեց։ Մնաս μարեւ ասացի եւ առանց պատասխան ստանալու դուրս ելա։ 1928 թուականին, երμ Հայաստան էի վերադառնում, մի անգամ եւս այցելեցի Կոմիտասին։ Հիւանդանոցի այգում պառկած՝ մտածում էր։ Մագերը μոլորովին սպիտակել էին։ Մօտեցայ եւ մի կէս ժամ զանազան հարցեր տուի, μայց իմ ոչ մի հարցին չպատասխանեց։ Այդպէս էլ μաժանուեցի նրանից»։ Իսկ Աղէտը շարունակւում էր... Ողջակիզումի Աղէտին յաջորդող տասնամեակներից մինչեւ մեր օրերը քանի՜– քանիսն են հռչակուել «հայ ժողովրդի բարեկամ»... ԵԼ քանի՜-քանի այս նոյն մտայնութեամբ, բայց շատ աւելի պիղծ արտայայտութիւններ խոցել են մեր ազգային արժանապատւութիւնը... Նաեւ մոլորեցրել են Հային, իրենց նպաստը Բերելով նրան որպէս թանգարանային նմուշ պահպանելու «հայասէր» խոստումը իրականացնող թուրք եւ ռուս ջանքերին։ Մենք, հայերս, Խաչատուր Աբովեանից զատ, ունեցել ենք հեռատես ու լրջախոհ բազմաթիւ գործիչներ, ովքեր փորձել են շարունակ սթափ պահել մեր միտքը, ովքեր ջանասիրութեամբ փորձել եմ մեզ ներարկել արժանապատւութիւն՝ տգէտ մեծամտութեան փոխարէն, փորձել են ինքնասիրութիւն ներարկել կործանարար ստրկամտութեան փոխարէն, փորձում են ծանծաղ ինքնահաւանութեան փոխարէն ներարկել ազգային աւանդներին, ազգային մշակոյթին, ազգային լեզուին եւ մաշտոցեան այբուբենին արմատապէս տիրապետելու ձգտում... Մեր միտքը լուսաւորող ջահակիրները յորդորում են, որ մեր յոյսը դնենք նախ Աստծոյեւ ապա ինքներս մէզ վրայ... Վաղուց ի վեր մենք մոռացել ենք Միքայէլ Նալբանդեանի թէկուզ հէնց այս տողերը. Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ լինի, Այսինքն ազգի մեր ընդհանրութեան... Այսպէս թէ միայն կայ ճար փրկութեան։ Մեր ստրկամտութիւնը այնքան է յառաջադիմել, որ ստրուկների շուկայի մէջ ինքներս ենք տէր որոնում... Յոյսներս դրել ենք շուրջպարի վրայ, հաւատալով, թէ այս բռնութեամբ պարելը բաւական է, որ ժողովուրդը միաբանուի պարբաշուն. յոյսներս դրել ենք մի առագաստանաւակի վրայ, որն ընդամէնը զբօսանքների համար է դուրս գալիս նաւարկութեան. յոյսներս դրել ենք գեղարուեստի հետ որեւէ կապ չունեցող, բայց իր գրամոլական արտադրանքը Շեքսպիրի կամ Դոստոեւսկիի կամ Թոմաս Մաննի գրքերից հազարապատիկ աւելի վաճառող մէկի վրա, կարծելով, թէ նրա կողմից գոնէ մէկ անգամ «Հայաստան» բառն ասելը բաւական է, որ մենք դառնանք համաշխարհային տէրութիւն եւ աշխարհն էլ ճանաչի մեզ... ճանաչի ի՞նչը... ճանաչի մէր հոգու աղքատութի՞ւնը, մեր մտքի խաւա՞րը, մեր հաւատի կեղծի՞քը եւ մեր լեզուի կործանո՞ւմը... Մեր յոյսը նախ Աստծոյ եւ ապա մեզ վրայ դնելով միայն եւ լինելով յիրաւի բարոյական ու մտաւորական բարձր արժանիքներ ունեցող պատմական մի հին ժողովուրդ, որպիսին մենք ենք, կարող ենք նաեւ կոտորակուել, ինչպէս արդէն կոտորակուել ենք, բայց չենք մեռնի... կարող ենք նոյն իսկ արդէն դիակ թուալ եւ կը լինեն մարդիկ ու տէրութիւններ, որոնք կը պատրաստուէն թաղել այդ դիակը, բայց կրկին հրաշափառ յարութիւն ենք առնելու, ինչպէս արդէն եղել է մեր հեռաւոր եւ նոյն իսկ մօտիկ անցեալին։ Մեր վախը պէտք է լինի ոչ թէ օտար թշնամիներից, այլ շատ աւելի վախենալու ենք մեր այն զաւակներից, որոնք հայրենասէրի անունով ծպտուած, առաջ մեր վաղանցիկ ազատութիւնն են շահագործել, երեկ շահագործեցին բռնակալութիւնը, իսկ այսօր շահագործում են մեր նահատակութիւնը եւ Տեր-Զորի անապատով մէկ սփռուած ոսկորները։ Եթէ այսօր հայ ազգը իսկապէս սիրող գոնէ տասը անձնազոհ արժանաւոր զաւակներ ունենայինք մեր ղեկավարների մէջ - իսկ ժողովրդի խոնարհ զաւակների մէջ արդէն հազարներով ունենք - եւ որոնք ազնւութիւնը եւ քաջութիւնը ունենային իրենց շահասիրութիւնը եւ փառամոլութիւնը ստորադասելու կամ զոհելու երկրի ու ազգի ընդհանրական շահին ու փառքին, ապա այսօր անպայման բախտաւոր վիճակի մէջ կը լինէինք։ Ոտքի կանգնիր եւ զգաստացիր Հայ ժողովուրդ, բաւ է ո՜րքան խաբուեցիր... գոնէ այսքան կեանքի, ունեցուածքի եւ մարդկային պատմութեան մէջ չարձանագրուած անլուր զոհաբերութիւններից յետոյ, ամէն ոք որ «ա՜խ հայրենիք, կեցցէ՜ Հայաստան» է գոչում եւ քո անունով է երդւում մի ճանաչիր իբրեւ քո փրկիչ, եւ իբրեւ հայրենիքի հերոս մի ծափահարիր... ...Այլապէս, տարին մէկ օր ծաղկեպսակներ զետեղելով Ցեղասպանութեան նահատակների յուշակոթողների վրայ եւ օսմանեան կայսրութեան ու թուրքական յեղափոխական հանրապետութեան կողմից Հայը որպէս ցեղատեսակ վերացնելու հետեւողականօրէն իրականացուած ծրագիրը աշխարհին յհշեցնելով, նաեւ ինքներս մեզ խաբելով, թէ «հայերի արեւը հիւսիսից է ծագում», մենք թէ «հայաստանցի», թէ «օտարերկացի» հայերս շարունակելու ենք դուրս նետուած լինել մարդկութեան ընդհանուր ընթացքից, շարունակելու ենք մնալ Արժանապատւութիւնը կորցրած, օտար «հայասէրների» խաբէութիւններին տրուած, «ա՜խ հայրենիք, կեցցէ՜ Հայաստան» գոչողներին հաւատ ընծայող, «սովետական հայրենասէրների» դաւադրութիւններին ենթակայ, քրիստոնէական Հաւատը եւ մայրենի Լեզուն ուրացած ժամանակակից աշխարհի անապատային խորշակների անարմատ ու անցողուն ուղտափշեր։ Եւ մեր անցեալը մոռանալը, մերձեռքով մեր յիշողութիւնը ջնջելը, մեր լեզուից հրաժարուելով եւ մեր այբուբենը զեղծելով կարմիր եւ սպիտակ ցեղասպանութիւններից յետոյ քայլում ենք ինքնասպանութեան ճամբայով... Մեր կրած տառապանքին ու ստորացումներին ոչ քար կը դիմանայ եւ ոչ էլ նոյնիսկ երկաթ... Ես հիմա ամէն տեղ եմ... Քարակերտ ու բրոնզակերտ... Ես դարձել եմ խորհրդանիշ... Մեր կրած տառապանքների եւ մեր Ցեղասպանութեան խորհրդանիշը... Եւ դառնալով խորհրդանիշ կամաց-կամաց հեռանում եմ հայի հոգեւոր մշակոյթից, կորցնում եմ իմ էութիւնը, որի արմատները մխրճուած են հազարամեակների խորքերը... Ես երգեր պեղեցի, երգեր գրեցի, երգեր երգեցի գարունքի ու սիրոյ մասին, հողի մշակի ու բողբոջ արեւի մասին, ձիւն դրած գարնան ու հալուող աշունքի մասին... Ինձ մոռացել եւ հարսանիքներին ինչե՜ր ասես եւ ովքեր ասես չեն ոռնում, իսկ ես գրել եմ... Յիշեցնե՞մ... Եւ այս գիշեր իմ երազում, քեզ հետ մէկտեղ պարեցինք, Սէր-ոգիներ սուրբ սեղանում մեղրամոմեր շարեցին. Ոսկի-արծաթ ամպի ծալէն նուրբ ու բարակ քօղ ճարեցինք, Ինձի-քեզի կարմիր-կանաչ սիրոյ շապիկ կարեցին... Ո՞ւր կորան իմ երգերը, որոնք իմ չարչարուած հոգու եւ տառապած կեանքիս պտուղներն են... Ովքե՞ր են արդեօք դեռեւս երդում, կամ յիշում, կամ պարզապէս կարօտում... Այն երգերը, որոնք ձեր այս օրերից հարիւր տարի առաջ հիացմունք էին պատճառում Եւրոպական երկրներով մէկ... Գուցէ թէ կարծում էք հիմա՞ չեն հիանալու մեր մեղեդիներով... Եթէ ինձ դադարել էք հաւատալ, ապա հաւատացէք ձեր մէջ գտնուող, ձեզ հետ ապրող մեր խոշոր երաժիշտին եւ դուդուկի վարպետին... Իմ անունն են տափս ամենուրէք մեր հայերը, բայց այդ անունը դարձել է անիմաստ հնչիւնների մի կոյտ... Ես քար եմ կտրել, բրոնզացել եմ, որպէսզի սիրտս դիմանայ, բայց չէ՜... Դիմանալու բան չէ... Դիմանալու բան չէ, երբ իմ անունը յայտնւում է դագաղագործի խանութի ճակատին... «Թաղման պարագաների Կոմիտաս խանութ» կը կարդաք Փարիզի արւարձանի գերեզմանատուն տանող փողոցի «հայրենասէր» մի հայի խանութի վրայ... Իսկ երբ հերթը հասնի իմ գերեզմանին եւ իմ աճիւնը վերաթաղելուն, ապա այն ինչ որ կը գտնէք շիրմաքարիս տակ տարէք մեր սրբազան լերան հովերին... ԵԼ անպայման երգեցէք. Հո՛վ արէք, սարեր ջան, հով արէք։ Իմ դարդին դարման արէք։ Սարերը հով չեն անում, Իմ դարդին դարման անում։ Սարե՛ր, ձորե՚ր, դաշտե՚ր ու ջրե՚ր, Սարմանդ-մարմանդ վազող ալիւրներ, Սի վե՚ր կացէք, իմացէք. Տեսէք իմ սրտի ցաւեր։ 2006 Փարիզ Edited May 23, 2010 by Karen A Simonian Quote Link to post Share on other sites
Recommended Posts
Join the conversation
You can post now and register later. If you have an account, sign in now to post with your account.