hravart

Մեղա´յ, Մեղայ Եռագոյնին Սիլւա Կապուտիկեան Նոր կեանք Յուլիս 4, 1991 թւականի համարում յետեւեալ քաղւացքը Յուսաբերից պահած էի իմ թղթերի մէջ, որը գրամէքէնայագրում եմ առ ի տեղեկութիւն նրանց համար ովքեր չեն կարդացած ա´յն: Հայրենի բանաստեղծուհի Սիլւա Կապուտիկեանի հետագայ խօսքը եզրափակիչ մասն է Վիեննական իր տպաւորութիւններուն, որոնք լոյս տեսած էին «րական Թերթ»ի 6 Ապրիլի թիւին մէջ: Այս տողերը գրւած են Վիեննայի Մխիթարեան հայրերու վանքն ու հոն գտնուող թանգարանը այցելելէ ետք: Աւելորդ են բոլոր մեկնաբանութիւնները: Խորհրդածութիւններն ալ կը թողունք մեր ընթերցողներուն: «ՅՈՒՍԱԲԵՐ» Թանգարանի սրահներից մէկում ուշադրութիւնս գրաւեց անկիւնում դրուած մի ցուցանմոյշ՝ Հայաստանի Հանրապետութեան եռագոյն դրօշը: Հաստատ կտաւի հիւսք ունեցող երեք շերտերը անճանաչելիութեան չափ խունացած էին, եզրերի թելերը՝ ծիւրած, քանդուած: Ուղղեկիցներս ասացին , որ 1920 թուականին , Հայաստանում իշխանութիւնը խորհուրդների ձեռքն անցնելուց յետոյ, Հայաստանի նախկին կառավարութինը միաժամանակ հանգրուանել է Վիեննայում, հենց այդ շէնքում , եւ դրպշը այդ օրից էլ մնացել է այստեղ: ես խնդրեցի ինձ լուսանկարել դրօշի կողքին: Մէջս եղած զգացումները բարդ էին ու դժուար բացատրելի... Կեանքիս վերջին երկու-երեք տասնամեակում, արտասահման եղած օրերիս, քանի¯ անգամ եմ հանդիպել այդ դրօշի հետագայ օրինակումներին՝ բազմահոլով եռագոյնին... Եօթանասուն տարի շարունակ այդ որակուել է որպէս Դաշնակցական կուսակցութեան, ուրեմն եւ՝ Խորհրդային Հայաստանիե եւ նրա դրօշի դէմ ուղղուած խորհրդանիշ: Եւ եօթանասուն տարի շքրունակ այդ երկու դրօշները, երկու ըմբշամարտիկի պէս, Սփիւռքի կոչուած մարզահրապարակում կռուի են բռնուել իրար հետ՝ իրենց հակոտնեայ կողմնակիցների խրախուսող կամ այպանող բացագանչութիւնների տակ: Մեզանից ով եղել է արտասահմանում, լաւ գիտի այդ մարզահրապարակի շիկացած նթնոլորտը, եւ որովհետեւ ես շատ եմ եղել այնտեղ, աւելի խորն եմ զգացել այդ շիկացածութիւնը: Յաճախ է պատահել, որ իմ հիւրընկալները խոչընդոտել են ինձ ելոյթ ունենալու այն սրահներում... որտեղ կախուած է եղել եռագոյնը, նոյնիսկ երբ այդ սրահը հայկական վարժարան է եղել: Պատահել է, որ իմ ելոյթներում ու գրքերում քննադատական խօսքեր եմ ասել ե´ւ այդ դրօշի, եւ նրա հովանու տակ գործող կուսակցութեան հասցէին... Ստիխում է եղել դա, թէ համոզում, ևև հեմա դժուար է որոշակիորէն սահմանազատել: Եթէ ճշմարիտը ասենք՝ երկուսն էլ եղել են... Սակայն ես ինձ մխիթարում եմ նրանով, որ յամառօրէն կոտրել եմ դիմացիների դիմադրութինը եւ գնացել եմ այդ հաւաքատեղիներն ու վարժարանները: նացել եմ. եւ որտեղ կախուած է եղել եռագոյնը, ջանացել եմ չտեսնելու տալ, արագօրէն անցնել նրա մօտով, ինչպէս կ´անցնէիր քեզ գաղտնօրէն ձգող հրապուրանքիդ մօտով, երբ կողքիդ քո ամէն մէկ շարժումը վերահսկող կայ... Լաւ իմանալով Սփիւռքի իրադրութիւնը , ես սկզբում, երբ մեր երեւանեան միտիգներին սկսեց երեւալ եռագոյնը, կողմնակից չեղայ այդ հապշտապ քայլերին: Բայց յետոյ երբ պայթեց կործանարար երկրաշարժը, երբ ակնյայտ դարձաւ, թէ ինչպէս են կայսերապաշտական բնազդները պահպանող Մօսկուան եւ անբարոյ Պաքուն օր-օրի աւելի ու աւելի սաստկացնում մեր ժողովրդի վրայ տեղացող հարուածները, նենգօրէն ջանում տրորել նրան նաեւ բարոյապէս, երբ տեննելով մեր բազմամարդ հանրահաւաքներում, ֆեդայիներին, Անդրանիկին նուիրւած ալեկոծ տօնահանդէսներում ժողովուրդն ինչպիսի կենարար մոլեգնութեամբ եւ ապաւինումով է ծածանում եռագոյն դրօշները՝ որպէս դիմադրելու, երկնային ու երկրային պատուհասներին դիմակայելու եւ իրեն հաստատելու խորհրդանիշ, զգացի, որ, թեկուզ Սփիւռքի ժամանակաւոր տարուբերումի գնով, մեզ անվերապահօրէն անհրժեշտ է այդ խոոհրդանիշը, հոգիները փարատող, մեր պահեստի կարողութիւնները վերականգնող նրա ներգործութինը: Եւ, ահա, հիմա, Երեւանից ու նրա այլազան ալեկոծութինւներից հեռու, խոստովանանքային միայնութեան մէջ, ես կանգնած եմ խունացած, տոհմական մասունք դարձած այդ դրօշի կողքին, որ թւում է, բնօրինական է հետագայ բոլոր Եռագոյնների եւ, ուրեմն, անմասն հետագայ բոլոր եղծում-ներին, համակրանքներին ու հակակրանքներին ու , որ իրապէս տառապածն է, ամէնասուրբն ու ամէնախնկելին, նրա առջեւ խոնարհւում եմ լռելեայն եւ մէջս կարկամած խառնիխուռն, չարտա-սանուող խօսքերից ամէնազօրեղը ներումն հայցելու խօսքերն են, զղջումի ցաւոտ զգացումը՝ իմանցած ճանապարհի այն բոլոր մեղանչումների համար, որ իմը չեն, բայց եւ իմն են այնուամէնայնիւ:

ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ՎԱՀՐԱՄ ՄԱՎԵԱՆ (1928-1983) Ծնած է Երուսաղեմ: Նախնական կրթութիւնը առած է տեղւոյն Սրբոց Թարգմանչաց Վարժարանը, զայն շարունակած՝ «Պիշըբ Կօպաթ» գոլէճին մէջ: Ատեն մը Կիպրոսի Մելգոնեան Կրթական Հաստատութեան մէջ ուսուցչութիւն ընելէ ետք, հետևած է Պելֆաստի (Հիւսիսային Իրլանդա) «Քուինզ» համալսարանի Անգլիական Գրականութեան, Հոգեբանութեան և Իմաստասիրութեան դասընթացքներուն: Վերադարձած է Մելգոնեան Հաստատութիւն, ուսուցչութեան: 1963-էն ի վեր՝ կը պաշտօնավարէր Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան մէջ որպէս Հայկական Բաժնի Վարչութեան անդամ: Վախճանած է Լիզբոն (Փորթուկալ), թաղւած Պէյրութ:

ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ԱԹԱԲԵԿ ԽՆԿՈՅԵԱՆ (1875 – 1935) Աթաբեյ Խնկոեանը ծնւել է Փամբակի շրջանի Ղարաբոյա գիւղում 1875 թւին: Գրագիտութիւն սովորել իրենց գիւղի տիրացուի մօտ, յետոյ անցել Ալեքսանդրապոլ (ներկայիս՝ Գիւմրի, նախքան դա Լենինական), ուր յաջողութեամբ լրացնելով ուսման միջին ընթացքը, նւիրւել է ուսուցչութեան: Գրական փորձերը սկսել է աշակերտական հասակից: Նրա այդ շրջանում գրած ոտանաւորները լոյս տեսան 1890 թւին: Աշխատակցում էր նաև «Աղբիւր մանկական ամսագրին»: Խնկոեանը դարձաւ նրա ամենամօտիկ աշխատակիցը: Ղազարոս Աղայեանից և Յովհաննէս Թումանեանից յետոյ, Խնկոյեանը հարարւում է մեր մանկական լաւագոյն գրողներից մէկը: Նրա մանկական սիրուն ոտանաւորներից են՝ «Գիրք», «Այգի», «Լուսին», «Ծիծեռնակին», «Գարուն», «Մեղու», «Ձմեռ պապի», և այլն: Չափածոյ գրւածքներից են՝ «Աղւէսն ու Արջը», «Ցորնատէրն ու Ջաղացպանը», «Գիւղացին ու Արջը», և այլն: Իսկ արձակներից՝ «Խուլի այծերը», «Իմ բալիկը» «Գալոյի Աղւէսը», և այլն: Սակայն Խնկոյեանը մեր գրականութեան մէջ աւելի յայտնի է որպէս տաղանդաւոր առակագիր: Բազմաթիւ են նրա մէկը միւսից աւելի սուր խայթող ու խորիմաստ առակները: Ինքնուոյն գրւածքներից բացի ունի և փոխադրութիւններ՝ մեծ մասամբ ռուս հռչակաւոր առակագիր Կռիլովից: Այս շարքին են պատկանում՝ «Կարիճն ու գորտը», «Ճպուռն ու մրջիւնը», «Մկների ժողովը», «Վատ ընկեր», «Կկուն ու աքլորը», «Գայլն ու գառը», «Աղւէսն ու խաղողը», և այլն: Խնկոյեանը մեռել է 1935 թւին Երևանում:

ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎԵԱՆ (1805-1948) Խ. Աբովեանը ծնւել է 1805 թւին Քանաքեռ գիւղում, Երևանի մօտ, մի նահապետական ընտանիքում: Նա սկզբում սովորում է իրենց գիւղում: Տասը տարեկանից հայրը նրան տանում է Էջմիածին կրթութիւնը շարունակելու. հինգ տարի այդտեղ մնալուց յետոյ անցնում է Թիֆլիս և աւարտում է Նեսիսեան դպրոցը: 1830 թւին Աբովեանը ռուս պետութեան հաշւին գնում է Դորպատ, ուր գերմանացի պրոֆեսոր Պարոտի միջնորդութեամբ յաջողւում է նրան մտնել համալսարան, որը իր տարիների ցանկութիւնն է եղել: Բարձրագոյն ուսումն աւարտելուց յետոյ 1836 թւին վերադառնում է հայրենիք և նւիրւում ուսուցչութեան: Աբովեանը համարւում է արևելահայ նոր գրականութեան հիմնադիրը և առաջին վիպագիրը, որ գրեց աշխարհաբար լեզւով: Նրա առաջին գլխաւոր աշխատութիւնն է «Վէրք Հայաստանի» պատմական վէպը, որի մէջ ներկայացնում է հայ ժողովրդի կեանքը և տառապանքը, պարսից տիրապետութեան շրջանում: Խոր զգացումունքներով Աբովեանը տալիս է մեր ժողովրդի բարձր հայրենասիրութիւնը, նրա հերոսական ոգին, ազնիւ ձգտումները, հայոց աշխարհը իր գեղեցիկ բնութիւնով, հպարտ լեռներով, ծաղկանկար դաշտերով ու խոր-խոր ձորերով: Աբովեանի միւս գրւածքներն են. «Պարապ վախտի խաղալիք», «Թուրքի աղջիկը», «Ֆէոդորա կամ Որդիական սէր»՝ պիէս (Երևանի բարբառով), «Ովսաննա», «Ճանապարհորդութիւն ու Խ. Աբովեանի դէպի Մասիս» և այլն: Աբովեանը իր կեանքի վերջին տարիներում հոգեկան խոր տառապանքներ է ունեցել: Իր քարոզած լուսաւոր գաղափարների պատճառով, վաստակել էր մեծ թւով խաւարամիտ թշնամիներ, որոնք ամէն կողմից հալածում էին նրան: Եւ ահա 1848 թւին, Ապրիլ 2-ին տանից դուրս է գալիս ու այլևս չի վերադառնում: Նրա մահւան մասին զանազան ենթադրութիւններ կան, բայց և ոչ մէկը ճշտւած չէ: Այսպիսի ողբերգական վախճան է ունենում Աբովեանը, թողնելով իր գործը՝ «Վէրք Հայաստանի»ն հայ ժողովրդին, որի մէջ ապրում է նրա հայրենաշունչ ոգին: Աբովեանի յուշարձանը այսօր դրւած է Երևանի մէջ իր անունով կոչւած հրապարակում:

ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ԱՐԱՄ ԳԱՌՕՆԷ (1905-) Բուն անունով Արամ Տէր Բաղդասարեան, ծնւել է Թաւրիզ՝ 1905-ին: Եղբայրն է բանաստեղծ Գեղամ Սարեանի: Նախնական և միջնակարգ կրթութիւնն ստանում է Թաւրիզի «Արամեան», և «Թեմական» կենտրոնական վարժարաններում: 1928-ին անցնում է Ֆրանսիա և հաստատւում Լիոն: 1930-ին Վիէնի Հ. Կ. Խաչի կողմից հրաւիրւում է Վիէն պաշտօնավարելու տեղի հայոց գիշերային վարժարաններում որպէս հայոց լեզւի ուսուցիչ: 1932-ին վերադառնում է Իրան և իրանահայ դպրոցներում վարում ուսուցչի և տեսչի պաշտօններ: Գրական գործունէութիւնն սկսել է 11-12 տարեկանից: Իր առաջին փորձերը հրատարակւել են Թեհրանի «Նոր Պատգամ» ամսագրում. այնուհետև աշխատակցել է գաղութահայ բազմաթիւ պարբերականների: 1924-ին լոյս է տեսնում նրա «Հրաժեշտի պօէմ», «Բանաստեղծութիւններ», ապա 1922-ին «Արա և Շամիրամ» գրքոյկը՝ Թաւրիզում: 1930-ին «Օրերի երգեր»ը Լիոնում: Այնուհետև «Արևահաս», «Ծաղիկներ», ի վերջոյ 1948-ին «Աշնանամուտ» երկերի ժողովածուն՝ Թեհրանում: Ունի նաև մանկական պատմւածքներ, որոնցից լոյս են տեսել, «կըկուն ու Սոխակ»ը, «Դէպի Աստուծոյ Արքայութիւնը», «Յոյսի և համբերութեան կղզին», «Տիտին ու Տիտողը», «Բռռան կատուն» և այլն: 1948-ին մասնակցել է Միջին Արևելքի Հայ Գրողների Համագումարին՝ Բէյրութ: Իսկ 1949-ից մի խումբ համախոհ ընկերների հետ հրատարակում են «Լուսաբեր» մանկական-պատանեկական ամսագիր՝ Թեհրանում: 1955 թւին մեծ շուքով տօնւում է Թեհրանում և գաւառներում Արամ-Գառօնէի գրական գործունէութեան 30-ամեայ յոբելեանը:

ԳՅՈՒԼՆԱՐԱ (Նոր Ուղղագրութեամբ) Գրեց՝ Գեղամ Սարյան Է՜հ, խանի´ երկիր, թաջիրի երկիր, Գյուլնարի պես վարդ Շիրազում չկար, Գյուլնարի պես վարդ, հարեմի´ երկիր, Իրանի ոչ մի հարեմում չկար: Ղեյլանի ծուխը թե երկինք ելներ, Աստղերին հասներ՝ այնպես լույս չկար, Գյուլնարի սիրտը ոնց արեւ լիներ, Արեւը վկա՝ Իրանում չկար: Մայիսին բացվող նշենին անգամ Գյուլնարի քաղցր թովչանքը չուներ: Անձրեւից հետո յասամանն անգամ Գյուլնարի բույրն ու հմայքը չուներ, Է՜հ, խանի´ երկիր, թաջիրի երկիր, Գյուլնարի պես վարդ Շիրազում չկար, Գյուլնարի պես վարդ, հարեմի´ երկիր, Իրանի ոչ մի հարեմում չկար: 1 Մի աղջիկ էր, ապրում էր Իրանում, Գորգագործ մի աղջիկ էր նա, Նա մի ծեր հայր էր խնամում, Գյուլնարա էր անունը նրա: Սիրուն էր Գյուլնարան շատ սիրուն, Թիթեռից թռվռուն էր նա, Աչքերին սյուրմա չեր քաշում, Չեր դնում մազերին հինա: Նա խանի խանումների համար Հյուսում էր համամի խալիչա, Շիրազի վարդանոցից էլ վառ, Բայց խանի խանումների համար: Խփում էր դանակը հյուսվածքին, Կտրում էր թելերը գունգեղ, Գյուլնարի հինած դազգահին Շիրազը կարող էր նախանձել: Գյուլնարի հյուսած վարդերից Կխաբվեր բյուլբյուլը անգամ, Նա կարող էր մետաքսի թելերից Պարտեզներ հյուսել անթառամ: Մի աղջիկ էր, ապրում էր Իրանում, Գորգագործ մի աղջիկ էր նա, Նա մի ծեր հայր էր խնամում, Գյուլնարա էր անունը նրա: 2 Գյուլնարա´, սիրուն Գյուլնարա, Ղալամքար հոնքերիդ տակին Թախիծ կա աչքերիդ վրա, Գյուլնարա, սիրուն Գյուլնարա: Ծաղկազարդ չթով սքողված Սրտիդ մեջ ու հոգուդ վրա Տրտունջ կա, բողոք կա պահված, Գյուլնարա´, վշտո´տ Գյուլնարա: Գյուլնարա´, գորգագործ աղջիկ, Քո երկրի բորբ արեւի տակ Հասնում է բադամ ու նարինջ, Բուրում են դաշտերը թովիչ: Սակայն դու արեւի կարոտ, Արեւից ժպիտ չես քաղել, Տրտնջոտ քո հոգու համար՝ Նարինջը կարիճ է դառել: 3 Լսվում է մրմունջը թառի Նվում է սեգահը վերից, Ճմլվում է սիրտը Գյուլնարի, Շիծաղներ են լսվում հարեմից: «Շարյաթին դեմ գնալ չի լինի, Ուրացում է առանց չադրայի», Կարծես թե լսվում է խանի Խոսքերը ականջին Գյուլնարի: Կարծես թե տեսնում է նրան, Զգում է սարսափն ահարկու, Բայց հյուսում է հինվածքի վրա Կուտակված տրտունջն իր հոգու: Խալիչա է հյուսում Գյուլնարան, Հույզերից է հյուսում կարծես նա, Ահա նա հինվածքի վրա Նկատում է պատկերը իրա: Ահա նա կանգնած է այնտեղ, Մետաքսե թելերից հյուսած, Աչքերը վառվում են կարծես, Չարսավը նետել է նա ցած: ... Լսվում է մրմունջը թառի Նվում է սեգահը վերից, Հուզված է սիրտը Գյուլնարի Հարեմի թառից ավելի: 4 Ու մի օր երբ արեւն ելավ Ու ժպտած Իրանի վրա, Դուրս եկավ Գյուլնարան տնից՝ Խալիչան ձախ ուսի վրա: Հասավ նա պալատը խանի, որգազարդ օթախը նրա, Կլկլում էր ջուրը ղեյլանի՝ Խանի դեմ սանդալի վրա: Ղեյլանի հուզված ջրի պես Թպրտում էր սիրտը Գյուլնարի, Ամոթով խոնարհվեց նա կարծես, Ու դժկամ բարեւեց խանին: - Գյուլնարան նվեր է բերել, Գյուլնարան տրտունջ ունի, խա´ն, Թույլ տուր, որ բոլոի հետ մեկտեղ, Գյուլնարան դեն գցի չադըրան: Եվ փռեց նրա դեմուդեմ Խալիչան՝ բողոքը իրա, Գյուլնարան կանգնած էր այնտեղ, Համարձակ, առանց չադըրա: - Ջնդա, շո´ւն, - խանը որոտաց, Դղրդաց պալատը աղմուկից, Գյուլնարան ճչած ընկավ ցած՝ Երեսին իջած ապտակիծ: Ներս ընկան ծառաները խանի, Եվ կանայք խանի հարեմից, Փռվել էր մարմինը Գյուլնարի, Գյուլնարան տնքում էր ցավից, - Դուրս տարեք, թո´ղ մորթեն դրան, Թո´ղ փրթեն առաջը շների, Իմ հողում առանց չադըրա Ոչ մի կին չպետք է ապրի: -- Գյուլնարա´, գորգագործ աղջիկ, Քո երկրի բորբ արեւի տակ Հասնում է բադամ ու նարինջ, Բուրում են դաշտերը թովիչ: Սակայն դու արեւի կարոտ, Արեւից ժպիտ չես քաղել, Տրտնջոտ քո հոգու համար՝ Նարինջը կարիճ է դառել: 5 Այդ օրը իրինային պահին Արյունը հոսեց Գյուլնարի, Մեռավ նա արեւի կարոտ, Իրանի գյուլը սաբահին: -- Է՜հ, խանի´ երկիր, թաջիրի երկիր, Գյուլնարի պես վարդ Շիրզում չկար, Գյուլնարի պես վարդ, հարեմի´ երկիր, Իրանի ոչ մի հարեմում չկար: Ղեյլանի ծուխը թե երկինք ելներ, Աստղերին հասներ՝ այնպես լույս չկար, Գյուլնարի սիրտը ոնց արեւ լիներ, Արյեւը վկա՝ Իրանում չկար:

Սուրբ Մեսրոպ (Նոր Ուղղագրությամբ) Սիամանթո Ն Ե Ր Բ Ո Ղ Ա Կ Ա Ն Օշականի ամենասուրբ գերեզման, Հանճարի հող´ ուրկեց այսօր, Տասնևհինգ մրրիկյան դարերու, Պատմություն մը պերճաշուք, Արևելքեն Արևմուտք, երկու Հայքն բովանդակ, Դեպի զքեզ, ազատորե՜ն աղոթելու կը շարժե... Օշականի անհո՜ւն մեռյալ, Դուն բյուրավոր ճյուղերով, Ոսկեհոս գետ գիտության, Մտքի փրկիչ, հույսի Հսկա, կյանքի կեդրոն, Դուն անվախճա՜ն փոշիացյալ, Ուրկեց ուղեղս, մանկությանս օրերուն, Ե'ս աղքատորեն եկա վառել... Օշականի վսեմական վարդապետ, Դուն վեհիմաստ վանական եվ Աստծո բաժակ, Դուն Հիսուսի բազմաբուրյան պատմուճան, Խոսքի´ աղբյուր, բանի բարձունք, Կարողությանց անվե´րջ կատար, Դուն իմաստի ավազան եվ աղոթքի կապույտ անձրև, Ափ մը հողեդ ամբողջ երկինք մը դեռ կը բուրե... Օշականի դուն անկորուստ կրոնական, Անապատին մե´ջ մխրճվող ճգնավոր, Դուն անբասիր և մեհյանական մենակյաց, Խունկի՜ անտառ, Կնդրուկներո՜ւ բուրաստան, Քրիստոսի ազնիվ խոսքին դուն տիրական տարածիչ Եվ գրանիտյա ուղղափառ սյուն, Եվ մտքի գմբեթ և հոգիի անծայրածիր հորիզոն, Դո´ւն շնորհքի աշնանային շտեմարան, Քու հավատքե´դ հավատացյալ' ես ալ լացի... Օշականի մեջ անմահորե՜ն մահացյալ, Անճառելի և անդրանիկ դաստիարակ, Ե'ս երազային երեխա մը վեցամյա, Այբբենարանդ ի ձեռին, անմեղորեն զայն հեգելով Առաջին խաչը, ճակտես սրտիս, Հավատա ինձ ո՜վ հայությո´ւն... Պատկերիդ դեմ է որ հաներ եմ... Եվ լսե´ այսօր, թոթովախոս ծաղկոցի Շուշանմարմին մանուկներեն` Մինչև ծերերն հողաբույր, Քու սուրբ անունդ կ´օրհներգեն... : Օշականի հանճարանի՜ստ հողակույտ, Եկեղեցվո խորանին քով անշուքորե՜ն մրափող` Եվ Եհովայի պատգամախոս մեծ մատյանին Դուն սրբագիր թարգմանիչ, Ոսկեդարու ադամանդյա՜ բանալի, Դուն հայ դպրությանց անշրջանակ լուսամուտ, Դուն լեզվի կաճառ, գեղեցկության իջևան, Դուն ճեմարան մարմարային մտածումի, Ներե´ որ քու աշակերտդ արբեցյալ, Տասնևհինգ դարեր նետո զքե´զ պաշտե... Օշականեն մեզի հսկող Մտքի Աստված, Դուն հասողության հիմնաքար, Աստղերեն մեզ լույս լեցնող ոսկեհասակ աշտարակ, Ուր մեր ուղեղը մեզ կը ժպտի... Դուն մտածման ծարավներու արծաթյա ծով, Դուն Տարոնածին հսկա` Մովսես, Դուն անհպելի մատենագիր մայր-բարբառի, Թո´ղ իմ գանգս, վերջալույսիս, Քնարիս հետ, մոխիրովս առլցուն, Հուղարկավորներս` խնկատուփի մը փոխարեն Հողակույտիդ վրա վառեն...: Ս ՈՒ Ր Բ Ի Ն Ա Ղ Ո Թ Ք Ը Լո´ւյս տուր ինծի, Սստվաօ անհերքելի Տիեզերքի անմեկնելի ճարտարապետ, Ճակատագրի և ճանաչման ստեղծի´չ, Շունչի´ մրրիկ, կեդրոնական կարողություն, Սուրբ սեղանիդ սարգավակն Մեսրոպ` Իր մշուշապատ մեծ երազին` Քու ձեռքերեդ հստակությու՜ն կ´աղերսե... «Օգնե´ ինծի, մեծապարգև՜ իմաստություն, Ես` անցուպ հովիվ մեծ քարոզիդ, Ես` եղկելի մահկանացու, Ես դժգույն տնտես Հայկազնյան ահեղ ցեղին... Ես` տգետ դպիր և անվավեր վարդապետ, Ես անծածան դրոշ հավատացյալ ամբոխներուդ, Ես` անօժիտ վերծանո´ղ և անանձրև այդգեպան, Ես` կույր աղբյուր և կորաքամակ ճանապարհորդ, Ես` անարժան օրհնաբան անվերջ փառքիդ, Իմ անդպիր հոտիս համար լո՜ւյս կ´աղերսեմ... «Օգնե´ ինծի, Աստվա՜ծ բյուրեղ... Ես` ողորմելի որոնիչ և անհետևանք խուզարկու, Ես անքանքար քննիչ և անբերրի հյուլե, Ես անաստիճան ճգնավոր և անթռիչ հռետոր, Դառնաժպիտ թափառական և աշակերտ անբանիբուն, Երազատես մոլորյալ և անտաղանդ անրջող, Ես սահմանփակ պատուհան և փակյալ դուռ, Ես իմ հոգիիս հանդեպ փշրող երկա՜թ ալիք, Ես գերեզմանի՜ պահապան և մեռելո՜ց հաշվակալ, Ես հրեղեն հացիդ կարո՜տ ցորենաքաղ... Ես աներդիք գիշերող և անսափոր ծարավի, Ես մենավոր մշակ տատասկներու մեջ կորուսյալ, Ես անճառագայթ աղջամուղջ, ես անլար քնար, Դեռ անբարբառ Հայկազնյաց հոգիին` Բացատրության Բանալի՜ մը կաղերսեմ... «Օգնե´ ինծի, Տարրերու հայր, Ես աչք աղոտ և տեսողություն անթափանց, Ունայնամիտ ունկնդիր և չարալուր ականջ, Աններդաշնակ երաժիշտ և մեղկաձայն երգիչ... Ես անհողագործ դաշտօրա, շտեմարան թափուր, Աեղանասպաս անհաց և ցամաքյալ գինեբաշխ, Ես անկոչ հրավիրյալ Հիսուսական հարսանիքին, Ես անձեթ լուսարար և անմատյան մտածող, Եվ անգորով գգվիչ և սիրազուրկ սիրահար, Ես անհրապույր քարոզիչ և քարկոծյալ քրիստոնյա, Օժիտաբեր աղքատ և անոսկի հարուստ... Ես անհամբույր շրթունք և հոգեզուրկ հեծեծող, Ես սի´րտ անսեր և կուսություն անկատար, Ես անբևեռ քալող և երերուն ուղեվոր... Քու փրկության փարոսներեդ կաթի՜լ մը լույս տուր Ինծի... Եվ երկնային դուռներուդ հետ հոգեկան Կյանքին դռները դրախտին պես թող բացվին... «Օգնե´ ինծի, անծի՜ր Աստված... Ես անկարկաջ առվակ և խափանյալ ջրվեժ... Ես ուսուցիչ անուս և վարանյալ վարդապետ, Ես դպրությանց դեռ անպսակ տնօրեն, Ես խղճերու հանդեպ ինկո´ղ վարագույր... Ես որմ մթաշեն, գեհենական բանտարկյալ, Ես շյուղ կորուսյալ, հո՜ւնդ անպարգև... Մացռապատ կածան, օձապտույտ գետնուղի... Ես անհյուրնկալ օթևան և անբազմոց մահամերձ... Լապտերիդ լույսը մի´ մերժիր ինձ... «Օգնե´ ինծի, համագումար Սկզբունք, Մկրտության ես անմյուռոն ավազան, ես աղոթքի կիսակործան գավիթ, Ես արորազուրկ հողագործ, անգերանդի հնձող, Ես անբույր օծանող և դառնահամ յուղ, Ես անբալասան բժիշկ և անբեհեզ վիրակապ, Ես կոտրած կանթեղ և պապագյալ պատրույգ, Ես հողմակոծ անտառ և արտասվաթոր ուռենի... Ես անտաշ ատաղձ և բորբոսյալ գերան, Ես հողաշեն բուրվառ և անծխելի խունկ, Ես անողկույզ որթատունկ և վարակյալ վարսակ, Ես անճշմարիտ ճակատ և անուղիղ ձեռք, Ես անկարող կարգավոր և աննշխար քահանա, Ես մենությանս մեջ մխացող անկարավան անապատ, Այցելո՜ւթյուն տուր ինծի... «Օգնե´ ինծի, ո՜վ անբաղդատ Օրենք, Ես վարանոտ մարդ և հուսահատ անձ... Ես ահաբեկ անհատ և շվարած շնչավոր, Ես տարակույսին մեջ տատանող հողմահալած, Անլսելի աղաղակ և անարձագանք շեփոր... Ես գոս տերև` աշուններեն վա՜ր ինկող... Ես չորացյալ ճյուղ և անհոտավետ վարդենի, Ես ուշիմության ուրվական, Ես կարճիմաստ իմացական և խոնարհած խելք, Եկեղեցիիդ կամարներուն տակ հեծեծող` Քրիստոնյան ժողովորւրդիդ դեմ հանդիման Ես Աստվածաշունչ մեծ Մատյանիդ Օտարալեզու ընթերցող և անհարազատ թարգմանիչ... «Օգնե´ ինծի, անծայրածիր Ծանոթություն, երազոր Տեր, անհուն հնարիչ, Լույսի զենիթ, անկնճիռ իմաստ, Ջուր երկնային, անանջրպետ հոգի, Անհաշիվ բաշխող, երազներու սահանք, Ճանաչումի քու ծածկոցդ լուսեղեն, Իմ կործանյալ ուսիս վրան թող ծածանի, Եվ` հսկումներու, հեծեծանքի, աղոթքներու Այս իրիկվան, քառասներորդ գիշերին` Աստվա՜ծ անհեղլի, Աստվա՜ծ անափունք Արարչագործ ձեռքդ իմ ուղեղիս երկարե, Հոն իմ գյուտս խմորելու...» Տ Ե Ս Ի Լ Ք Ը Ո՜Վ հրաշալիք, ո՜վ հավատքի աննյութական հուր, Ո՜վ զարմանագործ զորություն, Ո՜վ բոցեղեն բժժանք, ո´վ անլույծ խորհուրդ, Ահաւասիկ Քերովբե մը մրափին մեջ Մեսրոպին, Իր աջ ձեռքո´վն լուսագիծ՝ Ակնթարթ մը՝ մենաստանին որմին վրա Հայկազնյան Այբբենարանը տառագրեց...: Հանկարծ՝ Սուրբը, մեծ Տեսիլքեն ցնորաշարԺ՝ Մեռյալի մը պես ընդոստ ոտքի, Փետուր գրիչն և տախտակն ի ձեռին, Հրաշքին տակ արտասվելով, Որմին առջև անհունորեն ծնրադրեց...: Գ Յ ՈՒ Տ Ի Ն Փ Ա Ռ Ք Ը Մեսրո´պ, հայ դարերուն դիմաց կեցող Դուն ադամանդյա ապառաժ, Դո´ւն մանուկներու մերկ ուղեղեն Մինչև հանճարը ցոլքեր ցանող, Գիտակցությանց անգյո´ւտ փարոս... Դուն որուն կոփյունը կռանին, Ժամերուն պես, րոպեին հետ անդադար, Իմացական թանգարանի՜ն արձանները մեզ կը ձուլե, Դուն աննինջ հսկող, դուն տիտանյան Տեսանող, Դուն, օրորոցեն մինչ գերեզման, Մեր մեն մի խոսքին մեն մի շունչին, եղեցկաձայն բացատրիչ... Դուն բարբառի արարաիչ, Բանի իշխան, Դուն անբավ բավիղ տեսողության, Դուն գոյացության արգավանդ հայր, Դուն լույսի անիվ, դուն հավատքի հրավեր, Դուն հայրենի հողին վրա մրրկին պես բարձրացող Անտա՜ռ անհուն, անտա՜ռ սրտի, Որուն մեն մի հաստատաբուն ծառերն հսկա, Մեկ մեկ քնար, մեկ մեկ փանդիռ են մեր շունչին... Մեկ մեկ շեփոր մեր հագագին ռազմական, Մեկ մեկ պատնեշ ճակատագրի պատուհասին... Դուն անվատնելի ցորյանի դաշտ, դուն ձրի հաց, Դուն հունձք հարուստ, և դուն հնձան հրաշեկ, Դուն արբեցությանց և գինիի ավազան, Որուն մեջ ե´ս ալ ոսկի սափորս եմ մխրճեր... Արևներու ծարավես խենթ... Դուն մեծաթափանց նայվածքներով առաքյալ, Դուն էիր որ զքեզ երգող ցեղդ այսօրվան, Հելլեներեն և հանճարեղ և հրավառ Ու աշխարհակալ մեծ Հռովմի որդիներեն, Ու հրապաշտ Պարսիկներեն դրացի, Մայր-բարբառիդ հիմնաքարովն հակինթ, Հայկազնյանց մեր շառավիղն ազատեցիր... Դուն երկրո´րդ Աստված, Եվ մտածման դուն առաջի´ն արարիչ... Դուն բեղո´ւն բարիք, սրտի´ աղբյուր, Գույներու գանձ, գրությա´նց գահ, Դուն թռչող դարերն մեկզմեկու կամարող Կամուրջ անգիծ, ուրկից ցեղդ միլիոններով Կամ պերճորեն կամ վատաբար, Կյանքեն ի մահ կուգա կ´անցնի... Դուն Հելլեներեն հռչակված, Մեծատիտղոս Ակումիտ, Ո՜վ մենակյաց, ո՜վ Մագիստրոս, ահավասիկ Երկու Հայքերն, «Ովսաննա՜ քեզ» կը գոռան... Եվ ովսաննա Վաղարշապատի Հայրապետին` Սահակ Պարթև զուգակշիռ արբանյակիդ, Եվ Վռամշապուհ Արքային, Որովհետև քու մեծ գյուտիդ զորավիգ, Մեկն իր խաչին, մյուսն իր Սուրին համազոր Քու քայլերուդ հետ քալելով` Արարատյան արշալույսին, Դպրությանց դուռը մեզ բացին... Ա´հ, ամբողջ արյունը քու ուղեղիդ, Ի՜նչ տենդերե որպիսի՜ տենդ, Եվ սարսուռներե ի՜նչ սարսուռ, Ի՜նչ գեհենական գալարումե գալարում, Եվ վարանքե վարանք և վարկածե ի վարկած, Եվ ծովային ծփանքներեն ի ծփանք, Այլակերպիչ նժարե մը ուրիշ նժար, Եվ կշիռե ի կշիռ, զքե՜զ տարավ, Եվ մեն մի հյուլեն քու հոգիիդ, Մեն մի ճաճանչը քու աչքերուդ, Մեն մի կաթիլը քու հանճարիդ կայծերուն, Հողմային հևքդ և խոլ թափը թռիչներուդ, Աղոթքներուդ հորձանքներն հրեղեն, Քառասուն օր` տիվ և գիշեր, Մենությանդ մեջ, Մեռյալի մը պես մենավոր, Զքեզ դեպի Տեսիլքդ տարին... Եվ անուրջի մեջ ծնանող ծաղկի ծիլեն, Ու բողբոջեն դեռ անբույս, Դուն մարող լույսեն, դուն տեսլական ստվերեն, Անգույն գծեն և երազի վսեմ վարդեն, Դուն ոլորտեն, անձայն շեշտեն, անգույն բառեն, Դուն ծածանող և անարմատ ծվեններեն, Դաշնակցությանց Ալփաբետան ստեղծեցիր... Եվ Չորրորդ դարու Ոսկի սեմեն, Մինչև մեր օրը, մեր արյունովը մթին` Ահավասիկ Հայ Հանճարը բազմալար, Քու ձևերուդ մեջ կը ձուլվի... Ո՜վ անլուծելի առեղծված, Ո՜վ ջղերո´ւ կայծակե խուրձ, Արյան հնոց, անուրջներու անբիծ ծավալ, Ո՜վ զարմանալի և տևական զգայախաբ, Քնարական ահեղաբի´բ քիմեռատես, Դուն Աստվածագիծ ծիածան... Հաշտության հուրը մեզ բերող, Դո´ւն, տարակույսին և տարտամին տիրապետ, Դո´ւն տարօրինակ և տարագիծ գմբեթ... Դո´ւն մեծ կրքերու կրոնավոր, Ա´յր Աստուծո, մտքի´ եղբայր, քնարի´ քույր, Քու բաժակեդ թո´ւյլ տորւ որ ես ալ ըմպեմ... Եվ այսօր, քու սրբությամբդ սնած` Ես ապաժաման քնարահար, Եվ անվճար ու անարժան երախտագետ, Ես` քու ցեղիդ հոգիին հայելին քեզ կը բերեմ... Աչքերուս մեջ անոր աչքեն հուր առի... Ու իմ խոսքերս անոր սրտեն եմ քաղեր, Եվ ի´նչ որ կարդաս ճակտիս վրան, Ի´նչ որ կարդաս ժպիտիս մեջ, Անոր Հույսո՜վն եմ ես գրած... Եվ թույլ տուր այսօր, ո՜վ Մեսրոպ, Որ Հայոց հողեն մինչև աստղերը հասնող Քու ոսկիե սանդուխեդ վե´ր բարձրանամ, Եվ հաստատաքայլ, աստիճանե աստիճան Ու պսակե ի պսակ և լույսե ի լույս, Իբր զավակը մտածումիդ, Ես ի քե´զ գամ, իմ այս երգս երգելու...

ՄԵՐ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆԸ Պատմել , ներկայացնել մէկին , որին ճանաչում ես տարիներ շարունակ, ե´ւ դիւրին է, ե´ւ դժւար: Ցանկացած անհատ իր ապրած տարիները իմաստաւորում, լաւն ու վատը արժէքաւորում է, լաւագոյն դեպքում երկու թերթ ճերմակ թղթի վրայ տեղաւորում ապրւածը: Ներքին ձայնը jաճախ է խառնւում, մտքին խճճում, շատ անգամ էլ սրբագրում է գրի առնւածը: Գրիչը ձեռքն առած մարդը նմանւում է ժամադրութեան շտապող անձի, որն աւելի շատ հաւատում է հայելու մեջ երեւացող իր արտացոլանքին: Սրտին` սաստելով, բանականութեանը սիրաշահելով արթուն աչքով ոտից-գլուխ նայում է հայելու մեջ իր արտացոլանքին, օտարի նման քննախոյզ, ու գնում է հանդիպման: Բնական իրավիճակ է: Բայց ոչ միշտ է բնականը յարմարւում բանականութեանը: Բանականութիւնը անթերի է ու մարդկային, եթէ իր շաղախին խառնել է սրտից բխածը: Սրտի ու մտքի շաղախից ծնւած բանականութիւնն է բնական: Առաջին հանդիպումը Իրանահայ Միութեան գրադարանում էր: Ես գրապահոցների շարքերում ամէն անգամւայ պէս զննում էի եղած գրքերը , երբ ինձ անծանօթ զոյգը ներս մտաւ: Տղամարդը մօտեցաւ գրապահոցներին, կինը տեղաւորւեց ընդհանուր սեղանի շուրջը: Սեղանի շուրջը բոլորած տարիքն առած մարդիկ զրուցում էին : Միջահասակ , անթերի ու կոկիկ հագնւած տղամարդու հայացքը տրամադրող էր , զրուցելու պատրաստ. զգացի որ նա էլ ինձ նման այդ միջավայրում նորեկ է: Գիրք էր փնտրում: Հաւանաբար չգտաւ: Ձեռքիս Շիրազի գիրքն էր, նայեց գրքին ու ասաց. - Հանճարեղ բանաստեղծ է՝ նմանը չունենք: Ես ժպտացի. - Շիրազը՝ իրօք նմանը չունի, բայց ես միայն հայացքով հաստատեցի, գուցէ դա քիչ էր: Ախր Շիրազը անկրկնելի է, ինչպէս լեռն Արարատ, ի տարբերութիւն լեռանը, Շիրազը մերն է ու մեր սրտումն է, մեր մտքին ու շրթին հազար ու մի թեւաւոր տող է դրոշմել նա: Նրա տողերն են կարկաչ ու զնգուն ձայնով արտասանում թոթովախօս մանուկները: Շիրազի տողերն են մեր քաղցած ոգին կերակրողն ու զօրացնողը, մարդուն մարդացնողը: Հաւանաբար հիմա մտածում էք, թէ ինչու եմ ես շեշտում նրա Շիրազասիրութիւնը: Չեմ չափազանցնում, կասկածողները թող մի պահ այցելեն համակարգիչ-հրաշքի գրական բաւիղներով, եւ «Հայաստան.ֆորում»-ում կտեսնեն ինչքա՜ն պոեմներ է տեղադրել իմ ընկեր «Հրավարդ»-ը: Բարձրագոյն բժշկական կրթութեամբ հայ մարդը տասնամեակներ շարունակ հիւանդներին բուժելով, ժամանակի ազատ պահը տրամադրել է Հայ հին ու նոր գրականութեանը: Բազմիցս ներկայացնելով դասականների գործերը հանդիսութիւնների ժամանակ, կատարելութեան հասցնելով ասմունքի իր արւեստը: Այս հեռաւոր ափերում տասնամեակներ շարունակ նա կամաւոր, սիրայօժար եղել է հայ գրականութեան լիիրաւ դեսպանը Ամերիկիայի տարածքում: Հայ գրողներին հեռաւոր ափերում մօտիկից ճանաչել ու շատերի հետ մտերմիկ զրուցել է: Մարօ Մարգարեան, Համօ Սահեան, Սիլւա Կապոտիկեան, էորգ Էմին, իսկ ում էլ բախտ չվիճակւեց երկրից այս ափերը գալ, ինքը հայրենիքում եղած ժամանակ առիթը չի կորցրել այցելելու նրանց, ու զրուցել է շատերի հետ : Յիշարժան էր ու անմոռանալի «Բիբլիական»ի հեղինակի Շիրազի հետ հանդիպումը: Տասնամեակների հեռւից այսօր էլ նա երբեմն միացնում է ձայնագրիչ սարքը ու ապրում նոյն պահի հրճվանքը: Խտասալիկի վրայ անթերի ու անեղծ Շիրազի ոգեշունչ ձայնն է, ու հանճարին երկրպագողի` Հրավարդի հարցերն են: Ես հաւանաբար իր թույլտւութեամբ մի օր գրի կառնեմ մինչեւ օրս մասունքի պէս պահպանւած զրոյց-երկխօսութիւնը, բայց դժվար թէ կարողանամ ընթերցողին հասցնել Շիրազեան խօսքի վառվռուն նրբերանգները: Սովետական Հայաստանի Սփւռքահայ Մշակութային Կապի Կոմիտէի նախագահ Վարդգես Համազասպեանի հետ ունեցած կապի շնորհիւ, տարիների ընթացքում ձեռք բերեց հայ գրականութեան ընտրանին: Տիրապետելով անգլերէնին ու պարսից լեզւին սիրեց ու իւրացրեց աշխարհի ծով գրականութիւնը: Արեւելքից ` Ֆիրդուսին ու Խայամը, արեւմուտքից` Շեքսպիրն ու Դանթեն, Սայաթ Նովայի ու Թումանյանի չափ, դարձան նրան, մօտ ու մտերիմ: Տասնամեակներ շարունակ նւագում էր ջութակը որ արդէն դարձել էր իր սէրն ու զբաղմունքը, որ առտնի հոգսերից ազատում էր նրան: Ջութակ նւագելը շարունակւեց մինչեւ նրա ձախ դաստակի վիրահատումը: Պօեզիայի չափ ու թերեւս աւելին գնահատում է դասական երաժշտութիւնը` թէ համաշխարային, թէ հայկական: Ինքն էլ չգիտի` Չարենցին հաւանում է Կոմիտասին նւիրւած պօեմի համար, թէ Կոմիտասի արածը գիտակցելով է սիրով արտասանում Չարենցի բազմաթիւ ստեղծագործութիւնները, աւելի յաճախ` «Ես իմ անուշ Հայաստանի»-ն: Այսօր, այս հեռաւոր ափերում հայ մշակոյթի ցմահ դեսպանն է մեր Հրավարդը, որովհետեւ նա նոյնքան նախանձախնդիր ու որդիական իրաւունքներով թիկունք է կանգնում մեր ժողովրդի հին ու նոր պատմութեան ասպարէզում մարտնչող ու ճշմարտութիւն փնտրող պատմաբաններին, մանաւանդ` նորերին ու երիտասարդ ուժերին, գտնում է ձեւն ու կերպը նրանց ոգեւորելու: Իսկ հայոց լեզւի հարցերում տէր կանգնելով մեր ոսկեղենիկ լեզւին , հաւատում է ու իր հաւատն է փոխանցում , որ կգայ նաեւ Մանուկ Աբեղեանի ժամանակը: Այդ ժամանակը արագացնելու խանդավառութեամբ լցւած, նա իր գրադարանում պահպանւած ու Պարսկաստանում տպագրւած Աբեղեանի «Հայոց Լեզւի գրաբարի դասագիրք»-ը սիրով ու տքնանքով փրկեց մոռացութեան վիհից, երկուհարիւր էջանոց գիրքը համակարգչի ներսում տեղադրեց, օրինակներով ու լեզւական վարժութիւններով ճոխացնելուց յետոյ տեղաւորեց «Հայաստան ֆորումի» կայքէջում: Այսօր այդ հրաշալի դասագիրքը մեր նոր Հանրապետութեան նման շնորհիւ Հրավարդի, կրկին անգամ ծնւեց աւելի առողջ ու կենսունակ ինչպէս այն բոլոր մանուկները, որոնք լոյս աշխարհ էին գալիս Բժիշկ Հրաչ Վարդանեանի աչալուրջ ու հետեւողական հսկողութեան տակ: Այսօր աjս դասագիրքը նման է այն մանուկին, որին սպասել ենք տասնամեակներ շարունակ , ու գիտէինք , որ նա ` Մանուկ Աբեղեանից մնացած մեր հարուստ ու ճոխ ժառանգն է, որի համակարգչային կնքահայրը մեր օրերի ճշմարիտ հայրենասէրն ու մտաւորական Հրաչ Վարդանեանն է: Մտաւորականների այն հրաշափառ (Թաշչեան, Լիսիցեան) կոհորտայի ներկայացուցիչներից, հաւանաբար վերջին Մոհիկանը, որը տիւ ու գիշեր սահմանապահի աչալրջութեամբ ու դեսպանի իրաւունքով համակարգչի տարածքը հսկում է ամէն մի ոտնձգութիւնից ու կեղծ , աղմկոտ , ոչինչ չասող ու ոչինչ չուսուցանող պոռոտախօս համբակներից: Եօթանասուն բոլորած հային , ու բոլոր Գլենդէլաբնակ հայերի կողմից ազնւագոյն մարդուն , մտաւորականին ասում եմ. - Թող միշտ աչքդ զատի ու ձեռքդ զարկի համակարգչի տարածքը սողոսկած սնամէջ իմաստակին: Գլենդելաբնակ բժիշկ մտաւորական տիպական հայի մասին ակնարկը , ուսանելի է սերունդներին, իրենց հայրերին ճանաչելու խնդրում: Մշակոյթը մնայուն անշարժ հարստութիւն է, իսկ այն կրողները ազգի չմոռացւող, միշտ ապրող մանթաշովներն են: Հաւատացած եմ , որ այդ տեսակէտից ակնարկը ժամանակին է ու անհրաժեշտ… Վահան Գէորգեան

ՄԵՆՔ ՉԵՆՔ ՄՈՌԱՑԵԼ Մայր որդեկորոյս, Որդի´ք որբացած՝ Ուրւականների´ն Այդ սովահալած- Երկրում մեր աւեր Այն ո՞վ էր դաւել, Մենք չենք մոռացել: Ո՞վ էր վաճառել իշատիչ գայլին Ժողովո´ւրդը մեր Ու գամել ժայռին, Արնաքամ ու մերկ Թէ մանուկ, թէ ծեր - Մենք չենք մոռացել: Դո´ւք դաշնակ շներ, Դուք հայ գեղջուկին Ստիպել էք չոքել Եւ իր սիրտն ի վեր Պարպել մաուզեր - Այդ չենք մոռացել: Դո´ւէ էիք արիւն Ու հուր տարածել, Որ արիւնարբու Սեւ մոլո´խը ձեր Իր մեծ աւարից Ձեզ պատառ գցեր - Մենք չենք մոռացել: Որ կը դառնայիք Ֆաշիզմի ռազմի Արիւնածարաւ Շներն անազնիւ, Արնոտ բորենու Թաթը կը լիզեք, Մենք չենք մոռացել: Մենք չենք մոռացել, Որ պիտի ջնջենք Երկրից առյաւէտ՝ Սեւ Ֆաշիզմի հետ Նաեւ հե´տքն իս ձեր - Ո´չ, Չենք մոռացել: Գէորգ Աբով (Կարմիր Մարտիդի րադարան, Թիւ 7, ՀԱՅՊԵՏՀՐԱՏ, Երեւան, 1944) ԹՈՒՂԹ ԱՌ ԵՐԵՒԱՆ Գրեց՝ Անդրանիկ Ծառուկեան 1946 Հալէպ Այս ուշ գիշերին, Աշնան տխրակոծ հողմերի միջով Ու բարակ մաղւող անձրեւների տակ, Գնում է ահա, Մի քայլամոլոր ու հիւանդ տղայ. Անցնում է խոնաւ ու թաց մայթփրից Գլխահակ, տրտում, Եւ նրա սրտի մռայլ խորքերում Խփող որպէս մուրճ՝ ծանր մի թախիծ... Գնում է խոնաւ ու ցուրտ մայթերով Անընկեր, մենակ, Ձեռները անփոյթ գրպանների մէջ, Ասես իր յոգնած ուսերի վրայ Անտեսանելի մի ինչ որ կապար. Մի չար աստուծոյ ինչ որ մութ անէծք, Ոխակալ բախտի Ճակատագրային հսկայ մի բռունցք... Նրա աչքերի փոթորկած ծովում, Որպէս թեւաբախ ու մեռնող թռչուն՝ Մի անհաս կարօտ.- Հեռաւոր գարնան նետւած պաղատանք, Կապոյտ լեռների ու ջերմ արեւի Որպէս յաճախանք՝ Անհա´ս մի կարօտ հայրենի երկրի: Երազում է նա իր երկրի մասին Ինչպէս կարօտած մայրը իր զաւկին, Ինչպէս պապակած հողը անձրեւին, Ինչպէս սրսփող հիւանդն արեւին, Ինչպէս ոգեվար կռունկը կեանքին՝ Երազում է նա իր երկրի մասին: Օ՜ հիմա, այնտեղ շէն երդիքներ կան, Ու զւարթաձայն երգեր ու ծիծաղ, Հողից դուրս պայթած սերմերի նման Նոր սերունդների կեանքը կայ չքնաղ. Ու մանուկներ կան հազար ու հազար, Երազ աչքերով անթիւ մանուկներ՝ Ապագայի դէմ ժպտուն ու պայծառ: Հեռաւոր երկրի կարօտը սրտին Ու լուսապայծառ երազն աչքերում, Աշնան դալկացող ստւերների հետ Ու բարակ մաղւող անձրեւների տակ, Ինքն էլ երերուն, մի տարտամ ստւեր՝ Ո՞վ է նա - մոլար ու անտէր տղայ, Ի՞նչ է նա - սուզւած նաւի մի խլեակ, Ո՞ւր է նա - օտար ու խորթ մի աշխարհ, Ի՞նչ ունի - ոչ հայր, ոչ տուն, ոչ զաւակ, Ոչ մի կտոր հող անծայր աշխարհից Ու ոչ մի երդիք այս երկնքի տակ.- Անվերջ մաքառող պայքարում հացի, Չունի նա ոչինչ՝ վշտերից բացի... Այսպէս հողմավար ափունքից ափունք Քշւող բիւրաւոր խլեակներից մին՝ Այդ ես եմ ահա, Որ գնում եմ թաց ու մութ մայթերով, Եւ ատամներիս տակ սիրտս սեղմած՝ Մտածում եմ քո երգի մասին, Օ՜ Գէորգ Աբով... Հայրենի երկրից դու ինձ ես յիշել, Ինձ գիր ես գրել բառերով հատու, Ու բառերի մէջ դրել ես կրակ, Ու կրակի հետ թոյն ու մոլեխինդ՝ Եւ ասում ես ինձ. -Քեզ չեմ մոռացել: Դու ուզում էիր սարքել պատարագ Եւ զոհասեղան վասն հայրենեաց, Դու ուզում էիր Նւիրել նրան արիւնդ կարմիր, Դէհ, եղիր պատրա´ստ. Հայրենիքն էլ քեզ տալիս է ահա Թոյն ու մոլեխինդ. Քեզ չի մոռացել, նա քեզ չի մոռնայ, Ու կը հալածի քեզ անհաշտ ոխով՝ Մինչեւ մեր պայծառ արեւի ներքոյ Անհետ չքանայ յիշատակը քո... ես չեմ ատում քեզ, անէծք չեմ տալիս, Իր խենթ արիւնի կարկաչուն երգով Հայրենակարօտ ու խոցւած հոգիս Չունի քեզ հանդէպ, օ՜ Գէորգ Աբով, Ոչ քէն, ոչ բողոք, Այլ բութ մի կսկիծ, անանուն մի ցաւ, Եւ որպէս կարիճ խայթող մի մորմոք... Եւ ինքս ինձ հետ դեռ միտք եմ անում, Թէ ո՞նց է եղել, - եղե՞լ է արդեօք - Որ հրդեհներում կիզւած ֆիդային, Չարիքի հանդէպ անչափ անողոք, Տկարների դէմ անչափ կաթոգին Մեր ջա´ն ֆիդային, Իր եղբայրների հանդէպ հարազատ Լինի այնպէս չար եւ անմարդկային, Լինի այնպէս վա´տ... Այդ ե՞րբ է եղել Որ հայ գեղջուկին ստիպել են չոքել Եւ իր սիրտն ի վեր Պարպել մաուզեր: Ե´րբ է պատահել արարքն այդ դժխեմ, Հայը հայ մարդին ե՞րբ է կոտորել, Հայն հայի արեան ե՞րբ է ծարաւել. Զառանցա՞նք է սա թէ մի սեւ կատակ, Եւ կամ Պատմութեան յատակից պղտոր, Գորշ ու լպրծուն դիրտը խառնելով Դուրս հանւած մթին լէգէնտի կտոր... Հայը հայ մարդին ե՞րբ է կոտորել Օ՜ էորգ Աբով.- Թէ մութ օրերին, Փոթորկոտ ու սեւ այն սեւ օրերին, Բաբելական խուլ խառնակոյտի մէջ Մեկնել է անմիտ, մի յիմար գնդակ Եւ անմտորէն խփել մի հայի,- Թէ մի գազազած, անօթի հայդուկ Դարձել է քաղցից խելառ աւազակ Եւ անասնական սուր մօլուցքի մէջ Հրացան պարպել հարազատի դէմ, Կողոպտել նրա պատառը վերջին, Յետոյ կուլ գացել անողոք սովին Ինքն էլ իր հերթին,- Թէ փրփրակուտակ ալիքների մէջ Յեղափոխութեան կատաղած ծովի Ու պայքարի մէջ կեանքի ու մահի Մի եղբայրական կռիւ է եղել Յաւէտ ողբալի,- Ինչո՞ւ որոնել, որպէս նեխած լէշ, Տասնամեակների ներքեւ պատանքւած Կռիւն այդ տխուր ե´ւ անմիտ ե´ւ գէշ, Ու նետել որպէս մարտի հրաւէր, Օտարութեան մէջ, հարենի երկրի Կարօտով մեռնող հարազատներին... Եղել է հնում թէ բիրտ ու հարբած Ինչ որ մավզէրիստ, Չի՞ եղել միթէ եւ մի խեւ Աւիս, Որ մեծ Լենինի պատգամին անտես՝ Երեւանեան մութ բանտի նկուղում Կացինահարման սարքել է հանդէս... Դո´ւրս ժայթքել նորից հին ոխը ժահրոտ, Եւ որպէս արջասպ Միմեանց երեսին արձակել ամօ՞թ... Յիշե՞լ ոնց մեռաւ մարտիկն Համազասպ, Յիշե՞լ, յիշե/՞լ դեռ...Ինչո´ւ, երբ արդէն Ծանր պատմութեան գլանը հարթիչ Թողել է անդարձ ամէն ոխ ու քէն... Եւ ինչո՞ւ քամուն չյանձնել նորից Ինչ բերել էր մեզ սեւաբախտ քամին, Ու եղբայրների միջեւ սրտակից Ցանել պայքարի որոմներ մթին, Ինչո՞ւ չպոկել մեր կանաչ արտից Բոյսերն այդ զազիր որպէս մոլեխոտ Եւ անգէտ մնալ, թէ կռիւն այդ հին Մեր դաժան բախտի խաղն էր արիւնոտ, Եւ ճակատագրի քրքիջը վերջին, Նետւած ուժաքամ մեր ժողովուրդի Անծայր սուգերից դեռ թաց աչքերին... Գուցէ եւ մի խենթ եւ գինով աստւած Կամեցել է դեռ, որ լինի գրւած՝ Թէ մի ողջ երկիր յանձնել են սրին, Մի ողջ ժողովուրդ ղրկել անապատ, Ջարդել անխնայ ե´ւ մանուկ ե´ւ ծեր, Լլկել անպատիժ կոյս թէ նորահարս, Պղծել աներկիւղ ե´ւ խաչ ե´ւ խորան, Ու կէսը նրա - Միլիոն մի կեանք - Նետել են մահւան, Որ կէսը ապա ծաղկի ու շէննայ, Բայց իր նորաստեղծ երկիրը թրջի Էլե՝ մի անգամ հայի արիւնով Եւ հայի ձեռքով... Կարող են մարդիկ խախտել լեռներին Ու բազկի ուժով սանձել գետերին.- Բայց ո՞վ է կարող Ժամանակների վճիռը եղծել, Եւ դիւցազնութեան կապոյտ երկնքում Շողացող աստղին վարագոյր քաշել... Դաշնակ շների՞ն... Բայց ո՞վ են նրանք, շներն այն բոլոր, Որոնց սրբազան յիշատակն ի վեր, Մի քերթող Աբով - բառերի որսորդ - Եկել իր թղթէ կապարճն է պարպել... Շնե՞ր են նրանք, մարտիկներն այն սուրբ, Հողի կարօտով հող դարձած մարդիկ, Որ սիրտը իրենց որպէս պայթող ռումբ, Եւ կեանքը իրենց որպէս խօլ մրրիկ Զարկել են հայոց դաժան լեռներին, Եւ թշնամու դէմ լեռնացած քէնով Քայլել են կեանքից ու հասել մահին... Շնե՞ր են նրանք, հերոսներն այն վեհ, Մեր ազատութեան վաղ այգաբացին Հեքեաթից յառնող վիշապների պէս Ու հեքեաթ դարձած ոգիներն ահեղ. Նրանք՝ որ խաւար ժամակներում Շրջել են վառւող խարոյկների տեղ. Որպէսզի մթին հայ խրճիթներում Դարերով մարած լոյսը պլպլայ, Եւ արդարութեան ծիրանի գօտին Նորից կամարւի հայ երկրի վրայ, Որպէսզի խրւի գութանը անշեղ Մեր սեւ հողերի չարչարւած կողին, Եւ ակօսներում տաք քրտինքի տեղ Մաճկալի ճակտից չթորայ արիւն, Որպէսզի արդար հացի սեղանին Աղօթքի փոխան չլինի անէծք, Եւ արդարութեան լուսինը դեղին Մեր մանուկների հեւքոտ երազում Երկնքից կախւած չթւայ լայն վէրք¦ Շնե՞ր են նրանէ...Եւ շո՞ւն էր արդեօք Եարի փոխարէն ցուրտ զէնքը գրկած Խրոխտ ֆիդային - մարմնացած բողոք, Ու համակ կսկիծ, ցասում ու վրէժ, Որ անհաւասար մարտի էր ելել Ընդդէմ արիւնոտ Սուլթանի խենեշ, Եւ ընդդէմ Ցարի, ընդդէմ Խաների Ու բոլո´ր, բոլո՜ր բռնակալների... Շնե՞ր են նրանք...Եւ շո՞ւն էր միթէ Մղձաւանջներում մղձաւանջ դարձած Սասնոյ վիհերի ոգին երկաթէ... Եւ շո՞ւն էր միթէ Հրայրը թախծոտ-գաղափարի սիւն, Եւ շո՞ւն էր արդեօք որպէս աշտանակ Ռումբից հրկիզւած հէգ Բաբկէն Սիւնին, Թէ՝ ազատութեան բագինի առաջ Ընկած նահատակ... Օ՜ շո՞ւն էր, շո՞ւն էր Գէորգը առիւծ, Սերոբը պարթեւ, Մակար ծերունին՝ շնչող մագաղաթ Օ՜ շուն էր Մուրադն իր ձիու վերեւ, Ռոստոմը խոժոռ՝ կաղնի հաստարմատ, Եւ Քրիստափորն՝ արդար ուժանակ, Շո՞ւն էր Զաւարեանն՝ անբի՜ծ ինչպէս լոյս, Թէ մեր աշխարհում մարդացած Յիսուս... Ու լէգէնդական թափօրը հսկայ Համեստ անանուն մեր հայդուկների, Արեան ու վշտի ծովերից անցած, Լեռների լանջին եւ մութ ձորերում Անթաղ մնացած մեռելներն ամէն, Կախաղանների մռայլ կատարին Եւ արհաւիրքի խուլ զնդաններում Զոհերն անհամար, Ու նահատակներն այն լուսապսակ Հայոց պատմութեան անդունդներն ի վար, Բոլորը նրանց շներեին վոհմա՞կ... Ու դեռ դպրութեան այգեստաններից Փոխան երազի՝ դժոխք շալակած, Փոխան տաւիղի՝ շեփորով պղինձ Արի՜ւն, արհաւի՜րք, կոտորա՜ծ երգող Քերթողները վէս,- Փոթորկամռունչ, խօլ Սիամանթօն, Եւ քաղցրաթախիծ Վարուժանը հեզ, Վաստակը նրանց շների թողօ՞ն... Մարգարէաշունչ երգերը նրանց Շների կաղկա՞նձ... Օ՜ հիմա, հիմա, Կարող է նրանց ոգին անհանգիստ Յանկարծ ծառանալ երկնքի դիմաց Որպէս վիրաւոր Գամփռ մի հսկայ, Բանալ աստղերին իր սիրտը մռայլ, Ու ցաւից կանգնել զոյգ ոտի վրայ Եւ անվերջ ոռնալ... Օ՜ հիմա, հիմա, Եղեռնի կարմիր անապատներից Կարող է անթարթ ու չոր մի կմախք Շարժւել դէպի վեր, աստղերի ճամբով, Հասնել երկնքին, Եւ ստեղների վրայ Յարդգողի Մի ահեղիմաստ համերգ փոթորկել... Օ՜ հիմա, հիմա, Կարող է երկրի սիրտը պատառւել, Լինել տեղաշարժ, Եւ ընդերքներից հայոց աշխարհի, Որպէս յայնտնութեան քստմնող միրաժ, Դուրս խուժել յանկարծ Դաշնակ շների մի անհուն բանակ... Օ՜ հիմա, հիմա, Կարող է նոյնիսկ, Որ դաշունահար ու մերկ մի մարմին Անսանձ հողմերի շեփորը գողնայ, Եւ քար մարդկութեան քարեղէն խղճին, Անէծքի շունչով բիրտ ու անխնայ, Մի վերջին անգամ էլի´ որոտայ Խաբւած իր հոգոււ կսկիծը խորին... Կարող են մարդիկ խախտել լեռներին.- Բայց ո՞վ է կարող Վճիռը եղծել ժամանակների, Եւ դիւցազնութեան կապոյտ երկնքում Շողացող աստղին վարագոյր քաշել... Արեան ու ցաւի ծովերից անցած Մեր հազարամեայ հին նաւը խարխուլ Մի վերջին անգամ առագաստ պարզած Եկել է ահա այս ափերին փուլ. Քանի՜ մարտիկներ ծեծել են նրա Կայմերը հաստատ, կամուրջներն ամուր, Եւ որպէս փետուր՝ Նետել մոլեգնած կոհակների վրայ, Զարկել խութերին, Ու զահանդական, խոր անդունդների Խաւար երախին... Եկել են մեզ դէմ Վոհմակներն անթիւ մութ խուժանների, Եկել հիւսիսից, եկել հարաւից, Տափաստաններից եկել են ծարաւ, Ու մեր մաքրափայլ պայծառ ջրերին Խառնել են նեխանք, արիւն ու շարաւ, Արտերին իջել՝ հանց անկուշտ մարախ Գիւղերին նստել որպէս պղծութիւն, Ու չի մնացել եւ ոչ մի օջախ, Ու մեր հարսների ճակատին մաքուր Շնագայլերի գարշահոտ դնչից Նարօտի վրայ չլինէր սեւ մուր... Երկիրը մեր շէն դարձել էր դամբան, Ու դամբանի մէջ ժողովուրդը մեր Եղել անկշտում սրերի յեսան. Ապրում էր ահով, կէս-մեռել կէս-ողջ Վեց ստրկութեան անհատնում դարեր. Կեանքը նրա մէջ լոկ կայծ էր դողդոջ Եւ նա աշխարհում թափառող ստւեր, Տառապանքների ներքեւ անհաշիւ Կորցրած ընդմիշտ ե´ւ ինչք ե´ւ պատիւ... Եւ դամբանների անծայր խաւարից, Ցուրտ մոխիրների պատանքը թոթւած, Զարթնել է յանկարծ մի սիրտ կենսալից Տրոփել է նա կշռոյթով առաջ, Եւ նրա արեան ցնցող զարկերից Շնչել է մեռեալ երկիրը ամբողջ. Թմրած հոգիներն առել են խոյանք, Ստրուկը խոնարհ դարձել է մարտիկ, Պայքարը ազնիւ նկատել պարծանք Եւ աղաղակել - Մահ կամ Հայրենիք... Մի սիրտ է խփւել մոխիրների տակ, Հողմերի դիմաց բացւել մի դրօշ, Թափւել է արիւն, սուլել է գնդակ, Լսւել սուրերի կայծակնագոռ շաչ. Ոսոխը վատթար ջարդել է անվերջ, Մարտիկներն անվախ քայլել են առաջ, Նորեր են եկել ընկածների տեղ, Երկիրն է դարձել գալարւող բռունցք. Արիւնը դարձել զայրագին հեղեղ, Հովիտները խոր լճացած արցունք. Դժո´խքն է փլել մեր երկրի վրայ Ու հողն է պայթել որպէս շէկ կաթսայ... Հոսել են ապա հեղեղներ տղմուտ, Եւ մութ ամպերի արանքից դաժան Բացել երկնքի կտոր մի կապոյտ. Յոյսեր են ծաղկել եւ շունչը գարնան Խօստացել երկրին մի բեղուն ամառ. Արցունքն է սրբել ժողովուրդն հայոց Եւ լծւած հերկին ազնիւ ու արդար, Յառել է աչքերն օրերին գալոց. Եւ հաւատացել՝ թէ իր վէրրքերին Հպում են ահա մատներ բարեգութ, Թէ եկել, հասել է Սամարացին, Կը լինի շուտով տօն ու այգեկութ, Հնձանների մէջ կը խայտայ գինին, Ընդմիշտ կը չքւի ստւերը մահւան Ու լեռների վրայ ու մեր դաշտերի՝ Նորից կը ժպտայ պայծառ ապագան... Յոյսեր են ծաղկել...կտոր մի կապոյտ... Հօֆ եւ Վեստէնէնկ... Բարենորոգում... Կտոր մի կապոյտ.- Ուղեղների վրայ, սրտերին վրայ՝ Դաշնագրերի փոշեթաթաւ կոյտ. Հոգիների մէջ՝ յոյզերի փեթակ. Ու երակներում՝ ցնծութեան կրակ.- Կը լինի շուտով հարսնիք ու ծիծաղ, Անապատը չոր կը լինի պարտէզ, Ողբը հնօրեայ՝ սիրոյ անուշ տա´ղ... Կտոր մի կապոյտ... Յոյսը՝ կը լինի Ձմռայ մէջ բացւած վառման վարդենի... Կտոր մի կապոյտ... եւ կապոյտի վրայ՝ Ինչպէս... ինչքան շուտ... ա՜հ, ինչպէ´ս, ինչպէ՜ս՝ Յեղակած փայլա՜կը մեծ Եղեռնի... Յիշո՞ւմ ես, Աբով - կռիւ էր նորից, Լիզում էր աշխարհն հրդեհը քանդիչ, Տւել էր կեանքին մահը մի նոր կից Ու սիրտը մարդուն դարձրել արճիճ: Նորից բանակներ բանկակների դէմ, Նորից բռնութեան խելագար արշաւ, Իսկ մեր հողերում ոսոխը խարդախ Նիւթել էր ծածուկ ահաւոր մի դաւ, Բացել մեր առաջ անհուն մի դագաղ... Ու կարաւաննե´ր՝ անվերջ ու անծայր, Անապատներում՝ արհաւիրք ու սուր, Քաղաքները շէն գետնին հաւասար Ու ճամբաներին՝ գանգերի բլուր... Ոռնում էր խուժանն անկուշտ ու վայրագ Եւ իր սեւ հոգուն ու եղեռնի վրայ, Որպէս անթափանց խաւարի վերմակ՝ Փռւել էր նեխած խիղճը մարդկութեան... Յիշո՞ւմ ես Աբով.- եղել է մի օր, Անցած ու գալիք օրերից բոլոր Անջատւած մի օր. Ապրիլ է եղել, դաշտերում ծաղիկ, Եւ մի հեռու տեղ, մի գետի ափին, Եղել է արեան կարմիր բաղանիք... եղել է մի օ´ր, Եւ արաբական տաք անապատում Եղել Ռաս-իւլ-Այն, եղել է Դէր-Զօր. Յիշո՞ւմ ես, Աբով.- Եղել է Դէր-Զօր... Յիշո՞ւմ ես, Աբով.- Թէ եղաւ մի սեւ ու վատութեան օր, Ժողովուրդը մեր մորթւող ոչխար, Ապա եւ նորից ինձ հետ միասին, Ճակատները վա´ր՝ Համբոյր տանք բոլոր, բոլոր շներին, Օ՜ էորգ Աբով, Որ մեր աղարտւած ու անսուրբ ճակտից Անմար վրէժի սրբազան հրով արշ ստրկութեան ամօթն այրեցին... Եւ փառք շներին. Նրանց՝ որ մահով յաղթեցին մահւան Եւ մահից առաջ թշնամու ճակտին Որպէս պղծութեան անմոռաց խարան, Արեա´մբ գրեցին՝ Թէ մահն է միշտ մէկ եւ ամենայն տեղ, Թք մարդը կեանքում կը մեռնի մի հեղ, Թէ հազար երնեկ ու բիւր երանի Նրա´ն՝ որ ազգի սիրոյն կը զոհւի... Ու նորից պատիւ եւ փառք շներին՝ Վասպուրականից մինչեւ Մուսա Լեռ, Ու մինչեւ Ուրֆա եւ արահիսար, Չոք-Մարզըւանից մինչեւ Տաւրոսներ, Փա´ռք մեր երեկի, փա´ռք մեր ներկայի Ու դեռ գալիքի բոլո´ր շներին... Յիշո՞ւմ ես Աբով.- Նահանջ էր այլ տեղ Ու լեղապատառ քայքայման խուճապ. Եւ որպէս խրտնած ու գինով նախիր՝ Ռուսաց զօրքերի փախուստն հապշտապ, Նետել էր Լէնինն իր պատգամը.- Տո՜ւն, Ողջո՜յն տառապող երկրին ու մարդուն, Ողջոյն ոսոխի´ն, ողջոյն պարտեալի´ն, Ողջոյն բոլորին եւ դարձ՝ դէպի տուն... Յիշո՞ւմ ես Աբով.- ալիս էր նորից, արիւնոտ դնչով Նոյն հրէշը սեւ ժանիքը սրած, Որպէսզի անզուսպ թափով մի վերջին՝ Վերջին բեկորին տայ վերջին հարւած... Եղե՞լ է արդեօք դարերի խորքում Աւելի մթին, անյոյս ճգնաժամ՝ Երբ օրհասական հայոց աշխարհի Սիրտը վիրաւոր ու արիւնաքամ, Յաւիտենութեան վիհերից առկախ՝ Դադարեց մի պահ... Յիշո՞ւմ ես Աբով.- երկինքն էր սառել, Չկար բարեգութ եւ ո´չ մի աստւած. Ու երկիրը մեր՝ կենդանի մեռել, Ընկել բորենու կլափի դէմ բաց... Ու ճակատագրի մատեանում անպէտ Մի ձեռք անողոք Դրել իր արդէն տխուր վերջակէտ... Երկինքն էր սառել ու չկար Աստւած... Բայց ահա´, ահա՝ հէքեա´թ թէ հրաշք, Ծառացաւ մի մարդ, Հրաշքից փախած ու հրա´շք մի մարդ. Կանգնեց նա դաշտում մեր Արարատեան, Դիակների մէջ եւ ագռաւների, Եւ հաւատքն արած պողպատեայ վահան, Եւ սէրն հայրենեաց մի շեփոր ռազմի՝ Սոված, սարսափած մարդկանցից վհատ Դարբնեց մի բանակ, Եւ որպէս ոխից շիկացած երկաթ՝ Խփեց ոսոխի ճակատին անարգ... Յիշո՞ւմ ես, Աբով, թէ ոնց ապրեցան Հայոց աշխարհի զարմերը վերջին, Երբ չկար աստւած, երկինքն էր դաժան, Յիշո՞ւմ ես կրկին, Ահեղ Բէլի դէմ ծառացող Հայկին Եւ նրա թոռան. Թո՞ռն էր նա Հայկի, զա՞րմը Վարդանի, Դաւի՞թն էր մանուկ, Հայոց լեռներում յայտնւած ոգի՞... Յիշո՞ւմ ես նրա ճակատը պայծառ, Անունն անթառամ- Մանուկեան Արա´մ... Յիշո՞ւմ ես ապա. Կռիւ էր, երգ էր, խա´ղ էր մահի հետ, Թշնամին՝ յոխորտ ճակատների վրայ, Եւ ինչպէս պրկած աղեղի սուր նետ՝ Նրա թիկունքին Սեպո´ւհն էր խիզախ եւ իր այրուձին... Յիշո՞ւմ ես ապա. Արաքսի ափին վերջալոյս էր վառ Եւ բլուրների լանջին հեռակայ Սւինամարտի բոցկլտող անտառ. Դաշտում՝ վիրաւոր ձիերի խրխինձ, Հովտում՝ մորթւող թշնամու բառաչ, Եւ խրամների երախից քանդիչ նդացիրների բոցավառ շառաչ: Յիշո՞ւմ ես ապա. Փշրել էր նորից իր ժանգոտ շղթան Արտաւազդների զայրոյթը հզօր. Քանդել էր նորից թումբերը համայն Հայկազունների ոգին թեւաւոր. Եւ ատամների կրճտող քէնով, Որպէս վրնջող ու կատաղած ձի՝ Խածել էր շեղփից մահւան մանգաղի... Յիշո՞ւմ ես ապա. Դուրս էին խուժել առասպելներից Նախահայրերի ոգիներն հսկայ Ու եղել կռւող զօրքին զինակից.- Հասել էր Սասնոյ Ոաւիթը մրրիկ Ու եղել մարտում Աննահանջ թափով յաղթող Անդրանիկ, Եկել էր որպէս մի նոր այլ-Վահան՝ Նիկո´լը Դուման. Եկել էր Մուշե´ղը Մամիկոնեան Պահած ճերմակ ձին, Պահած եւ հոգին, պահած եւ անուն, Ու փոխած միայն, միայն ազգանուն Եւ դարձած Մուշե´ղ մի Աւետիսեան... Եւ ինչպէս Մանւէլ վէրքերով առատ, Մահճից եղկ մահւան թմբիրը թօթւած՝ Թամբել էր իր ձին ու դարձել Մուրադ Մարտիկ մի ահեղ: Որպէսզի անփայլ մահով չմեռնի Եւ թողի պայծառ քաջութեան անուն, Սրտում մեծագործ իր ժառանգների... Չյիշե՞լ նրանց - Դաշնակ շներին, Ու դիւցազնութեան լոյս ոլորտներում Շողացող աստղին վարագոյ՞ր քաշել. Չյիշե՞լ , ինչո՞ւ. Թաղել, ուրանալ անցեալ մի շքեղ Ու դառնալ գնչու... Յիշո՞ւմ ես ապա. Երաշտ մի հովտից, անանուն դաշտից Պողպատ առ պողպատ Դարերին նետւած կամուրջ մի հսկայ.- Օ՜ Սարդարաբադ... Յիշո՞ւմ ես ապա. Սրտերի գրոհ ու կամքի հեղե´ղ, Ոգու ուրւակա´ն, Ու մետաղացած բազուկներ ջրդեղ՝ Հրաբուխներից տեղահան անտա´ռ, Ու երկնքի դէմ գալարւող թաթա´ռ- Յիշո՞ւմ ես ապա՝ Մոռացւած մի գիւղ, մի խուլ կայարան- Ղարաքիլիսա Ու Բաշ-Աբարան... Քաջալանջ Հայկից թող մինչեւ Տիգրան, Ու պերճ Տիգրանից մինչ Կարմիր Վարդան, Ու մինչեւ, Գագիկ, ու մինչեւ Թորոս, Մինչեւ Դաւիթ Բէկ Եւ մինչեւ, մինչեւ Բաղրամեա´նն հերոս, Վե´ր կենան մի հեղ, Հողի տակ ապրող մարտիկները մեր Վե´ր կենան մի հեղ, Եւ Արարատից մինչ անհաս երկինք, Ու երկնքներից դեռ մինչեւ աստղեր, Ու մինչեւ եթեր, Ու մինչեւ Աստւա´ծ. Ու համբոյր տան ձեզ, Ու տան ձեզ պատի´ւ, Տան Փա´ռք ու պարծանք՝ Հէ´յ Սարդարաբադ Ղարաքիլիսա´, Հէ´յ Բաշ-Աբարան... Յիշո՞ւմ ես ապա. Արիւնից ծորած երիզ մի կարմիր, Երկնքից պոկւած կտոր մի կապոյտ, Հասուն հասկերի շող նարնջագոյն, Եւ վեց դարերի խաւարի վրայ՝ Դրօ´շ Եռագոյն... Յետոյ Նոյեմբեր, ապա Փետրւան, Նորից արցունքի ու արեան տարափ, Մինչեւ մոլեգնած ջրերից վարար, Երկիրը հիվանդ խարխափ առ խարխափ Հասաւ իր կայքին, Ու պարզեց թեւերն իր ցրտից կարկամ Բորբ արեգակի դէմ Խորհրդային... Ո՞վ չի խաբել մեզ, Ո՞վ չռ մօտեցել մեր խորունկ վէրքին Որպէս երկնաւոր բարի յարալէզ Եւ ո՞վ իր անյագ ոսկու ծարաւին Չի տւել յագուրդ մեր տաք արիւնով, Ո՞վ չի խաբել մեզ... Ո´վ չէր խաբել մեզ. Ու դեռ կիսաբաց կարմիր դրօշին Թէ հիասթափւած սիրտը մեր վհատ Առաջին պահին չի տւել հաւատ,- Թէ հազար անգամ օտարից խաբւած Ու հազար ձեռքից մէֆք առած հազար Մեր սրտում եղել է մթին կասկած՝ Թէ դրօշների ետեւ կարմրավառ ալիս է նորից նոյն արջը նօթի, Լոբանովների եւ Նիքոլայի Ստւերը դահիճ, Որպէսզի նորից, ինչպէս հանրակին Արձակի քրքիջ՝ Թէ սիրում է մեզ, սիրում հայերին Եւ սիրում այնքա՜ն, եւ սիրում այնպէ՜ս՝ Որ տալիս է մեզ...դրախտը բաժին, Իսկ այս աշխարհում դեռ տալիղ է մեզ Մի մեծ Հայաստան... բայց առանց հայի,- Թէ չենք կամեցել լինել մենք անհետ, Թէ չենք կամեցել կորչել առյաւէտ, Թէ մի հեղ էլ մե´նք եղել ապերախտ, Մերժել ենք գնալ երկինք ու դրախտ, տել՝ մեր նախնեաց հողը կենսատու Քան երանաւէտ գոգն Աբրահամու,- Չենք ուզել ստրուկ լինել օտարին, Հաւատալ նորից ու խաբւել կրկին, Եղբայր է հիմա աշխարհը բոլոր Ու մենք ենք միայն, մենք ենք մեղաւոր... Անցել է արդէն լրիւ քառորդ դար, Ու երկիրը մեր Կարմիր դրօշին դարձել է ընկեր, Դարձել է եղբայր. Նետել է հիւսիս բազուկն իր հուժկու Մուրճին, մանգաղին, Ճակատը պայծառ, նայւածքը հատու Ու կանգնել կրկին: Տեսնում ենք ահա խինդով անսահման, Թէ չի խաբել մեզ դրօշը կարմիր, Թէ բացւել է դարը երջանկութեան, Եւ առագաստները մեր հողմալիր, Խաղաղ ջրերի վրով հեզասահ Եւ զէփիւռների շնչով այգային, Նաւը Նայիրեան տանում են վստահ Վառ գալիքների երազ ափերին: Դիտում ենք յոյզով ու վառ կարօտով, Ափին մոռացւած մենք ուղեւորներ՝ Թէ երբ կը լսւին մեր կանչը խռով, Կւ լսւի անհուն կարօտանքը մեր: Բարձրագոյն կայմից հսկայ նաւաստին Կը տայ ահազանգ՝ Թէ հորիզոնում մշուշապատանք Նաւաբեկեալի կայ դողդոջ հրթիռ, Խեղդամահների զանգւածներ մթին, Եւ կան երկնքին պարզւած ձեռներ, Թէ հարկ է մեկնի նաւը իր հետքին Եւ դառնայ նորից իր բեկորին տէր... Դարձել ենք հիւսիս, Ափին թողլքւած մենք ուղեւորներ, Եւ պայծառ աստղին ողջոյն ենք տալիս. Բայց ողջոյնի հետ, ողջոյնից առաջ, Արժա՜ն է մեզի, Արժա՜ն է մարդում՝ Նզովք հոլովել իր մեռելներին, Անցեալն իր նետել որպէս փտած քուրջ, Արժա՜ն է աստղօմ վարագոկր քաշել, Ու վայե՞լ է դեռ, Յարութեան տօնին, Խաչեցեալների շիրիմը պղծել... Անցել են նրանք արիւնի ճամբով, Որպէս խաւարում լուծւած ճառագայթ, Անցել են նրանք, օ՜ էորգ Աբով, Տեսած հազար դաւ, հազար որոգայթ Եւ պատմութեան գորշ պաստառի վրայ՝ Դարձել պատմութիւն ու դարձել հեքեաթ... Անցել են նրանք, Շները Դաշնակ, Յաւերժապայծա՜ռ փառքի ճամբէքով, Անցել են նրանք վոհմակ առ վոհմակ, Եւ Հայաստանի երկնքից ահա, լուխները զոյգ թաթերի վրայ Ոգեղինացած Սֆինքսներ որպէս, Անհուն կարօտով ու անհուն սիրով Տե´ս դիտում են քեզ, օ՜ էորգ Աբով, Եւ դիտոմ են մե´զ... Կարող ես մի պահ Խզել արմատից բունը մեր ծառի,- Թէ ունենք հիմա Կարմիր Նոյեմբեր՝ Փա՜ռք իր արեւին, Թէ ունենք զւարթ ու ցնծուն երկիր,՝ Փա՜ռք իր հասակին, Յիշո՞ւմ ես մի պահ, օ՜ էորգ Աբով, Թէ նա կը լինէր. կը լինէ՞ր արդեօք Կարմիր Նոյեմբեր Ու դեռ կը լինէ՞ր ժողովուրդը մեր, Թէ մշուշապատ Եւ արիւնազանգ անցեալի ֆօնին՝ Չլինէր շքե´ղ մի Աարդարաբադ... Ու պիտի ջնջէք Երկրից առյաւէտ Սեւ Ֆաշիզմի հետ Նաեւ հե´տքն իսկ մեր. - Բայց սեւ ֆաշիզմին յաղթելու համար Ունէք դուք արդէն Կուռ բանակների շարքեր անհամար. Ունէք յաղթութեան Վառ դրօշ պարզած քաջ զորավարներ. Ունէք Բաղրամեան, Ունէք հանճարեղ ու մեծ Ստալին, Որ ինչպէս անխոնջ ու յամառ դարբին՝ Խփում է անվերջ իր մուրճը սալին Ու սովետական ձեր բորբ քուրայից Նետում է կայծեր ողջ տիեզերքին... Ու պիտի ջնջէք դուք սեւ ֆաշեզմի՞ն. Դէ´հ, այնպէս ջնջէք, Որ ապագայի լուսաւոր շէմքին Էլ երբէ´ք, երբէ´ք Չլինի ոչ մի ստրուկ ու ծառայ, Չլինի արքա´յ, Ու լինի վճիտ ջուրի պէս զուլալ Կեանքը դեռ գալիք մեր սերունդների... Եւ լինի՜, լինի՜, Հանուր մարդկութեան երազը պայծառ Լինի սալարկւած ու լայն ծառուղի. Եւ լինի՜, լինի՜, Աշխարհի վրայ արեւ մի արդար, Ու լինի մարդը մարդին հաւասար, Եւ խաղաղութեան ճերմակ աղաւնուն Չմերձի ոչ մի գիշատիչ թռչուն... Լինի մարդկութեան երազը պայծառ, Եւ ով յետ դառնայ լուսեղէն ճամբից, Ինչպէս առասպել Ղօվտի հէքեաթում՝ Դառնայ անշունչ քա´ր... Կը ջնջէք շուտով, Ջնջել էք արդէն արդար բռունցքով Որջում գալարւող ֆաշիստ հրէշին. Կը մնայ շուտով այս արեւի տակ Նրա չար թաթից Ու սեւ ստւերից՝ լոկ սեւ յիշատակ: Դաշնակ շների՜ն. Ջնջելը նրանց այնքան է հեշտին.- Ոչ ռումբ է պիտոյ եւ ոչ էլ սւին, Եւ ոչ էլ, ոչ էլ, օ՜ էորգ Աբով, Հարկ է երկնքում շողացող աստղին Տիղմ գցել ափով... Բաւ է աշխարհում անվերջ թափառող Հարազատներին Հայրենի երկրում տալ մի պատառ հող. Թէկուզ եւ փոքրիկ, թէկուզ եւ խոպան, Թէկուզ եւ լինի նա մութ գերեզման՝ Տալ մի պատառ հող, Որպէսզի օտար ու ցուրտ հողերում Մեր մեռելների հոգին չմսի, Տալ մի պատառ հող, Որպէսզի դողդոջ մեր մանուկների Վարդ շրթների վրայ, Ինչպէս ձիւներում ընկած ծաղկի փերթ՝ Չսառի բարբա՜ռը մեր հնօրեայ... Ջնջել հե՞տքն իսկ մեր. Բայց ի՞նչ է արդէն կեանքը մեզ համար,- Չարչարանքի բեռ, Ու ճակատագրի քառուղիներում Կեանքը մեզ համար՝ Անարիւն կռի´ւ ու լռին մաշո´ւմ. Խփել է արդէն մեր կարկամ ուսին Բռունցքը բախտի. Ու նորի´ց բռունցք, ու նորի´ց արիւն, Եւ այն էլ, այն էլ երկրի´ց հարենի... Իսկ մենք, օ՜, գիտես, երջանիկ Աբով, Թէ հիմա ցրւած աշխարհում անծէր, Մէն մի հայ սրտի մէն մի տրոփով Սպասում ենք դեռ՝ Հայրենի երկրի կանչին քաղցրալուր. Սպասում ենք լուռ, տրտում ու խռով, Ներկան՝ մեզ համար տառապանքի ծով, Մեխւած մեր սրտին՝ անցեալը սուր սեպ, Եւ ցուրտ ապագան, խաւար ու անյայտ, ողգոթաների կատարին ցցւած Մեզ համար ցաւի մի նոր խաչափայտ: Կորցրել ենք արդէն մեր հոգին պայծառ, Երազները վառ, Հայրենի հողի շունչը խնկաբոյր, Մեր օջախների բարքերը մաքուր. Եղել ենք ահա, անկուշտ գայլերին պատրաստի նոխազ. ալիս են նրանք, գայլերն այդ ծպտած, Խօսում դրախտից, երկնքից անհաս, Ու քաղցրաշողոմ ժպիտով անուշ, Բառերով քնքոյշ՝ Պոկում մեր մարմնից փերթեր անխնայ. Խօսում են խաչից ու խաչի անւամբ Մի հեղ էլ խաչում մեզ խաչի վրայ... ալիս են ծածուկ կաբինէտներից Մթին խաղերի ագէտները դեռ, Բերում յոյսերի բառեր մեղրալից Ու ոսկով ծախւող ոսկի երազներ. Եւ վասն անյագ կիրքերի յագուրդ՝ Իրենց հեռաւոր սակարաններում Հանւում ենք աճուրդ... Ու որպէս եղբայ´ր գալիս են ոմանք, Եւ եղբայրութեան խօսքերով վսեմ, Աչքերում ժպիտ, սրտներում հեգնանք՝ Զինում են եղբայրն ի´ր իսկ եղբօր դէմ... Ու գիտե՞ս, գիտե՞ս, Աշխարհում ձգւող մեր ճամբաներին Դարան են մտել դեչ քանի´ աղւէս, Եւ խոնջ ու վատուժ մեր մկաններին Կպել են գաղտուկ Արիւնածարաւ դեռ քանի՜ տզրուկ: Ու գիտե՞ս, գիտե՞ս թէ կան մեր դիմաց Անդարձ կորստեան վիհեր լայնաբաց, Քանի՞ ուղիներ մթին ու խարդախ, Եւ Դամօկլէսեան դեռ քանի՞ օրեր Մեր գլխին առկախ... Օ´ էորգ Աբով, հեռաւոր եղբայր, Լսե՞լ ես արդեօք Թէ ծովերից դէն աշխարհում անծայր Ունես բիւրաւոր եղբայրներ անոք, Լսե՞լ ես նրանց պայքարի մասին Ապրելու համար, մեռնելու համար... Լսե՞լ ես նրանց բորբ սրտի մասին Եւ նրանց սիրոյն լեռայ հարասար. Լսե՞լ ես ապա նաեւ, այն մասին՝ Թէ ամէն մի հայ, սիրով մի խնդուն, Լինի նա Հնչակ, լինի Բոլշեւիկ Եւ կամ Դաշնակ Շուն՝ Կը նետե´ր բոլոր օրերը գալիք Բախտի նժարին, Եթէ փսխարէն նժարում միւս էթ լինէր մի´ օր, օ՜, մի´ օր, մի´ որ՝ Հայրենի երկրում մեր խորհրդային... Ջնջել հետքն իսկ մեր, դաշնակ շներիս, Նետել մեր աչքին վառօդ ու արճիճ, Եւ ողջ աշխարհին ողջոյններ տալիս Լոկ մե´ր ականջին ատելութեան ճի՞չ... Թէ կայ մեր բախտի մատեանում անտես Որ էլի´ մի հեղ մենք լինենք զոհւող, Լինի´ թող այդպէս. Լինե մեզ համար անվախճան զրկանք, Եւ մահը նորից լինի մեզ նոր կեա´նք, Միայն թք լինի´, օ՜, լինի՜, լինի՜ Մեր եղբայրների´ համար, քոյրերի´, Մեր մանուկների եւ մեր որբերի, Եւ որպէս շնորհ՝ մեր մեռելների Շիրիմի´ համար, օ՜, լինի՜, լինի՜՝ Պատառ մի չոր հող երկրում հայրենի... Եկել եմ ահա- պօէտ մի չնչին, Որպէս աշունից պոկւած մի տերեւ, Եկել եմ ահա Որպէս խոնջ կռունկ մի ժայռի վերեւ, Եկել եմ ահա Որպէս խոնջ կռունկ մի ժայռի վերեւ, Եկել եմ ահա- պօէտ մի չնչին, Եւ խառնած շունչս բիւրերի շնչին՝ Երգում եմ նրանց Խռովը խորին եւ վիշտը անանց. Լսիր իմ երգում անամոք թախիծ, Եւ պանդուխտի լաց, եւ սիրոյ արցունք լսիր իմ երգում, Լսիր լեռնացած կարօտ իմ երգից Եւ նահանջական պայքարի զղջո´ւմ... Եւ լսի´ր, լսի´ր, Ինձ հետ միասին լալիս է անյոյս Մի ողջ ժողովուրդ, Որի կէսն արդէն տարել է մի օր Եղեռնը անգութ - Յիշո՞ւմ ես Դէր-Զօր... Ու կէսը ցրիւ հողմերի բախտին, Կանչում է ահա այս գորշ Հալէբից, Բուրգերի երկրից, Փարիզից կանչում, Ու դեռ հեռաւոր Կալիֆորնիայից Եւ Մարմարայի ափերից տրտում, Կանչում երկնքին, կանչում աստծուն, Դժոխքին կանչում՝ Որ տանեն, տանեն, տանե՜ն դէպի տուն... Եկել եմ ահա- պօէտ մի չնչին, Եւ կարօտահար իմ եղբայրների Տաք սի´րտն եմ բերել իմ հայրենիքին, Որպէսզի սրտից հայրենի երկրի Բորբ մեր սրտի դէմ սառոյցը ճաքի, Ու սառոյցի տակ, ինչպէս ձնծաղիկ Բացւած արեւին, Եւ ինչպէս քնքոյշ ու կարօտած մայր՝ Իր սիրտը բացի Բոլորի´ հանդէպ, բոլորի համար... Եկել եմ ահա- պօէտ մի չնչին, Եւ որպէս ծովում խեղդւողի կանչ, Ընկուղւող նաւի եղերական սոյլ, Աշնան մշուշում պլպլան ճաճանչ, Եւ հողմերի դէմ առկայծող նշոյլ. Եկել եմ ահա- պօէտ մի չնչին՝ Նետում եմ երկրիս իմ երգը վերջին.- Տւել եմ ջրին, տւել եմ հովուն Ինչ կեանքն էր դիզել իմ ջահել հոգում. Ե´ւ ուղեղիս մէջ օրերի դարսած իտութիւնը բութ, Ե´ւ սրտիս նստած յոյզը լայնաշերտ Լոկ պատրանք եւ սուտ, Նետել եմ հեռու՝ որպէս հոգու կե´ղտ... Իմ հոգին հիմա, մրրիկների տեղ Ճարճատող քնար, Որին փաթթել է անցեալը դժխեմ Որպէս հնչուն լար՝ Միլիոն զոհերի աղիքները պիրկ. Դարն է մղկտում լարերի վրայ Ու ողբն իր նետում դարերին գալիք.- Հասել է ահա րոպէն գերագոյն, Կեանքի եւ մահւան արարը վերջին. Չկա՜յ մեզ համար ուրիշ փրկութիւն Քան մեռելների սեւաբախտ ուղին, Որ ձգւում է տաք անապատներից, Անցնում մեր սրտից Եւ հասնում ի քե՜զ, եւ հասնում ի քե՜զ, Իմ լուսապայծառ, կարմի´ր հարենիք... Չունիմ ես հիմա եւ ոչ մի աստւած, Ու ստապատիր ո´չ մի ոսկի հորթ. Ես, կեանքի հովտում յոկնաբեկ անցորդ Եւ միրաժների խաբւած ուղեկից... Մաշել է սիրտս, մաշել է հոգիս Առօրեայի պաղ խարտոցների տակ. Չկա´յ ինձ քաշող ե´ւ ոչ մի մագնիս Բացի քո աստղից վառ ու շողարձակ... Իսկ դու հեռաւոր, երջանիկ ընկեր, Օ՜ էորգ Աբով, Հոգուդ մէջ դիզւած այդ մաղձը դեղին Յանձնիր Զանգուի ցասկոտ ջրերին. Խփի´ր ականջիդ թմբուկը արթուն Որպէս զգայուն Ու յարաթրթիռ մի դիափազոն Հայրենի հողի տրոփուն կրծքին. Լսիր դու հողին, լսիր դու հողին, Դու հողի´ն լսիր, Եւ նա քեզ կ'ասի թէ չկայ խտիր Իր զաւակների միջեւ տարագիր, Թէ չկա՜ն շներ, Թէ հայ գեղջուկին սիրտն ի վեր ցցւած Չկայ մաուզէր, Այլ կան բիւրաւոր տառապող սրտեր՝ նո´յն հողի համար, Եւ կան սրտերում վրէժի լեռներ՝ Նո´յն եւ միեւնոյն ոսոխի համար, Եւ հոգիներում սիրոյ ջրվէժներ Միայն ձե´զ համար Ո՜վ հայրենիքում ապրող եղբայրներ, Միայն ձե՜զ համար... Եւ միայն, միայն միայն քեզ համար՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան, Մշուշների մէջ կարօտած իմ եար՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան, Ու խոյանքներիս դու վերջին կայան՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան, Իմ առաջին սէր ու վերջին տենչանք՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան... Մտքիս խանձարուր ու սրտիս պատանք՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան, Հէյ ջան Երեւան, ուցէ այս օտար երկրից աքսորի Հոգիս Արաքսին երբէք չհասնի. Ու այգաբացի շողերից առաջ Ինձնից մնայ լոկ թեւաբեկ մի խաչ, Ու երազներիս պալատը մարմար Դառնայ մի դաշտում անտէր շիրմաքար. Հէյ ջա՜ն Երեւան, ուցէ հող դառնամ չհասած հողիդ, Դառնամ յիշատակ ու դառնամ աճիւն. Բայց մինչեւ կեանքիս նշոյլը յետին, Ու վերջին շոնչիս թրթիռը վերջին՝ Հոգիս քեզ համար կ'երգի օրհնութիւն, Կ'երգի ծովացած հասկերն արտերիդ, Աստղերի դագաղ Սեւանդ վճիտ, ոծարաններիդ զանգւածը մեծղի Ու բանւորներիդ քրտինքը կ'երգի, Հէյ ջա՜ն Երեւան, Լինեմ մինչեւ հող ու դառնամ մոխիր՝ Կ'երգեմ բորենու սուր ատամներից Մարմինդ պահող դրօ´շդ կարմիր... Կ'երգեմ լուսաշող ու պայծառ ներկադ, Եւ մեր անցեալի աւերակներից Կ'երգեմ բարձրացող շքեղ ապագադ, Հէյ ջա՜ն Երեւան... Հէյ ջա՜ն Երեւան, Լինեմ ես քնած թէ լինեմ արթուն, Հէյ ջա՜ն Երեւան, Զարկերը սրտիս տրոփ առ տրոփ, Հէյ ջա՜ն Երեւան, Կ'երգեն քեզ համար միայն օրհնութիւն... Միայն օրհութիւ´ն, Միայն օրհութի´ւն Եւ սէր ու կարօտ, Սէ´ր եւ օրհութիւն՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան... Հէյ ջա՜ն Երեւան, Արեւը պայծառ երկնքիդ վրայ, Արարատը քեզ լինի պահապան, Այգիներիդ մէջ որթը մեղրանայ, Երդիքներիդ տակ ծիծաղն անպակաս, Դէզերը հունձքիդ հսկայ լեռ դառնան Ու յաւերժի դէմ յաւէտ շէն մնաս՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան: Հէյ ջա՜ն Երեւան, Ձմեռների դէմ միշտ դալա´ր մնաս Ու պայքարներում մնաս յաղթակա՜ն, Բռունցքդ չարին լինի պատուհաս, Եւ զաւակներիդ համար հեռառոր Դու լայնաբաց գիրկ դառնաս մայրական Եւ հեռուներից երգես մեզ օրօր՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան... Հէյ ջա՜ն Երեւան, Օրերդ անցնին ծափով ու երգով, Օրորոցներիդ վերեւ ապագան Լինի գարնային մեղմ ու անուշ հով. Քրտինքդ հողիդ օրհնութիւն դառնայ, Հողդ ոսոխիդ դառնայ գերեզման, Ու վիշտը սրտէդ ընդմիշտ բացակայ՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան... Հէյ ջա՜ն Երեւան, Դրօշդ ձեռքիդ միշտ ամուր բռնես, Մեծ երազը մեր անվթար պահես, ալիքն անցեալին զօդող կապ լինես, Լոյսի ակերից անյագուրդ ըմպես, Նայւածքիդ հուրով չարքերը վանես Եւ հողմերի դէմ անխորտակ կանգնես՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան. Հէյ ջա՜ն Երեւան, Հող բռնես ձեռքիդ ու դառնայ ոսկի´, Ծիլ տնկես արտիդ ու դառնայ կաղնի´, Շրթունքդ արեւի ակունքին հասնի, Արմատդ հողի ընդերքից անցնի, Աչքերիդ շողից լուսինը խամրի, Հրճւանքդ մնայ, թախիծդ մեռնի՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան... Հէյ ջա՜ն Երեւան, Դարերի դիմաց միշտ կանգուն կենաս, Ու բախտի կոչին յար արթուն մնաս, Լուսաւոր ճամբէդ անվարան գնաս, Նախանձ աչքի դէմ ծակող փուշ դառնաս, Սիրտդ աշխարհին որպէս վարդ բանաս, Մէկով ցանք անես, հազարով բառնաս՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան... Հէյ ջա՜ն Երեւան, Մի վայրկեանի մէջ օրով կանաչես, Տիեզերքի դէմ փառքով ճաճանչես, Հոգուդ ժպիտով մեր վիշտը ջնջես, Մի օր էլ դարձի շեփորը հնչես Եւ պանդուխտներիդ հայրենիք կանչես՝ Հէյ ջա՜ն Երեւան...

ԱՇՈՒՂԸ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Աւետիս Ահարոնեան Ջարդը վերջացաւ: խաւարն իջաւ: Իջաւ սարերից եւ ծածկեց արար-աշխարհը: Այն գիշեր հոգեմաշ էր, սոսկալի. խաւարը շատ թանձր: Քաղաքը ոչ թէ քնեց, այլ մեռաւ: Փողոցներում մարդ չկար, տներում ճրագ չկար, ո´չ մի ձայն. կենդանութեան նշոյլ ցոյց տալը այդ գիշեր ոճիրներից մեծագոյնն էր: Իշխողը մահն էր, բռնի, արիւնոտ մահը, որ սարսափելի թեւերով սաւառնում էր, վեր-վեր մռայլ տներից, որօնք այդ օրը չտեսնւած բաներ տեսան: Քանի՞ քանի՞ օջաղ մարեց, աչք չմնաց արիւն արցունք չթափէր... Այժմ էլ մի զարմանալի լռութիւն կար ոճիրով յղի խաւարում: Ո՞վ ձայն հանէր. յօշոտւած ու այլանդակւած դիակները շարան-շարան փռւած էին գերեզմանատանը՝ ճռթւած ու արիւնոտ աչքերը դէպի երկինք չռած, ասես հարցնում էին «ինչաո՞ւ», բոլոր «ինչուներից» ամէնից անմիտը, որի վրայով դարերը քրքիջով են սահում՝ անպատասխան թողնելով խեղճերին: Լուռ էին նաեւ մեծ ոճիրի հեղինակները: Խաւարը եկաւ, ծածկեց արիւնը մի մռայլ քողով. բայց իր հետ բերեց նաեւ մի սոսկում, որ թափանցում էր նոյնիսկ ամենաանսիրտ արիւնարբուի երակներում. նրանք թագնւեցին իրենց տներում, ինչպէս որսից դարձող գաղազաններ բնում: Այն գիշեր դրսում, փողոցում դւ մանաւանդ հայոց գերեզմանատան շուրջը մի բան կար, որ հազար աչքով, հազար ձեւով գալարւում էր խաւարի մէջ եւ խեղդում էր խեղդում... Քամի էլ կար, աշնանային չար քամի: Շատ ուշ միայն փողոցներից մէկում յայտնւեցին մարդկային մի խումբ ստւերներ... քսանի չափ զինւորներ եւ մի յիսնապետ: Նրանք շարժւում էին հանդարտ, անձայն, ասես վախենալով մահու հանգիստը խռովել կամ զայրացնել խաւարի մէջ գալարւող սարսափը: Ի՞նչ էին փնտռում այս անապատ փողոցներում այդ ժամին, - անկարելի էր իմանալ մթութեան մէջ: Միայն նրանք անցնում էին գողերի զգուշութեամբ, մերթ ընդ մերթ կանգ էին առնում այս ու այն դրան առաջ, ականջ էին դնում եւ կրկին շարունակոմ ճանապարհը նոյն զգուշութեամբ: Փողոցի ծայրում յիսնապետը, որ առաջ էր ընթանում կանգ առաւ. Մի քանի դիակներ կային գետնին փռւած: -Վերցրէ´ք, հրամայեց նա, պէտք է տանել «այնտեղ»: «Այնտեղը» հայոց գերեզմանատունն էր: Մի քանի հոգի մօտեցան: Վերցրին դիակները եւ դրին ձեռքերի պատգարակների վրայ, ապա կրկին առաջ շարժւեցին: Այս խումբը փողոցներում թափւած վերջին դիակները հաւաքելու պարտքն ունէր: Դարձեալ մի քանի տեղ կանգ առան. դարձեալ դիակներ շարեցին նախկինների վրայ եւ շարունակեցին ընթացքը: Մէկ էլ յանկարծ իրենց արիւնոտ բեռը վար դրին եւ բոլորը միասին քարացան... Հեռու գերեզմանից քամին մի ձայն էր բերում, մի աղեկտուր ձայն, որ լսւում էր մերթ ինչպէս խորունկ հառաչանք եւ մերթ ինչպէս օգնութեան աղաղակ կամ սարսափի սրտաճաք ճիչ: Երբեմն քամու հետ խառնւելով, այդ զարմանալի ձայնը մեծանում էր, դառնում հարիւրաւոր կոկորդից պոռթկած մռմռոց: Այդ ժամանակ թւում էր, թէ գերեզմանատան բոլոր դիակները միանգամից ճչում են, հառաչում են ցաւերից եւ դատ ու արդարութիւն են պահանջում: Երբեմն էլ, երբ քամու թափը մեղմանում էր, պարզ ու որոշ լսւում էր մի սրտաճմլիկ երգի ձայն, որով կարծես մի սգաւոր ոգի նզովում էր աշխարհի արդարութիւնը եւ լուռ դիակների ցաւերն էր ողբում: Այս խաւարի, այս սարսափի մէջ անսպասելի, գերբնական էր թւում այդ զարմանալի ձայնը, եւ խումբը քար կտրած՝ լսում էր, անկարող լինելով առաջ գնալ: Իրենց ձեռքով խողխողւածներն էին խօսում, նրաք էին բողոքում, եւ դահիճներն անկարող էին չլսել: Երգը շարունակում էր. «Սեւ խաւարն իմ ընկերս է անբաժան, Ես չգիտեմ, ի՞նչ ասել է պայծառ օր, Բայց այսօրւայ խաւարն է խոր, հոգեհան... Դիակները փսփսում են ահաւոր, Եւ պատմում են իրենց ցաւերն անպատում, Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում: «Հին դարերից ցաւեր շալկած յամրօրէն Հառաչելով, անցաք արեան ծովերով, Համբերութեան դասեր առիք լեռներէն... Քնէ´ք այժմ, բոցով, ցաւով, վէրքերով, Եւ պատմեցէ´ք ձեր ցաւերն անպատում, Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում: «Այս իմ անճար քնարն ունի երեք լար, Այն՝ ողբաձայն, լալկան, խղճուկ, դողդոջուն,- Ի՞նպէս ողբամ ձեր ցաւերն անհամար, Սրտեր վառեմ, արցունք քամեմ ես անհուն... Դո´ւք պատմեցէք ձեր ցաւերն անպատում, Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում: «Տառապանքի, սուգ ու սեւի ինձ ընկեր Մարդ չմնաց իմ արիւնոտ վաթանում. Լուռ են շուրջս լեռներ, ձորեր, շիրիմներ, Լոկ քամին է կողկողագին մրմնջում... Դո´ւք պատմեցէք ձեր ցաւերն անպատում, Որից Աստւած գուցէ դողայ երկնքում»... - տէ´ք այդ մարդուն, հրամայեց յիսնապետը: - երեզմանատանն է, բէյ - պատասխանեցին մի քանի երկչոտ ձայներ: - երեզմանատօւն գնացէ´ք տասն հոգի, առա´ջ: Խմբից տասը մարդ բաժանւեցին եւ անհաստատ քայլերով առաջացան, տանելով իրենց հետ հաւաքած դիակները: Ձայնը շարունակում էր. «Ես էլ ցաւի դաշն կապեմ քամու հետ, Եւ արցունքի երգեր հիւսենք միասին. Նա խաղում է ամպրոպների շանթի հետ, Նա յոյզ ու բոց կը տայ նաեւ մեր երգին: Կոյր աշուղը, մրրկաշունչ, խօլ քամին Կը պատմեն ձեր տառապանքներն աշխարհին»: «Ոռնա´, քամի, հազար ու մի ձայներով, Թո´ղ սարսռան լեռներ, ձորեր, անդունդներ... Անցի՜ր մէկ-մէկ դիակների վրայով, Լիզի՜ր վէրքեր ու հաւաքիր հառաչներ... Կոյր աշուղը, մրրկաշունչ, խօլ քամին Կը պատմեն ձեր տառապանքներն աշխարհին.շ»: «Ի՞նչ ես վազում աննպատակ դէպ հեռուն, Հառաչանքներ, խոր-խոր ցաւեր շալակած. Վե´ր սլացիր դէպի երկինքն անհուն, Գտի´ր գահը, ուր բազմել է մի Աստւած, Թէ անզօր է սրբել արցունքն աշխարհում, Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...» «Փչի´ր վրան ահեղաշունչ որոտով, Թող իր գահը դողայ հիմքից եւ Աստւած. Թո´ղ երկինէը մթնի իր վառ աստղերով, Տիեզերքը դարձրո´ւ քաօս, աւերած... Թէ անզօր է այն Աստւածն աշխարհում, Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...» «Զուր ես խառնում ծեր ալիքներն աշուղին Այնտեղ միայն հին օրերի խոհեր կան, Դու խօմ գիտես լեզու, խօսք տալ ժայռերին, Նրանց ասա´, թող քեզ պատմեն, ի՞նչ տեսան... Երբ անզօր է այն Աստւածն աշխարհում, Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...» «Անցի´ր հանդարտ շիրիմների վրայից, Հողի տակ էլ թշւառները քուն չունին. Շարան-շարան հողաթմբի խորքերից, Խուլ մրմոնջներ գուցէ լսես ցաւագին... Երբ այսքան ցաւ ու արիւն կայ աշխարհում, Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...» Զինւորների խոմբը հասաւ գերեզմանատանը, դիակները ներս տարան եւ կանգ առան առանց յամարձակւելու շատ խորքեր գնալ, ուր սարսափն էր թագաւորում: - Ո՞վ ես, ձայն տւեց խմբից մէկը: Պատասխանի փոխարէն երգիչը շարունակեց այս անգամ աւելի ուժգին, աւելի ցաւոտ: «Կոյր աշուղը, մրրկածունչ խօլ քամին Սեւ երգ կասեն, ցաւ կը պատմեն աշխարհին, Երբ այսքան ցաւ ու արիւն կայ երկրում, Գահ էլ պէտք չէ եւ ոչ Աստւած երկնքում...» Զինւորներըն առաջացան վախվխելով: Նրանք քայլում էին հողաթմբի եւ դիակների վրայից, իսկ երգիչը մերթ երգում էր եւ մերթ հեկեկում էր այնպէս որ կարծես բոլոր տապանաքարերը նրա հետ միասին հեծկլտում էին ցաւից, դւ մեծ սուգը մարմին առած՝ գալարւում էր բոլորից վեր, դիակների եւ շիրիմների վրայ... Զինւորները հասան եւ կանգ առան: Նրանց առաջ մի տապանաքարի վրայ նստած էր մի հատիկ մարդ, մի ծերունի... նա գլխաբաց էր եւ մազերն ու միրուքը քամուն տւած՝ նայում էր դէպի վեր, դէպի անսահմանութիւնը եւ կարծես բոլոր զոհերի արիւնն էր պահանջում: Քաղաքում նրան «աշուղ» էին ասում, բայց իրօք նա մեծ «դարդից» էր աշուղ դարձել: Հեռու-հեռու, հայրենի գիւղում, նա տեսել էր իր բազմանդամ ընտանիքի կորուստը իր իսկ տան բոցերի մէջ, ինքն էլ զոյգ աչքերի գնով հազիւ էր կարողացել փրկել մի հատիկ զավակին, որի հետ մի օր յայտնւեց Ա... գիւղոմ: Այստեղ փոքրիկ, տասն տարեկան երեխան առաջնորդում էր կոյր հօրը, եւ սա երգում էր աղեկտուր երգեր փողոցներում, բակերում, տներում: Նրա հին սազի լարերից ասես կաթիլ-կաթիլ ցաւ էր թափւում, իսկ ձայնը անհուն ցաւի շեշտ ունէր: Երբ ջարդն սկսւեց նա դարձեալ դուրսն էր եւ ընդհանուր իրարանցումի մէջ կորցրեց երեխան: Մինչեւ ուշ գիշեր նա թափառեց փողոցներում: Կանչեց, ճչաց... Իզո՜ւր - որդու ձայնը չլսեց: Նրան չսպանեցին: Ի՞նչ արժէր մի կոյրի կեանքը: Իմանալով որ դիակները գերեզմանատանն են հաւաքւած, նա գիշերը չանգռելով բարձրացաւ մինչեւ գերեզմանատան բլրակը եւ մերթ ծնկաչոք, մերթ սողալով մէկիկ-մէկիկ շօշափեց դիակները՝ մի հատիկ զաւակի դիակը փնտռելով: Երբ ջանքերն անօգուտ անցան, նա կծկւեց մի քարի վրայ, դուրս քաշեց մէջքից իր սազը եւ հին օրերի ունկնդիրներին այս սարսափելի գիշերին վերջին անգամ սուգ ասաց: Նրա ձայնը բարձրանում, տարածւում էր մեռած քաղաքի վրայ՝ տանելով իր հետ այնքան անմեղ արեան բողոքը: Քիչ յետու աշուղը կանգնած էր յիսնապետի առաջ: - Ո՞վ ես դու, հարցրեց բէյը: - Ե՞ս... ես սուգ ասող եմ: - Ի՞նչ էիր ասում այնտեղ: - Օրօր էի ասում, բէյ, սուգ էի ասում: - Ո՞ւմ համար: - Ո՞ւմ համար, Աստւած գիտէ: - Ո՞վ քեզ իրաւունք տւեց որ քո ոռնոցով քաղաքի քունը եւ խաղաղութիւնը խանգարես: Եթէ լոյս լինէր, հարցնողը կը տեսներ, թէ ինչպէս ծամածռւեցին ծերի շրթունքները, եւ նա սոսկալի կերպով ժպտաց: - Խաղաղութի՞ւնը, կրկնեց ծերը հեգնաբար. գերեզմանատան դիակներն ու քարերը չեն լսում, բէ´յ. իսկ ով որ այնտեղ՝ գերեզմանատանը չէ, նա կարմիր ձեռներ ունի, ոչ մի ձայն նրա խաղաղութիւնը չի վրդովի... Ում էլ ձեռքերը ոճիր չեն գործել, նրանք սարսափից խլացել են. Աստւածն էլ ձերն է: Ես էլ սուգ եմ ասում, բէյ, օրօր եմ ասում, չէ՞ դուք ուզեցիք որ քնեն... - Ո՞վ տարաւ քեզ այնտեղ, դու խոմ կոյր ես: - Սրտի կրակն ու արիւնի հոտը, դու հոտ չե՞ս առնում: - Որ թողնենք էլի՞ կերթաս այնտեղ: - Հա´, բէյ, կերթամ, իմ տեղն այնտեղ է, ինչո՞ւ յետ բերիք ինձ, ես մենակ եմ, ցաւը մեծ է, շատ մեծ է, զոյգ կոյր աչքով այդքան ցաւ երբ ողբամ, թէ օր ու գիշեր կրակ ու բոց չդառնամ: - Ի՞նչ էիր երգում այնտեղ, երգի´ր մեզ համար էլ: - Բէյ, գիշեր է, այժմ մեռելների երգ կասեն: - Երգի´ր մեռելների երգը: Ծերը նստեց գետնին, սազը ձեռք առաւ եւ սկսեց. Խօսի´ր քնար... Արար աշխարհ թէ լռի, Ցաւի, արեան, տառապանքի լուռ ծոցում, Կոյր աշուղը հառաչանքի պարտք ունի Թշւառութեան ու անէծքի վայրերում: Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք, Թո´ղ ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք... Երեք լար կայ, մէկը մէկից սգաւոր Մէկն արիւն, մէկն արցունք է քամում Եւ երրորդը, այն ամենից թունաւոր, Անէծք ունի իր թրթռուն խաղերում: Այսքան չարիք թէ մոռանան մեր որդիք, Թո´ղ ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք... Սեւ բռնութեան, աւերածի զինւորներ, Խոպան աւեր բոց փռեցիք ձեր ոտքով, Բնակութիւն, շէն քաղաքներ ու աւեր Անապատի վերածեցիք անվրդով: Այսքան աւեր թէ ներեն ձեզ մեր որդիք, Թո´ղ ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք... Դիակների վիշտը լացի ու ցաւեր... Քանի՜ դարեր լոկ ողբ ու սուգ ենք ասում, Այժմ անէ՜ծք դահի-ներին մարդակեր, Վրէ՜ժ միայն, լոկ վրէժ եմ պահանջում... Այսքան արցունք թէ մոռանան մեր... - Հա՜յր... Մի փոքրիկ մանուկ էր, որ խաւար անկիւնից դուրս թռաւ եւ փաթաթւեց ծերի պարանոցով: Որդի՜ն էր... - Զաւա՜կս: - Հայր, հա՜յր... - Կրա՜կ, որոտաց բէյը, եւ նոյն վայրկեանին տասնեակ հրացանների որոտը խեղդեց մանկան աղաղակը. Նրանց փողերից դուրս վիժած բոցերը մի վայրկեան լուսաւորեցին փողոցի թանձր խաւարը, եւ հայր ու որդի իրար գրկած թաւալեցին իրենց արեան մէջ: Նրանց շրթունքները դողդողում էին եւ կարծես դեռ մրմնջում էին «Այսքան արիւն թէ ձեզ ներեն մեր որդիք, Թող ողջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք»... Գրեց Աւետիս Ահարոնեան 1899 թ.

Բենեամին Թաշեանի Խօստովանութիւնը Ես միշտ այն տեսակէտը պաշտպանած եմ անձնական խօսակցութիւննրու ատեն, թէ պէտք է ունենանք մէկ լեզու, նախընտրաբար անշուշտ արեւլահայերէնը, որ հիմա դարձած է պետական լեզու. բայց զգուշացած եմ նոյն տեսակէտը պաշպտպանելէ նաեւ հրապարակով, նախ՝ որովհետեւ կը վախնայի, որ ինծի դէմ պիտի ունենայի հանգուցեալ«արխատաշ»ս՝ Շաւարշ Միսաքեանը, ծանօթ՝ իբրեւ մոլեռանդ պաշտպանը արեւմտահայերէնի: Կրնար կարծուիլ, միւս կողմէ, թէ ես բարոյական ազդեցութեանը տակն եմ «արեւելահայ» Վ. նաւասարդեանի, որ, ի դէպ արեւմտահայերէնը կը պաշտպանէր արեւելահայ լեզուաբաններու դէմ: Հիմա երկուքն ալ հող դարձած են. Շաւարշ Միսաքեանի հետ վէճի բռնուելու վախը չունիմ, իսկ Վ. Նաւասարդեանի «բարոյական ազդեցութեան» խօսք չի կրնար ըլլալ այլեւս: ՆԵՐԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ, էջ 17, 1961, Տպարան «Յուսաբեր» Գահիրէ:

ԵՍ ԻՄ ԱՆՈՒՇ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն եմ սիրում, Մեր հին սազի ողբանւագ, լացակումած լարն եմ սիրում, Արնանման ծաղիկների ու վարդերի բո՛յրը վառման, Ու նաիրեան աղջիկների հեզաճկուն պա՛րն եմ սիրում: Սիրում եմ մեր երկինքը մուգ, ջրերը ջինջ, լիճը լուսէ, Արևն ամռան ու ձմեռվայ վիշապաձայն բուքը վսեմ, Մթում կորած խրճիթների անհիւրընկալ պատերը սև Ու հնամեայ քաղաքների հազարամյա քա՛րն եմ սիրում: Ո՛ւր էլ լինեմ - չե՛մ մոռանայ ես ողբաձայն երգերը մեր, Չե՜մ մոռանայ աղօթք դարձած երկաթագիր գրքերը մեր, Ինչքան էլ սո՜ւր սիրտս խոցեն արիւնաքամ վէրքերը մեր - Էլի՛ ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան-եա՛րն եմ սիրում: Իմ կարօտած սրտի համար ո՛չ մի ուրիշ հեքիաթ չկայ. Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ չկայ. Աշխա՛րհ անցի՛ր՝ Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկայ. Ինչպէս անհաս փառքի ճամբա՝յ ես իմ Մասիս սա՛րն եմ սիրում: 1920-1921 Երևան-Մոսկւա

Նամակ առ Հայաստան(Դասական Ուղղագրութեամբ)Ալիսիա ԿիրակոսեանԹարգմանեց` Վահագն ԴավթյանԵրկի´ր Հայաստան, Ես քեզ գրում եմ Բուենոս-Այրես հեռու քաղաքից: Մեր բաժանումից երկու տարի անց: Եւ հուսով եմ ես, Որ իմ նամակը Քո արեւներին Ու քո լեռներին դու պիտի կարդաս, Ինձ պատասխանեն պիտի ջրերդ` Մտերիմները Քո արմատների... Ինձ պատասխանի պիտի քո ոգին Եւ պատասխանի իր մէկ ու միակ Այն ճշմարտութեամբ, Որ ի´մն է նաեւ: Երկի´ր Հայաստան, Դու կանչում ես ինձ, Քեզ է պահանջում ու քեզ է կանչում Նաեւ արյունս, Եւ ինձ տանջում է տենդը սպասման: Ուրիշ, այլ սէրեր Յուզում են միայն Ակնթարթները իմ ժամանակի, Քոնն է Հայաստա´ն, Ողջ անձեռնամուխ իմ ժամանակը Եւ ամենաջինջ Իմ արտասուքը: Երկի´ր Հայաստան, Երբ ես ուզում եմ քո անունը տալ, Իմ մէջ զարթնում է մի թաքուն աղօթք` Ամենահինը, Երբ քեզ եմ երգում, Իմ մեջ շարժումն է Սկսում բջիջն իմ ամենանոր: Չգիտեմ, ճչա՞մ, Թե՞ արտասուքիս խառնեմ լռելեայն Կարօտիս ցաւը, Որ անանուն է: Երազում եմ քեզ, Եւ էութեանս թափանցիկ ամպը Քեզ է միանում Եւ գնում յաւերժ մի լողարկութին: Դեռ քեզ չտեսած, Ճանաչում էի ես քո քարերը, Յետոյ քեզ տեսայ, Քեզ շօշափեցի, Շնչեցի ես քեզ, Լուծւեցի ջրում Եւ փոշի դարձայ քամիներիդ մէջ: Գիտե՞ս, Իմ ու քո միասնութիւնը Վաղնջական է: Ես կամ առաջին քո յուշերի մէջ: Ապրել եմ ես քո Հողմակոծ հողում Որպէս անխուսափ մի ճակատագիր: Եւ պիտի մի օր վերադառնայի Դէպի սկիզբս, Գտնելու համար անմեղութիւնն իմ Ու էութիւնն իմ` Անդաշն աշխարհի Հարաբերական Այս խաղերի մէջ: Ես այդ աշխարհից Գալիս եմ ահա, Որ օրէնքները ի կատար ածեմ` Իրերի շարժման օրէնքները պարզ: Քանզի այն ամենն Ինչ որ պատմում է Մայր հողի մասին Ու արէան մասին, Ամպի ու լեռան, Հացի ու փառքի, Աղի ու լոյսի, Երաժշտութէան, Բանաստեղծութէան, Արցունքի մասին, Անդունդի մասին, Սարսուռի մասին Ու քարի մասին, Ինձ քո մասին է պատմում շարունակ: Չե՞ որ ես տեսայ, Թէ Հրազդանը Քարի ու ջրի յաւերժ բախումով Ինչ է նկարում, Եւ ամպերի տակ տեսայ բաբախը Արարատ լեռան, Արարատ լեռը` Ահեղ մի պայթիւն, Որ ինձ հրկիզեց Առանց լաւայի... Ինձ հարց են տալիս, -- Հայաստանն ի՞նչ է... Բայց միթէ այդքան հեշտ է բացատրել Ամբողջութիւնը, Մի՞թէ հաւատը մեկնաբանել է, Թէ ի՞նչ է Աստւած... Եւ ինչպէ՞ս պատմել սարսուռի մասին, Հաւատքի մասին, Եւ էութիւնը ինչպէ՞ս մերկացնել, Ցույց տալու համար Կերպարը սիրոյ: Հիմա ես ու նա` Միասնութիւն ենք Եւ ամբողջութեամբ մեր ճշմարտութեան, Եւ եթերային մեր երազներով, Անցեալի դէմքով տանջահար ու հեգ Եւ ճերմակ ու ջերմ օրօրոցներով... Մենք պահանջ չունենք խօսքի ու բառի, Զի հոգիները լռութփան մէջ են Միանում իրար: Երկի´ր Հայաստան, Ես բարձրացել եմ քո փառքի թեւվ, Քո կորուստներով եղել արնաքամ, Աղօթել եմ ես քո մայրերի հետ, Քո վէրքերի մէջ կսկիծ եմ եղել, Ծնունդներիդ մէջ` բերկրութիւն մի պարզ: Հինգ հազար տարի Քո տառապանքի հետ եմ ես եղել: Եւ այս ամենը ինչպե՞ս բացատրել Այն մարդկանց, որոնք Ինձ հարց են տալիս, «Հայաստանը քեզ դո՞ւր եկավ արդեօք»: Ու ես այդ մարդկանց ուզում եմ ասել, -- Ես Հայաստանը ապրում եմ, մարդիկ, Ապրում եմ նրա հեռագոյն մաշկով, Բոյրով մենաւոր Եւ զգում նրան իմ արմատներով... Ես չգնացի նրան տեսնելու ու հաւանելու, Գնացի այնտեղ նորից ծնւելու Եւ որոնելու լոյսն իմ նախնական, Եւ սկսելու իմ գրոյ դարից: Դու, որ ինձ գիտես Եւ հասկանում ես իմ ճիչը անգամ, Գիտե՞ս, թէ որքան դժւարանում եմ Քո մասին խօսել Աշխարհիկ լեզւով,-- Մեր հանդիպումը Ամենավերին Երկինքներում է, Որտեղ խօսում են, Սակայն չեն զգում բայերի կարիք: Եւ դրա համար Ես իմ լռութեան աղօթքներով եմ Միշտ քեզ ողջունում, Իմ ինքնապատկեր: Ու քեզ օրհնելով, Ես ինձ եմ օրհնում, Քեզ վերապրելով, Վերապրում եմ ինձ, Եւ ճի´չս, ճի´չս Այդ դու ես, որ կաս, Հայրենի իմ հող Եւ իմ դրօշակ` Երկի´ր Հայաստան:Նամակ առ Հայաստան(Նոր Ուղղագրությամբ)Ալիսիա ԿիրակոսյանԹարգմանեց` Վահագն ԴավթյանԵրկի´ր Հայաստան, Ես քեզ գրում եմ Բուենոս-Այրես հեռու քաղաքից: Մեր բաժանումից երկու տարի անց: Եվ հուսով եմ ես, Որ իմ նամակը Քո արեվներին Ու քո լեռներին դու պիտի կարդաս, Ինձ պատասխանեն պիտի ջրերդ` Մտերիմները Քո արմատների... Ինձ պատասխանի պիտի քո ոգին Եվ պատասխանի իր մեկ ու միակ Այն ճշմարտությամբ, Որ ի´մն է նաեվ: Երկի´ր Հայաստան, Դու կանչում ես ինձ, Քեզ է պահանջում ու քեզ է կանչում Նաեվ արյունս, Եվ ինձ տանջում է տենդը սպասման: Ուրիշ, այլ սերեր Հուզում են միայն Ակնթարթները իմ ժամանակի, Քոնն է Հայաստա´ն, Ողջ անձեռնամուխ իմ ժամանակը Եվ ամենաջինջ Իմ արտասուքը: Երկի´ր Հայաստան, Երբ ես ուզում եմ քո անունը տալ, Իմ մեջ զարթնում է մի թաքուն աղոթք` Ամենահինը, Երբ քեզ եմ երգում, Իմ մեջ շարժումն է Սկսում բջիջն իմ ամենանոր: Չգիտեմ, ճչա՞մ, Թե՞ արտասուքիս խառնեմ լռելյայն Կարոտիս ցավը, Որ անանուն է: Երազում եմ քեզ, Եվ էությանս թափանցիկ ամպը Քեզ է միանում Եվ գնում հավերժ մի լողարկության: Դեռ քեզ չտեսած, Ճանաչում էի ես քո քարերը, Հետո քեզ տեսա, Քեզ շոշափեցի, Շնչեցի ես քեզ, Լուծվեցի ջրում Եվ փոշի դարձա քամիներիդ մեջ: Գիտե՞ս, Իմ ու քո միասնությունը Վաղնջական է: Ես կամ առաջին քո հուշերի մեջ: Ապրել եմ ես քո Հողմակոծ հողում Որպես անխուսափ մի ճակատագիր: Եվ պիտի մի օր վերադառնայի Դեպի սկիզբս, Գտնելու համար անմեղությունն իմ Ու էությունն իմ` Անդաշն աշխարհի Հարաբերական Այս խաղերի մեջ: Ես այդ աշխարհից Գալիս եմ ահա, Որ օրենքները ի կատար ածեմ` Իրերի շարժման օրենքները պարզ: Քանզի այն ամենն Ինչ որ պատմում է Մայր հողի մասին Ու արյան մասին, Ամպի ու լեռան, Հացի ու փառքի, Աղի ու լույսի, Երաժշտության, Բանաստեղծության, Արցունքի մասին, Անդունդի մասին, Սարսուռի մասին Ու քարի մասին, Ինձ քո մասին է պատմում շարունակ: Չե՞ որ ես տեսա, Թե Հրազդանը Քարի ու ջրի հավերժ բախումով Ինչ է նկարում, Եվ ամպերի տակ տեսա բաբախը Արարատ լեռան, Արարատ լեռը` Ահեղ մի պայթյուն, Որ ինձ հրկիզեց Առանց լավայի... Ինձ հարց են տալիս, -- Հայաստանն ի՞նչ է... Բայց միթե այդքան հեշտ է բացատրել Ամբողջությունը, Մի՞թե հավատը մեկնաբանել է, Թե ի՞նչ է Աստված... Եվ ինչպե՞ս պատմել սարսուռի մասին, Հավատքի մասին, Եվ էությունը ինչպե՞ս մերկացնել, Ցույց տալու համար Կերպարը սիրո: Հիմա ես ու նա` Միասնություն ենք Եվ ամբողջությամբ մեր ճշմարտության, Եվ եթերային մեր երազներով, Անցյալի դեմքով տանջահար ու հեգ Եվ ճերմակ ու ջերմ օրորոցներով... Մենք պահանջ չունենք խոսքի ու բառի, Զի հոգիները լռության մեջ են Միանում իրար: Երկի´ր Հայաստան, Ես բարձրացել եմ քո փառքի թեվով, Քո կորուստներով եղել արնաքամ, Աղոթել եմ ես քո մայրերի հետ, Քո վերքերի մեջ կսկիծ եմ եղել, Ծնունդներիդ մեջ` բերկրություն մի պարզ: Հինգ հազար տարի Քո տառապանքի հետ եմ ես եղել: Եվ այս ամենը ինչպե՞ս բացատրել Այն մարդկանց, որոնք Ինձ հարց են տալիս, «Հայաստանը քեզ դո՞ւր եկավ արդյոք»: Ու ես այդ մարկանց ուզում եմ ասել, -- Ես Հայաստանը ապրում եմ, մարդիկ, Ապրում եմ նրա հեռագույն մաշկով, Բույրով մենավոր Եվ զգում նրան իմ արմատներով... Ես չգնացի նրան տեսնելու ու հավանելու, Գնացի այնտեղ նորից ծնվելու Եվ որոնելու լույսն իմ նախնական, Եվ սկսելու իմ գրո դարից: Դու, որ ինձ գիտես Եվ հասկանում ես իմ ճիչը անգամ, Գիտե՞ս, թե որքան դժվարանում եմ Քո մասին խոսել Աշխարհիկ լեզվով,-- Մեր հանդիպումը Ամենավերին Երկինքներում է, Որտեղ խոսում են, Սակայն չեն զգում բայերի կարիք: Եվ դրա համար Ես իմ լռության աղոթքներով եմ Միշտ քեզ ողջունում, Իմ ինքնապատկեր: Ու քեզ օրհնելով, Ես ինձ եմ օրհնում, Քեզ վերապրելով, Վերապրում եմ ինձ, Եվ ճի´չս, ճի´չս Այդ դու ես, որ կաս, Հայրենի իմ հող Եվ իմ դրոշակ` Երկի´ր Հայաստան:

ՀՐԱՇՔ(Դասական Ուղղագրութեամբ)(3) և (4) պարբերութիւնները անտիպ ենՅովհաննէս Շիրազ(1)Երազիս մէջ դուռը զարկին- Ո՞վ է ասի ներսից ես,Դրսից ինչ որ պառաւ մի կինԱսաց «Մատաղ լինեմ քեզ»...Մի կտոր հաց ողորմացիր,Աղքատ կին եմ, որբ, անտէր,Ու ես իսկոյն դուռը բացի՝Հրաշք... մեռած մայրիկս էր:Սարսափեցի, բայց գիրկն ընկայ,Մայրս ասաց, «ես եմ, ես,Քեզ փորձելու համար եկայ,Հօ չի՜ փոխել կեանքը քեզ:Մուրացկանի տեսքով եկայ,Որ աշխարհն էլ իմանայ՝Տե՜ղն է խիղճդ, խիղճդ որդիս,Թէ՞ մեռել է ինձ հետ նա...»(2)Երազիս մէջ հօրս տեսայ՝Մօրս նման յայտնւեց,Խինդ ու վախով գիրկը հասայ,Շիրիմից ելավ ինձ գրկեց:Հեկեկացինք դառն ու անուշ,Հայրս նայեց իր չորս դին,Արագածին նայեց քնքոյշ,Ասաց՝ կապրի իմ որդին...Բայց երբ նայեց Արարատին՝Ինձ խեթ նայեց հայրս ծեր,- Էլ ինչո՞վ ես դու իմ որդին,Երբ կիսատ է տունը մեր:Վշտից նորից մեռավ հայրս,Ասաց՝ «որդիս, թէ կուզեսՀողը թեթև լինի վրասՏունս կիսատ չթողնես...»(3)Պիտի ելնեմ Մեծ ՄասիսիԱստւածամերձ գագաթին,Որ վրէժիս հրաբուխըԹքեմ թուրքի ճակատին,Որ տենչում է իր դարավորՈխը նորից յորձանել,Նորափետուր ԵրևանսՆորից գաղտնի կործանել,Սակայն ինչ էլ, ինչ էլ լինի,Աստւած ինքն էլ չգթայ,Եօթնահողով ՀայաստանիՏունդ կիսատ չի մնայ...(4)Իմ նորակերտ Երևան,Լոյսի շքերթ Երևան,Անիս աւեր չթողնեսԻմ լոյսի բերդ Երևան:Ինձ էլ բերէք Մասսի ձյունիցԻմ հողերի արցունքովԵրբ կազատւի լուրն ինձ բերէքՈչ թմբուկով, ոչ շուքով,Քանզի սիրտս շատ է մաշել Արարատիս կարօտից,Որ չմեռնեմ խնդութիւնիցԼուրն ինձ բերէք շշուկով:ՀՐԱՇՔ(Նոր Ուղղագրութեամբ)(3) և (4) պարբերությունները անտիպ են Հովհաննես Շիրազ(1)Երազիս մեջ դուռը զարկին- Ո՞վ է ասի ներսից ես,Դրսից ինչ որ պառաւ մի կինԱսաց «Մատաղ լինեմ քեզ»...Մի կտոր հաց ողորմացիր,Աղքատ կին եմ, որբ, անտեր,Ու ես իսկույն դուռը բացի՝Հրաշք... մեռած մայրիկս էր:Սարսափեցի, բայց գիրկն ընկա,Մայրս ասաց, «ես եմ, ես,Քեզ փորձելու համար եկա,Հո չի՜ փոխել կյանքը քեզ:Մուրացկանի տեսքով եկա,Որ աշխարհն էլ իմանա՝Տե՜ղն է խիղճդ, խիղճդ որդիս,Թէ՞ մեռել է ինձ հետ նա...»(2)Երազիս մէջ հորս տեսա՝Մորս նման հայտնւեց,Խինդ ու վախով գիրկը հասա,Շիրիմից ելավ ինձ գրկեց:Հեկեկացինք դառն ու անուշ,Հայրս նայեց իր չորս դին,Արագածին նայեց քնքույշ,Ասաց՝ կապրի իմ որդին...Բայց երբ նայեց Արարատին՝Ինձ խեթ նայեց հայրս ծեր,- Էլ ինչո՞վ ես դու իմ որդին,Երբ կիսատ է տունը մեր:Վշտից նորից մեռավ հայրս,Ասաց՝ «որդիս, թէ կուզեսՀողը թեթև լինի վրասՏունս կիսատ չթողնես...»(3)Պիտի ելնեմ Մեծ ՄասիսիԱստվածամերձ գագաթին,Որ վրեժիս հրաբուխըԹքեմ թուրքի ճակատին,Որ տենչում է իր դարավորՈխը նորից հորձանել,Նորափետուր ԵրևանսՆորից գաղտնի կործանել,Սակայն ինչ էլ, ինչ էլ լինի,Աստված ինքն էլ չգթա,Յոթնահողով ՀայաստանիՏունդ կիսատ չի մնա...(4)Իմ նորակերտ Երևան,Լույսի շքերթ Երևան,Անիս ավեր չթողնեսԻմ լույսի բերդ Երևան:Ինձ էլ բերեք Մասսի ձյունիցԻմ հողերի արցունքովԵրբ կազատվի լուրն ինձ բերեքՈչ թմբուկով, ոչ շուքով,Քանզի սիրտս շատ է մաշել Արարատիս կարոտից,Որ չմեռնեմ խնդությունիցԼուրն ինձ բերեք շշուկով:

ՈՒՂՂԱՐԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆ ԷՐ Աշխատությունն ընդգրկում է վերջին տասը տարիների ընթացքում հայերենի հին և նոր ուղղագրությունների շուրջ ծավալված գրավոր բանավեճերը և հեղինակի տեսակետները այդ առթիվ: Այն լուրջ ուսումնասիրության արդյունք և արժեքավոր ներդրում է հայերենի ուղղագրության բնագավարում: Նախատեսված է հայոց լեզվի մասնագետների և ընթերցող լայն հասարակության համար: ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ 1940 թ. հայոց լեզվի ուղղագրության մասնական բարեփոխությունից հետո Հայաստանում այդ հարցը փակված համարվեց, թեև սփյուռքը չհամակերպվեց և ժամանակ առ ժամանակ հոդվածներ հրատարակվեցին մերժելով ամեն մի փոփոխություն գրաբարյան ուղղագրության համակարգում: 1991 թ. Հայաստանի անկախացումից հետո սփյուռքի և Հայաստանի մի խումբ մտավորականներ աշխուժացան և գրավոր ելույթներով փորձեցին հին, գրաբար ուղղագրությունը վերականգնել: Ներկա աշխատության մեջ մենք փորձել ենք տալ, մեր ուժերի սահմաններում, այդ գործընթացը: Աշխատության հիմքում ընկած են ինչպես հին, բնագրային, այնպես նոր և նորագույն ժամանակների գրականությունից փաստեր, վկայություններ: Տեսական հարցերի լուսաբանման համար օգտագործել ենք ինչպես հայ, այնպես օտարազգի հեղինակների աշխատությունները: Աշխատության նպատակներից մեկն էլ եղել է ցույց տալ, որ հնչյունական համակարգի վրա ստեղծված ամեն մի լեզվի արտասանական և ուղղագրական համակարգի միջև ժամանակի ընթացքում առաջանում են տարբերություններ, որոնք իրենց հերթին հետագայում ստեղծում են հաղորդակցման դժվարություններ գրավոր խոսքում: Նկատի ունենալով այս իրողությունը բազմաթիվ երկրների պետություններ (Շվեդիա, Նորվեգիա, Հոլանդիա, Գերմանիա, Ռուսաստան, Կորեա և այլն) անց են կացրել ուղղագրական բարեփոխումներ, երբեմն մեկից ավելի անգամներ: Աշխատությունը բաղկացած է երեք մասից, որոնք օրգանապես միաձուլված են և ուղղված մեկ և նույն նպատակի՝ հայոց լեզվի ուղղագրության բարեփոխությունը պատմական անհրաժեշտություն էր: Հեղինակ՝ դոցենտ Գուրգեն Սարգսյան ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ Ժամանակակից հայոց լեզուն հարազատ ժառանգորդն է մեր հին լեզվի և արտացոլում է նրա հազարամյա զարգացման երկար ու ձիգ ուղին: Հայ ժողովրդի բազմադարյան սոցիալքաղաքական կյանքում տեղի ունեցած իրադարձությունները խոր հետք են թողել մեր լեզվի վրա: Հայոց լեզուն, ինչպես ամեն մի կենդանի, խոսակցական լեզու, ենթակա է եղել հարատև փոփոխման, քայքայման, ինչպես ամեն մի ապրող օրգանիզմ: Այս գործընթացը տեղի է ունենում լեզվի գրեթե բոլոր համակարգերի՝ բառակազմության, քերականության, շարահյուսության և ուղղագրականուղղախոսական բաժիններում: Այս առումով ամենազգայունը բառապաշարն է, որին հաջորդում է ուղղախոսությունը, շարահյուսությունն ու քերականությունը, համեմատաբար կայուն վիճակ է պահպանում ուղղագրությունը, որովհետև այս համակարգը մարդու անմիջական ֆիզիկահոգեբանական ոլորտից դուրս է մնում նման ամեն մի ճար-տարապետական կոթողի: Բայց սա ևս բացարձակ չպետք է հասկանալ, քանզի ուղղագրությունն ու ուղղախոսությունը սերտորեն կապված են իրար հետ, ուստի ուղղախոսության մեջ տեղի ունեցող հնչարտաբերման փոփոխությունները, ընդհանրական թե անհատական, արտահայտվում են ուղղագրական համակարգում: Երբ հարցը վերաբերում է լեզվի ուղղագրության կայունությանը, մասնագետ լեզվաբանները, երբեմն էլ ոչ մասնագետները, օրինակ են բերում անգլերեն, ֆրանսերեն, մասամբ գերմաներեն և եվրոպական այլ լեզուների «անփոփոխ» ուղղագրական համակարգերը: Բայց արդյո՞ք այդպես է: Իմ ձեռքի տակ է Փենսիլվանիա նահանգային համալսարանի անգլերեն լեզվի պրոֆեսոր Ա. Բաուի «Անգլերեն լեզվի պատմություն» մեծածավալ աշխատությունը: «Անգլերեն լեզուն,գրում է պրոֆեսորը,-ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է այնպիսի փոփոխությունների, որ հին անգլերենը առանց հատուկ ուսումնասիրության չի կարելի ընթերցել: Փաստորեն մի էջ անգլերենն ավելի օտարոտի է թվում, քան ֆրանսերենը կամ իտալերենը, որովհետև կիրառված մի շարք գրանշաններ այսօրվա մեր այբուբենի մաս չեն կազմում: Եվ այս տարօրինակությունը,-շարունակում է հեղինակը,-հին ու նոր անգլերենի միջև ամենից առաջ վերաբերում է արտասանությանն ու ուղղագրությանը (էջ 62): Այսպես՝ հին անգլերենի stan բառը 17-րդ դարի կեսերից գրվել և արտասանվել է stone. a տառը փոխվել է o-ի և բառավերջում ավելացել է e անձայն ձայնավորը, նույն փոփոխությունը կատարվել է բազմաթիվ այլ բառերում, ինչպես՝ gan-go, ban-bon, rap-rope, halie-holy, hlaf-loaf, bat-boat: Այլ ձայնավորներ նույնպես ենթարկվել են նման փոփո-խությունների, օրինակ՝ fot-foot, cene-keen, fyre-fire, riht-right, hu-how, hlud-loud, sawol-soul: Ուղղագրության այս բոլոր փոփոխությունները արդյունք էին բառերի արտասանության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունների, այլ խոսքով, ուղղախոսության հետ, որոնք սկսել էին դեռևս 9-րդ դարում: րեթե նույն ճանապարհն է անցել հին ֆրանսերենը: Դարասկզբին առաջին մասնակի ուղղագրական փոփոխությունը անցկացրին գերմանացիները, և թող զարմանալի չթվա, որ գերմանացիները վերջերս հայտարարեցին երկրորդ ուղղագրական փոփոխության մասին: Դա է պահանջում գերմանական պետու-թյան այժմյան շահերը, ժողովրդի շահերը, թեև վերջինս դժվարությամբ է ընդունում ուղղագրական փոփոխությունը, պատճա՞ռը՝ սովորության ուժն է, չկա ավանդականության և ոչ էլ «դասականության» հարց: Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Ռուսները նույնպես կատարեցին ուղղագրական մասնակի փոփոխություն՝ ռուսական այբուբենից դուրս թողնելով մի քանի գրանշաններ: Այժմ ռուսների մտքով անգամ չի անցնում վերականգնել այդ տառերը, ոչ ներկայիս մտավորականությունն է բողոքում և ոչ հոգևորականությունը «սովետական, բոլշևիկյան» ուղղագրության դեմ, ինչպես մենք: Չինարենը չի ունեցել այբբենական համակարգ, այլ 50,000 պատկերագրեր, յուրաքանչյուր պատկերագիր արտահայտում է մեկ առարկա կամ գաղափար: Գական դասական չինարենը 1300 թվականից այս կողմ երեք անգամ ենթարկվել է բարեփոխության: Առաջին փոփոխությունը տեղի է ունեցել 1917 թ., երկրորդ մասնակի փոփոխությունը՝ 1919 թ., ամեն անգամ ավելի ու ավելի պարզեցնելով և նվազեցնելով չինական պատկերագրերի քանակը: Այժմյան չինական պատկերագրերի քանակը չի անցնում 8,000-ից: Ոչ ոք Չինաստանում դրա դեմ չի բողոքում, աղմուկ աղաղակ չի բարձրացնում, պահանջելով վերականգնել հին, դասական չինարենի պատկերագրերի համակարգը այնպես, ինչպես այսօր սփյուռքի և հայրենի երկրի մի քանի հնածես մտածողության տեր մտավորականներ: Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների անկախությունից հետո այս երկրի գրագետ այրերը նույնպես սկսեցին մտահոգվել անգլերեն լեզվի հարցերով հատկապես ուղղագրական: Ժողովուրդների լեզվի պատմության մեջ չկա մի այլ դեպք, որի ուղղագրությունը այնքան բարձիթողի վիճակում լինի, որքան անգլերեն լեզվի ուղղագրությունը, անշուշտ դա ունի սոցիալքաղաքական պատճառներ: Ամերիկյան անգլերենը ավելի պահպանողական գտնվեց և դա հասկանալի էր: Մայր երկրից հեռացած համայնքը աշխատում էր պահել պահպանել այն ամենը, ինչ նա բերել էր իր հետ մայր հայրենիքից: Փաստերը շատ են: Ամերիկյան անգլերեն լեզվի ուղղագրության ուսումնասիրութան ընթացքում կատարվեցին հետևյալ փոփոխությունները՝ ձգտելով գրությունը մոտեցնել արտասանությանը: 1. Կրճատվեցին կրկնակի բաղաձայն ունեցող բառերի բաղաձայններից մեկը, այսպես՝ traveller-traveler, waggon-wagon, telegramm-telegram, և բազմաթիվ նման ուղղագրություն ունեցող բառեր: 2. Այն բառերը, որոնք վերջավորվում էին -re տառակապակցությամբ, տեղափոխություն կատարվեց, այսպես՝ metre-meter, centre-center, theatre-theater, բառավերջի (-ce) տառակապակցությունը փոխվեց (-se) այսպես՝ defence-defense, offence-offense, կրճատվեցին բազմաթիվ բառերի գրվող բայց չարտասանվող gh տառակապակցությունը, այսպես՝ plough-plow, through-thru, light-lite, կրճատվեց մի շարք բառերի u տառը, օրինակ՝ honour-honor, favour-favor, և այլ կրճատումներ, ինչպես՝ tyre-tire, storey-story, axe-ax, goal-jail: Ուղղագրական տարբերությունները հաճախ անգլիայի և Ամերիկայի միջև դժվար էր նկատել, որովհետև բառային նոր ձևը կիրառվում էր նաև Անգլիայում: Միացյալ Նահանգներում ուղղագրության հարցը լեզվի այն բնագավառը դարձավ, որով զբաղվեցին նույնիսկ ամերիկյան պետական բարձրաստիճան անձինք: Բենջամին Ֆրանկլինը հատուկ զբաղվեց այդ հարցով: 1768 թ. նա առաջարկեց «Անգլերեն այբուբենի նոր համակարգբարեփոխված ուղղագրություն»: Իր մտահղացումներով ոգևորված՝ նա առաջարկեց իր մտահղացումը գործադրության մեջ դնել: Բայց Ֆրանկլինի առաջարկությունը չէր կարող հաջողություն ունենալ, քանի որ կար լեզու և այդ լեզուն արտահայտող լավ կամ վատ այբբենական համակարգ: Անշուշտ վերը բերված բառային կազմի մեջ որոշ փոփոխություններ կատարելով անգլերեն լեզվի ուղղագրությունը արմատապես չէր բարեփոխվի: Եվ այսպես' արտասանության և գրության միջև անջրպետը ոչ միայն մնաց անլուծելի, այլև ավելի խորացավ ժամանակի հոլովույթում: Արդյոք սխալած կլինե՞նք , եթե ասենք, որ անգլերենը և դրա կողքին նաև ֆրանսերենը մոտենում են անջատական լեզուներին, ավելի ու ավելի հեռանալով հնչյունականից: Եվ մենք անհրաժեշտ ենք համարում այստեղ հիշեցնել, որ կատարյալ այբբենական համակարգը այն համակարգն է, երբ յուրաքանչյուր հնչույթ արտահայտվում է մեկ գրույթով բառային բոլոր դիրքերում և մեկ գրույթ արտահայտում է մեկ հնչույթ (. Ջահուկյան): Այբբենական այսպիսի համակարգ հազիվ թե լինի, հատկապես երբ տվյալ լեզուն անցել է մշակութային զարգացման երկար ճանապարհ, բայց չի ստեղծել իր սեփական այբուբենը, ինչպես անգլերենն է: Բավական է ասել, որ անգլերենի 41 հնչույթների դիմաց լատիներից փոխառված այբբենական համակարգն ունի ընդամենը 26 գրանշան և ավելին, հին անգլերենի նոր տերերը՝ նորման-դացիները դուրս վտարեցին անգլոսաքսոնական այբուբենի մի շարք գրանշաններ, էլ ավելի խորացնելով հակասությունները գրության և արտասանության միջև: Վերջերս լսում էի անգլերեն լեզվի մի ուսուցչուհու գանգատը անգլերեն լեզվի ուղղագրության դժվարությունների մասին: Նա այն միտքը հաստատեց, որ ամերիկյան դպրոցներից աշակերտների հեռանալու պատճառներից մեկն էլ անգլերեն լեզվի ուղղագրության և արտասանության միջև խորացող տարբերությունն է: Եվ սրա մեջ անհերքելի ճշմարտություն կա: Երևի ձեզանից ոմանք հիշեն, թե ինչպես պրեզիդենտական թեկնածուի փոխպրեզիդենտ Դան Քուեյլը չկարողացավ աշակերտի թույլ տված սխալը ուղղել: Մենք անգլերեն ուղղագրության մասին նորից կանդրադառնանք: Ժամանակակից հունարենը հին հունարենից տարբերվում է և արտասանությամբ և կառուցվածքով: Փոխվել են մեկ տասնյակից ավելի տառերի անունները, օրինակ՝ մյու-մի, նյու-նի, տաու-տաֆ: Այբուբենը նույն հին այբուբենն է: Խոսակցական հունարենը կոչվում է դեմոտիկ (աշխարհաբար), հույն ժողովրդի այժմյան գրական խոսակցական լեզուն: Կաթարեուսը 1800-կանների գրական լեզուն էր և կիրառվում էր պաշտոնական գրագրություններում և համալսարաններում: 1970 թ. պետական որոշումով դեմոտիկ ժողովրդական խոսակցական լեզուն գրավեց նրա տեղը: Դրա դեմ ոչ ոք չբողոքեց, որովհետև պետություն կար, պետական և ժողովրդի շահ կար: Առանց պետական միջամտության լեզվական-ուղղագրական հարց չի լուծվի: Թուրք մտավորականությունը կհամաձայնվեր ղուրանի արաբական սուրբ տառերը լատիներենի տառերով փոխելու առաջարկին, եթե չլիներ պետության միջամտությունը: Ըստ մեր մի շարք մտավորականների այդ հարցը պետք էր դրվեր համաժողովրդական քննարկման և տարիներով քննվեր և քննարկվեր և ապա թողնվեր իր նախկին վիճակում: Այդպես կմտածեր միայն պետականությունից զուրկ ժողովրդի անգլուխ մտավորականությունը: Թող իմ ընդդիմախոսները ինձ չմեղադրեն, թե ես արդարացնում եմ հայերեն գրանշանները լատիներենով փոխարինելու անմիտ փորձը: Թուրքերը մահմեդական դարձան, արաբական գրանշանները ընդունեցին քաղաքական նպատակներով: Եվ վերջապես սովետական կարգերի հաստատումից հետո գիր ու գրականություն չունեցող ղազախները, ղրղզները նախ պետականորեն ընդունեցին լատինական տառերը, ապա կիրիլյան այբուբենը: Ադրբեջանը, Ուզբեկստանը և միջին ասիական մյուս ժողովուրդները նմանապես նախ ընդունեցին լատիներեն այբուբենը և ապա կիրիլյանը: Այս բոլոր ժողովուրդները չունեին իրենց սեփական այբուբենը, ինչպես հայերն ու վրացիները: Այժմ վերադառնանք հայերենին: Ե՞րբ են սկսել հայերենում ուղղագրական փոփոխությունները: Սովորաբար երբ խոսք է լինում հայոց լեզվի ուղղախոսության և հատկապես ուղղագրության մասին հարցը քննվում է 19-րդ դարի երկրորդ կեսից: Ըստ ակադեմիկներ Հր. Աճառյանի և Ջահուկյանի 5-րդ դարում գոյություն են ունեցել հետևյալ ուղղագրական զուգաբանությունները. բազուկ-պազուկ-փազուկ, վիրապ-վիրաբ, ամբար-համբար, ապա-հապա, հիւղ-հիղ-հեղ, խեղդել-հեղդել, անձն-անձ: Ինչպես նկատելի է, դեռևս 5-րդ դարում տեղի են ունեցել ձայնեղների, խուլերի և շնչեղ խուլերի փոխանակություն, հագագային հնչույթի ավելացում, իւ երկբարբառի պարզեցում, շնչեղ-խուլ խ-հ-ի վերածում, բառավերջի ռնգայինի անկում, փաստերը շատ են: Այս բոլոր օրինակները ցույց են տալիս, որ ձայնեղների խլացումը և խուլերի ձայնեղացումը սովորական երևույթ է եղել 5-րդ և ամենայն հավանականությամբ նախորդ դարերում նույնպես: Այս միտումը դարերի հոլովույթում շարունակվել է մինչև 19-րդ դարի վերջը և 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակները: Շատ հավանական էր, որ այս միտումը այլ ընթացք ունենար, եթե Բագրատունիների Հայաստանում Անին դառնար այն կենտրոնը, որտեղ միաձուլվեին հայ բարբառների առավել ընդհանուր լեզվական տարրերը և հիմք դրվեր մեկ համաժողովրդական խոսակցական և ապա մեկ միասնական գրավոր լեզվի այնպես, ինչպես եղավ Լոնդոնը Անգլիայում, Փարիզը՝ Ֆրանսիայում: Մեզ այդ բախտը չվիճակվեց ոչ այնքան արտաքին, որքան ներքին հակադիր ուժերի պատճառով: Եվ այսպես՝ զրկվելով այդ միասնականացնող ընդհանրացնող ուժից, հայոց լեզուն զարգացավ կամայականության, անիշխանության պայմաններում, չստեղծվեց համաժողովրդական խոսակցական լեզու մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը Հայաստանում: 5-րդ դարի գրաբարյան ուղղագրությունը թե բարբառների և թե քաղաքային բնակչության խոսակցական լեզվի հնչյունական համակարգում առաջ եկած փոփոխությունները չէին կարող չարտահայտվել գրավոր խոսքում: Ըստ Հր. Աճառյանի՝ դասական գրականություն ուստի և դասական ուղղագրություն է համարվում 5-րդ դարի սկզբից մինչև 460 թվականը ասորերենից և հունարենից թարգմանված 37 մատյանները և 4 հեղինակային գործերը՝ Կորյունի «Վարք Մաշտոցը», Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոցը», Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը» և Փավստոս Բյուզանդի «Հայոց պատմություն»ը: 460 թվականից այս կողմ Հր. Աճառյանը անվանում է «Ետմեսրոպյան», որովհետև վերջինիս մեջ երևան էին գալիս գրաբարյան ուղղագրությունից հեռացման միտումներ: Բերենք մի քանի օրինակներ՝ հիւսիսի-հիւսիս, արծուի-արծիւ, արուեստ-արհեստ1: Վեց դար հետո, այն է՝ սկսած 12-րդ դարից այս միտումը մեծ չափերի էր հասել: Մենք հետամուտ եղանք այս հարցի հետազոտմանը: Ստորև բերում ենք վերը ասվածի բազում փաստեր: Որպես աղբյուր մենք ընտրել ենք Հայաստանի իտությունների ազգային ակադեմիայի Մանուկ Աբեղյանի անվան ինստիտուտի 1985 թ. հրատարակած Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» ակադեմիական հրատարակությունը: Փաստերը քաղել ենք «Բնագրագիտական դիտողություններ» բաժնից: Բերված ուղղագրական փաստերից անմիջապես հետո նշված են ձեռագրերի համարները: Ժամանակի սահմանները տարածվում են 12-15-րդ դարերը: 1. է-ի փոխարեն ե-ի կիրառություն. եթե, թե, թեպետ, չեի, ազդեր., մարգարե (1568), եի, ասեի, թե, եթե (1854): 2. րաբարյան աւ երկբարբառի փոխարեն օ-ի կիրառություն. անբաւ-անբօ, ապաշաւանք-ապաշօանք, անձաւ-անձօք, երկնաւոր-երկնօր, աւգտակար-օկտակար (5076), ունաւղս-ունօղս, հզաւր-հզօր, ներաւղ-ներօղ, խնամաւղ-խնամօղ, համաւրէն, համօրեն, կամաւք-կամօք (3051), յաւդուած-յօդւած, մեղաւք-մեղօք, հզաւր-հզօր, ամաւք-ամօք (2082), դիմաւք-դիմօք, երախտեաւք-երախտեօք, աւտարի-օտարի, խարդաւանաւղաց-խարդաւանաօղաց, պաշտաւն-պաշտօն (1875): 3. Գրաբարյան ՈՒ երկբարբառը գրաբարում պարզեցվելուց հետո դարձել է ու, ձայնավորից առաջ արտասանվում վ, բայց գրվում Է (վյուն), այսպես՝ նուէր-նւէր, յաւդուած-յաւդւած, դիպուածոյ-դիպւածոյ (1573), անուամբ-անւամբ, զզուիլ-զզւիլ, լուար-լւար, աննուազ-աննւազ, նուագի-նւագի, ասուի-ասւի, զհարուծեալսն-զհարւածեալսն, ապականացուած-ապականացւած, արտասուել-արտասւել, թուով-թւով, հայեցուածս-հայեցւածս, խոցուածս-խոցւածս, քանդուածով-քանդւածով (5212): 4. Ի ձայնավորով վերջացող բառերի սեռական հոլովի ւ-ի բաց թողում, այսպես՝ գինի-գինոյ, բարի-բարոյ, հոգի-հոգոյ, կենդանի-կենդանոյ (5883,1288, 2082): 5. Յ կիսաձայնի բաց թողում կամ անկում՝ դարձելոյ-դարձելո, խնդրելոյ-խնդրելո, ժամանելոյ-ժամանելո, (5076), գտայ-գտա, լուսոյ-լուսո, երկնային-երկնաին, երկայնոյ- երկայնո (5365): Երեմիայի-Երեմիաի, փիլիսոփայի-փիլիսոփաի (1238), քոյովդ-քոովդ, ներկայումս-ներկաումս, նիւթոյ-նիւթո, գոյ-գո, հոգւոյ-հոգւո, ներկայ-ներկա, Դաւոեայ Դաւթոեա, Սոդոմայ-Սոդոմա, Նարեկայ-Նարեկա, (5883), դժոխային-դժոխաին, մարդկային-մարդկաին, աստուածային-աստուածաին (5939): 6. Ձայնեղ բաղաձայնների խլացում և խուլերի ձայնեղացում. աւգտակար-աւկտակար, խնկեալ-խնգեալ (5076), վտանգս-վտանկս, ջամբեցի-ջամպեցի, տնկաւղն-տնգողն, հերապանծ-հերապանձ (5365), անսփոփելի-անզփոփելի, սթափել-զթափել, ընտրութիւնք-ընդրութիւնք (5939): 7. Ֆ տառի գործածությունը առաջին անգամ հանդիպում է 1037թ. Մուֆարզնին փոխառյալ բառի մեջ (տես ՀՍՀ, էջ 242): 8. Հ և խ խուլ հնչյունների փոխանակում բարբառների ազդեցության տակ, այսպես՝ նահանջել-նախանջել, հայթայթել-խայթայթել. ախոյան-ահոյան (2083): Բացի վերը բերված գրաբարյան-դասական ուղղագրության շեղումներից, որոնք արդեն պատահական չէին, «Մատեան ողբերգութեան» տարընթերցվածների մեջ կան հատուկ և հասարակ գոյականների գրության բազմաձություններ, որոնք անհերքելի ապացույց են այն բանի, որ դեռևս 12-րդ դարում և հավանաբար դրանից էլ առաջ մեսրոպյան ուղղագրությունից շեղումները արդեն որակ էին կազմում: Բավարարվենք մի քանի ցայտուն օրինակներով: ա) Բաբեղովնի, Բաբելովնի, Բաբելօնի, Բաբելոյնի, Բաբիլովնի, Բաբիլոնի, Բաբիլօնի: բ) բ) Եթովպացի, եթեովպացի, էթէովպացի, եթէովպացի, եթեովպացի, եթէօվպացի, եթւովպացի, եթիովպացի: գ) Եսայի, Եսաի, Յեսայիեաս, Եսաիաս, Էսաիաս, Իսայեաս, Եսայեա, Եսաեայ: դ) Սողոմոն, Սողոմոնի, Սաղօմանբի, Սաղովմոնին, Սողօմօն, Սաղմօն, Սողոմոնեան, Սողովմոնեան: Մեսրոպյան ուղղագրությունից շեղումներն ու խոտորումներն արդեն որակ էին կազմում 15-րդ դարում: Հնարավո՞ր էր այս միտումը կասեցնել, անշուշտ ոչ: Այժմ մեզ մնում է ուշադիր քննել վերը բերված փաստերը և պատշաճ եզրակացության հանգել, թե է-ե, աւ-օ, բ, դ, գ, ձ, ղ, ձայնեղների խլացումը և կամ խուլերի ձայնեղացումը, յ կիսաձայնի անկումը բառավերջում, գոյականների սեռական հոլովի դեպքում ւ-ի անկումը կամ բաց թողումը, ու ձայնավորը ւ բաղաձայնով փոխարինումները պատահական երևույթնե՞ր էին, գրիչների կիսագրագիտության արդյու՞նք, թե՛ դարերի ընթացքում հայերենի արտասանության մեջ տեղի ունեցած օրինաչափ փոփոխու-թյուններ, որոնք բնական և օրինաչափ են ամեն մի կենդանի գործածական լեզվի համար: Մի բան ակնհայտորեն պարզ էր՝ խախտվել էր հին, 5-րդ դարի ուղղագրությունը և ոչ մի մարմին չկար, չէր էլ կարող լինել կասեցնելու արդեն որակ կազմող շեղումները: Հայոց լեզվի այս անկառավարելի վիճակը նկատի ունենալով 12-րդ դարի Արիստակես րիչը պատրաստում է մի աշխատություն նվիրված հայոց լեզվի ուղղագրության, տողատման, տառադարձության հարցերին: Աշխատության մեջ բերված են երկգրություն ունեցող և դժվարագիր բառերի բազմաթիվ օրինակներ: Բայց արդյո՞ք Արիստակես րիչի բառարանը դարձավ ուղեցույց հարյուրավոր գրիչների համար, ի հարկե, ոչ: Բերենք մի քանի օրինակ: րիգոր Սկևռացին (մլիճեցի) կանոնավոր կրթություն ստացած վանական էր, բայց ինչի՞ վերագրել, երբ նա է-ն փոխարինում է ե-ով և գրում՝ եթե, թեպետ, չեի, մարգարեի: Նույնը կատարում է 1854 ձեռագրի գրիչ Կարապետ կրոնավորը (Ռշ. Շատվան)' Նա գրում է, եի, ասեի, թե, եթե, աշտենին, թեև ոչ միշտ: Մի շարք գրիչներ գրաբարյան աւ երկբարբառը պահելով հանդերձ հաճախ փոխարինում են օ-ով, օրինակ՝ գրիչ Ստեփաննոս Արտամետցին (1360) o-ի փոխարեն միշտ գրում է աւ, պահպանելով հին ուղղագրությունը, բայց բնաւից բառը գրում է բնօից, ապաշաւանք-ապաշօանք: Այսպիսի գրություն է պահպանում նաև գրիչ Սրապիոնը (Լվով): Նա ոչ միայն աւ երկբարբառն է օ-ով փոխարինում, այլև ենթակայական դերբայի -ող վերջածանցը, օրինակ՝ խնամօղ, ներօղ: և րիչ Ալեքսանդր Վարդապետը (Շոշ) ի-ով վերջավորվող գոյականների սեռական հոլովի ւ բաղաձայնը չի պահպանում, այսպես՝ բարոյ, հոգոյ, փոխարեն բարւոյ, հոգւոյ: «Մատեանի» համար 1238 ձեռագրի գրիչը անհայտ է; Նա հավասարապես գործածում է գրության երկու ձևեր, այսպես՝ անուամբ-անւամբ, զզուիլ-զզւիլ, լուար-լւար, աննուազ-աննւազ, նուագի-նւագի: Գրիչը դուրս է թողնում ւ-ն բառերի թեք ձևերում, օրինակ՝ գինւոյ-գինոյ հոգւոյ-հոգոյ, խուլերը փոխորինում է ձայնեղներով՝ տունկ-տունգ, ընծայ ընձայ: Վերը բերված փաստերը անհերքելիորեն ապացուցում են, որ սկսած 12-րդ դարից հայոց լեզվի մեսրոպյան ուղղագրությունը խախտվել էր և այդ օրինաչափ գործընթացը շարունակվել, ավելի ու ավելի էր խորացել մինչև սովետական կարգերը: Սակայն այսօր մի խումբ մտավորականներ թե Հայաստանում, թե սփյուռքում ծավալել են մի անհեռատես ու անժամանակ պայքար ընդդեմ նոր ուղղագրության: Այս մասնագետ և ոչ մասնագետները (թղթակից, սրբագրիչ, խմբագիր-հրատարակիչ) չհասկանալով կամ միտումնավոր կերպով հեռանալով լեզվի բնականոն և օրինաչափ զար-գացման բուն էությունից, հարցը տեղափոխում են ազգային-քաղաքական դաշտ և առանց լուրջ փաստերի՝ օգտագործելով հռետորազգացմունքային ոճ ու բառապաշար, ձգտում են ընթերցողին համոզել, թե իրենք ճիշտ են, թե հայոց լեզվի ուղղագրությունը սուրբ ու նվիրական արժեք է և պետք է պահել ու պահպանել որպես սրբապատկեր այնպես, ինչպես ստացել ենք Մեծն Մեսրոպից: Բայց պետք է հիշել, որ լեզուն ինչքան էլ սուրբ ու նվիրական լինի մեզ համար, նրա առաջին և հիմնավոր դերն ու պաշտոնը հաղորդակցման միջոց լինելն է: Լեզվի համակարգը երբ սկսում է կաղալ, տվյալ դեպքում, ասենք, ուղղագրությունը, ապա մարդը, որ ստեղծել է այդ համակարգը, պետք է օգնության հասնի: Մեր տասնհինգ դարյա ուղղագրությունը կարիք էր զգում այդ օգնությանը: Մեր ընթերցողին այդ հարցում համոզելու համար ես կաշխատեմ նոր փաստեր մատուցել: Մենք «Մատեան ողբերգութեան» « Բնագրագիտական դիտողություններ» բաժնի ավելի քան 150 ընթերցվածների ձեռագրերից մեզ անհրաժեշտ ուղղագրական փաստերի համար օգտագործել ենք միայն 15 տարընթերցված և բազում փաստեր բերել ապացուցելու, որ հինգերորդ դարի մեսրոպյան ուղղագրությունը 11-12-րդ դարերում արդեն քայքայվում էր: Այդ գործընթացը կասեցնելու՝ օգնության հասավ Արիստակես րիչը իր ուղղագրական բառարանով: Բայց պետականության բացակայության պայմաններում, ինչպես մենք քիչ հետո կտեսնենք, լեզվական ոչ մի հարց, այդ թվում ուղղագրական՝ չի լուծվի: Բայց շարունակենք փաստերով ապացուցել մեր ասածները: Պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը «Հայկական գիր ու գրչություն» արժեքավոր և փաստերով հարուստ աշխատության մեջ պարզ ու հստակ գրում է. «Հայ գիրն ու գրչությունը սկիզբ առնելով հինգերորդ դարում, ի հարկե միշտ նույնական չէր մնացել, այլ ենթարկվել է զգալի փոփոխությունների. փոխվել են և տառատեսակները, և ՈՒՂՂԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ, և կետադրությունը և գծանշանները» (էջ 6): Նշանակում է, հինգերորդ դարից մեզ հասած մեսրոպյան ուղղագրությունը ոչ անարատ է, ոչ անխախտ և ոչ էլ հարատևական: Այսպիսի մոտեցումը պարզապես կարելի է որակել կանխամտածված մոլորություն: Ավելին. այսպիսի կարծիք հայտնելը և հակաբանական է, և հակագիտական և հակապատմական: Բայց ցավալին այն է, որ թե հայրենի և թե սփյուռքում բնակվող մասնագետ և ոչ մասնագետ (թղթակից-սրբագրից-հրատարակիչ) մտավորականները ձգտում են ընթերցողին հավատացնել, որ ներկայիս հայաստանյան ուղղագրությունը «դավադրություն և դավաճանություն» էր մեսրոպյան ուղղագրության նկատմամբ, անվանելով այն «ստալինյան, բոլշիկյան» և սրանց կողքին նաև «աբեղյանական»: Բայց թող թույլ տրվի այս մասնագետ և ոչ մասնագետներին և նաև մեր ընթերցողներին հիշեցնել, որ ուղղագրության բարեփոխման աշխատանքները սկսել էին անցյալ դարի 50-ական թվականներից: Այս մարդկանց նպատակը մեկ է՝ ատելություն սերմանել ժողովրդի մեջ այն ամենի նկատմամբ, ինչ որ իր վրա կրում է սովետի կնիքը: բայց այս մասին քիչ հետո: Հայկական գրչության հնագույն ամբողջական օրինակը՝ Լազարյան ավետարանը (887թ.) ուսումնասիրելիս պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը մատնանշում է ուղղագրական կարգի հետևյալ տարբերություններն ու խոտորումները, որ մենք վերևում ավելի մեծ տարողությամբ ցույց տվեցինք «Մատեանի» տարընթերցվածների ձեռագրերի «Բնագրագիտական դիտողություններ» բաժնից ուղղագրական փաստերը քաղելու ժամանակ: Պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը նշում է հետևյալ ուղղագրական տարբերությունները, որ տեղ են գտել Լազարյան ավետարանում: 1. Յ տառի բաց թողում բառամիջում՝ զգոշ, վկաից, հայհոություն, բառավերջում՝ ողորմեա, հաճեցա, բանա, պիտո, գո, սատանա և այլն: 2. Է ձայնավորի փոխանակում ե-ով՝ թե, եթե, թեպետ, ե, եին, եիր, խնդրեին, հարցանեին, ուտեին, որպես, տեսանեաք, այնպես, եղեց, ապաքեն, պատուեր, ի Նազարեթե: Հիշեցնենք, որ այսպիսի ուղղագրությամբ էին գրում րիգոր Սկևռացին (մլիճեցի), Կարապետ րիչը և միջնադարի այլ գրիչներ: 3. Ավետարանում առկա է Ե-Է փոխանակում՝ արէգակ, փէսա, ցէրեկ, էդաւ, էհան, էթող, էհար և այլն: 4. Խուլ պայթական կ-ն փոխարինվում է ձայնեղ գ-ով՝ մանգունք, յանգողին, անգեալ, ցանգացան և այլն: 5. «Ավետարանի» գրիչը գրաբարյան գործիական հոլով աւ-ի փոխարեն կիրառում է միջին հայերենի-ով վերջավորությունը, ամովթ, նոքովք, արտասւովք, համբովել: Կարծում եմ այսքանն էլ բավական է ապացուցելու, որ 5-րդ դարի ուղղագրությունը փոխվում էր և ոչ ոք չէր կարող դրա առաջն առնել, դա լեզվի զարգացման օրինաչափ երևույթ էր, չկար պետությանն առընթեր լեզվաբանական մարմին այդ գործընթացը կանոնակարգելու համար: Ավետարանում կան բազմաթիվ ուղղագրական այլ շեղումներ և խոտորումներ: Այս կապակցությամբ պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը հիշեցնում է, որ «կարող են լինել գրչական սխալներ, սակայն նրանց մեծ մասը հատուկ է մեզ հասած հնագույն ձեռագրերին» (էջ 62: Հոդվածում բոլոր ընդգծումները իմն են): Պրոֆ. Աբրահամյանը նշում է նաև, որ նման ուղղագրական շեղումներ կան Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան» աշխատության պատառիկների մեջ: Հարց է առաջանում, եթե այսպիսի մեծածավալ ուղղագրական շեղումներ կատարվել են մեր մատենագրության մեջ սկսած 9-րդ դարից մինչև 15-րդ դարը և այնուհետև շարունակվել մինչև 19-րդ դարը ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակները, ապա բացառված չէ, որ մեր լեզվի այլ բաժիններում նույնպես փոփոխություններ կատարվեին (խոսքս հոլովման, խոնարհման, շարադասու-թյան և շարահյուսության մասին չէ), և կատարվել են, այն էլ մի քանի տեսակ: Թե հայոց մեսրոպյան տառերը ինչ ձև են ունեցել, ոչ ոք չի կարող կռահել անգամ, քանզի 5-րդ դարից մեր մատենագիրների՝ Կորյունի, Եզնիկ Կողբացու, Փավստոսի, Խորենացու, մի խոսքով, ոչ մեկի աշխատության բնագրի մի պատառիկ անգամ մեզ չի հասել: Ըստ պրոֆ. Ա. Աբրահամյանի մինչև 10-րդ դար մեզ հասած ձեռագրերն ու վիմագրերը գրված են եղել բոլորագիր երկաթագրերով: Մեսրոպյան տառաձևերը ունեցել են միայն մեծատառ, փոքրատառերը հետագա դարերի գյուտ են այնպես, ինչպես հունարենն ու լատիներենը: «Չկա մի տառ,-գրում է պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը,-որ ենթարկված չլինի որևէ ձևափոխության, երբեմն մի քանի անգամ» (էջ 57): Հայերենի տառատեսակների խմբավորումներն ու անվանումները կատարվել են միջին դարերում: Հետագա դարերում այդ գործին մասնակցել են բազմաթիվ այլ հեղինակներ, ես բերում եմ պրոֆ. Կ. Ղաֆադարյանի դասակարգումը: 1. Բոլորաձև երկաթագիր, 2. Ուղղագիծ երկաթագիր 3. Բոլորագիր 4. Շղագիր 5. Նոտրագիր Բայց հայոց գիր ու գրչության արվեստի մեջ փոփոխությունները այստեղ կանգ չեն առնում: Անկակած գրերի գյուտից և դրանց գործադրումից անմիջապես հետո առաջացավ մատյանների էջանշման հարցը, այլ կերպ թվանշանների հարցը: Ինչ թվանշաններ են օգտագործել 5-րդ դարի մեր մատենագիրները: Հին հույներն ու լատինները դեռևս մ.թ.ա., իսկ մենք 5-րդ դարից մինչև 17-րդ դարը ներառյալ օգտագործել ենք հայկական գրանշանները: 15-րդ դարի կեսերին արաբները, այսպես կոչված արաբական թվանշանները փոխ առնելով հնդիկներից տարան Եվրոպա և տարածեցին ամբողջ ցամաքամասով մեկ: Մենք հայերս այբուբենի վրա հիմնված թվանշաններից 18-րդ դարում հրաժարվեցինք և ընդունեցինք արաբա-իսլամական թվանշանները: Ոչ ոք այն օրերին և ոչ էլ հետագա դարերում, ներառյալ մեր օրերը, «դավաճանություն կամ դավադրություն» չորակեց մեսրոպյան գրա-թվանշանների դեմ կատարված այս արարքը, որովհետև դա անհրաժեշտություն էր, որովհետև դա բխում էր մեր ժողովրդի շահերից և ժողովրդի համար էր: Այժմ հարցս մեր հին ուղղագրապաշտներին է՝ չվերադառնա՞նք մեր մեսրոպյան գրաթվանշաններին և գրենք ու գումարենք այսպես՝ ԲԺ-ԺԲ = 2+10= 12, կամ ԻԵՌ, որ նշանակում է 25,000, գրենք ՂԲՌՆ, որ նշանակում է 92,000: Հայկական գրաթվանշա-նային համակարգը չէր համապատասխանում 18-րդ դարի նոր պահանջներին, ճաք էր տվել և անհրաժեշտություն էր զգացվում այն ոչ միայն բարեփոխել, այլ առհասարակ հրաժարվել այդ համակարգից, ինչպես վարվեցին եվրոպական բոլոր ժողովուրդները: Թող իմ ընթերցողները չշտապեն և ինձ չմեղադրեն, թե տեսեք, տեսեք հեղինակը կողմնակից է մեր գրաթվանշանային համակարգի արմա-տական փոփոխության նման նաև մեր այբբենական համակարգի փոփոխության: Բնավ, երբեք: Դրանք արմատապես տարբեր երևույթներ են՝ մեկը խիստ ազգային, մյուսը՝ միջազգային: Անհրաժեշտությունն այն անդիմադրելի ուժն է, որի դիմաց բոլոր դռները բացվում են, հինը տեղի է տալիս նորին: Փոխել ենք մեր տառաձևերը, այն էլ քանի-քանի անգամ, փոխել ենք մեր տառաթվանշանները, այժմ հերթը հասել էր կետադրությանը: Տեսնենք, ինչպիսին է եղել մեր կետադրությունը 5-րդ դարում: Այս կապակցությամբ ահա թե ինչ է գրում պրոֆ. Ա. Աբրահամյանը: Կետադրության «փոփոխությունը այնքան զգալի է, որ կարելի է ասել, թե յուրաքանչյուր դարաշրջան ունեցել է իր կետադրությունը, իր ուրույն կարգով և գործածության կանոններով» (էջ 179); Մինչև 10-րդ դարը հայերեն գրավոր արձանագրության և վիմագրության մեջ կիրառվել է մեկ կետադրական նշան՝ միջակետը, նախադասության բառերը իրարից չեն բաժանվել: Բոլոր հին ձեռագրերում այն գործածվել է ստորակետի և վերջակետի փոխարեն: Ի՞նչ եք առաջարկում, պարոնայք հին ուղղագրապաշտներ, չհրաժարվե՞նք կետադրական ներկայիս համակարգից, որ յոթանասուն տարիների համառ ու հետևողական աշխատանքի արդյունք է: Պետք է գիտական մոտեցում ունենալ և ոչ թե քարացած սկզբունքներով շարժվել, ինչպես շուտով ականատես կլինենք ձեզ հետ միասին, սիրելի ընթերցող: Տասներորդ դարից սկսած՝ հայոց լեզվի ուղղագրությունը զարգացավ ու փոփոխվեց կամայականության և ինքնահոսի պայմաններում մինչև 1850-ական թվականները, երբ սկսեց գրաբարի և աշխարհաբարի պայքարը, որ ավարտվեց վերջինիս հաղթանակով: Սկսվեց հաղթանակած աշխարհաբարի լեզվի մշակումը: Այդ գործի ռահվիրաները եղան «Հյուսիսափայլի» խմբագիր Ստ. Նազարյանցը, թերթի աշխատակից Միքայել Նալբանդյանը, Ռաֆայել Պատկանյանը Ռուսաստանում, րիգոր Օտյանը, Մինաս Չերազը և Ն. Ռուսինյանը Պոլսում: Մինաս Չերազի «Ընտրողական աշխարհաբարի քերականությունը» (1876 թ.) և րիգոր Օտյանի «Առաջարկություն աշխարհաբար լեզվի վրա» (1851) երկուսն էլ ծաղր ու ծանակի ենթարկվեցին և մերժվեցին, իսկ Ն. Ռուսինյանի «Ուղղախոսությունը» այրվեց եկեղեցու կողմից: Արևմտահայ մտավորականությունը ուղղագրության համար մղվող պայքարի ասպարեզից հեռացավ: Արևելահայերը ավելի համարձակորեն առաջ շարժվեցին: Ստեփան Ստեփանեանն առաջարկում էր բառասկզբի յ-ի փոխարեն գրել բացառապես հ, լայնորեն գրում և պրոպագանդում էր վեվագրությունը, ջնջում էր բառավերջի յ-ն, մի գործընթաց, որ սկսել էին միջնադարի գրիչները: Ստ. Ստեփանյանի առաջարկությունների մի քանիսը ընդունեց նաև րիգոր Արծրունին: Ղ. Աղայանի ուղղագրական համակարգը կոչվեց «հյունագրություն»: Նա ւ էր գրում բոլոր այն դեպքերում, երբ ձայնավոր ու-ն արտասանվում էր վ, օրինակ՝ նուարդ-նւարդ, զուարդ-զւարդ, աստուած-աստւած: 20-րդ դարի սկզբին Ստ. Մալխասյանը առաջ քաշեց ուղղագրության իր համակարգը և կոչեց վեվագրություն: Նա առաջարկում էր բառի բոլոր դիրքերում, որտեղ լսվում է վ, գրել վ: Այսպիսով՝ 63 տարի շարունակվող ուղղագրության համար մղվող պայքարը մնաց որպես անարդյունք պայքար: 20-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում, ավելի կոնկրետ 1913 թ. ստեղծվեց մի «համազգային համաձայնության հանձնաժողով», որի պարտականությունն էր կասեցնել օրեց օր խորացող անկանոնությունները: Բայց այս համազգային կարևորություն ունեցող գերխնդիրը հնարավոր չէր լուծել մի ժողովրդի պետականությունից զուրկ պայմաններում: 1913 թ. Մ. Աբեղյանը մեր լեզվի ուղղագրության բարեփոխման կապակցությամբ մի նամակ է հղում հայտնի հայագետ ֆրանսիացի լեզվաբան Անտուան Մեյեին և խնդրում իր կարծիքը գրավոր հայտնել: Ահա նամակի պատասխանը: «Ստացա հայերենի ուղղագրության բարեփոխման վերաբերյալ շրջաբերականը: Օտարազգին չի կարող այսպիսի խնդիրներին միջամտել: Ես ինձ թույլ եմ տալիս միայն նշելու, որ այնպիսի ազգի մեջ, որտեղ չկա որոշ ուղղագրություն պարտադրելու ընդունակ հեղինակություն, ամենախելոք բանը ավանդական ուղղագրությամբ բավարարվելն է»: 1918 թ., թվում է, որ ստեղծվեց այդ «ընդունակ հեղինակությունը» ի դեմս Հայաստանի առաջին հանրա-պետության: Բայց նորաստեղծ Հայաստանի կառավարությունը ոչ միայն հայերենի ուղղագրական քաոսային վիճակով չզբաղվեց, այլև ժամանակ չունեցավ մտածելու պետական լեզու ունենալու մասին: Ո՛չ Ազգային խորհուրդը և ո՛չ էլ 1919 թ. ընտրված այսպես կոչված պառլամենտը ժամանակ չունեցան հայերենը պետական լեզու հռչակելու: 1919 թ. մեծանուն գիտնական Մանուկ Աբեղյանի եղբոր որդի բանասեր և աշխարհագրագետ Արտաշես Աբեղյանը նույն թվականի նոյեմբերի 14-ի «Յառաջ» թերթում գրում է. «Մեր պետության հրամայական շահն է և պահանջը՝ անհապաղ հայտարարել հայերենը պետական լեզու և անմիջապես գործածական և պարտադիր դարձնել այն բոլոր հաստատություններում, հնարավոր է այդ, իսկ մյուսների համար սահմանել մաքսիմալ ժամանակ՝ դիցուք՝ վեց ամիս»: Բայց այդպես էլ Ա. Աբեղյանի պահանջն ու ահազանգը մնաց անարձագանք: Հայաստանի Հանրապետությունը պետական լեզու չունեցավ: Սովետական կարգերի հաստատումից բառացիորեն 7 օր անց, 1920 թ. հունվարի 6-ին Հայաստանի Հեղկոմը (այդ խառն օրերին չկար կառավարություն, չկար պառլամենտ) դեկրետով Սովետական Հայաստանի սահմաններում պետական լեզու հայտարարեց Հայերենը: Հեղկոմը դեկրետով 1920 թ. չեղյալ հայտարարեց Ռուսական կայսրության «Հավաք օրինացը», դեկրետով եկեղեցին անջատեց պետությունից, իսկ դպրոցը եկեղեցուց: դեկրետով վերացվեցին դասերը, դեկրետով իրենց լիազորություններից զրկվեցին դաշնակ-ցական կառավարության արտասահմանյան դիվանագիտական ներկայացուցիչները, մի խոսքով, Սովետական Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական կյանքի ստեղծումը կատարվում էր պետական իշխանության անդրանիկ օրգանի՝ Հայաստանի Հեղկոմի դեկրետների, կարգադրությունների և հրամանների հիման վրա: Հետևաբար, երբեք թող զարմանալի չթվա, երբ 1922 թ. մարտի 4-ին դեկրետով ընդունվեց ուղղագրական ռեֆորմը: Մենք հետո կտեսնենք, որ շատ պետություններ դեկրետով են ընդունել լեզվի ուղղագրությունների հետ կապված օրինագծերը: Սովետական կարգերի հաստատումից մի քանի օր անց, 1921 թ. հունվարին, լեզվի ուղղագրության խնդիրը դարձավ պետական հրատապ օրակարգի հարց, հարց, որ դաշնակցական կառավարության համար այնքան կարևոր էր, որքան պետական լեզու ունենալու հարցը: Սակայն դրա իրականացումը կասեցվեց 1921 թ. փետրվարյան արկածախնդրական ապստամբության պատճառով: Ութ ամիս հետո, հոկտեմբեր ամսից այդ հարցը կրկին մտավ օրակարգի մեջ, քանզի Հայաստանի Խորհրդային կառավարությունը իր առաջ խնդիր էր դրել՝ կարճ ժամանակահատվածում վերացնել այդ ժամանակների համար անցյալից ժառանգություն ստացած ժողովրդի թիվ մեկ թշնամին՝ անգրագիտությունը՝ ստեղծելով դպրոցական և կրթական լայն ցանց: Երկիրը ծածկվեց լիկայաններով, որտեղ մեծահասակները գրել կարդալ էին սովորում մայրենի լեզվով: Եթե 1920 թ. Հայաստանի բնակչության միայն 17 տոկոսն էր գրագետ, ապա 1939 թ. գրագետ էր 85 տոկոսը, իսկ 1959 թ. հայտարարվեց անգրագիտության իսպառ վերացման մասին: Մի՞թե սա հրաշք չէր: րագիտության գործին մեծապես խոչընդոտում էր ժամանակի ուղղախոսության և ուղղագրության միջև եղած տարբերությունը: Տեղերից բազմաթիվ նամակեր էին հասնում, որոնց մեջ գրողները գանգատվում էին իրենց կրած դժվարությունների համար: Պետական և հասարակական այս հարցը պետք էր լուծվեր և այն էլ արագ: Չզարմանանք, այդ այն ժամանակներն էին, որ բոլորը բռնվել էին համաշխարհային հեղափոխությունների անհեթեթ ռոմանտիկայով: 1921 թ. հոկտեմբերին լուսավորության ժողկոմիսար Աշոտ Հովհաննիսյանը հրավիրեց մի համախորհուրդ քննարկելու ուղղագրության բարեփոխության հարցը: Այդ համախորհրդի առաջ ելույթ ունեցավ Մ. Աբեղյանը՝ «Հայոց լեզվի ուղղագրության մեջ անելիք բարեփոխությունները» թեմայով: Դրան հաջորդեց համալսարանի դասախոսներից կազմված խորհուրդը, որի առաջ խնդիր դրվեց՝ 1) նախապատրաստել ռեֆորմը գիտականորեն ճիշտ ու հիմնավորված, 2) այնպես անել, որ ռեֆորմը ընդունելի լինի հասարակության կողմից ու տարածվի (Ղարագյուլյան): Հասարակական կյանքում սովորությունը մեծ ուժ է: Նա չի ընդունում ամեն մի նորություն, դժվար է ընտելանում նորի հետ, դժվար է մոռանում հինը, ինչքան էլ նորը դրական կողմեր ունենա: 1922 թ. ակնհայտ ծայրահեղություններով ռեֆորմը չընդունվեց ոչ Հայաստանի և ոչ էլ արտասահմանի մտավորականության կողմից, թեև այդ ուղղագրությամբ գրա-գետ դարձավ Հայաստանի 83 տոկոսանի անգրագետ ժողովուրդը: Այդ նույն բացասական վերաբերմունքը շարունակվեց 1940 թ. մասնական բարեփոխումից հետո: Երկու դեպքում էլ թե Հայաստանի և թե արտասահմանի հայագետները հարցին մոտենում էին ազգայինքաղաքական տեսանկյունից: Մխիթարյաններից Վ. Հացունին, բարեփոխության ամենամեծ հակառակորդներից մեկը, «նույնիսկ կոչ արեց Հայաստանի կառավարությանը հրաժարվելու անցկացրած ռեֆորմից, պատճառաբանելով, որ կառավարությունը իրավասու չէ այդպիսի հարց լուծելու» (Ղարագյուլյան): Ուղղագրության բարեփոխման դեմ արտահայտվեց Ստ. Մալխասյանը, նա, որ առաջարկում էր համատարած վեվագրություն: Կային բարեփոխության պաշտպաններ, դրանցից էր պոլսահայ պրոֆ. Ա. Խաչատրյանը, որ 1927 թ. մասնակցեց Երևանում կայացած ուղղագրությանը նվիրված խորհրդակցությանը: Հայրենիքում ապրող հայագետները իրենց դիմադրությունը պատճառաբանում էին հետևյալ կերպ, որ նոր ուղղագրությունը հակասություն կառաջացնի հայրենիքի և սփյուռքի հայության միջև, որ նոր ուղղագրութան պատճառով Խորհրդային Հայաստանի գրականությունն ու պարբերական մամուլը չեն ընթերցվի: Մոտավորապես նույն բանն էր կրկնում 60 տարի անց պրոֆ. Ռ. Իշխանյանը: Նա՝ «Մեր ուղղագրական հիմնահարցը» հոդվածում, որ լույս է տեսել 1983 թ, Թեհրանի «Ալիք» թերթում, գրում է. «... սփյուռքահայությունը չի կարդում կամ նվազ է կարդում Հայաստանում հրատարակված գրականությունը՝ ամենից առաջ նոր ուղղագրության պատճառով»: Արդյոք ճի՞շտ է այս մոտեցումը: 1950-ական թվականներին ես դասավանդում էի հայոց լեզու և գրականություն Երևանի այն ժամանակ Կռիլովի (այժմ՝ Վ. Համբարձումյանի) անվան դպրոցում: Բարձր դասարանների ծրագրերի մեջ կար Դուրյան, Վարուժան, Զոհրապ, որոնց ստեղծագործությունները հրատարակվում էին նոր ուղղագրությամբ և միայն այդքան: Լուսհրատը ձեռք չէր մեկնում արևմտահայ գրողների ոչ լեզվին, ոչ ոճին, և ոչ էլ հոլովման և խոնարհման ձևերին, և ամենից առաջ բառապաշարին: Բայց քանի-քանի անգամներ աշակերտները տրտնջացել են, թէ լավ չեն հասկանում: Ուղղագրությու՞նն էր պատճառը, բնավ, ոչ, այլ արևմտա-հայերենի շարադասությունն ու շարահյուսությունը, հոլովման և խոնարհման արևելահայերենից տարբեր վերջավորությունները և գրաբարյան հնացած բառերի առատորեն գործածությունը: Սփյուռքում կատարվում է ճիշտ հակառակը: Հայկական դպրոցների հայ գրականության դասագրքերում ընդգրկված արևելահայ գրողների՝ Րաֆֆու, Շիրվանզադեի երկերի ոչ միան ուղղագրությունն է փոխված, այլև բառապաշարը, հոլովման և խոնարհման վերջավորությունները, փոխված է լեզուն, ոճը, մի խոսքով Շիրվանզադեին կամ Րաֆֆուն դարձնում են ինչ որ անծանոթ արևմտահայ մի գրող: Երբ հարցրի այդ «գրական ստեղծագործական աշխատանքի» նպատակը, ուսուցիչը պատասխանեց, որ այդպես աշակերտները ավելի լավ են հասկանում: Հիմա ասացեք, խնդրեմ, նոր ուղղագրությունը ինչ հող տա իր գլխին: Մի ուրիշ, թարմ օրինակ: Վերջերս վաստակաշատ գրող Սերո Խանզադյանի մահվան կապակ-ցությամբ «Նոր Հայաստան» օրաթերթը (խմբագիր՝ Վահան Վահանյան) հրատարակել էր հեղինակի «Արջի խրատը» պատմվածքը: Մեջ եմ բերում մի հատված: «Շատ տարիներ առաջ,սկսաւ պատմել հօրեղբայրս,ես ալ ձեզի պէս մատ մը տղայ էի: Այն ատեն մեր այգիները քեռիս կպահէր, կը խնամէր: Աշնան օր մը քեռիս այգիներէն եկաւ մեզ տեսնելու: Ես ամբողջ օրը չէի հեռանար անոր քովէն եւ կը խնդրէի որ զիս տանի այգիներու ձորը: Միւս օրը, լոյսը դեռ չբացուած, քեռիս արթնցուց զիս ու բերաւ հոս»: Եթե հարցնելու լինես թերթի խմբագրին՝ հեղինակի երկի «գեղարվեստական մշակման» պատճառը, նա կպատասխանի՝ «Ասանկ մեր արևմտահայ ընթերցողները ավելի լավ կհասկնան»: Պարզ է, թերթի խմբագրությունը «փոխադրությունը» կատարել էր արևմտահայերի համար: Մի անգամ ևս հիշեցնենք՝ ինչու եք մեղքի տոպրակը կախում նոր ուղղագրության վզից: Եվ վերջապես մի վերջին օրինակ Կապուտիկյանի «Խոսք իմ որդուն» բանաստեղծությունից, որ ես քաղել եմ Կ. Կարապետյանի «Ուղղագրական ուղեցոյց» ձեռնարկից (Ֆրեզնո 1989 թ): Ահա այդ. «Ուր որ ալ գտնուիս, որ երկինքի տակ որ ալ ապրիս, նույնիսկ եթէ մոռանաս քու հարազատ մայրդ, պետք չէ մոռնաս մայրենի լեզուդ»: Որն է նպատակը այս գրական «ձախավեր» մշակումի՝ հեռու պահել սփյուռքահայ մատաղ սերնդին արևելահայ ոչ միայն «կոմունիստական» ուղղագրությունից, այլև այդ գաղփարախոսությամբ վարակված գրականությունից: Բայց վերը բերված քառյակը ամենաազգային գաղափարախոսության արտահայտությունն է: Ինչ որ է, որպես առաջին հակադեղ այդ ուղղագրության ու հակազգային գրակա-նության Վահե Օշականը առաջարկում է, որ Հայաստանը պետք է ունենա պետական երեք լեզու՝ գրաբարը, արևմտահայերենը և արևելահայերենը, անշուշտ հին ուղղագրությամբ: Զարմանալի չէ այս խորախորհուրդ առաջարկը՝ եթե ունենք երկու կաթողիկոս, երկու եկեղեցի, երկու դպրոց, երկու մարզական միություն, երեք կուսակցություն, ինչու չունենանք երեք պետական լեզու, ինչքան շատ, այնքան լավ: Խեղճ Հայաստանի ուսուցիչներ և դպրոցականներ, ձեզ իЇնչ փորձություններ են սպասում: Բայց ես այստեղ ուզում եմ ավելացնել՝ եթե դժբախտությունն ունենանք վերադառնալու հին ուղղագրության անգամ, դարձյալ մեր սփյուռքահայ եղբայրները պիտի շարունակեն հայկական թեքումով դպրոցների հայ գրականության դասագրքերում ընդգրկված արևելահայ դասական հեղինակների գործերի «գրական մշակումը»՝ արևմտահայերենի փոխադրումը, որպեսզի սփյուռքահայ աշակերտը արևելահայ գրական լեզուն լավ հասկանա: Ես կարծում եմ, որ սա միայն ուղղագրության հարց չէ: Որն է նոր ուղղագրության դեմ պայքարողների երկրորդ փաստարկը: Այն, որ նոր ուղղագրությունը պառակտել է մեր ժողովրդի երկու հատվածներին և շարունակում է այդ հակազգային գործունեությունը առ այսօր: Հետևաբար, որպեսզի մեր ժողովրդի երկու հատվածների միասնականությունը ապահովվի, դառնանք մեկ ազգ, մեկ եկեղեցի, մեկ գրականություն, մեկ հայրենիք, պետք է ի չիք դարձնել «բոլշևիկյան» ուղղագրությունը: Բայց արդյո՞ք ժողովրդի միասնականությունը ապահովելու համար լեզվի ուղղագրությունը այդքան վճռական դեր ունի: Միասնական լինելու համար նախ պետք է նույն հարկի, նույն երկրակամարի տակ ապրի այդ ժողովուրդը և ունենա նույն հոգեբանությունը: Մենք հազարամյակներ գիր ու գրականություն չենք ունեցել, հետևաբար նաև ուղղագրություն, բայց եղել ենք մի ժողովուրդ, որովհետև ապրել ենք միասին, ունեցել ենք նույն ապրելակերպը, նույն լեզվամտածողու-թյունը և նույն հոգեբանությունը: Հարյուր հազարավոր հայեր ԱՄՆ-ում վաղուց հեռացել են իրենց ժողովրդից ամենից առաջ հոգեբանությամբ: Եվ դա շատ բնական է: Այս կապակցությամբ ես կաշխատեմ մոտավորապես վերարտադրել այն, ինչ որ ես ունկնդիր եղա այս տարվա հունիսի 6-ին «Հորիզոնի»՝ պրոֆ. Ռ. Հովհաննիսյանի հետ կազմակերպած հարցազրույցի ժամանակ: Երկար խոսեց պրոֆեսորը, շատ հարցեր շոշափեց կապված հայ ժողովրդի վերջին հարյուրամյակում տեղի ունեցած պատմական դեպքերի և իրադարձությունների հետ: Ես ուշադիր լսեցի մինչև վերջ: Նախքան զրույցի ավարտը պրոֆեսորը կանգ առավ նաև ամերիկահայերի երրորդ սերունդի, այն է' իր սերունդի հոգեբանական փոփոխության վրա որպես հայ: Նա ասաց, որ իր սերունդը հայրենիքից գաղթած պապերի երրորդ սերունդն է, որ իրենք ամերիկացած հայեր են, բնականաբար փոխվել է իրենց մտածելակերպը, ազգային-քաղաքական հարցերի նկատմամբ իրենք այնպես չեն մտածում, ինչպես հայաստանում ապրող և կամ վերջերս Հայաստանից գաղթած հայը: Ճիշտ է, իրենք էլ են հայ, խոսում են նաև հայերեն, բայց իրենք հոգեբանորեն փոխված են: Ինչքան ճիշտ եզրահանգում: Պրոֆ. Ռաֆայել Իշխանյանի հանրահայտ հոդվածից շատ տարիներ առաջ սփյուռքում լույս էին տեսել բազմաթիվ հոդվածներ, որոնք արմատապես դեմ էին նոր ուղղագրության: Իմ ձեռքի տակ են մի քանիսը՝ Ա. Չոպանյանի «Ուղղագրության խնդիրը» (Հայաստանի կոչնակ, 1933), Բենիամին Թաշյանի «Չորս տեսակ ուղղագրություն», «Վերադարձ դեպի ոսկեդար» (1969), Խոհունու «Ահազանգի ղողանջներ», Ենովք Լազյանի «Ուղղագրությունը և խեղագրությունը», Ս. Բագրատունու. «Իրավունք չունեն մեղադրելու», «Ընթերցողի տառապանքը», «Արդար ընդվզում» և վերջերս մի քանի անգամ լոսանջելեսյան թերթերում լույս տեսած պրոֆ. Լևոն Խաչերյանի «Մաշտոցյան միասնական ուղղագրական համակարգի վերականգնումը ազգային միասնության գրավականն է» ընդարձակ հոդվածը: Թույլ տվեք, 5-րդ դարի մաշտոցյան ուղղագրությամբ մի բառ օգտագործել՝ Իցիւ թէ: Վերը նշված բոլոր հոդվածագիրնեը միաբերան ու միաձայն կոչում են, որ նոր ուղղագրությունը հայ ժողովրդին պառակտել է և շարունակում է իր «քայքայիչ աշխատանքը»: Ասելն հեշտ է, ապացուցելն է դժվար: Էշին ծեծելու փոխարեն, փալանին ենք ծեծում: Արդարամիտ Մարի Ռոզ Աբուսեֆյանը մատը ճիշտ վերքի վրա է դնում և մեղադրում նրանց, ովքեր այդ պառակտման հեղինակները դարձան: Նա «Ապրիլյան շրջագայություններ շարքից» փաստերով հարուստ հոդվածում, որ լույս է տեսել «Ասպարեզի» 1991 թ. օգոստոսի 3-ի համարում, դառնացած՝ միա-ժամանակ սրտի կսկիծով գրում է՝ « ... Մենք քարոզչությամբ տարված զոհեցինք և տաքարյուն երիտասարդությանը, և մեր ժողովրդին կիսելով մասնատելով, անմիաբան, իրար դեմ լարեցինք հատկապես սփյուռքում: Իրար դեմ լարեցինք հարազատներին, արյունակից ընտանիքներին, հեռավոր ու մոտիկ բարեկամներին և ամենակարևորը՝ անտեղյակ, ոչ հասու ժողովրդին՝ մասսային: Եվ մինչև օրս նույն ընթացքն է արտաքնապես միայն խաղաղված»: Այլևս ինչ մեկնաբանություն, ամեն ինչ պարզ ու հստակ է ասված: Բայց ոչ, սպասեք, Մ. Ռ. Աբուսեֆյանը մի ավելի ցնցիչ ճշմարտություն է ասում. «Մենք,- գրում է արվեստագիտուհին,-որքան ենք ջլատված հանուն ոչնչի, որ նույնիսկ արվեստի ուժը չի կարողանում միացնել մեզ»: Ինչ ուժ պիտի ունենա մեսրոպյան ուղղագրությունը, որ կարողանա վերացնել այս ջլատվածությունը: Այս մասին դատապարտող խոսքեր ունի նաև Շահան Նաթալին «Թուրքերը և մենք» աշխատության մեջ: Ըստ վերը նշված հոդվածագիրների, եթե Բեյրութի փողոցներում հայ երիտասարդների դիակներ էին փռվում, հայաստանյան նոր ուղղագրությունն էր պատճառը: Ոչ, պարոնայք, սովետական 70 տարիների ընթացքում մեր գրականությունն ու արվեստը, հայ ժողովրդի մշակույթը առհասարակ հասավ այնպիսի աննախադեպ աստիճանի հենց այդ ուղղագրության օրոք, որ արդարացիորեն կարելի է անվանել Ոսկեդար: Ես բարձրաձայն ասում եմ ձեզ՝ աղ ու պղպեղ մի լցրեք Հայաստանի՝ մեր տառապած ժողովրդի բաց վերքին: Եվ հավատացեք, եթե զարգացման անիվը ձեզ հաջողվի մի օր շուռ տալ, ապա մենք կվերադառնանք 19-րդ դարի վերջերի և 20-րդ դարի սկիզբների ուղղագրության քաոսային վիճակին այնպես, ինչպես այժմ սփյուռքում է, մասնավորապես Լոս Անջելեսում: Թե ինչպիսի վիճակում էր և է սփյուռքում հայոց լեզվի ուղղագրությունը մենք ծանոթանում ենք Բեյրութում լույս տեսնող « Զարթոնք1» թերթից: Ահա թէ ինչ է գրում թերթը. «Մինչ արևելահայերենը 1922 թվականի հիմնական փոփոխությամբ և ապա 1940 թվականի մասնակի փոփոխությամբ տեր դարձած է կայունացած և միաձև ուղղագրության մը, արևմտահայերենը կշարունակե խարխափել անո-րոշությանց և երկընտրանքներու մեջ»: Մի շատ պայծառ ու խոսուն օրինակ ևս սփյուռքում տիրող ուղղագրության մասին:

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) V. ԵՂԵՌՆԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՈՂԱՆՋ ԸՆԴՀԱՏՒԱԾ Եւրոպայից նա վերստին սիրով դարձավ Իր Գուսանին և խաղերին Իր Անուշ-ի նոր մասերին, Իր Վարդան-ի գոռ բառերին: Հնչյուններից պիտի կերտեր մի հուշարձան, Որ հավասար պիտի լիներ Իր վեհությամբ Սասնա սարին.և Պիտի երգով ողորմի տար Բաղդասարին, Սանասարին Ու նզովեր Մսրա չարին. Հորովելով Դավիթ տղան Պիտի մենակ՝ Անեզ-անլուծ Գեղջուկի տեղ գութան քաշեր, Հետո՝ զորքին հանգիստ թողած, Մսրա տիրոջ սիրտը խաշեր. Պիտի՛, պիտի՛... Վարդապետի Գիշերածալ վեղարի տակ Բացվում էին լուսաթաթախ առավոտներ՝ Մեկը մեկից պայծառ ու տաք, Մեկը մեկից վառ ու հստակ, Կրծքի ներքո սիրտը թնդուն Կարծես անվերջ նույնն էր պնդում՝ Երաժշտի՛ր: Ամէնակուլ խորշակի դեմ ու երաշտի՝ Երաժշտի՛ր : Թշնամու դեմ ահեղացող Օղակի դեմ հար նեղացող, Ընդդեմ նրա երգի, ձայնի , նրա շեշտի՝ Երաժշտի՛ր : Մինչև մահըդ հրաժեշտիր ՝ Երաժշտի՜ր: Երաժշտում և դեռ պիտի Հորդաբխուն երաժշտեր: Վիշտ երգելով՝ ցրեր վշտեր, Հույս երգելով՝ հավատ շեշտեր, Սուտը հերքած՝ ճիշտը ճշտեր, Բայց... մի ահեղ գեշերվա մեջ Արյուն հագան կանաչ դաշտեր, Եվ հույս, հավատ, կյանք ու անուրջ Օր-ցերեկով հանկարծ դարձան մի վատ երազ. Օդում կախվեց Աշխարհակալ մի պատերազմ... ՂՈՂԱՆՋ ՏԱԳՆԱՊԻ Օդում կախվեց աշխարհակալ մե պատերազմ, Իսկ գարո՜ւն էր... Լեռնաշխարհի կատարներին Ձյունը՝ կիսված պատառների, Արատսվում էր գլուլ-գլուլ Շրջանցելով լեռ ու բլուր Առու դարձած Հոսրւմ էր ցած Այնքան սիրած ու չսիրած բարձունքներից, Եվ խառնելով պուտ-պուտ արցունքն արցունքներին՝ Հովիտներում լացն էր փոխում հեցկլտոցի Ու գալարքով վիշապ օձի Ձոր ու կիրճ էր իրեն գցում. Դառնում էր գետ, մի գետ ելմա՜ն, Ու չէր գտնում խոսքեր ներման՝ Ծանր խաբված կնոջ նման... Ողջ աշխարհում՝ Մահ ու արյուն, Իսկ գարո՜ւն էր... Ծաղիկներն են աչքով անում այստեղ-այնտեղ, Եվ ամեն թուփ, ամեն ցողուն Դառնում է լար մի յուրովի, դառնում ստեղ՝ Երգում քամու մատների տակ: Օրը՝ օրին, և օդն արդեն Մեղմ է այնպես, հողն այնպես տաք, Ասես համայն աշխարհով մեկ Մի մայր բարի, սիրագորով, Մանուկ հողն է ջերմացըրել Իր բերանի տաքուկ գոլով... Մարտե՛ր, Ջարդե՛ր, Հո՜ւր ու հրդեհ, Արնակոլոլ հազա՜ր սրտեր, Իսկ գարո՜ն էր... Եվ շողակաթ առավօտներ Ջինջ ցօղով են թրջում ոտներ, Թավ սաղարթով ծառեր զուգում Ծաղիկներով ու կանաչով Պճնում ոչ թե լոկ արոտներ, Սարահարթներ, Այլ մինչևիսկ ոտնահարված արահետներ... Ամէնուրէք քույրեր ու մայր Հարազատի մահ են կոծում, Իսկ մի թռչուն հիմա՜ր-հիմա՜ր Ինչ-որ ուրախ երգի համար Ողջ ժամանակ ձայնն է փորձում... Ամեն ծառից՝ նոր մի տաղիկ, Ամեն քարից՝ նոր մի խաղիկ. Եվ դաշտերում՝ շաղն է շողում, Ու ծաղիկներ են փողփողում, Իսկ մի համեստ ծաղկածաղիկ Աշխատում է ոտքի ելնել՝ Մի կերպ շտկել ծռված ցողունն Ու... ոչ մի կերպ չի հաջողում... ՂՈՂԱՆՋ ՆԱԽՃԻՐԻ Ծնկածաղկի պես Մեզ էլ չաջողվեց ոչ միայն նորից Շտկել վեցդարյա ցողունը մեր կոր Այլ բարբարոսի նույն դաժան ձեռքով Ցողունն այս անգամ արմատից հատվեց Հակական հարցից Թուրքիան ազատվեց Հայաստան երկրում հայ չթողնելու մի ահեղ ելքով, Որ ոչ լսված էր ոչ էլ տեսնված Մարդկային ցեղի երբևե կրած անպատվության մեջ Եվ մինչև անգամ իրենց թուրքերի Արյունով հունցված սև պատմության մեջ: Մի ո՜ղջ ժողուուրդ մեկ-մեկ թրատել, Մի ամբո՜ղջ անտառ արմատից հատել... Եվ կույսեր որոնց ծոցի մեջ լուսե Լուսնի լուսն անգամ ծածուկ չէր հոսել, Որ երկչոտ էին ինչպես եղջերուն, Որ աննյութ էին ասես հորինված Մի հովվերգկան վեպի էջերում. Աղջիկներ, Որոնք անպարկեշտ բառից ու շոյիչ խոսքից Երկնքի նման բռնկվում էին շիկանքով ոսկի. Ամօթխա՜ծ, մաքո՜ւր, լուսավո՜ր կույսեր, Որ ֆրանսերեն անգիր գիտեին Լամարթին, Վիյոն, Ալֆրեդ դը մյուսէ Եվ անգլերեն Խենթ Օֆելյայի պես այժմ ցնորված՝ Խելագարվածի իրենց ճիչերում Դարձյա՜լ մոռանալ չէին կարենում ա՛յն դժոխքը սև Եվ բռնաբարող ա՛յն ասկյարներին, Ա՛յն ենիչերուն, Ա՛յն անասունին ասուն, բայց անբան, Որի բութ գլխի կեղտոտ փռչերում Եթե խլվլում-շարժվում էր մի բան, Ապա մարդկային միտքը չէր, օ՜, ո՛չ, Այլ... միայն ոճիր: Մարդի՛կ, որ չունեն մարդկային ոչինչ, Մարդի՛կ որ մա՜րդ չեն, Այլ ավելի շուտ մարդակերպ կապիկ. Որ յոթ տարին մեկ չեն տեսնում նույնիսկ օճառի երես, Տասը տարին մեկ չեն փոխում շապիկ, Եվ սուր բահ է պէտք, Որ մարմինների սև տարթը քերես, – Հիմա ամենուր Նորապսակի սուրբ առագաստ են պղծում անպատիժ, Հայոց մայրերին անում անպատիվ... Լլկվողները թող գոռան «հրե՜շ», Սակայն ո՞վ գոչի ու լուծի վրե՛ժ, Թե տղամարդիկ՝ Հեռու և մոտիկ՝ Դարձել են արդեն լեշ ու փորոտիք... Եվ մարդի՛կ, Որոնց բիրտ պչեղների քրտնքահոտից Անգամ հոպոպը իր շունչը կտար, Ճխլտում էին նույն այդ ոտներով Մեր մանուկներին դեռ նորատոտիկ, Մեր մանուկներին՝ լույսի պես արդար, Առավոտի պես մաքուր ու գերող, Գարնան պես բուրող... Եվ մարդիկ, որոնց աչքերը ճպռոտ Հիշեցնում էին ոտաց ճանապարհ, Եվ որոնց միտքը – դավաճանաբար – Չէր կտրում այնքա՜ն, մինչևիսկ այնքա՛ն, Որ այդ ճպռումից կարող են փրկվել Եթե... լվացվեն օրը մեկ անգամ, – Միևնույն մարդիկ Մեր սուրբ մայրերի հանճարներ ծնած սիրտն էին փրթում Եվ չգոհացած սառն ու տաք զենքից՝ Մոր աչքի առջև Քարերով էին փշրում ու ջարդում Գանգերը նրա՜նց, Ովքեր ստեղծում Ու բանաստեղծում, Հրաշքներ էին Սստծո պես կերտում Եվ եթե Աստծուց տարբերվում էին, Ապա այնքանով, Որ նա անգո էր, իրենք՝ իրական: Եվ հիմա սակայն Ձեռքն անասնական Ջնջում էր և այդ տարբերությունը, Ջնջում էր քարով, Հայոց աշխարհի հայկական քարը Ջարդում-փշրում էր հայոց քանքարը... – Ո՛վ արդարություն, Թող որ ես թքեմ ճակատին քո քար, Գոչել էր մեկը քարերով ջարդված այդ հանճարներից, Գոչել ո՛չ հիմա, Այնժամ էր գոչել, Երբ խուժանն այս նույն Արյունով հարբած գազանի նման Դրդվելով միայն վայրենուն հայտնի իր պատճառներից, Ո՜րերորդ անգամ մոխիր էր թողնում Մեր արտ ու այգուց, մեր տաճարներից: Եվ հիմա՛, Հիմա՜, Երբ կոտորա՛ծ չէր, երբ ջա՛րդ չէր, Այլ մա՜հ Մահ համատարա՛ծ և համազգայի՛ն, Մահ ծերի՛, Մանկա՛ն, Խեղճի՛ Հսկայի՛, Երբ մահվան մրրիկ, Երբ մահվան բուք էր, – Այլևս որտե՞ղ, որտե՞ղ էր թուքը, Որ արդարության ճակատը փակեր: Ս՜խ չորացել էր հայոց աշխարհի բերանն ու բուկը: Էլ ինչպէ՞ս թքել, Եվ այդ ո՞վ թքեր, Թե հայոց երկրում էլ մարդ չէր մնում, Բովանդակ մի ազգ թե կուլ էր գնում Թուրք յաթաղանի պաղբոց պողպատին, Հայոց հայալիք Տիգրիս-Եփրատին, Սև արաբների շեկ անապատին՝ Օ՜րը ցերեկով, Ո՛չ թե աննկատ: Եվ ունեցե՞լ էր արդարությունը երբևե ճակատ, Օ՜, ո՛չ, նա ուներ միմիայն քամա՛կ, Քամա՛կ մի խելոք, Որ շուռ էր տվել մի բնաջնջվող հինավուրց ազգի՝ Նախապես նրան զրկելով զարկող ու փրկող բազկից: Ու թե կար ճակատ, Դա ռուս-տաճկական այն ճակատն էր լոկ, Որ մոտենում էր՝ Ասես լսելով Կտրվողների, Կոտորվողների Ահավոր ճիչը, Եվ – մեկ էլ հանկարծ – չգիտես ինչու Բռնում էր ճամփան արագ նահանաջի՝ Թույլ տալով իջնի Եվ զարկը վերջին, Կարծես եղածը դեռևս քիչ էր... Եվ սակայն նրանց մեղքն ի՞նչ էր, ի՞նչ էր, Անաստվա՛ծ Աստված, Ինչո՞ւ էր արվում այնքան անօրեն Եվ ահեղ մի դատ: – Կար երկաթուղի, Որ պիտի անցներ Բեռլինից – Բաղդադ, Բայց ինչպէ՞ս անցնէր անապատներով այն օտարական, Որտեղ կանաչը կայարանների դէմքը չի պատում, Ու չկան շեներ, ավաններ ու տուն: – Մեղքը հայինն էր, որ հոժարակամ Չէր գնում ապրի շեկ անապատում, Չէր լքում բնիկ հայրական տունը, Իր բազմադարյան շէնն ու ավանը՝ Ամուր Կարինը, անառ Սասունը, Իր ծոցվոր Մուշը, պտղած իր Վանը... – Բովանդակ մի դար, դարուց ավելի՜, Տենչանքն էր կիզում ռուսաց նավերին. Իրենց ձնառատ ու պաղ հյուսիսում Երազում էին, կարոտով հիշում Լուսեղ արեվելք, արևոտ հարավ, Ու խենթ տռպանքի խոսք էին բանում Այն Դարդանելին՝ պչրուհուն պառավ Որ չէր դիմանում Առանց հոմանու, Բայց սրանց – ինչո՞ – թողնում էր ծարավ, Նազը՝ նազ, սակայն... Հետո՞, ի՜նչ դառավ, – Եվ ահա ռուսներն է՛լ չեն դիմանում: Մեղքը հայի՜նն էր. Նա թուրքի աչքին այլ բան չէր թվում, Քան հաջող քամի Եվ մի առագաստ, որ ինքն է պարզվում Մոսկովի կամին... ... Այս շարժիչների թանկ էժան դարում Նավթի փոխարեն – ի ցավ խեղճ հայի – Դեռ անգլիայում ջուր չէին վառում: Բոլոր ծովերը ՝ նույն անգլիային, Մինչդեռ նավթի ծովն, ա՛յ, Մուսուլումն է: – Եվ մեղքը ո՞ւմն է, – Իհա՛րկե հայինն... Արդեն օսմանյան կավե հսկայի Ծեփն է ճաքճքվում Ու մեջքը ճկվում՝ Բանականության տաքուկ շողերից. Ռումին ու բուլգար, սլովակ ու սերբ Պոկվել են նրա կավե կողերից: Նույն աններելի մտքին է հակվում, Նույն ախտով նաև հայն է վարակվում՝ Իր մասն է ուզում իր իսկ հողերից, Գրոշ է ուզում իր այն փողերից, Որ հափշտակել Եվ ճչալ ուզող բերանն են հետո քացիով կապել: Ու դժգո՞հ է նա, Եվ ա՞յդ է ուզում անխոս ակնարկել: Ուրեմն պարզ է. նա հանցագործ է, Եվ պիտի ջնջվեն իր էգն ու որձը: – Եղունգ են քերծում, պտղունց են մաշում, Ժայռից վանք կերտում, քարից նուռ տաշում Դարպասի աչքին հոնք-կամար քաշում, Արձան են ձուլում, շինում ապարանք, – Եվ մեղավոր են այստեղ էլ նրանք – – Հաշիշ չեն ծԽում, Խմում են գինի, Ապրում անթառամ և առաքինի, Չեն պահում հարեմ Ոչ էլ ներքինի, Եվ չունեն մոլլա, Որ կապի չալմա. Նրանց քեշիշը վեղարավոր է – Եվ մեղավոր են – – Ձեռքի հետքերը նրանց հայրերի Կնիք են դրել այս նույն վայրերին՝ Իբրև սեպագիր Կամ շաղախ ու կիր, Իբրև շիրմաքար Կամ որմնանկար, Իբրև մագաղաթ Կամ լեռծակ-ջրանցք... – Եվ ո՞ւմն է մեղքը, – Իհա՛րկէ նրանց... – Ինչպէ՞ս չկտրել այն կոկորդը չար, Որ ցավից հանկարծ կարող է ճչալ, Կարող է հայցել փրկություն ու ճար... – Պիտի ազատվել այն լիրբ աչքից էլ, Որ երազանքից շողում է պայծառ Եվ կամ մատնում է ապրած կսկիծը Ու դրանով իսկ դառնում է պատճառ, Որ օտարները – լացողին խղճան՝ Տեսնելով նրա աղի արցունքը – – Ինչպէ՞ս չջարդել հանցավոր ծունկը Եվ այն մեղսակից համառ արմունկը, Որոնց հենվելով՝ մարդը արնաքամ – Եվ գազանն անգամ – Ուզում է դուրս գալ ժանտ գերությունիցև Ուրիշ ավելի հանցավոր բան կա՞ Դե եկ, մի ելնի համբերությունից, Դե եկ թուրքօղլի ցավից մի վնգայ... – Կյանքում կան բաներ, որոնք չեն քերվում, Ինչպես չի քերվում արյունը սրտից Կամ գույնը վարդից: Կյանքում կան բաներ որոնք չեն ներվում Ինչպես դրացուն, Այնպես էլ համայն մի ժողովրդի, Չի ներվում և այն Ինչը կոչվում է առավելություն... – Եվ այդ ահռելի հնցանքի դիմաց Դեռ պահանջում էք ներման վեհութի՞ւն... – Նրանք գիտէին սիրել ու ատել, Գիտէին խորհել ու համեմատել, Խույս տալ ցավերից, դավերից ծպտյալ, Ծարավել լույսին, արևին ժպտալ: Թե անսահման էր նրանց տանջանքը, Անծայր էր նույնքան և անրջանքը, – Ահա և նրանց ծանր հանցանքը... – Ունէին նաև մեկ ուրիշ հանցանք, Որ ահավոր էր: Գիտե՞ս, թե որը. Երբ մարդ ոչ մի կերպ չի կարողանում Ընդմիշտ մոռանալ մի հիմա՜ր անուն՝ Ի՛ր իսկ անունը և ազգանունը: – Ի՜նչ հանդգնություն, դուք հասկանո՞ւմ էք... Եվ նա ուզում է նույնիսկ չդատվե՞լ. Խուսափել արդար կարգ ու կանոնի՞ց, Ուրեմն... պիտի ա՛յլ կերպ ազատվել Այդ լիրբ անունից և ազգանունից: Իսկ դա անունն էր մի ամբողջ երկրի, Ո՜ղջ մի ազգ էր դա կրում ու պահում... Եվ քաղաքակիրթ այն Եվրոպայում, Ուր ով ծանոթ էր հայոց հին գրին, Հայոց պատմությանն ու պատմագրին, Դառնում էր դոկտոր ու պրոֆեսոր՝ Դեռ օրը նույնիսկ չդարձած կեսօր. Եվ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում, Ուր մարդկայնության փութանց նոպայում Շատերի համար դարձել էր փեշակ Մեզ երկի՜նք հանել՝ Հային անվանել Ասիական մթնում գիտության մշակ, Է՛լ ջահ, է՛լ կերոն, է՛լ միակ փարոս, Իսկ թուրքին կոչել բիրտ ու բարբարոս՝ Իրենց համեմատ այնքա՛ն վայրենի. Որ պէտք է նրա հողը հայրենի Վաճառքի դնել Կամ մեջ-մեջ անել, Որպեսզի... հողը չմնայ խոպան, – Հիմա լուսավոր այդ նույն Եւրոպան Առանց շիկնանքի այնտեղ էր հասել, Որ ժառանգներին կարմիր սուլթանի Դասեր էր տալիս՝ Եղեռնի դասեր, Դասեր նախճիրի, բարբարոսությա՜ն, Իրեն պահելով... դերը բոզության: Այդ նո՛ւյն Եւրոպան Նման չէ՞ր հապա Հարբած-արնախում այն թուրք զինվորին, Որ ձանձրանալով զառերից նարդու Կամ թուղթ խաղալուց, Իր թուրը դրած հայ հղի կնոջ սուրբխորան փորին՝ Գրազ էր գալիս, թե ի՞նչ կբերի. Աղջի՜կ, թե տղա, – Եվ մանկաբարձի նշտարի տեղակ Թուրն էր կատարում կեսարյան հատում... Իսկ նա կին չէր, ո՛չ, այլ Մայր Հայաստան, Որի սրբազան ու տաք արգանդում Մի լույս մանուկ էր սկսում խաղալ. Մի վահագնակերպ-դավթադեմ տղա. Որ հղացել էր փրկության լույսից Ու սնվել էր մեր անմոռուկ հույսից՝ Այն ճանապարհին որ դարավոր էր Ծանր ու խորդուբորդ: Բայց Եւրոպան էլ ուներ ճանապարհ Եվ որպես ճամփորդ. Նա... կռվացըրեց իրար հետ շներ, Որ իր ճամփորդի բանը հաջողի: Իրոք. ի՜նչ էլ որ լիներ-չլիներ, Բայց պակաս չկար շան պես հաչողի: Եվ այս շնային գզվռտուքի մեջ Շան թաթերի տակ քիչ մնաց կորչեր Մի ողջ ժողովուրդ Բնի՛կ, Տեղական. Մազ մնաց դառնար թղթե տեղեկանք Մի ազգ, որ կուռքեր շատ էր ճանաչել, Բայց որի... նույնիսկ տոտեմը շուն չէր, Այլ եզը հերկող, Այլ ջուրը երգող Եվ ամպրոպածին փողը՝ եղեգան... Ու երկրագնդի այն ծանոթ մասում, Որին Հայաստան, Հայք էին գոչում Փարավոններից մինչ Պուանկարեն. Հիմա Օսմանի թոռները բռի Վիլհելմ կայսեր հետ ուզեցին քերել Դարերով հնչող «Հայաստան» բառի Բոլո՜ր տառերը, Նրա ապագան, Մշահոտ ներկան Եվ մինչև անգամ անցած դարերը: Եվ համարյա թե իրոք քերեցին, Իսկ Գլադստոն – Ջօրջ Լլոյդները Չխանգարեցի՛ն... ՂՈՂԱՆԱՋ ԵՂԵՌՆԱԿԱՆ Խանգարե՞լ, ինչի՞ համար... Գարուն էր չփկած ամառ՝ Փուլ եկավ երկնակամար, Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին, Ձյուն մաղեց՝ կրակի՝ պես... –Գարուն ա, ձուն ա արել... Գետերը մեր երերման Հոսեցին՝ կրակի՝ պես... Արունը ջուր ա դառել... Ձորերը շիրիմ դառան, Վիհերը՝ գերեզմանոց. Ջուրը մեր տունն ա տարել... Ամեն քար՝ լուռ մահարձան, Ամեն տուն՝ վառման հնոց. Բնավեր հավք ենք դառել... Ինչքան բառ՝ ո՜ղջը մրմունջ, Ինչքան երգ՝ ողջը լալով –Զուլում էր, զուլո՜ւմ լաո՛... Թրի դէմ, սրի, հրի՝ Լոկ մանգաղ, լոկ բահ ու մաճ, –Տնավե՜ր, բնավե՜ր լաճ... Մեր հողը, մեր հայրենին, Մեր երկիրն ամայացավ, –Սև հագիր, սևսիրտ մարե... Հինավուրց տոհմիկ մի ազգ Չմեռա՜ւ, այլ... մահացա՛վ. –Գարուն ա, ձուն ա արել... Գարուն էր, Ամառ եկավ, Ձագ հանեց ձորում կաքավ, Իսկ հայը զրկվեց ձագից. Իր պոռթկան թոնրի տաքից, Իր մորից, հորից, յարից, Իր բնից ու աշխարհից. –Գարուն ա, ձուն ա արել... ... Ա՜խ ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ Արհավիրքն այն օրերի. Աշխարքում ով մոռանա՝ Ջուխտ աչքով թող քոռանա Գառնարած-հովիվ-նախրորդ Ետ չեկան սար-ձորերից... Կեսօրին էլ ո՞վ երգեր. –Սարերը հով չեն անում, Իմ դարդին դարման անում... Հնձվորը արտում մորթվեց Իր ձեռքի սուր մանգաղով... Խեղճ հարսը էլ ո՞նց երգեր –Քաղվորին հաց եմ բերում, Բերանը բաց եմ բերում. Ձկնորսը Վանա ծովում Չփրկվեց ճարպիկ լողով... Աղջիկը զո՜ւր էր կանչում, –Իմ ծամթել տամ լողվորչուն... Երկրի մեջ մարդ չմնաց՝ Մարդ թաղեր մարդու նման... Ա՜խ մնար մեկը գոնե Ու կանչէր. –Դլէ յամա՜ն... Ա՜խ, ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ Արհավիրքն այն օրերի, –Աշխարքում ով մոռանա՝ Ջուխտ աչքով թող քոռանա... Ջահերը վառ մնացին Ժամերգվող եկեղեցում, Ժամհարին կախ տվեցին Պարանից զանգակատան... Ջաղացից աղուն բերող Ալրոտված խեղճ գյուղացուն Իր սայլը դագաղ դարձավ, Ալյուրը՝ արնոտ պատան... Մայրն ընկավ՝ ծիծը թողած Իր թմբլիկ մանկան բերնում. Ծծի տեղ ցից խրելով՝ Խեղդեցին մինուճարին... Տատն ընկավ՝ ձեռքը մեկնած կչկչան հավի թառին. Իր հիվանդ թոռան համար Խորոտիկ ճուտ էր բռնում... Կալի մեջ պապին ընկավ, Իր ոսկե թեղն էր էրնում, Որպեսզի տուրքը թուրքին Օր առաջ շուտ վճարի... Ով ծաղիկ հաց էր թխում՝ Խորովվեց թոնրի ծխում... Ով հասել ուխտատեղի, Վառել էր մոմը դեղին, Մոմի դեմ իջել էր ծունր Ու հայցում էր Աստըծուն, Որ բաշխի մի լաճ տղա, – Իր արյամբ մոմը մարեց՝ Չավարտած «Տե՜ր, քեզ մեղա՛»-ն... –Գարուն ա, ձուն ա արել... ...Խոցեցին ու ջնջեցին Հատեցին հաստ ու բարակ Հոշեցին ու տանջեցին, Փշրեցին, տվին կրակ. Վաթեցին արյուն-արցունք, Ներկեցին ձոր ու բարձունք, Քանդեցին երկինք մի լուրթ, Մորթեցին մի ժողովուրդ Հացառատ մի ողջ աշխարհ Սարքեցին փշրանք-նշխար, Սո՜ւրբ նշխարհ՝ շան բերանում, – Ուզեցին մի հայ թողնել, Եվ այն էլ... թանգարանում... Գարուն ա, ձուն ա արել... ՂՈՂԱՆՋ ԱՔՍՈՐԻ Իզո՜ւր Աստծուն պաղատեցին... Ալա՛ն-թալան, Կեռ յաթաղան... Ում որ պետք էր՝ փողոտեցին, Գազանաբար ճղոտեցին, Խողողեցին սրածելով. Քարափներից ջուրն ածելով՝ Դիակներով խեղդվողների Ծանրացըրին հոսք ու հոսանք, Չհարցնելով մանուկ ու ծեր: Եվ ո՞վ կոծեր, Կուրծքը ծեծեր. – Էս ի՜նչ քյաֆուր դարի հասանք... Իզո՜ւր Աստծուն աղաչեցին... Թե բյուրերով հայ խաչեցին. Հազարավոր այր ու կանանց Անդող ձեռքով տեղահանած՝ Քշեցին... ո՞ւր. Դէպի Դէր-Զոր: Մերկ ու բոբիկ, խեղճ ու անզոր՝ Անցան նրանք ավազներով արաբական անապատի, Մի շիրմուղի, ուր ամեն քայլ դիակներով ուղենշվեց, Եվ նորացավ նո՜ր Գողգոթան՝ Ահագնացած տասնապատի՜կ... Մեր փրկության աղաղակներն անցան իզուր, Իզո՜ւր հնչեց ողջ աշխարհով մի ահազանգ, Որ լոկ դարձավ, վերջիվերջո, թառանչ մի սուր. – Էս ի՜նչ քյաֆուր դարի հասանք... ...15 թիւ: Ապրիլ 10... Ապրիլական արբշիռ բույրեր, Գարնանային ծաղկածլում, Կանաչների շքահանդես, – Եվ ծաղկաբույր գիշերվա մեջ Հեռուներից մոտենալով Գաղտագողի-ծածուկ-անտես՝ Խորշակը նույն, Որ շատ շուտով պիտի տանէր միլիոն հայեր, Խորշակը նույն անցավ նաև Պոլսո բոլո՜ր հայ թաղերով՝ Իր հրեղէն ոտների տակ Խաշխշելով ու թաղելով Վերջին հույսի շունչը մեր տաք... Ահեղ գիշեր, Որ բորբ ներկվեց ո՛չ արևով. Այլ մեր արյա՜մբ. Ու կողոպտեց խորանները հայ կաճառի, Խորանները հայ դպրության սուրբ տաճարի. Բոլոր ճյուղերը կտրատեց Հայ հանճարի Ծաղկուն ծառի, Ու մատյանից հայ մեղեդու Ամէնավա՛ռ էջը հատեց... Եվ անուննե՜ր որոնք երեկ Հնչում էին փաղաքշական մասնիկներով Մերձավորի ու մտերիմ բարեկամի սիրող շրթից, Ու հիրավի հպարտության տրոփ պոկում Մի բովանդակ ժողովրդի լեցուն սրտից, – Թե կյանք էին՝ հիմա հանկարծ դարձան անգո՝ Մի գիշերում, բարբարոսի կամք ու ջանքով Ու մղումով անզսպելի Փոխարկվեցին առասպելի. Ապրող մարդուց հանկարծ դարձան Մի մտովին կերտված արձան... Ա՜խ, Բէրայի Բանկալթի թաղ... Ա՜խ, Ղալաթիո եռատաճար եկեղեցի... Քո դարավոր գմբեթի տակ Իրիկնային ժամերգության սուրբ պահերին Պատարագիչ Կոմիտասին չէ՞ որ երեկ Լսում էին հիացմունքով Զօհրապ... Սևակ... Քանքարալից հազար գլուխ՝ Փոքր ու ավագ, Միահավաք Հակվում էին հայ մեղեդու սրբության դեմ Ու հյղանում նոր մեղեդիք՝ Հնչյուններո՛վ, խոսքո՛վ, գրչո՛վ, Արձանակերտ նրբին մրճո՛վ. Երանզների պնակի՛ մեջ. Հետո, մեկտեղ ակըմբվելով Բանկալթիի այնքա՜ն ծանոթ Ու սիրելի տնակի մեջ՝ Խնդրում էին վարդապետին՝ Երգել Կռունկ կամ Խնկի ծառ, Երգել Չինար ես... –Չինար ես՝ Կեռանալ մի... Սակայն ինպէ՞ս չկեռանաս, Երբ կացինն է բունդ տաշում, Երբ սղոցն է ճյուղդ մաշում, – Դէ՜, արի և – Կեռանա՜լ մի: Ի՞նչ, –Մեր, դռնեն հեռանա՞լ մի... Ա՜խ, ո՛ր շունը կհեռանար: Իսկ եթե շուն, գայլ ու գազան Կամ անխնա սրի քաշում, Կամ աքսոր են բռնի քշում Ամբողջ մի ազգ՝ սասա՜ն-սասա՜ն, – Դէ՜, արի և ... Հեռանա՛լ մի: Ինչպէ՞ս, – Աստվա՜ծդ կսիրես... Բայց ո՞ւր է, ա՜խ, ո՞ւր է Աստված, Եթե կույր ու խուլ է Աստված, Եթե «Գթա»-ն զուր է ասված, Նման Աստծուն ինչպէ՞ս սիրես... Ի՞նչ. – Հեռու ես՜ մոռանա՞լ մի... Ո՞նց մոռանալ, ե՜կ մոռացիր, Որ ապրիլյան այն ահավոր Ու ոճրապարտ լուսաբացին Բարբարոսի խուժդուժ ձեռքեր Սուրբ խորաններ կողոպտեցին՝ Խորանները հայ կաճառի, Հայ դպրության սուրբ տաճարի, Հայ հանճարի Ծաղկան ծառի Բոլոր ոստերն անգթորեն կտրատվեցին, Սուրբ մատյանից հայ մեղեդու, Բոլոր էջերն ամենավառ Դարձան մոլի հողմին ավար. Մի գիշերում պոկոտվեցին ու զատվեցին Շեկ աքսորի սև փակուղուց չազատվեցին Ո՛չ մի հանճար, Ո՛չ մի տաղանդ, Ո՛չ մի քանքար՝ Ով որ Պոլսում եղեռնական այդ գարնան կար... Մարդիկ, որոնք կամքով վերին Անցնում էին և պիտի որ անցնէին դեռ Իրենց ճամփան անմահության ու սխրանքի, Բոլո՜րը մեկ՝ Հիմա արդեն կտրում էին ուղին մահվան. Ճանապարհը աքսորանքի... Մի-մի քուրմեր Լեցուն բանիվ ու մեղեդով մեհենական Հիմա պիտի ըմբոշխնեին Թույնն ու լեղին գեհենական Դե՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի Եվ քարե սիրտ որ չճաքի Ու ձգվում էր ճանապարհը աքսորանքի: Ձգվում էր նա հայ բրգացած դիակների ստորոտով, Միջահատված մանուկների թաղում հայցող բլրի մոտով... Մարտիրոսված հայ մայրերի կոնքերը սուրբ Ուզում էին ամոթն իրենց անապատի փոշով ծածկել, Դեղին փոշո՜վ, Ո՛չ թե փեշով, Որ և չկար, Ինչպես չկար ո՛չ սրբություն, Ո՛չ էլ Աստված... Լլկանքի մեջ նահատակված անմեղ կույսեր Ու լույս հարսեր, Ջանում էին լանջերն իրենց ծածկել հողով անապատի, Դեղին հողո՛վ, Ո՛չ թե քօղով, Որ և չկար, Ինչպես չկար ո՛չ սրբություն, Ո՛չ էլ Աստված... Դէ,՜, շրթո՛ւնք բեր որ չանիծի, Դէ՜, բեր բռո՛ւնցք, պրկված կռո՛ւփ, Որ չդառնա քինահարույց կրքի խոյանք Ու մխրճվի երկնքի մեջ՝ Իբրև նզո՞վք, Ո՛չ, ի՜նչ նզովք. Իբրև Սաստծու և երկնքի լիրբ հասցեին Մի առնական թունդ հայոյանք... Իսկ աքսորի ճանապարհը վախճան չուներ: Ավերակված հայ շեներից, Իբրև նշան կենդանության, Ահազարհուր ոռնում էին անբուն շներ՝ Հիմարաբար չըմբռնելով, Որ այսուհետ Շունը մարդուց ավելի է գերադասված Նրա՜նց կողմից, Որ կոչվում են մարդ ու Աստված... Բեկված սնե՛ր, Այրված շենե՛ր Եվ մարդկանցից գերադասված անտուն շնե՛ր, Որ երեկվա իրենց տիրոջ Լուռ դիակն են նախ հոտոտում, Ոռնում՝ կարծես այրող ցավից, Ոռնո՜ւմ, վնգո՜ւմ, Մե՛կ օր, երկո՛ւ, Հետո՝ մղված ծանր սովից՝ Երեկ իրենց կերակրող ձեռն են ուտում, Գռմռալով իրենց տիրոջ դին հոշոտում... ... Ճանապարհն այս դժոխային Կարող էր և անվերջ տեվել, Բայց սարսափի օրն է մթնում, Եվ քարվանը արդա՜ր-արդա՜ր, Եվ քարվանը մահապարտյալ Չանկըրըի բանտն է մտնում: Բանտ թուրքակա՛ն Եվ պատրաստված... հայի՜ համար. Քստմնելի լլկանքների՛, Անպատվությա՛ն, Ոչ թե արդեն երազելի մահի՜ համար, – Մի բախտ դժխեմ, Մի անողորմ ճակատագիր՝ Հիմա արդեն ո՛չ անմարմին, ո՛չ էլ անգո, Այլ զնդանի դռան առաջ պահակացած Թուրք ասկյարի արյունկզակ կերպարանքով... Եվ այդ պահին. – Տեր, ողորմեա՛... Առավել քան երբևիցե. Եվ ավելի քան այլուրեք, Այնքա՜ն տեղին, ժամանակի՛ն, Ա՜խ, վարդապե՛տ, գութ է հայցում Տխրալալուկ ամբողջ մի ազգ Քո սևասուգ սուրբ բերանով, – Տե՜ր ողորմեա՛... Եվ զնդանում նեղ ու անձուկ Պղպջում է մի լայն փղձուկ, Մի տաք փղձուկ տղամարդկա՛նց, Որ եղեգան իրենց փողով Թունդ են հանել սիրտը դողով Որ սրտառուչ իրենց տողով Ու երգերով իրենց թովիչ՝ Գարնա՛ն նման լոկ վրդովիչ, Ծայր են տվել շիթ արցունքի՝ Ո՛չ թե ցավի կամ տրտմության, Այլ հուզառատ հիացմունքի՜... – Յաղագըս հարց, եղբարց, մերոց, Որք են տարյալ ի գերություն, – Տէ՜ր, ողորմեա՛... Իսկ հայրերը արդեն չկա՜ն, Եղբայրներին թուր ու ձգան, Վերջ են տվել սար ու ձորում, Ուր ջրի պես ու ջրի հետ Տաք արյունն է նրանց ծորում... – Շիջո՛ զհուր վառ հնոցի, Փրկեա՜ զմեզ, ամենագո՛ւթ... Բայց աղոթքից այդ ի՜նչ օգուտ, Թե հնոցի Ահեղ բոցին Կուլ է տրված հայոց աշխարհ, Ա՜զգը հայոց՝ ցախի պես խառն... – Հայցեմք ի քէն արտասվելով Եվ պաղատիմք զայս ասելով, – Տէ՜ր, ողորմեա՜... Ի՞նչ էր պահում վաղը նրանց՝ Հանճարարվոր այս մեծ արանց, Ի՞նչ մի վախճան բարբարոսի. Անշուշտ՝ զոհի՜, ո՛չ հերոսի... – Ընկալ զմեր աղաչանըս, Լո՛ւր, գթառա՜տ, և ողորմեա՛... Ա՜խ, թե լսեր ու գթառատ եթե լինէր՝ Գազանադեմ այս խուժանին նա կզինէ՞ր Ու շա՞ղ կտար դաշտ ու սարին՝ Ակնից-Արճէշ, Վանից-Կարին... – Ցո՛ւյց մեզ զքո ողորմություն, Տուր աշխարհիս խաղաղությո՛ւն... Խաղաղութի՜ւն... Եթե այսպես գնար քիչ է՛լ, Մեկ էլ տեսար՝ խաղաղությունն իրո՛ք իջել, Վեր է ածել շեն աշխարհը մի շիրմատան, Ուր այլևս չեն էլ ճարվի ապրող մարդիկ, Որ բյուրավոր հանգչողներին երանի տան... – Տէ՜ր ողորմեա՛... Ո՜չ, վարդապետ, ո՜չ չողորմա՛ց, Իսկ քեզ պատժեց պատժով մի նոր՝ Չառավ հոգիդ, Ինչպես առավ նրանց հոգին, Որոնք մյուս օր՝ Շիկադեղին անապատի ավազի պես ծարա՜վ-ծարա՜վ, Աստվածային աչքերում՝ սով, Չսնվելով նունիսկ հույսով, Անգամ թրից կամ գնդակից չխոցվեցին, Այլ պարզապես... այլ պարզապես... քարկոցվեցին... ... Ի՞նչ էր արդյոք այն պատճառը, Որ քեզ զատեց Եվ անջատեց Քո բախտակից ու սրտամոտ ընկերների դժխեմ բախտից՝ Քարկոծվողի սուղ դրախտից Քեզ նետելով մի լայն դժոխք, Ուր ո՛չ մահ կար, Ո՛չ կյանքի շողք: Ա՜խ, նրանցից ինչի՞ համար քեզ զատեցին, Քեզ – այդքա՜ն ուշ – ինչի՞ համար ազատեցին: Եթե դա էր ազատելը... ՂՈՂԱՆՋ ՄԹԱԳՆՈՒՄԻ Ա՜խ եթե դա էր... Գթառատ տերը Թո՛ղ որ ազատի իր ազատելուց... Ինչ է դաշնամուր և ինչ է ստեղ՝ Մոռացան նրա ճարտա՜ր մատերը... Ինքը Բանկալթու իր տան մեջ, այստե՛ղ, Եվ Չանկըրըի բանտի պատերը Արդեն նրանից շատ-շատ են հեռու, Բայց ուղեղի մեջ... բայց ուղեղի մեջ, Կարծես թե կպած նրա թաղանթից՝ Մթան մի քուլա եռո՜ւմ է եռո՜ւմ, Մերթ իբրև ինչ-որ անմարմին զեռուն, Մերթ իբրև ջրի խաշող գոլորշի, – Պտույտ էր տալիս ծանր ու բոլորշի, Պտույտ էր տալիս Ու պոկ չէր գալիս... Երբ անցնում էր նա Բանկալթու մայթով Մի ձայն էր հնչում Հաճախ ականջում. Թվում էր՝ ձայնեց իր Սիամանթոն, Թվում էր՝ իրեն Դանիելն է կանչում... Իրիկնանալիս իր տան սրահում Թվում էր՝ տեսավ զենք ու զրահում Այն վարազադեմ տաճիկ ասկյարին, Որ ձեռքը տարավ շիկացող քարին, Ո՜ւ ճչում էր նա, Ճչում սոսկալի Եվ իսկույն վառում մոմեր ու կանթեղ, Վառում էր, նստում, ու մեկ էլ հանկարծ Աչքերն էր շրջում այստեղից-այնտեղ. Արյո՜ւն էր թվում բոցը կանթեղի... Ու փչում էր նա մոմեր ու կանթեղ... Վեր-վեր էր թռչում հաճախ անտեղի, Ավելի հաճախ... լինում էր այնտեղ, Լինում էր... այնտեղ՝ իր Հայաստանում՝ Կարինում, Մուշում, Վանա ոստանում... Ինքը Պոլսո՛ մեջ, Իսկ մի՜տքը այնտե՛ղ... ... Ասում են՝ Այնտեղ՝ Հայաստան կոչված անհայ աշխարհում Կուժկոտրուկները, որոնց մոմագույն ծաղկաթերթերից Փռվում էր չորս կողմ գինու թանձր բույր, Հիմա (Եվ ընդմի՛շտ) Կարմիր են հագել Ու գինու բույրը փոխարկել արյան մի ծանր հոտի, Որ գրգռում է քոչվոր քրդերի նախրի պնչերը: Իսկ գեղեցկապաշտ բաղեղը կանաչ, Որ չի ախորժում տգեղություններ, Լուռ մագլցում է քարափներն ի վեր, Որ իր սեփական կանաչ թևերով Արյամբ ողողված ժայռերը ծածկի, Շղարշի քերծեր, Որոնց դուրս պրծած ցցերից քարե՝, Ինչպես ժանիքից, Թեպետ չուզելով, բայց ծածանվում է պատմաբան քամուց Հայ հարս ու կանանց երբեմնի գունեղ տարազից մի մաս՝ Արևի՞ց արդյոք, Թե՞ իրենց կրած անլուր սարսափից Այյժմ գունաթափ, այժմ ճերմակած, – Թեպետ չուզելով, բայց ծածանվում է պատմաբան քամուց, Իբրև պատվավոր ինքնասպանության սպիտակ դրոշ... Իսկ այն ծերպերը, Որտեղ մագլցել չի կարողանում բաղեղը նույնիսկ, Ու տեղ չի գտնում քարաքոսն անգամ, Կարմի՜ր ծերպերը՝ Մեկ՝ երկար, մեկ՝ կարճ սյուներով ճերմա՛կ, Նման վիթխարի քարե բացօթյա մի երգեհոնի Հայոց լեռների ամֆիթատրոնում, – Իսկ այդ ծերպերը տնքում են խեղճ-խեղճ Լսողությունից բոլորովի՜ն զուրկ, Երգ ու նվագից բա՜ն չհասկացող Բարբարոս քամու պաղ մատների տակ, Երգեհոնի պես նույն տակտն են տնքում, -Այս ի՞նչ պատահեց... Այս ի՞նչ պատահեց... Իսկ հիմար կկուն, Որ իր թռչնային անթռիչք խելքով Զգում է թեպետ բայց չի հասկանում, թե ի՛նչ պատահեց, Միամի՜տ կկուն Ամէն գարնան հետ ընդմիջումներով եթեր կճամփի Իր հայրենականչ ազդանշանը հեռագրային. Կո՛ւ-կո՛ւ-կո՛ւ (լսէ՜ք), Կո՜ւ-կո՜ւ (ի՞նչ եղաք)... Ա՜խ, իզո՜ւր կկուն կազդանշանի. Ովքեր մեռել են՝ չեն լսի նրան. Ովքեր կցրվեն աշխարհի վրա Մի բուռ գարու պես՝ հավերի առաջ. Մի կուց արյան պես՝ պղտոր ջրերում, Թեկուզ և որսան աղդանշանը՝ սրտերով իրենց, Բայց չէ՞ որ, ավա՜ղ, չէ՞ որ կարող են լոկ պատասխանել Կարոտից մարող սրտի բաբախմամբ, Կսկիծից թացվող թարթումով կոպի, Զայրույթից ուռչող երակի զարկով, Սակայն ո՛չ երբէք Ուրախ ու զվարթ վերադարձողի քայլով կենսաթինդ. - Դո՜փ-դո՜փ (գալի՜ս ենք) Դը՛փ-դը՛փ-դը՛փ (եկանք)... - Դէ, ե՜կ Վարդապետ Մի խելագարվիր... ... Այնտեղ՝ Երկնաչու Սասնա լեռներում, Ժայռեր ու ծերպեր մագլցելու մեջ Ընկուզենիներն անգամ մրցում են իշայծյամի հետ՝ Նրանց ճյուղավոր եղջյուրների պես Բուսնելով ժայռի մազոտ ճակատին... Եվ այնտեղ Սասնա սարում ու ձորում՝ Ծառի տերևին, Փշերի վրա, Մանանայի պես գազպեն էր ծորում, Որ շինականը գար ու հավաքեր, Սակայն... երկնային մանանան փոխվեց Երկրային ահեղ մի պատուհասով... Եվ հիմա այնտեղ՝ Հին Ծովասարի քարերի վրա Գառնարած Դավթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում, Ինչպես խաղալիք - փոքրիկ գուռի մեջ, Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս Պաղ կիսալուսնի ներում ակնարկող բառերի վրա... Սասնա վիպական Մարութա վանքում Ուխտավորի տեղ բուերն են տնքում՝ Այս փուչ աշխարհի բանը խորհելով... Ընկույզի վրա ընկույզն է փտում, -Հավաքո՜ղ չկա... Ոչխարներ վայրի ու վայրենացած Բարձրիկ սարերից անվախ իջնում ցած, Հասնում են մինչև Մշո բաց հովիտ. -Կրակո՜ղ չկա, Նույնիսկ գո՜ղ չկա... Խմորի տաշտում ցնկնում է կատուն, -Նկատո՜ղ չկա... Եվ տանու կովեր, Թեպետ մոռացած գոմեր ու մսուր, Ըստ սովորության Տանջվում են սաստիկ Իրենց սափորված լեփլեցուն կրծից. - Որ կթո՜ղ չկա, – Եվ խուլ բառաչով քարերի չեչոտ ափին են քսում, - Որ խտո՜ւտ չգայ... Արջերն են լիզում Սասնա մանանան Եվ փորկապ ընկած՝ Թավալ են տալիս հին տաճարների սուրբ խորաններում՝ Իրենց ոռնոցով Ձենով Օհանի տնազն անելով, Էլ չե՜ն վախենում Սասնա ծռերի ուրվականներից... - Դէ ե՜կ, Վարդապետ, Եկ ու մի՛ ծռվիր... Լուսաստղն այնպես պայծառ է շողում Նեմրութի վրա, Ասես աստըղ չէ, Սյլ մի պղնձե նոր կլայեկած թաս է հովվական, Իսկ Կաթըն-Ծիրը Օտարերկրացուն պարզապես ճերմակ մի ամպ է թվում... Եվ հայի որդին, Հրաշքո՛վ փրկված հայի խեղճ որդին Օտար ճամբորդի իր անձնագրով Եթե երբևե ոտքով համբուրի փեշը Սիփանա, Թերևս պիտի Վահագնի ճամփան Նո՛ւյնպես շփոթի ճերմակ ամպի հետ... -Դէ ե՜կ Վարդապետ, Ու մի ցնորվիր... - Իջել է այնտեղ մի ծույլ լռություն սարդոստայնային, Որ հորանջում է՝ ականջ դնելսվ, Թե ե՞րբ կշտացած գայլերը գոնե պիտի զկրտան, Ինչքան չլինի՝ ձայն է կենդանի, Եվ որովհետև գայլը սակավ է հագեցած լինում, Էլ ի՞նչ է մնում, Թե ոչ մրափել Քուն բերող «շարքու» նվագի ներքո Երբ բախտը բերի՝ Տարվա մեջ մի օր Այս բնակազուրկ վիլայեթը գան Զաբիթ-ոստիկան... Տարին մեկ անգամ մրափ հարուցող նվոցը «շարքու». Ո՛չ Ծիրանի ծառ, Ո՛չ Մոկաց Միրզա, Եվ ո՛չ Փեսին գովք. Չպիտի ծորայ Հորովել-ն այստեղ, Ո՛չ Լուսնակն անուշ, Ո՛չ էլ Կալի երգ. Հայաստան կոչված անհայ աշխարհում Չպիտի՜ հնչի հայ պարեղանակ, Հայ երգ Ու Խաղիկ... - Դե ե՜կ Վարդապե՛տ, Եկ ու մի՛ ցնդիր... ... Եվ գեշ գոմշի պես Գիշերը պիտի ծանրորեն պառկի՝ Իր եղջյուրներին երկինքը պահած, Ու լուռ որոճա մի կերպ կուլ տված նախճիր ու ոճիր, Որ հեշտ չի մարսում անասունն անգամ... Մութի թանաքը Պիտի ողջ գիշեր եղեռնի մասին եղերերգ գրի, Բայց առավոտյան թանձր թանաքը կը ջնջվի այնպես , Ինչպես... արյունը և Հարցը Հայոց... Իսկ առավո՜տը... Նա ամեն անգամ Երեխայի պես աչքը կբացի միամտորեն, Եվ ամեն անգամ այնպես կթվա, Թե ոչի՜նչ-ոչի՜նչ կյանքում չի փոխվել. Ուր որ է մայրը բակից ձայն կտա իր քնկոտ որդուն՝ Ցմփոր խնոցու շրմփ-շրմփոցը մի պահ կտրելով... Եի գյուղի վրա նորից կալիքվի նախրի բաառաչը, Այգիների մեջ ծովի հառաչը ծաղիկ կթափի Ջուրը՝ Մարգերի փխրուն թմբերը մկան պես ծակած՝ Լորտուի նման առաջ կսողա... Մոտիկ արտերից, Առը շուռ տալիս, Խոփը կփայլի հայելու նման, Եվ շողքը կընկնի դրացու հարսի շարմաղ երեսին՝ Նրան մի վայրկյան ահաբեկելով, -Ամա՜ն, այ ամա՜ն, – Այդ ո՞ր ջահելն է սիրտ անում նրա դեմքին շողք գցել, Իսկ թե իր մարդը իմանա՜ հանկարծ -Ամա՜ն, այ ամա՜ն, – Իսկ թե իր մարդը իմանա՜ հանկարծ՝ Արյու՜ն կթափվի... Իսկ առավոտը, Երբ ամեն անգամ աչքերը բացի, Մի պահ խաբվելով երեխայի պես՝ Քիչ հետո արդեն նա իրեն կզգա հայի որբ մանչուկ. Կուզենա կանչել, Բայց ձա՛յն չի ելնի, Կուզենա լացել՝ Արցունքներ չկան, Կուզենա գոնե - վերջապես - մեռնել, Բայց... մա՜հ էլ չկա, Չէ՞ որ սերում է Փոքր Մհերի անիծված սերմից... - Դե ե՜կ Վարդապե՛տ, Ու մի խենթանա... Մշո լայն դաշտում, Ծայրից մինչև ծայր, Անվերջ կը սուրա կարոտյալ քամին Եվ մեն մի հատիկ երդիկ չի գտնի, Որ դուրս պոռթկացող ծուխը խլելով՝ վայրի կատվի պես քինոտ գզգզի կծիկը նրա... -Դե ե՜կ Վարդապե՛տ, Եկ ու մի գժվիր... Բյուրակն էր կանչում, Օսմանցին եկավ Եվ թարգմանելով, Բինգյոլ անվանեց. Տաս հազար աղբյուր, Տաս հազար լճակ, Եվ հիմա... հիմա Այդ տաս հազարն էլ մարդ են երազում, Որ գա ու թեքվի իրենց ակունքին, Իրենց ափունքին, Իրենց հայելում իրեն տեսնելով՝ Ծարավը կոտրի՝ «Օխա՜յ» ասելով, – Թե չե ի՞նչ աղբյուր, Թե չե ի՞նչ լճակ, Թե չե աղբյուր ես՝ լճակ կդառնաս, Թե չէ լճակ ես՝ կդառնաս ճահիճ, Կդառնաս տանը պառաված օրիորդ, Մինչդեռ հարսնության առողջ բնազդը խտուտ է տալիս, Մինչդեռ մայրական սուրբ հիվանդության Նույնիսկ ծաղիկը ծեծելուց հետո Քորը չի՜ անցնում... Եփրատ էր կոչվում Եվ... Մուրազ ասվեց, Ջհանդամի գյո՜ռը, թող կոչվեր Մուրազ, Միայն թե գետը գետություն աներ՝ Գերաններ տաներ, Եվ ոչ թե դիակ, Առվույտի խրձեր, կոճղեր ափ հաներ, Եվ ոչ թե գանգեր, ուսեր ու թիակ... Միայն թե գետը գետություն աներ. Գեղջուկը բաներ, Տնկեր ու ցաներ, Գետն էլ իր ջրով մեկը տասն աներ, Խոր քարափների ամայության մեջ Նրա ջրերով աղորիք բաներ... Բայց հիմա... հիմա Էլ ի՜նչ վար ու ցանք, Էս ի՜նչ բան ու ջանք Եվ էլ ի՜նչ ջրտուք, Էլ ի՜նչ ջրաղաց, Ինչպես մտքի մեջ հասուն աղջիկն է տեսնում մատանի, Գետն էլ կամուրջ է միայն երազում: Ու... խեղճ Եփրատը կամուրջ է տեսնում... լոկ երազի մեջ... -Դե ե՜կ, Վարդապե՛տ, Մի՛ խելագարվիր... -Քանի՜ ժողովուրդ Վանա լիճ ունի, – Օտար գրքերում և օտար լեզւով Օտար մարդիկ են այս հարցը տալիս, Եվ ոչ թե Վանից զրկված Վանեցին, Որ հար՛ց չի տալիս, այլ հաստա՛տ ասում, -Էս կյանքում մեր Վան, Էն կյանքում դրախտ... Ա՜խ, Բիայնայի ու Բզնունիքի, Տուշպա և Վանա սրտաձև՜ ծովակ: Վարագա սուրբ սար, Սիփան ու Նեմրութ Իրենց ստվերը - ուռկանի նման - նետում են այնտեղ, Եվ տառեխի տեղ Որսում են գույներ, որ անո՛ւն չունեն, Որ անո՜ւն չունեն... Իսկ այգեստանի բույրերից արբշիռ Եվ Արտամետի հոտերից գինով՝ Խոր քուն է մտնում քամին Ոստանում, Այն խնձորենու հոծ սաղարթի մեջ, Որի պտուղը թափահարելիս Լսում ես նորից Ձույլ կորիզների իրար զարնումը՝ Դեղին սաթերի հատիկների պես: Փրկված Վանեցին այսուհետ միայն իր երազի մեջ Կարող է լսել այդ ձայնը ծանոթ և օտարոտի... -Եթե խելք ունես՝ Եկ մի թռցըրու... Նույն Այգեստանում Ու նույն Ոստանում Եթե զարթնում է գինովցած քամին, Ապա զարթնում է ծոցվոր ծառերից կաթող մրգերի Թմփոցից միայն, Եվ գինովցածի մոլոր քայլվածքով լճափ է նետվում, Որ նրա ջրով քիչ զգաստանա: Ու տաքուկ քամու մոտիկությունից Լիճը – կնոջ պես – սրսփում է լուռ Եվ, ամաչելով սուրբ Աղթամարից, Մեղա է գալիս՝ Իր ալիքները ձեռքի պես մեկնած... Ա՜խ, ալիքնե՜րն այդ, Այդ ալիքնե՜րը... Ձիգ ամիսներով ջուր ու օճառի երես չտեսած Տավարածն անգամ Թե մերկանալով մտնի Վանա ծով, Իրեն լավ թրջի ու դուրս գայ ջրից՝ Կեղտի ո՜չ մի հետք. Եվ մաշկը մեկեն թավիշ է դառնում՝ Անցուլ երինջի կռնակի նման... Վանեցին ուրեմն օճառ չէր առնում Եվ հարստացավ ա՞յդ դրամներով, Թե՞ Շամիրամի դարավոր առուն Այգիների մեջ, Արտերի վրա, Հանդում ու ձորում Ոսկի էր փռում... Ա՜խ, Վանա ծովակ... Երբ մութն էր թառում Սիփանա գլխին, Նեմրութի լանջին Եվ ուղղահայաց քարափին Վանա, – Ջնջելով անջինջ սեպագրերը, – Ծովակի վրա երբ մութն էր թառում՝ Երկինքը համակ հեզ շուռ էր գալիս ջրերում ծովի, Եվ ալիքների աշ######ժ խայտանքը չէր թվում ծփանք. Կարծես թե ջուրը Իր կաթսան ընկած շեկլիկ աստղերի հրից էր եռում: Բայց աստղե՞րն էին բոցկլտում այնտեղ, Թե՞ ազատվելու հուսահատ ճիգով Լող էին տալիս հազա՜ր ու հազա՜ր Վանա կատուներ՝ Վառվող աչքերով, Թե՞ ցոլում էին հազա՜ր ու հազա՜ր քարեր թանկագին՝ Շարժելով Վանա ակնագործների նախանձը անկուշտ... Իսկ ամենից վերջ՝ Երկնի ջատագով Մեծ Արջը իր մեծ փլավքամիչով Ցած էր կռանում, Անծայր ճողփյունով թաքուն ներսուզվում Վանա լճի մեջ, Որ... բազմացընի նրա լազուրով Գոռոզ երկնքի գույները խամրած, Սակայն... քամիչի ծակոտիքներից Լազուրը նորից թափվում էր ներքև, Եվ Վանա լճի համեմատութեամբ Երկինքը դարձյալ խամրած էր մնում Ու մի՜շտ կը մնայ... Ա՜խ, Վանա ծովակ, Բայց ախր քե՜զ ինչ երկնքի խամրելն ու չխամրելը, Եթե քո շուրջը և քո քաղաքում Ծնրադրել է խավարը խոժոռ՝ Աղոթարարի ջերմեռանդութեամբ, Որ չհամենա, այլ հարատևի՛ Իր շողահալած իշխանությունը, Իսկ քո հեռավոր-մոտավոր քույրը՝ Լիճը Սևանա՜... Վարդապետ իմ խե՜ղճ, Բայց և բախտավո՛ր, Բայց և բախտավոր, որ չգիտէիր, Թե իր սեփական արյունի գնով Սևանա լիճը լույսեր պիտի տա ծերպերի՛ն անգամ՝ Հարուցանելով քարայծեամների դժգոհությունը և փռշտոցը. Բայց և ո՛չ մի կերպ չկարողանա Լույս տալ մթնախեղդ քաղաքին Վանա, Վանա ծովակի խավար ափերին, – Նրա հեռավոր-մոտավոր քույրը՝ Իր թանկ արյունը լույսի վերածած լիճը Սևանա... - Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ, խեղճ ու բախտավոր, Եթե կարող ես՝ եկ մի խեվանա... - Համայն աշխարհում Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, – Ո՛վ էլ որ չասի՝ Աստվածաշունչը իր մագաղաթե դեմքը դեմ կանի Ու կ'ասի՝ կարդա՛, Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, Իսկ Արարա՜տը... Է՜հ անունը կա - ամանում չկա... Վարդապետ իմ խե՜ղճ, Բայց և բախտավո՜ր, Բայց և բախտավո՜ր, որ չգիտէիր, Թե հայ կորովի երիտասարդներ՝ Լեռնագնացներ բարձունքներ սիրող, Մասիսի դիմաց կնստեն գնացք, Որ գնան Կազբեկ, Էլբըրուս գնան, Լեռներ մագլցեն Նույնիսկ հեռավոր սահմանի վրա հնդկառուսական, Մինչդեռ Մասիսի լանջը կուսական Մատնե՜ր է տենչում՝ Հայի տա՛ք մատներ, Որ հպվե՛ն իրեն, Իրեն գուրգուրե՛ն, Իրեն ունենա՛ն... Ու դեռ կան հայեր, Որ հավատում են գոյությանն Աստծո, Թող գիտությունը նույնիսկ պապանձվի՛, Աստծուն ժխտում է Արարա՜տն անգամ՝ Աստվածաշնչի սրբազան լեռը՝ Բախտո՜վ իր դժխեմ... -Դե՜, մի թռցրու խելքդ Վարդապե՜տ... Վարդապետ թշվա՜ռ, բայց և բախտավո՛ր. Քո մտքով անցա՞վ, որ Մասիսն, այո՛, Մեր նոր ու վերջին ոստանի առաջ, Մեր հայրենաքաղց աչքերի հանդեպ, Կարծես թե դիտմամբ ու միտումնորեն Մեզ անխղճաբար պիտի գրգռի՜, Մեր փակված վերքը նորից-նոր բանա, Մագնիսի նման անվերջ ձգելով՝ Գեթ մոտիկանալ թույլ չտա բնավ... Դե, ե՜կ Վարդապե՛տ, Ու մի՛ խենթանա... Ի՞նչ կա ավելի ծանր ու խղճալի, Քան թե կսկիծը որդեկորույս մոր: Իսկ եթե դա էլ քիչ են համարո՞ւմ Եվ սպանվածի դիակը դիտմա՛մբ, Տնկում են թշվառ մոր աչքի առջև՝ Ո՛չ թե մի շաբաթ, Այլ ձի՜գ տարիներ... Դէ՜, եթե մայր ես, եկ մի՛ ցնորվիր... Մեզ լավ է ծանոթ ծաղրուծանակը սյս հոգեխարտիչ, Դա ծանոթ է մեզ քանի դար արդեն, Մեր հայրենասեր թագավորներին ու հերոսներին Այսպես պարսկական դահիճներն էին մորթազերծ անում, Մեջը լցնելով դարման ու չոր խոտ՝ Խրվիլակ շինում Ու բռնի դնում Մորթազերծվածին պաշտողի առաջ, Որ... սքանչանան իրենք իերենցով... Արարատն – այսպէ՛ս – դրել են ահա Երեվանի դեմ... - Դէ ե՜կ, Վարդապետ... ՂՈՂԱՆՋ ՑՆՈՐՄԱՆ Եվ Պատկերներից այս ահազարհուր, բայց և իրական Նախ ցնորվեցին աչքե՜րը նրա Եվ ապա մի՛տքը, Մի՛տքը տիրական... Վայրի աղմուկի, Խոլ աղաղակի, ժխորի տեղակ Մի գերեզմանվող լռություն տիրեց նրա հոգու մեջ. - Գլուխը նրա, Որ մի երկնային լուսատու էր ցարդ, Հիմա փոխարկվեց մի մոլորակի. Նույնն էր արտաքուստ, Բայց ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս էր նույնը, Եթե լուսատուն... էլ լո՜ւյս չէր տալիս... ...Նա չհասցրեց զոհել Վարդանին Գոռ Ավարայրի ճակատամարտում, Եվ ինքը զոհվեց. Ա՜խ, ո՜ւր էր գոնե Վարդանի նման, Մեր խաղ ու տաղի զորավարն ուժեղ Վախճան ընդունեց որպես նոր Մուշեղ, Ում վերջին խոսքը նա գիտեր անգիր Դեռ ճեմարանի առաջին տարուց, -Բայց իբրև եհաս ինձ մահս վատթար, Ո՛հ, թե՜ դիպյալ էր ի վերայ ձիոյ... Մեր խարդախ բախտից՝ Նա չընկավ մարտում ու ձիու վրա, Այլ զոհվեց անլուր դավաճանությամբ. Մեր դժխեմ բախտից՝ Նա չըհասցրեց իր օպերայում Թշվառ Անուշին խելացնորել, Եվ ի՜նքը, ի՛նքը, ի՜նքը ցնորվեց... Մեր դաժան բախտից՝ Սասնա ծռերին երգել չտված, Նա ինքը դարձավ նոր Փոքըր Մհեր Ու դեռ կենդանի՛, ո՜ղջ-ո՜ղջ զնդանվեց Հոգեբուժարան – Ագռավաքարում... ... Ով մազապուրծ էր մահից, Վարդապե՛տ, Քեզ կորցընելու ցավից ահավոր Աչքերս լիքը լաց ա... մրմնջաց, Առանց խոսքերի և անեղանակ Էրվում եմ, էրվում այրվելով երգեց, Սակայն... անօգո՜ւտ: Ով առուփախով, գաղթով էր փրկվել, Անզորությունից կրկին մոռացած Հայի անարդար Աստըծո հանդեպ Իր քենը արդար՝ Երկնքին նայեց լուռ պաղատանքով, Սակայն... ապարդյո՜ւն: Ինչ եկեղեցի որ չէր ավիրվել, Եվ ամեն տաճար, Որ ժամերգվում էր դեռ հայ աշխարհում, Պատարագիչի դողդողջ շուրթերով Պահպանիչ ասաց՝ կյանքիդ ի խնդիր, Սակայն... չփրկե՛ց. Հայացքըդ կրկին անկենդան մնաց, Գլուխդ որ ցարդ լուսատու էր մի, Դարձավ մոլորակ՝ պաղած ու անլույս... ՂՈՂԱՆՋ ԱՆԱՆՑ ՍՈՒԳԻ Պոլսին մոտիկ Շիշլի գյուղում, Երկու տարի զնդանվեց նա, Որին մի ողջ ազգ էր պաշտում: Բժշկո՜ւմ են... Ի՞նչ են բուժում, Ուղեղի՜ վէրք, Մթագնած մի՜տք, Որ մնում է թանձր մուժում... Ովքեր նրա միտքը պաշտում Եվ կորստին դեռ չեն հաշտվում, Ուղարկում են նրան Փարիզ: Փարի՜զ, Փարի՜զ... Երկու տարի դեռ չի անցել, Ինչ նա այդպես քեզ էր գալիս, Որ իր ձայնով, սրինգ-փողով, Որ իր մտքով, խելքով պայծառ Գերեր մի ողջ Համաժողով: Փարի՜զ, Փարի՜զ... Հիմա դարձյա՛լ, Վերստին է նա քեզ գալիս, Ո՛չ հիացմունք հավաքելու, Նա՝ մարմրող ու վիրավոր՝ Էլ թև չունի որ հաղթ սուրա, Էլ հուր չունի որ հուրհրա... Ո՛չ «բռավո» Ծափուն «ուրա». Եվ ո՛չ էլ «բիս» Փարի՜զ, Փարի՜զ... Գալիս է նա, որ միտք մուրա... Փարի՜զ, Փարի՜զ... Եղիր բարի՛, Ի սէր Աստծո գթա՛ծ եղիր, Այս ծուռ ճամփից նրան շեղի՛ր Ու բեր շիտակ ճանապարհի. Այնպէ՛ս արա, որ նա դարձյալ Քեզ ողողի մտքով պայծառ, Որ երգերով սիրտդ վառի, Նվագի փող, Շորոր պարի... Բայց խեղճ Փարիզն ի՞նչ դեղ ճարի, Ինչպե՞ս փրկի քո հանճարին, Թե մեկնելիս նավի վրա, Աշակերտներն իր սիրասուն Ծաղկեփունջ են տալիս նրան, Իսկ նա... նրանց բառ չի ասում, Ոչ էլ ժպտում բարի՜-բարի՜, Իսկ նա... փունջը չի հոտոտում, Այլ - անտարբեր - ծովն է նետում՝ Պաղ հայացքը՝ սար ու քարին... Տարվա հետքով սողաց տարին, – Բուժում չկա՜ քո հանճարին... Տարվա հետքով տարին գնաց, – Եվ խազերը մեր հինավուրց, Որոնց ամբողջ տաժանակիր քսան տարի Նա մայրական իր ջանքերով Անխոնջորէն ոտքի հանած՝ Քայլելու էր վարժեցըրել, Դրել ուղիղ ճանապարհի, – Նույն խազերը հիմա դարձյալ Քար կտրեցին ու կոնդացան. Ինչ արված էր երկար ու ձիգ քսան տարում՝ Չար մի հողմով ցրիվ եկավ քար ու սարում... Տարիների ոտնահետքով Նոր տարիներ վրա հասան. Մեկ-տասնըմեկ՝ դարձան քսա՛ն: Տարվա հետքով տարին գնաց, Իսկ նա՝ մեռած անթաղ մնաց: Քսա՜նի տարի անթաղ մնաց Մի սո՜ւրբ դիակ, Սուրբ ու միա՛կ... Տարվա շունչը տարվա հևքին՝ Մեկը մեկից սկիզբ առան, Իսկ նա՝ նման Զմրուխտ հավքին, Նման հավքին մեր Հազարան՝ Ո՛չ գնդակված, Ո՛չ էլ մորթված, Այլ ճակատի բութ հարվածից ուշակորույս. Քսան տարի լուռ թպրտաց՝ Գոնե... Գոնէ չթողնելով հնարք ու հույս Փարատելու մեր ցավը խոր, Ավարտելու կոծն ու սուգը, Մեր հոգու մեջ չորացնելու Սանդեր փորող արտասուքը... Քսա՜ն տարի մեռած-անթաղ. Ե՛ւ մահացած, և՛ ողջանդամ Մի սո՜ւրբ դիակ, Սուրբ ու միա՛կ...

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) IV. ԾԱՎԱԼՎՈՂ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՈՂԱՆՋ ՀՐԱՇԱԳՈՐԾՄԱՆ Թե մինչև հիմա որտեղ որ երգն էր Այնտեղ էլ նա էր: Այսուհետ արդեն որտեղ որ նա էր՝ Այնտեղ էր երգը: Առաջին անգամ լայն դահլիճների Բեմից էր լսում ինքն իրեն հայը, Եվ բոլորովին ուրիշ էր հնչում Իր իսկ «Տույ-տույ»-ը, «Վայ լե-լե վայ»-ը Նո՛ւյն արտն էր հուռթի, Նո՛ւյն սերմը ցանված, Բայց... խորն էր հերկը, Ու բեղուն բերքը: Հայ ելևէջի վայրի տարերքը, Հեղեղ մեղեդին, Տարափ պարերգը Էլ չէին արդեն հնչում ու կորչում, Ինչպես հողմերը՝ դաշտերում լեռնոտ, Ցատկան ջրերը՝ ձորում ու կիրճում – Անօգո՜ւտ այնպես, Այնպես ապարդյո՛ւն: Հայ ելևէջի վայրի տարերգը, Մի կախարդ ձեռքով, Որտեղ որ պետք էր, Դառնում էր անձրև՝ Ծլարկած արտում, Դառնում ջրաղաց, Էրանի քամի՝ Ցանկացա՛ծ ժամին Հայ ելևէջի հոսքը վարարուն Մի կախարդ ձեռքով մտել էր խոր հուն, Գտել էր անշեջ ու որոշ հասցե Հասնում էր սրտին՝ ում էլ պատկաներ, Մոտիկ դրացո՛ւ, Ռուսի, վրացու, Թե՝ օտարաձայն հեռավորների՝ Լեհի՛, Ֆրանկի՛, Ավըստրիացո՛ւ: Այսպես՝ կալակիտ ցորենն է դառնում Ընտիր սերմացու, Ապառաժ քարը՝ սեղան խորանի Ու պատի վրա ջուր խմող այծյամ: Այսպես՝ դաշտերի ծաղկունքը ցանցիր Պսակ են դառնում հարսների ձեռքով Հարսների լանջին: Այսպես՝ եղյամն է ապակիներին Լուսամուտների շրջանակի մեջ Հանճարեղագույն բնանկարի կերպարանք առնում: Եվ հույսը – այսպէ՛ս – հավատ է դառնում... Նա մելամաղձոտ հայ եղանակին Հայկական ուրախ հորդան էր կցում, Եվ կարծես արփին ծագում էր հանկարծ Ցրում մուժ ու մեգ: Նա վիրաբույժի հմուտ ձեռքերով Ինչ-որ կույր աղիք կտրում էր գցում, Եվ մարմինն ասես ծնվում էր նորից, Դառնում մորե մեկ: Նա... ի՞նչ էր անում: Լոկ այն էր անում, Ինչ որ անում է ավազն ամանին՝ Մաքրում է ժանգից. Ինչ-որ անում է ջուրը մանչուկին՝ Դունչիկն է սրբում. Ինչ-որ անում է մայրը մանուկին՝ Ինն ամիս կրում իր կողերի մեջ Ու գերմարդկային մայրական ցավով Ավելացնում է թիվը աստղերի՛, – Մի սովորակա՜ն... անսովո՜ր հրաշք: ՂՈՂԱՆՋ ՀԱՂԹՈՒԹՅԱՆ Եվ արտերի փոխանակ Հորովելը գեղջուկի Դահլիճներում է հնչում. – Ձիգ տուր քաշի՛, ա՛յ եզ ջան... Բաց երկնքի փոխանակ Շրթունքները պանդուխտի Բեմերից են մրմնջում. – Հո՜ւր են ձգե մեջ իմ ջան: Գյուղակների փոխանակ Քաղաքներւմ է ծորում. – Սուփրեն կալում գցած ա: Հյուղակների փոխարեն Սրահներում է բուրում – Խնձոր ունեմ, կծած ա: ... Իսկ մեր խնձորն իսկապես Արնածոր ու վիրավոր՝ Հազա՜ր տեղից էր կծած. Առեվանգած իրարից՝ Մեր խնձորը դարավոր Հազա՜ր ձեռքից էր պրծած: Հազա՛ր եղունգ ու ճիրան, Հազա՛ր մագիլ էր խրվել Նրա փխրուն կողերում: Տիղմաբեր ու թմբատար Հազա՛ր հեղեղ էր ցրվել Նրան սնող հողերում: Ոսոխներից բարբարոս Շատերն անգամ հավիտյան Կորել էին աշխարհից, Չքվել էին` թողնելով Լոկ պաղ մոխիր կամ մատյան Բևեռագիր ու քարից: Բայց մնում էր մեզ վրա Հետքը նրանց ժանիքի` Նրանց արնոտ կնիքի: Խառնվել էր մեր երգին Օտարի շունչն անմաքուր, Օտար երգի ելևեջ, Աղ էր ցանվել մեր վերքին, Ավազ լցվել մեր բերքին Եվ ջուր` արդար կաթի մեջ: Ականջ էր պետք, որ ջոկի, Ու ձեռք էր պետք, որ պոկի Օտարամուտ ամեն քող: Պետք էր կոկորդ ու ոգի, Որ տաղ դարձած մեր հոգին Համերգանար ամեն կողմ: Մարդուն երբ ցավ են տալիս` Հետն էլ արցունք է գալիս, Որ կսկիծը քիչ մարի: Վերք է տրվում և դե՛ղ կա, Ելք է ճարվում` թե նե՛ղ գայ, Այսպես է կարգն աշխարհի: Ու եկար դու` վիթխարի՛, Եվ մեր Հայոց աշխարհի Անտերացած հայելուց Բիծ ու փոշին, խա՜վ առ խա՜վ, Բարեխնամ մի ձեռքով Կարծես հանկարծ սրբեցին: Եվ մեզ այնտեղ նայելուց Աչքերը մեր հարբեցին. Մե՞նք ենք` այսքա՛ն վայելուչ, Այսպես կոկի՛կ, հարդարվա՛ծ, Գոհարներո՜վ զարդարվա՛ծ: Չկշտացա՜նք նայելուց... Այսպես հանկարծ և անձայն` Մեր հեքիաթի համաձայն` Միայն փոխվում է այգին, Երբ որ այգում այդ անջուր Կախարդիչ երգն է հնչում Մեր Հազարան զառ հավքի: Եվ ամենքս մեր աչքին Երևացինք աշակերտ, Իսկ դու` երգի դասարան: Եվ ամենքս մեր աչքին` Թոշնած-խամրած ծաղկաթերթ, Իսկ դու` բլբուլ Հազարան: Եվ այն օրից, Վարդապե՛տ, Դու ծայր տվիր հրաշքի՜ն, Եվ հաղթական մի շքերթ Ձգվեց հեռո՜ւ և հեռո՜ւ Էջմիածնի կավակերտ Ու սրբատաշ պատերից: Դու` սքեմիդ սևերում, Մինչդեռ քո լույս մատերից Ծորանք առան շող շիթեր: Եվ ինչ երկար դարերով Քո ժողովուրդն էր կիտել Նմո՜ւշ-նմո՜ւշ, հա՛տ առ հա՛տ, Դու լիաբուռ-լիառատ Շա՜ղ տվեցիր աշխարհում, Որպես մի նոր վաշխառու, Որ տվածի փոխարեն Բարձըր շահ է պահանջում` Հիացմունքի շող արև՛, Գոռոզության նահանջո՛ւմ: Եվ այն, ինչ հայ գյուղացին ձիգ էր տվել դարերով Ապարանի կամ Լոռվա հերկում, կալում, խոզանում, Հիմա արդեն, Վարդապե՛տ, Ծավալվում էր քո՜ շրթից, Ծավալվում էր... Լոզանում: Հայ պատանու վիրավոր սրտի մրմունջն էր հեվում, Բայց քո՜ բերնից, Վարդապե՛տ, Այն էլ հեռու... Ժնևում: Կոմսուհիներ, բարոններ, Տիտղոսավոր տեր-տիկին Քո մատներից լսելով մեր Նազպար-ը, Շուշիկի-ն` Նետում էին ակամա գոռոզության ու շի՛կ-ի Ամեն դիմակ ու կեղծամ Եվ, մանկորեն հիացած, Իրենց մտքում, պատրանքով, Տեսնում... պարող մի այծեամ: Հեռվից-հեռու, մոտ ի մոտ Մեր կարոտն էր սավառնում, Ու մեր սրտի խոսքը տոթ Շիկանում էր քո բերնում, Սակայն ո՛չ թե խաղողի մի ծանրածոց այգու մեջ, Ո՛չ էլ կտրից հայկական, Ո՛չ էլ արտից, այլ... Բեռնում: Մի գիշերում դու ձայնով նվաճեցիր Վիեննան` Ստիպելով, որ բոլորն օտար երգով հիանան: Լոկ ծիրանի մի փողով Ու շարժումով մատներիդ Տեր-տնորեն դու դարձար խորթ ու խոժոռ Ցյուրիխում` Ստիպելով, որ զգան, թե ինչպես է մեր գինին Տաքանալով մեր երգից` սարքում զվարթ կերուխում: Նրբաճաշակ-բարեսուն Երեսառած փարիզում Բեմին բուսնեց ու ճոճվեց տղամարդկանց պարի սյուն, Սակայն... լոկ քո՛ երգերով, Քո՛ նվագով – ո՜չ մի խումբ: Ու խենթացած ծափ տվեց Փարիզն ինչպես ձեռքերով, Այնպես նաև բաց ու խուփ Թարթիչներով` զարմացա՜ծ... Ասես մեկեն թարմացած` Ներընդունած կազդուրիչ ինչ-որ առողջ շիթ արյան, Քեզ լսելով, Վարդապե՛տ, ջահելացա՛վ Իտալիան, Երբ դու հասար Վենետիկ: Ու մոռացած խստապահ ծես ու կանոն, սնոտիք, Ու մոռացած հավատի կապ ու կապանք, կաղապար Ամե՛ն մոլի ուղղափառ, Բողոքակա՛ն, կաթոլի՛կ, Լուռ զգացին, որ իրենք մարդ են կյանքում ու եղբայր, Երբ մեկ դարձավ փոթորիկ, Մեկ էլ ծփած մեղմաբար Հայ հոգևոր երգը ծով, Որ քո՜ շրթից, Վարդապե՛տ, Ալի՜ք-ալի՜ք, փերթ առ փերթ Ծավալվում էր, Թավալվում Ելնող-ընկնող կոր գծով: Ու Եվրոպան, որ գիտեր միայն ինչ-որ Արեվելք` Միաշերտ ու միաշուրթ, Դժոխքի պես մոտակա, Դրախտի պես հեռավոր, – Հիմա արդեն Եվրոպան Գտավ մի նոր ժողովուրդ Եվ հասկացավ, որ ունի Նա մի անցյալ դարավոր, Երակներում հոսք ու եռք Բազմադարյան Տոթ արյան, Եվ երկիրն այդ նորագյուտ Նոր անունով մկրտեց` Արեվելքի Իտալի՛ա... ՂՈՂԱՆՋ ՄԻՋԱԿՈՒԹՅԱՆ Աշուն է նորից: Սարից ու ձորից Գալիս է կարծես մայրության բուրմունք Ու համ պտուղի: Քամու շնորհիւ ծառերի զառ-վառ խաշամն է թռչում թավալ առ թավալ, Այնպէ՛ս, որ հեռւից անծանօթ մեկին Մի վայրկյան նույնիսկ կարող է թվալ, Թե փասյանների երամն է ծառից Պոկվում ու հետո իրարից զատվում: Կանաչ եղեգնի սրերն անպատյան Դեղնում են` Ասես ժանգով են պատվում: Լաչառ փշերը` արդեն չորացած, Արդյոք ո՞ւմ վրա, ինչո՞ւ չարացած` Զգալ են տալիս անցուդարձողին, Որ իրենք են տերն այս անփորձ հողի: Իսկ մեջքակոտրուկ մեղու և պիծակ Համերգ են տալիս անփող ու ձրի Բնության հսկա անբեմ տաճարում, Եվ ամբողջ օրը ինչ-որ մեծերի Դուր գալ ցանկացող ճպուռներն անվերջ Քարոզչի նման ճառո՛ւմ են, ճառո՜ւմ: Իսկ չորամամուռ չեչոտ ժայռերի, Քարերի վրա Արև են կորզում մողես գորշավուն Ու կանաչ խլեզ` Յուրաքանչյուրը, Իբրև Աստըծո սուր ծաղրուծանակ, Մի ցամաքային ու քարաբնակ Խեղճ կոկորդիլոս: Ասպետությունից բոլորովին զուրկ Ամպերն անքանակ Գրոհ են տալիս բանակ առ բանակ Մեն ու մենավոր արեգակի դեմ, Որ կարծես իբրև փոքր ազգի հերոս Բյուր գաճաճների հոծ ամբոխի մեջ Կռիվ է մղում ողջ օրը` մենակ Ու երեկոյան... Նահատակվում է իբրև մարտիրոս... Այնպէ՜ս դուրեկան, Այնպէ՜ս փայփայիչ Աշուն էր կրկին, երբ Եվրոպայից Առոք ու փառոք ետ դարձավ նա տուն` Եվրոպան հաղթած: Բայց թափ չէր տվել դեռ ճամփի փոշին, Ճակատից ճամփի քրտինքն էր կաթում, Դեռ չէր իսկ փոխել հագուստ ու կոշիկ, Երբ ոտքերի տակ ճահիճը ճոճվեց, Վտառը վխտաց: Նա, որ գալիս էր Եվրոպան հաղթած, Հիմա հաղթության արևը սրտում, Վաստակած բազկով, հոգով տոնական, Հերոսի նման դառնում է իր տուն, Եվ հանկա՜րծ Այնտեղ... ուժը չի պատում Իր հրով հալել պաղը տնական, Եվ հանկա՜րծ Այնտեղ... զգում է իրեն Իր գալո՜ւց առաջ ջարդված Ու պարտված... Ամբաստանության ամեհի քամին Լցնում է նրա աչքերը փոշով, Ու բանսարկության մացառն իր փշով Հոգի բզկտում, խոցում է մարմին, Քանզի ոսոխ է փթածը թարմին Եվ հասարակը` ազնվազարմին, Քանզի չի պրծել ու չի վերջանա Նրանց դարավոր վիճարկությունը: Կարկին-քանոնով, Կարգ ու կանոնով Արտակարգի դեմ գրոհ էր տալիս Նույն ինքը... Նորին Միջակությունը: Միջակութի՜ւնը... Նա աչքեր ունի՜, Սակայն... ծոծրակին. Եվ տեսնում է նա, Բայց ո՛չ թե պայծառ բոցը ճրագի, Այլ նրա գցած ստվերը միայն, Եվ ոչ թե գլուխ Մի առաջամուխ, Այլ պոչը, ագին: Նա ունի՜ ականջ, Բայց ո՛չ թե նոր կանչ, Այլ անցած կանչի Թույլ արձագանքը լսելու համար: Ունի՜ քաղցրություն, Բայց հիվանդագին-վաղահաս մրգի, Որ ցած է ընկնում` դեռ չեկած ամառ: Գո՜ւյն է ճանաչում, բայց միշտ էլ համառ Սիրահարված է քսմսվող ներկի՛ն... Միջակութի՜ւնը... Թե թռչուն է նա` ապա թութակ է. Այն է կրկընում, ինչին վարժել են: Թե կենդանի է` կապիկ է միայն. Անում է լոկ այն, ինչին մարզել են: Եթե ուժեղ է` ապա ջորո՛ւ պես. Ուժն իրենը չէ, Այլ ծնողների զորեղությունն է, Ա՛յն ծնողների, որ – ավա՜ղ – նրան Մի՛ բան չեն տվել Հասարա՜կ մի բան` Ծնող դառնալու կարողությունը: Հուզվել էր ահա Ու տագնապում էր Միջակությունը: Արյունապակաս-պաղած խեղճերին Տենդի ջերմ թվաց այն տաքությունը, Որ անջատվում է սրտից վառվռուն Եվ ահագնանում ցրտից շուրջբոլոր: Ու մարդիկ, որոնց հագինն էր լոկ նոր, Իսկ հոգին հին էր ու կարկատանված, Կենարար հովին, զովարար քամուն Նայեցին իբրև ահեղ թշնամու, Որ գուցէ հանկարծ իր շնչով պոկի Ու փուլ տայ նրանց կարկատուն հոգին: Եվ մարդիկ, որոնց խոսքերն էին նոր, Իսկ միտքը` մաշված, Ինչպես դրամը առուծախի մեջ, ոռ հրդեհ տեսան Լուսարար մտքի վառ օջախի մեջ Ու սրտապատառ աղմուկ գցեցին. – Հասէ՜ք, ջո՛ւր ճարէ՛ք, Օգնեցե՜ք, մարե՜ք... Ո՛վ Միջակության անխախտ բնություն, Դո՛ւ մտքի միայն թվաբանություն Եվ հանրահաշւի երդվյալ ոսոխ, Դո՛ւ անծայր երկնի լազուրի տեղակ նվող-վաճառվող մատչելի լեղակ, Բոլո՜ր դարերի դու մե՛ծ հաջողակ, Անցողիկ փառքի, էժան բախտի գող, Եվ ամենազոր... քո ա՛յն գաղտնիքով, Որ քաջ է հայտնի նաև մեծերին, Բայց որոնք մեծ են այնքանով նաև, Որ գիտեն թեև, Բայց այդ գաղտնիքից Չե՜ն կարողանում երբեք օգտվել... Ո՛վ Միջակություն, Ո՛վ երանելի ցմահ խակություն, Ծերություն հոգո՛ւ, մտքի մանկությո՛ւն, Գոհ տիպարը քո սուր ծամածռվեց, Ինչպես բութ ցավից կամ փռշտոցից, Եվ խեղճ գյուտն ահա Մեսրոպ Մաշտոցի Բոլո՜ր տառերով ի սպաս տրվեց Սուտ-Հիսուսների անփակ բերանին, Եվ օտար աչքի չեղած շյուղն անգամ Վերածվեց հսկա բարդու գերանի. Է՛լ սրբագործված օրենքի խախտում, Է՛լ արտասովոր մտքեր ու երգեր, Է՛լ ստվեր տեսնել լուսե դրախտում... Կամ – մեղա՜ Աստծո, դրա՛խտը հերքել, – Հազա՜ր մի տեսակ մահացու մեղքեր, Առագաստավոր ենթադրությո՜ւն, Ոխ ու քե՛ն, նախա՛նձ, խենթ ատելությո՛ւն Կիտվեցին անգիր, բարդվեցին գրով Նույն սուրբ-սրբերի անսուրբ ձեռքերով: Եվ նույնիսկ նրա օդը շնչելիք Ապականեցին շուրջբոլոր այնպես, Որ նա շնչելիս -օդի փոխանակ- Մանրած ապակու փշրանք էր կարծես Բռնի կուլ տալիս... Եվ սիրտը նրա ցավից կուչ եկավ, Ինչպես գյուղացու սիրտն է կծկըվում, Երբ ամռան կեսին կարկուտ է գալիս... Հացըդ, Վարդապե՛տ, Հացըդ դառնացավ թալկաթփի պես, Եվ գունաթափվեց Ու պաղ քրտինքով ճակատդ պատվեց՝ Վանքի ծեփի պես: Հայացքը նրանց, ում պիտի որ դու Ըստ հին օրինաց եղբայր կոչեիր, Կամ աջդ տայիր, կամ աջ պաչեիր, Հայացքը նրանց դաղում էր հիմա Եվ այրում էր քեզ՝ եղնջի նման... Այս անմիաբան Միաբանության Պաղ պատերի մեջ, Չար ու փոքրոգի, խղճուկ ու չնչին Այս պատերի մեջ, Էլ ինչպե՞ս պիտի դու քեզ զգայիր. Մասյաց վիհն ընկած մի նոր հսկայի՞, Թե՞ չհասկացված մի հին սրբի պես: Չէ՜, փոխվել էին ժամանակները Պիտի զգայիր... միայն որբի՜ պես: ՂՈՂԱՆՋ ՀԱՐՑՄԱՆ Նա որբ էր ծնվել ու սնվել կյանքում, Եվ ոնց սկսվեց՝ այնպես էլ գնաց. Անձնական կյանքում նա միշտ որբ մնաց Որբ օթեվանող հինավուրց վանքում: Այդպես էլ մնաց անտուն ու անտեղ. Լոկ խոնավ մի խուց, թղթեր ու կանթեղ: Այդպես էլ մնաց մենիկ ու մենակ. Հոգին՝ աննեցուկ, ինքը՝ անհենակ: Ամենից առաջ՝ նա հայր էր ծնվել... Այդպես էլ կյանքում չունեցավ բալիկ, Որ տան անկյունում օրորոց դրվեր, Կամարից կախվեր հուռութ-խաղալիք, Եվ ինքն էլ հակված՝ նանիկ-նայ ասեր, Իսկ երբ մեծանար՝ տը՛պ-տը՛պ-տը՛պ վազե՜ր Ու նոր թղթերը խառներ-խզբզեր, Անվերջ բլբըլար, Եվ շիվը դալար Աննկատ լցվեր ու նոր բուն դառնար, Երջանիկ մի օր տեղ ու տուն դառնար: Նա ուներ մատնե՛ր, Տաքուկ ու նրբին, աղերսո՜ղ մատներ՝ Շոյելո՛ւ համար, ցավը մեղմելո՛ւ, Գրելո՛ւ համար, կրծքին սեղմելո՛ւ: Սական որտեղի՞ց և ինչպէ՞ս գտնէր Մի ժիրիկ մանչուկ, Հետն էլ՝ թևանցուկ Գանգուրիկ Քուրիկ... Նա ուներ շրթե՛ր Այրող կարոտից դողացո՜ղ շրթեր՝ Պաչելո՛ւ համար ու համբուրելո՜ւ, Եվ... պիտի կյանքում անհագ մի պապակ Հա՜ նրան դրդեր Օտար թաթիկից շոյանք մուրալու, Թմփլիկ թուշիկից հայցելու մի պագ... Եվ ունէր նա սի՜րտ՝ սիրելո՛ւ համար, Մի սիրտ՝ գերվելով տիրելու համար, Մի սիրտ՝ սե՜ր համակ, Մի սիրտ՝ սիրո ծո՛վ, Իսկ ինքը սիրուց հավիտյան ցամաք: Ինքը՝ սիրուց սո՜վ, Ինքը մենակյաց ու կուսակրոն Ինքն իրեն ծյուրող մի սիրո կերոն, Որ վառվում է հար խորանի խորքում Անմարդաբնակ դափ-դատարկ վանքի Եվ լուսարարի աչքին ու հոգուն Իր մուխն է տալիս, լույսը՝ ոչ ոքի... Ինչո՞ւ է կյանքը հաճախ այնպիսի չար խաղեր խաղում, Որ մտածելիս մարդու սրտի մեջ արյունն է պաղում: Դեռ վնաս չունի, Թե Աստվածն անգո չեղյալ Մովսեսին Գերադասել էր ու նախընտըրել Միջնորդ իր միջև ու ժողովրդի՝ Միաժամանակ խեղճ ու կրակին ծնելով կակազ. Ե՜կ ու թարգմանիր քո թլվատ լեզւով Պատգամներն Աստծո, մտքերը խրթին: Դեռ կարելի էր ավել ու պակաս Չեղյալի համար անգոյին ներել: Բայց... Միլտոններին Վերցնել ու զրկել տեսողությունի՞ց, Բեթհովէններին՝ լսողությունի՞ց, Կոմիտասներին թույլ չտա՞լ սիրել... Ինչո՞ւ է կյանքը հաճախ այնպիսի չար խաղեր խաղում, Որ մտածելիս մարդու սրտի մեջ արյունն է պաղում: Ինչո՞ւ, և դարձյալ, և կրկին ինչո՞ւ, Եվ ի՞նչ է ուզում դրանով ասել Իր ո՞ւժն է շեշտում, կարողութի՞ւնը: Եկեք նախապես, առհավե՜տ ու մի՛շտ Ընդունենք կյանքի զորեղությունը, Միայն թե երբե՛ք էլ այնպես չանի, Որ աշխարհ գալիք նոր մի Կոմիտաս Իր անմեղ սերը սրտում զնդանի՝ Իբրև դատվածի, Դատապարտվածի՝ Լերդ-լերդ արյունով ծեփելով բանտի դուռն ու պատերը... ... Ո՞վ էր այդ թաքուն մեղավոր սիրո Ահավոր դժբախտ-երջանիկ տերը, Վարդապե՜տ ասա՛, Զգա քեզ ազա՜տ. Քեզ հիմա ո՛չ ոք չի բանադըրի, Ո՜ղջ մի ժողովուրդ քեզ կունկընդըրի: Վարդապե՜տ ասա՛, Զգա քեզ ազա՜տ. Մի՛ խոստովանիր, այլ հպարտացի՜ր, Ո՞ւմ է սուրբը պետք, եկ դու մարդացի՛ր: Ինքըդ թեժ կրակ՝ մի՞թե, Վարդապե՛տ Բովանդակ կյանքում հար սառել ես դու Կուսակրոնի քո սևերի տակ: Վա՜խ, դա կլինէր ծանըր մեղանչում Կյանքի՛ դեմ, գարնա՛ն, Պտղաքաղությա՛ն: Թե՞ հաղթահարել և առել ես դու Քո սիրասարսուռ տաք թևերեի տակ Խումար-Շողեր-իդ կամ Սոնա յիար-իդ՝ Իբրև կյանքի դեմ գործած մեղքերիդ Միակ թողություն: Ասա՛, Վարդապե՜տ, Ո՞վ էր քո սերը, Բախտի պես թաքուն Քո սիրո տերը: Չէ՛, նա չէ՛ր կարող չլինել կյանքում, Նա պիտի՛ լիներ: Բայց ո՞վ է եղել: Ինչպէ՞ս իմանալ, որտեղի՞ց պեղել: Ասա՛, Վարդապե՜տ, մի՛ պահիր թաքուն. Մի՛ խոստովանիր, այլ հպարտացի՜ր, Ո՞ւմ է սուրբը պետք, եկ դու մարդացի՛ր: Ո՞վ էր նա, ի՞նչ էր անունը նրա. Սոնա՞ էր արդյոք, Խումա՞ր էր, Շողե՞ր, Ականջին ուներ սրտաձև օղե՞ր, Խա՞լ ուներ արդյոք, ո՞ր այտի վրա: Ուներ Տիրամոր աչքեր ու հոնքե՞ր, Տիրամոր ունկեր, Տիրամոր ծունկեր, Տիրամոր հասակ, Մազերը՝ պսակ, Շապիկը՝ կապույտ, շորը՝ ոսկեկար, – Դարերից եկող մի մանրանկար, Որ կարծես և՛ կար, և՛ բնավ չկար, Որ թեպետ ուներ Չխամրող գույներ... Թե՞ ոչի՜նչ չուներ, այլ ուներ լոկ քե՛զ Այլ ուներ լոկ քե՛զ-մի ամբո՜ղջ աշխարհ, Եվ աղաչում էր, որ դու չլքես, Դառնաս օրվա հա՜ց և ոչ թե... նշխար: Եվ աղերսում էր՝ առանց նայելու, Ու նվաղելով՝ տրվում թևերիդ... Զառ վառը նրա ո՞նց էր վայելում Վարդապետական ճնշող սևերիդ... Եվ մի՞թե քեզնից նա չպահանջեց, Եթե պահանջեց, Ինչո՞ւ նահանջեց՝ Լացով ու հայցով ինչո՞ւ չտանջեց, Ա՜խ, ինչո՞ւ անվերջ չհանեց հոգիդ, Որ ուրիշ հագուստ նա տեսներ հագիդ, Որ ազատվեիր սքեմից քո սև, Որ դրսից նո՛ւյնպես լինեիր լուսեղ՝ Վանքից աշխարհի գիրկը դառնայիր, Ամենամարդըդ նո՛ր մարդանայիր... Հա՜յր սուրբ, ինքդ ասա՛. Ո՞վ էր քո սերը, Նրբին ու տոկուն, Բախտի պես թաքուն, Երջանիկ-անբախտ քո սիրո տերը: Ո՞վ էր քո շաղոտ-շողոտ Շողեր-ը, Քո Շողակաթը-Շողիկը-Շողը, Որ ընդունում էր սրտում իր լռիկ Անլուր ցավերիդ այրող դողերը, Ինչպես շանթերն է իր մեջ ընդունում Այս տարողունակ-բարեգութ հողը: Ո՞վ էր, որտեղի՞ց, ինչպէ՞ս էր գալիս, Յուրայիններին անվերջ խաբելով, Տնեցոց առաջ լեզու թափելով, Սիրտը հեվիհեվ կարոտից մարած, Ահըն ու երկյուղը, Վախըն ու սարսափը Փայտփորի նման հոգու մեջ թառած, – Ո՞րտեղ էր գալիս, որ իր ափերով Դալուկ ճակատիդ ամպերը վանի, Որ չար աշխարհից մի պահ քեզ հանի Ու տանի – և ո՞ւր – թըշվառն ո՞ր տանի... Թշվառն ի՞նչ աներ, ի՞նչ հող տար գլխին, Նա ինչպե՞ս դառնար քեզ համաար նեցուկ Իր թույլ ձեռքերով ու սիրով ծածուկ, Ինչպե՞ս օգներ քեզ, ինչպե՞ս պաշտպաներ, Երբ տգիտության հազա՜ր դեսպաններ, Քուրմեր մթության, Անվերջ, չո՛րս կողմից, առա՜նց գթության, Ամեն օր մի նոր առիթ հայթայթում, Հարվածում էին, խոցում քեզ, խայթում. Երբ քո շուրջ բոլոր հին ոխըն էր պայթում, Ճայթում նոր քենը, Ցայտում նախանձը. Երբ քո ոսկեհատ սրսուռ ցորնի տեղ Սերմ էին հաշվում բոված աղանձը, – Մի անբախտ Շողեր իր սիրով ծածուկ Էլ ինչպե՞ս օգներ, դառնար քեզ նեցուկ... ՂՈՂԱՆՋ ՎԱՅՐԱՏՄԱՆ Մտքերով տարված խորհուն քայլելիս Դավադրաբար ոտք էին տալիս, Թիռ-թավագլոր անվի ճաղերում Քինախնդրորեն փայտ ու ձող խրում: Բայց նա Առաքյալ. Պիտի՛ որ կյանքում Չկարողանար երբէք ընդհատել Իր ճանապարհը առաքելական: Բայց նա՝ Ուսուցիչ, Ի՜նչ էլ որ լինէր, Պիտի՛ որ դառնար մեռած խազերի Առաջին դպիր, Միակ քերական. Թաղվածը պեղեր, Շաղվածը թեղեր, Բերեր մեկտեղեր Մեր խաղ ու տաղի մոտիկ-հեռական... Նա՛, Որ ծնվել էր ապրելու կյանքով մի ընկերական, Ուրախանալու միայն ազգովին, Տրտմելու դարձյա՛լ ամբողջ համայնքով, – Հիմա ստիպված ապրում էր մենակ՝ Մենավո՛ր ծառի խշշոցով տխուր, Մենավոր ծառի ամբողջ հմայքով: Միայնա՜կ մի ծառ, Պտղատո՛ւ, Հսկա՛յ, Որին առիթով և կամ անպատճառ Անվերջ փայտլեխում ու քարում էին, Պտղի պտկումին խանգարում էին Մե՛կ օր, տասնըմե՛կ, Բայց... քանի՞ տարի, Եվ մի՞թե ցմահ... Եվ ինչպես կոպը վտանգի դեպքում Աչքերն է ծածկում բնազդով բարի, Այդպես, Վարդապե՛տ, այդպես էլ հիմա, Կտրելով իրենց խորդուբորդ ուղին, Ոտներդ են ահա տալիս զարտուղի՝ Էջմիածնից քեզ հեռացընում, Տանում և մի օր... Պոլիս հասցընում: ՂՈՂԱՆՋ ՊՈԼՍԱԿԱՆ Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Նախ՝ հունական մի հետերա, Ապա՝ տիկին Բյուզանդիոնի, Այնուհետև՝ տաճկած խանում, – Իսկ իմ նախնին՝ կռվից դարձող Կնակարոտ մի վետերան, Որ լեռնակույտ տենչանքի հետ Մշտախայտանք ծով խանդ ունի, Եվ ինքն իրեն շվայտելով, Ցոփ վատնելով Ու հատնելով՝ Արդէն քանի՜ և քանի՜ դար Քեզնից բնավ չի կշտանում Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Դու՝ հետերա, տիկին, խանում, Դու՝ պչրուհի մի կախարդիչ, Արմավալանջ, նոճեթարթիչ, Մարմարայի պարեգոտով, Բոսֆորական կապույտ գոտով, Մահիկահոնք, արևաչյա, Մի ըզգլխիչ սիրավաճառ՝ Դեմքով բարի, իսկ սիրտը չար, Որ հնազանդ մեր ընտանուց մեզ սառեցընում, Իր մատներին՝ ուզածի պես՝ մեզ պարեցընում. Շղթայում էր ոչինչ չարժող մի ժպիտով, Մի ժպիտով, Որ շատ շուտով Պիտի բաշխեր ուրի՜շ մեկին, – Շա՛տ հասկացող, Քի՛չ զգացող՝ Անսե՜ր, անկի՜րք, – լոկ շահադե՛տ, Լոկ հաշվարա՛ր - խելոք մի կին, Որ ո՛չ կարգին մոտն էր տանում, Ո՛չ էլ գոնե կարգին վանում, եվ... մեզանից ամենամեծ հաջողակին, Որ կարող էր Բյուզանդիոնում դառնար կեսա՜ր Դարձընում էր շա՜տ-շա՜տ... միայն խեղճ տնփեսա... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Հազարավոր հայ պապերիս Նախ՝ բորբոքել շինծու խանդով, Հետո՝ փորձված հոմանու պես Տրված նրանց խենթ ափերին Ու հրայրքի տենդ-տապերին՝ Հյութերն ամեն և արյունը, Քրտինքը ծով և ավյունը Քամել ես դու քո արգանդով, Իսկ երբ նրանք հենց ժառանգից են խոսք բացել, Դո՛ւ, որ գիտես կատվինշ նման ցնկնել դյուրին, Փոխարկվել ես իսկույն ջորու՝ Չորացել ես ու ամլացել... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Քանի՜ անփուտ ու սերտ կորիզ Քո հողերում մենք ենք թաղել, Մինչդեռ պտուղն ո՞վ է քաղել: Քանի՜-քանի՜ հայ սերունդներ Ցանել են սերմ, ցրել հունդեր Ու հասցըրել բերք ու բարիք, Ողջն՝ ուրիշի՜ն, իսկ մեզ՝ կարի՜ք... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Շքեղ ու ճոխ, չքնաղ ու պերճ, Արծաթակուռ ու ոսկերիզ: Շուք ենք տվել քեզ դարերով՝ Մեր սրբատաշ սուրբ քարերով, Մեր անասեղ նուրբ կարերով, Մեր աչքերի փայլ ու ցոլքով, Մեր մատների ծով շնորհքով, Չճարվելիք-չեղած ճարով, – Մեր քանքարով ու հանճարով Պճնել ենք քեզ, Զուգե՜լ-զուգե՜լ Եվ... ամեն ինչ այլոց ձգել... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Մետաղաթել դու մի հանգույց՝ Մեր պատմության պարանոցին Բախտի ձեռքով պնդված մանկուց. Դու՝ անջինջ գիր օրհասական, Մենք՝ մի ճակատ խեղճ ու դալուկ. Դու՝ նոր սֆինքս փոքրասիական, Դու՝ դարավոր մի հանելուկ. Մենք՝ դարավոր մի առեղծված. Դու՝ էն գլխից սրբապղծված, Եղծվա՛ծ, Կեղծվա՛ծ Մի չար տաճար, Իսկ մենք՝ դարձյալ հավատացյալ... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Դու՝ դիվասիրտ-հրեշտակադեմ, Ներսից՝ գեհեն, Դրսից՝ եդեմ Կերտված ձեռքով մարդակերպար սատանայի... Նոր էր պրծել հայ ջարդը նոր՝ Ադանայի, Ու 30,000 հոգի հող էր մտել Բայց չէր փտել. Ելդըզ քյոշքի տերն արնախում ու սևանուն Սալոնիկում իր ձեռքերն էր դեռ լվանում՝ Գահը զիջած զավակներին իր արժանի, Որ նորաձև Եվրոպական տարազի տակ Առժամանակ ծածկում էին ճանկ ու ժանիք. Գրավաճառ խանութների ցուցափեղկում Բուրում էին դեռ հեթանոս արբշիռ բույրեր՝ Կախարդ ձեռքով ամենազոր Վարուժանի Խառնըվելով Գողգոթայի ծաղիկների հոտին անթով, Դեռ հրահան իր մատներով Սիամանթոն Շանթագըրել էր կամենում կարմիր լուրեր, Ու Թեքեյանն էր հղանում մի Հարություն հրաշալի, – Երբ Կոմիտասն այստեղ եկավ՝ Բույ՞ն գտնելու, Թե՞... արթմնի քուն մտնելու... Այդ գիշերը, ա՜խ, թող ձգվեր, երկարանար, Այդ գիշերը թող քարանա՛ր, Որ չբացվեր բախտորոշիչ օրն այն դժնի, Ու քեզ հաներ Պոլիս տաներ... ՂՈՂԱՆՋ ՆՎԱՃՄԱՆ Թզուկ ծառերը հեշտ են չորանում Տաք ու պաղ քամուց, Քերծվածքից անգամ, Ճղակոտրումից: Վիթխարի մայրին կրկին նորանում, Շիտակվում է շուտ՝ Մինչևիսկ անգութ ճղակտրումից Խորունկ նոր վերքին գտնում է նոր ճար՝ Ապաքինվելով բուժիչ այն խեժով, Որ ուրիշ դեպքում կոչվում է... հանճար: Եվ ահա նորից նրա թարմ վերքի Բերանն է գոցվում, Ու բացվում նրա բերանփակ հոգին, Ու բացվում այնպէ՛ս, Որ բնաշխարհի զովի ու շոգի Հարություն տվող շունչն է զգացվում Պոլսո թաղերում հայրենապապակ: Բացվում է նրա հոգին բերանփակ Ադրիականի ու Մարմարայի հեռու ափերին, Եվ ինքնամոռաց-ցնծուն ծափերի Որոտից մի պահ Ծովերն իսկ հպարտ Ուռչում են թեպետ, զարկվում ափերին. Բայց... մի այնպիսի հարվածով զգույշ. Բայց այնպէ՛ս անձայն, համրացած այնպէ՛ս, Ինչպես... նկարին Այվազովսկու... Մի հայ վարդապետ՝ Ո՛չ միայն անզեն, Մինչևիսկ առանց խաչ ու արծաթի. Եկել էր՝ նորից Պոլիսն առնելու. Եվ անառ Պոլիսն իսկապես առավ, Բայց ոչ թե իբրև գյոռբագյոռ Ֆաթիհն՝ Ահեղ հորդայի սանձը ձեռներում, Զենքով ու զորքով, Բարբարոս ձեռքով Կրակի մատնած հյուսիս ու հարավ: Նա անառ Պոլիսն իսկապես առավ, Վերագրավեց, միայն թե... երգո՜վ. Մի երգչախմբով ամենասասան. Որ նա՝ գողթենցուց սերված երգասան. Խորին խորհրդով կոչել էր Գուսան. Մի երգչախմբով, ուր ձուլվել էին Շուրջ երեք հարյուր պարման ու կուսան. Մի խումբ վիթխարի՝ Մասյաց մայիսյան եղեգնուտի պես Բազմասոսափուն. Վանա լճի պես ծփան ու ծափուն, Արաքսից առույգ, Եփրատից հոսուն, Բայց Արագածից շեշտված ու հավաք, – Շուրջ 300 Հնազանդ, խոնարհ ու հլու զավակ, Հնազանդ, խոնարհ ու հլու մեկին, Որ դաժան կյանքի ահեղ տաժանքով Իր հայր դառնալու իրավունքն անգին Փոխել էր դրա լոկ երազանքով, Եվ հիմա... Հանկարծ շուրջ 300 սիրելի զավակ՝ Հո՛ր շնչով շնչող, Հո՛ր ձայնով հնչող. Մի սի՛րտ, մի հոգի՛, մի կա՛մք, մի արյո՛ւն: Շուրջ 300... Իսկ ինչո՞ւ երեք: Հա՛յր սուրբ, վե՜ց էր պէտք, Այո՜, Վարդապե՛տ, Պէտք էր 600, Որ... մեր վեցդարյա ահեղ որբության ամե՛ն մի տարուց Վեց հարյուր տարի անվերջ շամփուրված, Փայփայանքից զուրկ ու չհամբուրված Մեր ժողովրդի մրմուռից գոչեր Ամե՛ն տարվա դեմ մի՛ անմեղ բերան. Եվ... ա՛յն քաղաքում, որ շեները մեր Իր լեզվով ասած դարձրեց վերան՝ Ջարդելով սյուներ, ձեղուն ու գերան, Եվ... այն քաղաքում, որ վեց դար արբեց Մեր գինով, արյամբ և արտասուքով, Մեր հագուստի հետ, մեր մաշկն էլ գոփեց, Պղծեց ա՛յն, ինչ որ մենք էինք պաշտում՝ Մեր սուրբ սուփրայով կոշիկը սրբեց, Ոտքերը լվաց մեր հացի տաշտում... Շուրջ 300՝ պարման ու կուսան՝ Մի համահավաք-բազմամի Գուսան, Որ առանց մի պուտ արյուն թափելու Եվ առանց դավի, առանց խաբելու, Մի դաշնամուրով ու սրինգ փողով, Վեց հարյուր շուրթով ու ձեռքով մի զույգ, Թե հարուցելով լաց ու արտասուք՝ Ապա հուզելով, ո՛չ ահ ու դողով, Թե հարուցելով կանչ ու աղաղակ՝ Ապա ցնծութեամբ, ո՛չ թե երկյուղով, – Առա՛վ-նվաճե՛ց-գերե՛ց մի քաղաք, Որ մի քաղա՜ք չէր, ո՛չ էլ տերություն, Այլ միանգամից երկու մայրցամաք՝ Մի երկկողմանի յանոսյան դիմակ - Կիսով ասիական ու եվրոպական Մեկին՝ միջնաբերդ, Իսկ մյուսին՝ մատույց, Այստեղ՝ ապական, Իսկ այնտեղ՝ այտույց... Եվ նա՛, որ երեկ տիրեց Եվրոպան Ու հիմա դարձել Ասիան էր գերում, Նա՛, որ ընկել էր մի հուռթի խոպան Եվ իր քրտինքով ջրած հերկերում Ե՛ւ խոփ էր ինքը, և՛ լուծ, և՛ ճոպան, Սերմնացան այնպես՝ ինչպես որ տափան, – Հիմա թերևըս նա զուր էր ուզում Պոլսում բաց անել երաժշտանոց. Չէ՞ որ նա ինքը մի մարդ էր թեպետ, Հազարի նման մի հայ վարդապետ, Մի մարդ էր, Սակայն կարծես մի մարդ էր բազմահատորյա, Մի մարդ էր, Աակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա՝ Երգիչ, նվագող, Խաղեր հավաքող, Որքան խմբավար՝ Նույնքան ուսուցիչ, Որքան հնագետ՝ Մեռած խազերի գաղտնիքը լուծող, Նույնքան պատմաբան՝ Դարավոր երգի մայրուղին գծող. Եվ մի երգահան, և մի տաղաստեղծ. Որի քրտինքի ամեն մի կաթիլ Դառնում էր նոր երգ ու նոր եղանակ. Ե՛ւ Աստվածային մեր Պատարագի մի նոր հեղինակ, Ե՛ւ զավեշտական օպերետայի ուրախ խաղաստեղծ, – Մի մարդ, Որ սակայն կարծես թե մարդ էր բազմահատորյա Մի մարդ, Որ սակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա... Եվ ահա նրա կախարդ ձեռքի տակ Ծերուկ խազերը դառնում են կարծես անլեզու մանուկ, Որ կամաց-կամաց իր թոթովախոս լեզուն է բանում, Թո՛ղ որ դեռևըս ինչ-որ տեղերում թլիկ է տալիս, Բայց կանցնի և՛ս մեկ-երկու տարի. – Էլ հա՜մրը որտեղ, էլ ի՞նչ փակբերան... Մարմին է դառնում Անուշ օպերան, Որ էլ հարց չտայ հեգնող Ֆիգարոն, Թե ո՞ւր են հապա Մոսին ու Սարոն... Մարմին է առնում Անուշ օպերան. Եվ ժողովրդի Ընդերքից հուռթի Միևնույն տարում լույս աշխարհ եկած Նույն ժողովրդի Կարեվեր սրտի Հոգսերից, ցավից, հույսերից երգած, Նույն հողը հերկած Սերմնացան երկու Մեկտեղ են բերում բերքը պանծալի՝ Սիրով գումարում հանճար-հանճարի... Մինչ ինքը այստեղ՝ Արդյոք Բերայի Բանկալթի թաղո՞ւմ. Արդյոք Իշխանաց կղզո՞ւմ ման գալիս, Թե՞ քաղաքամերձ չքնաղ Հայ գյուղում, – Մինչ ինքը այստեղ՝ Իր միտքը լողում Թողնում է Բերա–Բանկալթի–Պոլիս Ու հասնում նորից Ո՞ւր... Էջմիածի՛ն: Ա՜խ, նրանք այնտեղ հաճախ, շա՜տ հաճախ Խուց էին մտնում լոկ լուսաբացին, Իսկ ամբողջ գիշե՜ր... Եվ ամբողջ գիշեր Ծերուկ մոկացին... Ինչպե՞ս չհիշել Որքան էլ թվա անցած ու հեռու: Նա ճեմարանի պահակն էր ծերուկ Անտուն ու անտեղ այդ նախո քեռին: Նրա մացառփուշ խառնակ հոնքերի Տեղ-տեղ փլուզված կամարի վրա Դարադարսված էին կնճիռներ մռայլ՝ Ամեն մեկն ասես կամարին վայել Մի-մի ձեղնափայտ, փոքր ու մեծ գերան, Ու թե ծռմռված վերից ու տակից, Ապա ճակատի պաղից ու տաքից: Եվ ամեն անգամ, երբ նախո քեռին Իր իսկ մտքերի քամուց սարսվելով՝ Կամարն էր ցնցում քանդված հոնքերի, Գերաններն անվերջ վեր ու վար թռչում, Հա՜ ճոճվում էին, բայց չէին փլչում... Թաղել էր քեռին՝ ինչ ուներ կյանքում, Թողել հայրենի Սասուն–Մոկս–Շատախ. Եվ հիմա զրկված տեղից ու տնից, Մենակ չորգլուխ՝ պահակ էր վանքում: Եվ ամեն գիշեր սոսինձ սաների Կպչուն խնդրանքով և աղաչանքով Խեղճ նախո քեռին կամա-ակամա Դառնում էր կրկին Սասուն–Մոկս–Շատախ՝ Միշտ սկսելով - Է՜հ, լաո՛, մատա՜ղ... Ու նույն աննվազ խոր հառաչանքով Ամեն օր պատմում Սասնա մի ծռից Քուռկիկ Ջալալուց, Կեծակե թրից, Ագռավաքարից Ու Ծովասարից: Դիցաբանելով վիպում էր քեռին, Բայց և վիպածին խորունկ հավատում՝ Ապրում նրանց հետ, նրանց պես դատում, Նրանց աչքերով սիրում ու ատում: Վիպում էր քեռին ու երգում տեղ-տեղ. – Դառնամ զողորմին... Ազգին ու տոհմին... Ու նորից վիպում ու երգում հերթով Իր ծերունական խզված կոկորդով. - Էնոր լե ծծե՜ր - լուսնակ էր ջուխտակ Մեզի լույս տալու... Էնոր լե ճակա՜տ՝ մեյդան էր, լաո՛, Քուռկիկ Ջալալու... Եվ նախո քեռու միամիտ մտքով Ինչպէ՞ս անց կենար, Թե ինչքան գնար՝ Այնքան ավելի հաճախ կը հիշվեր Այն խելոք սանից, որ հետո թեպետ Հագավ սև սքեմ, դարձավ վարդապետ, Բայց ուշք ու միտքը տվեց երգերի: Նախոյի մտքով ինչպէ՞ս անց կենար, Թե միշտ հիշվելիս՝ ինքը խեղճ քեռին Կը կանգներ կողքին ինչ-որ Վագների: Այո՛, Վարդապետ, վիզը ծռելով Այդ խեղճ ու կրակ անգրագետ քեռին Կողքից էր նայում գոռոզ Վագներին Եվ պահանջո՞ւմ էր, Թե՞ աղաչում էր, Որ դու քո զորեղ Սասնա ծռեր-ով Խրատես նրա Նիբելունգներ-ին. Ձեռքի դեմ՝ բազուկ, Շուրթի դէմ՝ բերան, Օպերայի դեմ՝ Քո նոր օպերան... Քո ժողովուրդը՝ արյան ծովերում, Նորոգվող վերքի անլուր ցավերում, Իսկ նրա որդիք՝ պատմության մուժից Գոռ գոչում էին իրենց հաղթ ուժից, Կենաց ու մահու պայքարից արդար: Այստեղ էր ահա որ Դավթի կողքին Գալիս էր կանգնում մի Կարմիր Վարդան Ու հանում էր քեզ Պոլսո Բերայից Դեպի Ավարայր ու Տղմուտ կանչում, – Եվ քո ականջում Խմբերգն էր հնչում Այն հերոսական նոր օպերայից, Որ այս անգամ էլ կոչվում էր Վարդան... ՂՈՂԱՆՋ ՄՐՑԱՎԱՐՏԻ Եվ մեկ անգամ հաղթարշավով Արդեն անցած կես Եվրոպան Այնուհետև նվաճելով սիրտն Ասիայի, Խլացնելով Նէյնիմական ու սազային Երգացավի ծանըր նոպան` Հիմա նորից հրավիրվեց նա Եվրոպա, Կանչվեց Բէռլին, հետո` Փարիզ: Ականավոր երաժիշտներ ողջ աշխարհից` Չմահավա՛ն, բարձրաճաշա՛կ, անմիաբա՛ն, Միջազգային Ընկերության Համաժողո՛վ: Եվ սյունազարդ սրահներում լուսաողող Յուրաքանչյուր ժողովրդի երգ ու խաղից` Զեկուցումներ, Յուրաքանչյուր ժողովրդի պար ու տաղից` Երգ-ցուցումներ: Իսկ բովանդակ ու բազմազգի Արեվելքից` Մե՛կը միայն... Ուրիշները, սրտի դողով, Զեկուցման հետ բեմ են հանում Նվագախո՛ւմբ, պարե՛կ, երգի՛չ: Իսկ սա՜... ինքը մեկնաբանում, Ինքն էլ ձեռքը ծոցն է տանում, Ծոցն է տանում Ու... դուրս հանում Օրկեստրի տեղ միայն մի... պարզ ծիրանի փող Եվ, փոխանակ մենակատար անհատների Ինքն է հանձնում իր շուրթերին ու մատներին, Ու... մի փոքրիկ փայտե մի փող Մերթ հնչում է օրկեստրային ամբողջ թափով Մերթ` դայլայլում ու գեղգեղում, Մերթ ժայթքում է ու մեկ զեղում Մերթ կուտակում ու բարդում է, Մերթ` խենթ հոսքը մատով նեղում Ուզածի պես հունից շեղում Ու վերջում էլ ավարտում է Ինքը` ինչ որ հանգույց կապով, Իսկ դահլիճը` ընդոստ ծափով: Հետո փողը ծոցն է տանում Ու վերստին մեկնաբանում, Եվ մի վայրկյան տալով դադար, Նորից դառնում մենակատար` Ինքն է երգում սրտի ձայնով... Ա՜խ, Վարդապե՛տ, նորից այնօր Մտքերից` մեգ, աչքերից մուժ դու ցրեցիր, Աշխարհում մեզ դու պարզերես դարձրեցիր, Իսկ ինքըդ քեզ` Կրկի՛ն հաղթող մենամարտիկ, Որ ծափերի տարափի տակ Ցած է իջնում բեմից մարտի, Ցած է իջնում, Որպեսզի նույն այդ ձեռքերով, իբրև հերոս Դեռ կենդանի՜ Վեր բարձրանա... պատվանդանի (Շարունակելի) http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=31871

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) III. ՄԻՋՕՐԵԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՈՂԱՆՋ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅԱՆ Աշունն էլի զբաղվում է ներկարարի իր փէշակով. Նա օրն ի բուն աշխատում է, Իսկ գյուղացին՝ հանգստանում, Երբ աղունը տուն է գալիս Ծանր սայլով կամ իշուկով, Երբ աղվում է թթու-թուրշին, Նորոգվում է ճոճկան քուրսին, Ու չորացած ցան-փթիրը ամրոցի տեսք է ստանում: Ամբողջ ամառ Ջրի համար Հոգի տվող հողը հիմա Ծծողական թղթի նման Կլանում է եղյամ ու թոն Ու մեկ քրտնում, մեկ մրսում է: Փխրուն գետինն աշնան ցրտի պա՜րզ գաղտնիքով Նորից իրեն, մումիայի պես, զմռսում է: Ընկուզենին ու խնձորին Իրենց խաշամն են ծալծլում հանդ ու ձորին՝ Նորահարսի փոթ-փոթ շորի Ալիքավոր դարսի նման: Լոկ փշատն է կարմրատակված կախվել ճութ-ճութ՝ Մեղվի գնդված պարսի նման: Վերի-վերի, պարապ-սարապ ջահելի պես՝ Չի կարենում քամին մի տեղ տիտիկ անել. Դես է վազում-դեն է թռնում, Մերթ ուզում է ծերպի խորքը մտիկ անել, Մերթ ծառի հետ կոխ է բռնում, Քիթը կոխում ուր պատահի՝ Սափորի մեջ, Հարս ու կանանց խորհրդավոր փեշերի տակ: Լեռնաշխարհում աղբյուր վտակ Իրենց սնդիկ մարմնի վրա նորից հագնում են ապակի, Մինչ տներում՝ ներսի տաքից՝ Ապակիններն ուրախությամբ լաց են լինում աննպատակ: Ղավուրման է ամեն թոնրի Աղ ներծծում ու ճարպ հսլում: Ամեն կողմից կանչում խաշի, Հարիսա են անվերջ հարում: Այստեղ՝ ծնունդ, Այնտեղ՝ կնունք, Աչքալույսի ժպտուն օղի: Ամեն մատուռ՝ հավաքավայր, Եվ ամեն վանք՝ ուխտատեղի: Ու վանք տանող ամեն ճամփա ու սայլուղի Նախշըվում են տեսակ-տեսակ ոտնահետքով. Տրեխավոր, մաշիկավոր, բոբիկ ոտքով Վանք են գնում Հեռու-մոտիկ ամեն գյուղից: Տան առաջնեկ գառը՝ կապված էշի վզից, Առաջ վազում, կախ է ընկնում, շուրջը նայում, Ու տանջվում է այն հարկադիր ու կեղծ հազից, Որ անկասկած պիտի հնչեր իբրև մայուն... Այն ինչ ջորու մեջքին կապված Զնգզնգացող սև կաթսայից՝ Ինչպես ասպետն իր զրահից՝ Մի զառ խորոզ, Գոռո՜զ-գոռո՜զ, Իր կատարն է մեկ դուրս հանում, Մեկ՝ ներս տանում, Եվ թափ տալով իր թևերը հրանման՝ Չհրկիզող կայծերի խուրձ Ու բոցեր է ցրում իր շուրջ: Եվ սայլերն են առաջ սողում՝ Լծից պռչուկ բեռնավորված Աղմըկարար ճիժ ու պիժով, Աման-չաման-կուլա-կժով, Աչքերն ածուխ աղջիկների անծուխ բոցով, Նորածընի օրորոցով: Ու դալարուկ ճիպոտն ահա Իր ազդեցիկ սուր սուլոցով Մինչև եզան մեջքը դաղի՝ Նախ երկնքի կապույտ երեսն է կտրատում՝ Երկրից ճայթած կայծակի պես: Ոմանք ուրախ՝ Ոմանք տրտում, Սա՝ տխրադեմ-որբ ձագի պես, Նա՝ ժպտերես ու բախտավոր, Սա՝ կարմրաթուշ, նա՝ ախտավոր, Եվ բոլորը՝ ուխտը սրտում – Թը՛փ հա թրը՜փ, Զը՛նգ հա զրը՜նգ, Ճը՛ռ հա ճռի՜նչ – Հասնում են վանք՝ Ուխտատեղի: Եվ մոմերի ու կանթեղի Բուրումնալից բոցն է ճթթում, Ծաղկի նման փունջ-փունջ փթթում, Ծաղկի նման վառ ու դեղին: «Տե՜ր» են կանչում մի-մի բերան, Մի-մի ծունըր աղոթք անում, Մատղացուի ոտ ու վզից Արձակում են կապ ու պարան, Եվ գավիթի սալարկը պաղ Զոհի արյամբ է տաքանում... Եվ հնչում է դհոլ-զուռնան, Որ վանքերը հնամենի, Մատուռները մեկեն դառնան Խրախճանքի արբշիռ ու ցոփ հրապարակ: ՂՈՂԱՆՋ ԽԱՂԿԱՊԻ Ու տեղներից վեր են թռչում Թիկունքը լայն մեջքը բարակ Բոյը թիլ-թիլ Բեղը ծիլ-ծիլ Ջահել տղերք, Տղամարդիկ մացառմորուք, Կուրծքը՝ փոշոտ, Դեմքերն՝ այրված, Աչքերն՝ այրող, Հագած-կապած՝ Որը քաթան կամ շալ-շապիկ, Որը չուխա կամ արխալուղ, Բրդե գոտիկ, արծաթ քամար, Իսկ զոլավոր և կամ պուտ-պուտ գուլպաներին՝ Խռոմ սապոգ, մազե քոշեր, Սև կարիճի պոչի նման կեռքիթ տըրեխ: Վեր են ցատկում գալիս շարվում իրար կողքի, Եվ թուխ-թանաք ու պատ-կտրիճ տղամարդիկ Պարսպվում են ու բըրգանում: Սկսվում է բոլորպարը: Ծանըր քայլքով, Անեղանակ-աներգ-անծափ, Բայց համաչափ, Երկու շրջան բոլորում են, պտույտ տալիս Ինչ-որ զգույշ ու կարկամած, Հետո քայլքը արագացնում կամաց-կամաց: Պարագլուխ ձայնեղ տղան խաղ է կապում, –Փեշդ եմ ընկել, Աստվածածին... Խումբը բռնում վերջին բառից ու ձգում է, –Աստվածածի՜ն... Իսկ հողեղեն Աստրածածնի անմատչելի կախարդանքով Աղջիկները ծուլ-ծուլ տալիս, Մոտ են գալիս, Բայց չեն մտնում պարաշրջան: Իր խաղկապն է խաղասացը առաջ տանում, Ա՛խ, ջանեջա՜ն, Բարով հասնեմ իմ սիրածին... Խումբը բռնում վերջին բառից ու ձգում է, Իմ սիրածին... Լայնանում է պարաշրջանն ամեն րոպե, Դհոլն անվերջ շարունակում է տրոփել, Հանգույցներ է տալիս զուռնան՝ Եղանակն է կոտորակվում, Իսկ դհոլը, սպառնալով՝ Այնուհանդերձ չի տրաքվում: Հետո նվագն արագ-արագ, Փշուր-փշուր կուտակվում է, Ձիգ է տալիս, Վրա գալիս, Եվ թե մեկ էր՝ չորստակվում է, – Ա՜խ թե չառնեմ, Ես կմեռնեմ... Ու կոպտալի թակութակից Մինչև անգամ փուչ դհոլի անմազ դեմքն է փշաքաղվում, Իսկ զուռնայի ծակուտակից Արցունքներն են կարծես շաղվում... Պարեկների ողկույզ-ողկույզ մազերի մեջ Մոլորվում է մեղվի նման բզբզացող աշնան քամին Կամ պլլվում նայողների վիզ ու լանջին՝ չխայթելով, – Քամին զանայ, Ծոցըդ բանայ... Հարս ու աղջիկ, ջահել կանայք Դեռ չեմուչում, նազ են անում Ու չեն մտնում պարաշրջան. – Ե՛կ, ջանեջան... Հետո արդեն չեն դիմանում Ոսկորների ու հոդերի տանջող ցավին, Ու հնչում է մի ձեվացո՜ղ, Թե՞ ամաչկոտ թուլ-թուլ ծիծաղ: Իսկ երբ տեղից մեկը պոկվում Ու թռչում է պարաշրջան, – Ա՜յ ջանեջան... Մյուսներն էլ՝ Լորերի պես քլթիկ-մլթիկ՝ Հետևում են ողջ երամով: Եվ արևի համ ունեցող, Չորեքդիմաց ծամ ունեցող, Մեջքակոտոր ծնկածալիկ, Ծոցվոր, Բոցվոր, Խնկածաղիկ, Խունջիկ-մունջիկ Հարս ու աղջիկ՝ Սիրո հրշեջ-սիրո հրձիգ՝ Տասի համար անգութ դահիճ, Մեկի համար խոնարհ ծառա, – Ճակատներին բոլոր «շահի» Ու մեջքներին ոսկե քամար, Արեգակից շատ ավելի Կարմրատակած իրենց շողքից, – Շաղ են գալիս ծլընգոցով, Հետո շարվում իրար կողքի՝ Ինչպես անտես թելի վրա Հազարերանգ հուլունքի ծոր: Պարաշրջանն է լայնանում, Եվ փոխեփոխ՝ Հանգույց-հանգույց, օղակ-օղակ՝ Երգ են կապում աղջիկ-տղա : – Ի՞նչ ես կտոր-կտոր գալիս, Ականջ արա, բան եմ ասում, – Պարագլխի ձայնն է հոսում: Խումբը խլում ու ձգում է, – Ա՜յ եարե ջան: – Երբ խոսելու տեղն է գալիս, Խոսկան տղի թութակ լեզուն... – Մի աղջիկ է շուտ սկսում: Օգնություն է խումբը տալիս, – Ա՜խ մարե ջան... – ... Խոսկան տղի թութակ լեզուն Սերից էրված խաղ է ասում, – Տղան նրա խոսքն է կիսում: – ... Չէ՝, բերնի մեջ լեզուն ասես Կոտրվում է բանալու պես, – Ծամկտրածն է տղին կիզում: Խումբը՝ – Հա՜-հա՜, հե՛-հե՛, հա՜-հա՜, – Քրքջում է: Ու թռչում է: Իսկ ջահելը թեպետ դաղվում, Բայց և ուշքըն է գլխին ժողվում, Ու երբ նորից հերթն է գալիս, Պատասխան է մի կերպ տալիս. – Էրված սրտով եկել եմ ուխտ, Որ պաղ սրտիդ անեմ մեկ թուղթ... – Սեղան պաչեմ մեկ-մեկ ու ջուխտ, Որ չբռնի ինձ գիր ու թուղթ... – Օրոր-շորոր ով քեզ տեսավ՝ Հաց ու ջրից կկտրվի... – Հերի՜ք փչես, ա՛յ շան փեսայ, Դալար շի՜վ եմ չե՛մ կոտրվի... – ... Հաց ու ջրից կը կտրվի, Կգա ձեր տուն՝ դառնա մշակ... – ... Դալար շի՜վ եմ չե՛մ կոտրվի, Սուտ խոսելն ես շինել փեշակ... Խումբը նորից է խառնըվում Իր գոչերով Ու կոչերով. – Դե, թը՜ռթըռի, Հոպտատըմբա՛: Եվ դհոլչին ու զուռնաչին Նվագում են թունդ Թռնոց-ին: Եղանակը ծալծլվում է Դարսվում իրար՝ ալիքի պես, Եվ փրփուրը կայտառության Պղպջում է ջահելների գժված սրտում: Նույնիսկ պարին չմասնակցող Նախանձ կանանց բերանի մեջ Սև ծամոնը՝ Օգտվելով հիացմունքի ազդու պահից, Հանգստանում-շունչ է քաշում՝ Ատամների հետքով կնքված իրավունքով: Սրա վզի «նապոլեոն»-ի, Նրա մեջքի արծաթ գոտու Շողքն է ընկնում վանքի պատին Կամ դհոլչու նեղ ճակատին, Հետո չքվում չաղ զուռնաչու չռված աչքում: Կրակ կըտրած կաղ դհոլչին Հսկայական իր կապալով Եղանակը ետ է կծկում. Ու զուռնաչու թշերն ուռած Փուքսի նման իջնում են ցած. Եվ աչքերը, որ խմիչքից ու զոռ տալուց Լայնացել են ու կարմըրել՝ Գութան քաշող եզան հսկա աչքերի պես, Հիմա նորից Ստանում են մարդկայինի տեսք ու շնորհք... Իսկ գավիթի պարապից դուրս` Դարձյա՛լ նվազ, պարեր ու տաղ, Մանրիկ ժպիտ, զնգուն ծիծաղ, Շիվ տված սեր, Ծլած հույսեր, Երազների, Մուրազների Լուռ թեվածում, Կարոտներից ծանրած հոգու թեթեվացում: Այստեղ Հորթուկ զույգ պատանի կոխ են բռնել` Ավագների հրահրոցով. Այնտեղ` Թաքուն` Մի մատանի Սիրած տղի ձեռքով դողդոջ Չափսի գալիս սիրած յարի մատի վրա Ու վառում է մատն իր բոցով: Այստեղ` Ծերեր, որ մանկացած Վեգ են խաղում կամ ներկած ձու: Այնտեղ` Ջադու պառավների Ասեկոսե ու մերկացում: Նոր ժամանած ուխտավորներ Վանքի ներսում, վանքի առաջ, Դեռ չզոհված հորթի տրտինգ, Ու երինջի վերջին բառաչ, Դեռ չմորթված աքլորների Անժամանակ զիլ ծուղրուծու: Իսկ այս կողմում` Լարախաղաց Ու վազվզող մի ծաղրածու, Եվ մի քամի, որ չգիտես` Ծաղրածուին կապկո՞ւմ է, թե՞ տնազ անում, Գլխիկոնծի-գլխիկոնծի` Գժուկի պես թավալվում է, փոշի հանում, Հետո, հանկարծ, թափ է տալիս կեղտ ու փոշին Կիրակնօրյա հագուստներին տղամարդկանց Կամ ձեռքերն է շուտ մաքրելու սուտ փորձ անում` Ջահել կանանց ազդրերին քըսմըսելով... Վանքի շուքն է մեկ երկարում մեկ կարճանում Ասես կրիա մի վիթխարի` Մերթ շոգելով-մերթ մրսելով` Իր գլուխն է սև զրահից դանդաղ հանում Ու ներս տանում: Իսկ լեռները` Նույնպես իրենց ստվերներով, Որ ձգվում են հետզհետե, Ասուլիսի թունդ սիրահար կանանց նման Մոտենում են լուռ, թաթերին, Նայում պիշ-պիշ... Եվ մինչ խարույկ-օջախների Անբոց շեղջերն են մարմրում, Մատղացուի նման զոհված արեգակի արյամբ բոսոր Երկնի ամպերն են կարմրում: Մութն այլևս չի ընկրկում բամբ ձայներից, Որ մնջում են` չուզենալով, Կամաց-կամաց: Եվ լռություն մի վիթխարի, Նախ դողեդող ու կարկամած, Հետո քիչ-քիչ սիրտ առնելով` Մոտենում է, ծանր թառում Շշմած վանքին ու ձանձրացած սար ու քարին: Եվ ոչ մեկը, Բացի գուցե մի անմարմին ներողամիտ հրեշտակից, Եվ ոչ մեկը չի նկատում, Որ կարճմորուս մի անծանոթ, Բերանքսիվայր պառկած կտրին դիմացի տան, Ողջ ժամանակ աչքը նրանց Եվ ականջը` եղանակին, Անափ սրտում` հիացմունքի ծփան մի ծով, Սեղմ շրթերին`երանելի շաղված ժպիտ, Նրանց երգ ու նվագին է ականջ դնում ինքնամոռաց, Եվ մատիտը ու թուղթն առած` Նկարո՞ւմ է, Թե՞ գրում է Ինչ-որ նախշեր ծուռտիկ ու ծուռ` Նման կարծես այն գրերին, Որ գրբացն է թուղթ անելիս միշտ գըծմըծում: Ո՞ր գյուղացու, Ո՞ր միամիտ աստվածավախ շինականի մտքով կանցներ, Թե հոգևոր Ու կարգավոր Մի վարդապետ բեղ-մորուքով Վանք է եկել` վանք չի մտել Վանք է եկել, բայց ո՛չ ուխտի, Ո՛չ քարոզի կամ օրհնության, Այլ հեթանոս ու կռապաշտ: Դատարկ-մատարկ խաղ լսելու, Որ կապում են աղջիկ-տղա, Լակոտ-լուկուտ: Մ ե ղ ա ք ե զ, տ է՛ ր... ՂՈՂԱՆՋ ՁՄԵՌՆԱՄՈՒՏԻ Աշունն անվերջ խորանում ու խորանում է, Արագածն ու Մասիսներն են արդեն ձնել: Մինչ տանիքին արքադն արդյոք չորանո՞ւմ է, Թե՞ թացանում շաղոտ-ցողոտ առավոտից Եվ իրիկվա եղյամաշունչ խոնավ օդից, Նույն այդ պահին նկուղներում ու մառանում Կախանները սրսըփալով Սեղմըվում են, կպչում իրար՝ Իրենց ճխտուն՝ առանց այն էլ նեղ շարանում: Այնպես հաստ է սերակալում մածունն արդեն, Որ գդալը պիտի խրես բահի նման, Բայց իր տեսքով հիմա ամեն մածնաման Տեսնողի մեջ իսկույն սարսուռ է հարուցում: Իսկ զարս-կարագն անգամ հարուստ տան խնոցու Երեկ` հսկա դդմի նման, Այսօր` դառնում հազիվ մի ձու, Փոքրանում է` անհետանալ շտապելով: Եվ մանրամաղ ուշ անձրևներ վար թափելով` Պատրաստվում է երկինքն արդեն Ձնով նախշել գետինը պաղ: Բարակում են, դառնում ճապաղ Ծիծղուն աղբյուր, ցատկան վտակ: Օրստօրե` պատերի տակ Էլ ո՛չ նարդի չխկացընել, Ո՛չ էլ խաղալ վեգ ու դամա. Արդեն կարգին ցուրտ է հիմա: Եվ ներկարար աշնան հետքով Ինքը ձմեռն է մոտենում Ինքնավստահ, ծանրաբարո Վարագուրված երկինքներից Դանդաղորեն իջնում է ցած, Անցնում, գալիս սար ու քարով, Նստում ծանըր ու պնդանում Եվ անշտապ մի լրջությամբ Զբաղվում է սա էլ արդեն... նկարչությա՜մբ, նկարչությա՛մբ, Որ մեկ գույն է լոկ ընդունում: Երբ արևը ցույց է տալիս իրեն մեկ-մեկ` Սակավ, ինչպես թույլ ժպիտը Հիվանդ դեմքին մի աղքատի, Սկսում են սառույց ու ձյուն դառնալ կաթիլ, Սկսում են, բայց և իսկույն Իրենց սխալն իրենք զգում, Շար են շարվում սրա-նրա տան ճակատին, Ջրհորդանի շիլ երկաթին, Եվ – թե՞ ինչպես՝ չե՛ս նկատի – Ամենուրեք Ու հատկպես եկեղեցու բարձր պատից Կախ է ընկնում սառցի լուլան` Մեկը մեկից երկար ու լայն` Երեխեքի ախորժակը բաց անելով: Կախ է ընկնում – և ըստ տատի – Ճերմակ Դևի դիտմամբ չռված մատների պես Երեխեքին ահ է տալիս` չանչ հանելով, Որ փայտ-քարով ցած չգցեն, Վերցնեն ծծեն, Թե չե` կապույտ հազ կկպչեն... Երդիքներն են որ ամեն օր լուսածագին Թոնիրների ծուխն են անվերջ երկինք փնչում, Իսկապես որ կարծես շնչում Խոր քուն մտած Սև Դևի պես: Ու երբ ձմռան անծայրածիր սպիտակին Մարդիկ իրենց մժեղային սևն են խառնում` Տաք տներից ելնում են դուրս ու, խևի պես, Ո՞ւր են գնում-ո՞ւր են դառնում` չես ըմբռնում, Եվ իրենց իսկ շունչն է իսկույն եղյամ դառնում Իրենց փռչոտ-թավ բեղերին, Որ սարյակի թևերի պես Մեկնվում են տարբեր կողմեր, – Հենց ա՛յդ պահին, Նո՛ւյն ժամանակ Սառնամանիքն է ինքնակամ կարգվում հսկիչ, Ու պահակ են դառնում անվարձ Ամեն տեսակ պաղ-պաղ հողմեր... Իսկ աղքատի դատարկ գոմում Մսրան պատի քարերն ամբողջ Այնպես առատ են եղյամում, Որ աղասէր ու դեռ անփորձ Հորթ ու երինջ Եղյամը ջինջ Մոլորությամբ կարծելով աղ` լիզմըզում են ու ի՜նչ, ավա՛ղ, Լեզուն քաշել են շտապում Ծանոթացած Այն սրտփորիկ-կեռակտուց զգացումին, Որ այդպես էլ չեն իմանա, Թե կոչվում է հիասթափում... Տարվա այս ուշ եղանակին, Երբ դեռ վաղուց` աշնան տաքին Հարկավորը աղել, Մաղել, Ավելցուկը հողում թաղել, Սարքավորել, Կարգավորել, Կժի ճաքին, Շորի ծակին Կիր են դրել ու կարկատան, Երբ տանիքի ծուռվիզ դեզի Անգամ տեսքից մարդ է մրսում, Մինչդեռ այդ նույն դեզի ներսում, Ձյուն-սառցի տակ Այնպես է տաք, Ինչպես մարմինն անթև ճուտի, Կարծես վաղուց` ամռան մուտին, Դրսում գերել, Այստեղ բերել Ու պահում են ձմռան համար Մի պատառիկ ջերմին ամառ Եվ մի բաժին անուշ գարուն` Ծիածանի գույներ պահած իր խոտերով, Իր զմռսված ծաղիկների ծով հոտերով, Տարվա այս ուշ եղանակին, Երբ կոշտապատ ձեռք ու բազուկ Հանգստանում փոքրիշատե Ու դառնում են մի քիչ նազուկ, Տարվա այս ուշ եղանակին, Երբ բահը թանկ, եղանն անգին, Լուծը երկար, սամին թզուկ` Մի անկյունում, Իրար գլխի, Պարապ-սարապ` Վերևից են նայում հիմա խեղճ թիակին, Որով անվերջ պետք է բակի Ու կտուրի ձյունը սրբել, – Տարվա այս ուշ եղանակին Էլ գյուղացուն ի՞նչ է մնում, Թե ոչ երգե՛լ, պարե՛լ, հարբե՛լ, Ժամանակն է սուրբ պսակի, Մեկ-տասնըմեկ հարսանիքի... ՂՈՂԱՆՋ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ Արդար լույսը դեռ նոր բացված` Թագվորահոր տան տանիքին Զուռնան զլում է Ս ա հ ա ր ի Եվ հեռավոր ու թաղական, Ազգ-ազգական, Գյուղ-գեղովի Հավաքվում են կամաց-կամաց Ուրախության մի ժողովի, Որին թող որ Աստծու կամքով Արժանանա ամեն օջախ: Ու զուռնայի փողն է դառնում Թե՛ աջ ու ձախ, Թե՛ վար ու վեր, Մարդիկ օղուն գինին խառնում Ու մոռացած դարդ ու ցավեր Հանձնվում են ուրախության: Ե՛վըս մի փարչ չափից ավել, Ե՛վըս մի գավ թունդից ըմպում` Ու սիրտն ի սեր անկախության Գլխի դեմ է ապստամբում: Իբրև ազդու քաջալերանք` Գոռ դհոլն է անվերջ դմբում, Ու կորչում է, ամեն վարանք. Պար են մտնում արդեն նրանք` Մինչև մի պապ կամ մի նանի, Մոլությունից նրանց հանի, - Տո՛, կսպասե՜ն հարսի հերանք... Եվ աղմուկով, ուրախ-զվարթ աղաղակով, Գլուխները նվագից ու խմիչքից տաք, Իրար խառնած խոսքեր քնքուշ ու բիրտ կատակ` Թագվորահոր տան լի բակով, Կալատակով, Հոծ ամբոխը հարսնահյուրի Գյուղամիջով հեղեղում է խնամոնց տուն:՜ Դհոլ-զուռնի խենթ նվագն է անվերջ թնդում, Եվ դհոլչու ու զուռնաչու առջևն ընկած Կրակ կտրած երիտասարդ մի թխադեմ` Թագավորի սրտամոտիկ մակարներից Լող է տալիս գետնի վրա` զույգ ոտներով, Մինչ ձեռները օդի մեջ են թիավարում: Մերթ պպըզում, Ասես հոգնած է՛լ չպիտի տեղից ելնի, Վեր է ոստնում մի պահ հետո Եվ մի ոտը կեռած օդում` Տնկվում է նա մյուսի վրա, Ապա արդեն երկու ոտով Քայլ է անում մանր ու մոտիկ, Վազ է տալիս արագ-արագ, Վազ է տալիս ոչ թե առաջ, Այլ նույն տեղում դոփդոփելով, Հետո քայլը զգուշորեն այնպես փոխում, Իր ոտները չի կամենում ասես թրջել Աներևույթ ջուր ու ցեխում: Ու մի վայրկյան նայում է դուրս Ջմեռային արփին քնկոտ, Ասես զարթնած այդ զուռնայի ձայնից վայրի Եվ ապակու ինչ որ բեկոր` Ափսոսանքով ջարդված մի շիշ կամ աղաման, Պսպղում է կեղտաջրում` Ցերեկային ու Երկրային աստղի նման: Պար է պարում հիմա արդեն Մի շորորւն զրինգ պառավ` Թագավորի մի մորաքույր կամ քեռակին, Եվ կարծես թե յուղ են ածում Ուրախության թեժ կրակին. Ծափ ու ծիծաղ, Սուր-սուր խոսքեր, Որ չեն պահում վիրավորանք... Ա՜խ, վարդապե՛տ, Այսպես սրանք Երգ ու տաղով, Պար ու խաղով Պիտի հասնեն խնամոնց տուն, Պիտի այնտեղ ուրախ կոնծեն, Պիտի ուզեն հարսի խոնչեն, Պիտի պաչեն պառավներին Ու հագուրդ տան ծարավներին Վառ օղիով, գինին` ավել: Ա՜խ, վարդապե՛տ, այնտեղ նրանք, Ըստ ընդունված սովորույթի` Դեռ կսարքեն անմեղ դավեր. Կգողանան թմփլիկ հավեր, Աքաղաղներ զառ ու գիրուկ, կթրցընեն ճաշի պնակ, Կքաշքըշեն իրար ականջ, բեղ ու մորուք` Իբրև զվարթ ուրախության անմեղ հանաք, – Ու դեռ կերգե՛ն, կերգե՛ն, կերգե՛ն, Կայրեն հոգի, սիրտ կմըրկեն... Էհ, վարդապե՛տ, ո՞վ չգիտի, Էլ ուր մանց դու չիմանաս, Որ հարսնահոր տնից պիտի Դուրս գան սրանք ուրախ-խնդուն, Ճափա ընկնեն դէպի ժամտուն, – Ոմանք` Արդեն ետևառաջ «ութ գծելով», Ոմանք` Կանանց կռնակներին պագշոտորեն աչք գցելով, – Պիտի գնան գյուղի ժամտուն, Լսեն փոշոտ-մաշված խոսքեր գրաբարի` Հասկանալով իմաստը լոկ երկու բառի. – Տե՞ր ես,որդյա՛կ... Հազա՜ր անգամ տեսած մի ծես, Սուրբ է թեպետ, Բայց, վարդապե՛տ, Նույնքան ծանոթ ու տաղտկալի, Վառվող մոմեր ու խնկի ծուխ, Որոնց հոտից հաճախ կարծես Մարդու քիթ է խտուտ գալիս, Ուխտ պահանջող-երդում կնքող Ավետարան, Որ մագաղաթ իր շուրթերն է իրար տալիս, Բախտավորին օրհնանք դառնում, Իսկ դժբախտին` ցմահ դարան... Հարսանեկան բազմությունը տաք ալիքով Հիմա արդեն, տե՛ս, հորդում է գավթից ժամի` Ճանապարհին կանգ առնելով դռների քով Սեղան հանած մոտ ու հեռու բարեկամի: Կարկտում է ամբողջ թափով, Կարկտում է կոպալը, տե՛ս, Եվ հավքերի երամի պես Թռչկոտում են թղթե փողեր: Զուռնան գծում մանրիկ օղեր Ու ճարմանդով ելևէջի Կապ է գցում, իրար հինում` Եղանակից շղթա շինում... Եվ ընկնելով Հանկարծակի բարիացած քամու վիզը` Քայլ է անում նաև խեղդված-կոնդված ձյունը: Տեղ են հասնում: Կրակվում են հրացաններ` Դեպի երկինք, Որ կես մի ժամ Ազատվել է մութ ամպերի ձեռքից դաժան: Կրակվում են հրացաններ, Եվ այդ անմեղ-անչարամիտ մահափորձից Մեծահոգի երկինքն անքեն Ո՛չ դատի է տալիս նրանց, Ո՛չ էլ նույնիսկ պահում վրեժ Այլ ժպտում է կապո՜ւյտ-կապո՜յւտ Ու ծիծաղում մեծավարի` կրակոցը կարծես նրան Պատճառել է միայն խտուտ: Հարսանքատուն մըտցնելիս Թագավորի ու թագուհու գլխին Վերից Ցած է տեղում չամիչ-փշատ, Նողուլ-նաբաթ, Չիր ու չոր թութ Կարկտախառն հորդ անձրևի խշխշոցով, Եվ սերկևիլ, տանձ ու խնձոր` Զատկին ներկած ձվերի պես գունակ-գունակ: Դռան շեմին Թագավորի ու թագուհու ոտքերի տակ Փշրվում է բոլոր ափսե մի սպիտակ, Ինչպես լուսնի երկւորյակը` Խաղաղ լճում ներկված քարից, Որ ցավ ու չոռ, անբախտություն հետը տանի... Դէ, վարդապե՛տ, հիմա նրանք Բաժակների չրխկոցին Պիտի խառնեն հարսանեկան Քեզ սիրելի ու դուրեկան Փունջ-փունջ երգերը Ծաղկոցի. Քիչը` ծանոթ, Շատը` նոր գյուտ, Եվ բոլորը` ուշագրավ: Եվ իսկապես հարսանքատան Ծխոտ-մրոտ օճորքի տակ Անկրկնելի եղանակով Գովերգվում է թագւորի մահուդ չուխան Գուլպան պուտ-պուտ, Քիրման գօտին, Շապիկը շալ, Ձին հրեղեն` Ինքն էլ վրէն. – Աստծո՜ւ բարին Մեր թագվորին, Մեր թագվորին`թագն ի գլուխ: Իսկ բքաշունչ ձմռան քամին Չարանում է իր մտքի մեջ ու կատաղում, Ինչ է թե, տե՛ս, Հարսանքատան դուռն են ահա իր դեմ փակել, Ու րոպեն մեկ սկսում է դուռը թակել Կամ ավլելով ձյան շեղջերը տանիքներից` Բաց երդիքից ներս է մաղում, Բուռ-բուռ շաղում` Կարծես դիտմամբ ուտելիքն է անվերջ աղում, Որ ամեն ինչ... չուտվելու չափ աղի լինի: Օճորքի տակ հարսանքատան Երգում են դեռ Գովքը փեսին: Այնուհետև – այդպէ՛ս – արդեն երգ են դառնում Ու թագուհու բույրին իրենց հոտն են խառնում Ճերմակ շուշան, ոսկե ծաղիկ Եվ վարդենիս, Որոնց նման. – Անուշ բուրեր քո թագուհին: Կոշտ կոպալն ու վայրի զուռնան` Քնքուշ երգից ամաչելով` Ետ են քաշվել ու տեղ տվել, Որ կարկաչեն դափ ու դուդուկ. – Պնդուկի ծառ կապեր պնդուկ, Էնոր նման պտկեք և դուք: Բարեբանող երգը հիմա Օրորվում է, Շորորվում է Այգու նման մի պտղաբեր. - Խաղողի ուռ կոճակ կապեր, Պտղէք դուք էլ Էնոր նման: Ու երգողի ձայնը ծորուն Երգի ծայրը ետ ոլորում, Ավարտում է` հանգույց տալով... Ու տեսնում են դէմքերն իրենց Օղի-գինով մի բաժակում, Եվ կոնծելով նույն պահին հենց` Ավերում են դէմքերն իրենց Ու հետեվից շուտ ճաշակում Կես թաս շորվա, Մի ֆունտ գեր միս, Եվ այնպիսի ախորժակով, Խեղճերն ասես սրբի նման Պաս են պահել մի ողջ ամիս: Դափ դուդուկից հիմա արդեն ծայր է առնում Նուրբ ու նազուկ մի Ձեռնախաղ Հարուցելով հիացագին «վա՜յ-վա՜յ... ա՜խ-ա՜խ»: Հասակակից հարս-աղջկա հրմշտոցից սրտապնդված` Չեմուչումով վեր է կենում Մի թուխ-վարսեղ-հասուն աղջիկ, Ու նազում է մի ամաչկոտ թուլ-թուլ ծիծաղ: Շագանակե իր աչքերը պատսպարած թարթիչներով` Նա թափանցիկ իր ականջին Պահ է տալիս անհնազանդ մի սև խոպոպ Եվ կեսմարած քայլ է անում Դեպի կենտրոն պարաշրջան: Եղանակը մոտենում է ու հեռանում: Եվ որսալով մոտեցումը եղանակի` Իր ամոթն է անմիջապես նա մոռանում Ու դալարուկ մեջքը իսկույն կեռ-մեռ անում, Սահ է սահում, Այնպէ՜ս սահում, Որ մի վայրկյան... ամենքի հետ` Դուդուկահարն ինքն էլ նույնիսկ շունչն է պահում... Դյուրագրգիռ դափն է հանկարծ ընդոստ զարկում, Ու դառնում է նվագն ահա է՛լ ավելի լարաթրթիռ, Ձեռքերն ասես թե խրտնելով վեր թևարկում, Հետո, կարծես ապահովված Ետ են գալիս թառում սրտին: Իոկ ոտքերից մեկը` Կարծես գորովանքով ապտակում է Պաչ պահանջող գժուկ գորգին. Մերթ կրունկով ու մերթ թաթով Մանրիկ-մանրիկ տկտկում է, Մինչդեռ մյուսը ինքն իր կարգին Սահում է լուռ, սակայն հուզված, Կարծես շոյում մաքուր խուզված Խիտ մազերը նույն այդ գորգի: Պարո՜ւմ է նա, Եվ աչքրն են դառնում տամուկ: Պարո՜ւմ է նա, Եվ հագուստը խայտաճամուկ Մերթ ծալեծալ, փոթ-փոթ գալիս, Մատնիչորեն ցույց է տալիս Իր թաքցրած ձևերը պերճ ու խելքահան, Մերթ էլ կիտված ծալքերն ահա Ետ են դարսվում, Բացվում-պարզվում Եվ վավաշոտ տղամարդկանց Հայացքների նետերի դէմ Կրկին դառնում մի յուրովի ազնիւ վահան: Պարո՜ւմ է նա, Վառո՜ւմ է նա, Եվ բոլորը` մեծ թե պուճուր, Մոռանում են հասակն իրենց, Դուրս են ելնում տարիքներից: Եվ չափ տվող թունդ ծափերի ալիքներից Արձանի պես անշարժացած նորահարսի Քողն է ուռչում ու կուչ գալիս, Ու նորատի հարսնաքրոջ Զառ լաչակն է բաց-խուփ անում, Ամեն անգամ մերթ` թաքցընում փոսիկն այտի, Մերթ` դունչիկի ոսպանման խալը բանում: Ծափ է տալիս մինչև անգամ նորափեսան` Մոռանալով, որ ուրիշի պսակ չէ սա, Մոռանալով, որ ինքն այստեղ Ոչ մակար է, ոչ էլ քավոր: Իսկ նա... կարծես չի էլ լսում. Ոտն է հազիվ գորգին քսում Եվ շարժումով մի հարկավոր` Թե՛ նազելի, թե՛ հարգևոր, Պտտըվում է կրունկներին, Որից նրա շորը ճամուկ Քիչ ուռչում է թեթև քամուց. Հետո` կարծես ամաչելով` Նորից կպչում սրունքներին: Եվ խելքամաղ ջահել տղերք, Տղամարդիկ սիրակեղեք Իրենց մատնող-դավաճանող աչքերն ահա Թարթիչների սուտլիկ-մուտլիկ խաղով կոծկում Եվ թսւլակամ շրթունքներն են բռնի կոճկում... Ա՜խ, Վարդապե՛տ, հիշո՞ւմ ես դու Գարնանային այն օրն անցած, Դաշտում դաղձ ու սիբեխ քաղող Այն հարսներին, աղջիկներին. Փախուստը քո դեպի պաղ խուց... Վաղուց էր դա, Վաղո՜ւց, Վաղո՜ւց, Հիշո՞ւմ ես դու, Ա՜խ, Վարդապե՛տ, Ո՞նց չհիշել, Երբ ողջ գիշեր Մի տանջալից ծանըր երազ քեզ տվայտեց, Քեզ փարվելով` նաև խայթեց, Խայթեց` ինչ-որ անուշ ցավով, Անո՜ւշ-անո՜ւշ, ինչպես հիմա` Այս վայրկյանին... Նույն վայրկյանին Մի թուխ կտրիճ մեջքին քամար, Հագին չուխայ մեջքապնդուկ, Հնոցի պես բոց աչքերին Ածուխի պես սև-սև կամար, Հայացքը` լուրջ, դեմքը` հանդուգն, – Արջի նման մեջ է գալիս, Ծանրամարմին պտույտ տալիս, Բայց... կոպալի դեղին հարված – Նա` նվագին հավասարված, Արջից հանկարծ վագր է դառնում` Թեթև ցատկով վեր է թռնում Ու թեև նա ոչ մի բանից Ո՛չ կախվում է, ո՛չ էլ բռնում, Բայց մնում է վեր` օդի մեջ: Ու պարուհու Սև հոնքերի երկաչքանի կոր կամրջով Անց է կենում Մոլորաքայլ մնջախաղի մի մտածում: Հետո կամուրջն իր հոնքերի Կշեռքի է նա վեր ածում Եվ թույլ տալիս իր աչքերին, Որ վեր ու վար նժար ճոճեն. Մնջախաղով կշռում է նա Նրա բախտը` Իր «հա»-ն ու «չէ»-ն... Ու քայլում է աղջիկն այնպես զգուշորեն, Քայլ է փոխում կարծես ոչ թե գետնի վրա, Այլ սառույցի. Ամա՜ն, հանկարծ չսայթաքի ու չընկնի վայր, – Ցավը ոչինչ, փակ տեղերը բաց կլինեն` Կդառնա խաղք ու խայտառակ: Նույն այդ պահին Տղան այնպես է կտկտում, Այնպէ՛ս արագ, Կարծես սրա ոտների տակ, ընդհակառակն` Արդէն ոչ թե սահուն սառույց, Այլ լոկ կրա՜կ, Խարույկի մեծ շեղջ է փռած, Եվ որպեսզի չայրի իրեն` Աշխատում է քիչ դիպցընել ոտքը գետնին Ու շատ մնալ օդում` թռած... Կոտրատվում է աղջիկն էլի ու նազ անում, Եվ ժպիտը` Գարնանային երիժնակի ցողունի պես, Որքան քաղցր է ու հյութալի-նույնքան` փշոտ: Ու տեսնելով, որ աղջիկը չի հեզանում, Պարեկ տղան, ցավը դէմքին, ցատկում է օդ, Փլվում, գետինն է սասանում: Ոտներն արդեն հաճախ-հաճախ Թեք են տալիս մեկ աջ մեկ ձախ, Մինչ իրանը` գոտկատեղից` Չի էլ շարժվում անգամ տեղից: Իսկ ձեռքե՜րը... մի կատարյալ, Մի կատարյալ... ի՞նչ... գալարա՜նք. Առաջ ու ետ, վերև-ներքև` Բան են որսում ասես նրանք, Մերթ` բարկացած ու կատաղի, Մերթ էլ հանկարծ տատամսում են ու վարանում, Կարծես արդեն մթան մեջ են բան որոնում: Նորից` ընդոստ. – Տաշի-տուշի... Հետո` հուշիկ. - Հոպտտա-տմբա... Եվ դառնում է պարն ավելի առույգ ու ժիր: Ու պարեկի շալե թումբանն Իր իսկ հանած հողմի առաջ Փռփռում է` կարծես դառած Դարբնոցի մեծ փուքսը կաշվե: Հետզհետե մեծ ու փոքր ավելի են մոտիկանում, Իրար սեղմված` պարողներին մտիկ անում, Հետո սրտի ամբողջ տապով Ծափ են տալիս պարի չափով Ու պարն անվերջ տաքացընում. – Սը՛-սը՜, Սը՛-սը՜... Իրենց դմբո էրիկներից դժգոհ կանայք Մտքների մեջ կամ բացայայտ հոգոց հանում Ու ձեռքերն են ցավով տանում Իրենց կրծքին... ինչի՞ց ուռչող: Մինչ պարեկը Ձմռան պաղած հողն է – թը՛կ-թը՛կ – այնպես դոփում, Մեխ է կարծես այնտեղ խփում Իր ոտքերո՜վ, ոչ թե մուրճով. Մինչ պարեկի ուսերը, տե՛ս, պար են պարում Իր իրանից ու ոտքերից ասես անկախ ու ինքնավար, Հոնքերն, ահա՛, պար են գալիս իրենց համար` Կամ շինելով, կամ քանդելով երկու կամար, Պար են գալիս աչքերն անջատ, Դաստակը` ջոկ, Թաթն` առանձին, Ծունկը` ծալված, Իրանը` ձիգ, Գլուխն` ուղիղ, Իսկ վիզը` թեք. Բոլորն` անջատ և առանձին, Բայց և այնպես` բոլորը մեկ, – Նույն ժամանակ Շիվ աղջկա թեվիկները, աղավնու պես, Մերթ տեսնում ես` քիչ է մնում թառեն գետնին, Ասես սրսուռ կուտի վրա, Մերթ էլ տեսար` վեր են սուրում, Ճախր են տալիս, Հետո, ինչպես բույնի չորս կողմ, Գլխի շուրջն են պտույտ գալիս, Ու վերջում էլ, Երբ նազելի մի շարժումով կանգ են առնում, Խոնարհաբար գլուխ տալիս` Իբրև նշան ներողության, Որ դադարում են պարելուց, – Ձեռքերն այնժամ հեզ ու հլու` Երկու հոգնած աղավնու պես` Թևը ծալած կուչ են գալիս, Որ անհանգիստ-վայրիվերող կրծքի վրա Հանգստանան, Մինչդեռ տղան վերջին անգամ Ոտքի վրա օղակ տալով` Ցատկում է վեր, Յոթ-ութ վայրկյան օդում մնում արձանացած Եվ, քարի պես, ընկնում է ցած Ընկած տեղը ծնկի գալով... Ու հնչում է կենաց մի նոր` Թագվորահոր, Թագվորամոր Կա-չկայի, ծետ ու պետի: Ա՜խ, Վարդապե՛տ, հիմա պիտի Պատկառելի մի նոր տաղով Կանչեն փեսի պապ ու տատին, Հորն ու մորը, Քուր-ախպորը` Ամեն մեկին մի տուն խաղով, - Որ գան նստեն, դարպաս անեն, Ծնրիկ զարկեն սուրբ սեղանին, Հրամմեն բարին մեր թագւորին... Հետո արդեն մի բաղաձայն կատակասեր, Սկսելով զավեշտական իր խաղն ասել` Գովքի դիմաց պիտի չուզի, այլ պահանջի՛ Փեսահորից` Սել մի սեղան... Փեսախպորից` Խոյ մի խորվու... Փեսաքուրից` Գուլպա յոթ ջուխտ` Իմանալով, որ կստանա Իր խռպաձայն երգի դիմաց, Երկու ճնճուղ, Մեկ գարեհաց... Հետո պիտի կարգով հնչեն Կարգի դրված հազար կենաց Ավանդական ու կրկնվող՛ Համեղ թեպետ, Բայց չփոխվող ճաշերի պես հոգնեցուցիչ, Որ և սրանք պիտի կուլ տան Թունդ օղիով, գինով անուշ Ու հետադարձ ճամփան թակեն խաշլամայի պատառներով: Դեռ Վարդապե՛տ, դու կտեսնես Ալիք-ալիք ծփան Շորոր, Ապա Նազպար, Եվ, հակառակ իր իսկ կամքին, Մի կաքավող աղջիկ կամ կին, Ա՜խ, Վարդապե՛տ, Մինչև անգամ վարդապետին կուսակրոն Հիշել կտա... պիղծ մի ջաննաթ` Մեր անալի դրախտի տեղ, Հիշել կտա պիղծ մի ջաննաթ` Խարդավանքով անգո չարի: Հետո... ապա... Դեռ կա Դարձպար, Կա Թոնոցի, կա Քոչարի, Երբ սկզբում կռնաբռնուկ` Քիչ ծալվելով, Շատ տարվելով, Հետո արդեն թևատրուկ` Շեշտով հատու և կտըրուկ Դեպի առաջ քիչ են տարվում, Այլ մոտեմոտ ծնկածալվում, Ասես իրար ուժ գումարած, Մի սի՛րտ-մի կա՛մք-մի մա՛րդ դառած` Աչքի համար անտես մի պատ Պիտի քանդեն իրենց ուսով. Հետո, հանկարծ, ամբողջ ուժով, Ասես իրար խիստ կարոտած՝ Պիտի ամուր գրկեն իրար Մէջք ու իրան Եվ թի՜ռ թռչեն մեջքագրկուկ: Եվ ժամանակ առ ժամանակ Իր կոպալի զարկերի հետ Խաղացնելով ողկույզի պես գռուզ բաշը, Խմած գինուց ու եռանդից կարմրատակած` Աքլորի պես կծղրտա գեր դհոլչին. - Այ շաբաաաաաա՜շ - հա, – Ու փութաջան թքոտելով թուման-տասնոց` Կկպցնի իր ճակատին Կամ կխրի գդակի տակ` Կեսը կախած իր ծոծրակի, Իր հոնքերի, դեմքի վրա` Թղթե գունեղ ծոպքերի պես: Եվ կըտևի դա մինչև լույս, Մինչև բարի աղոթարան, Երբ որ Պարոն աքլորն, իզո՜ւր, Երբ որ Տիկին հավերն, իզո՜ւր, Ուժ պիտի տան կոկորդներին` Հայտարարեն լույսը բացված, Ու չլսեն իրենց ձայնը անգամ իրենք` Դհոլ-զուռնի զորությանը կուլ գնալով... Ա՜խ, միամի՜տ իմ պապերի Մանկաբարո ուրախություն, Որ տեվում էր յո՜թ օր-գիշեր, Որ անցնում էր երգ ու պարով, Կռիվներով գինեհարույց, Ու հաշտությամբ գինեմիջնորդ... Ա՛խ, միամի՜տ իմ պապերի Մանկաբարո ուրախություն Սերմի առթիվ` դեռ չցրված, Մանկան առթիվ` դեռ չծնված... Ա՜խ, անգիտա՜կ իմ պապերի Բնապարգև հարստություն Հազար երգ ու եղանակի, Որ չունեին տեր-տնորեն Ու զուրկ էին հեղինակից. Անհատնելի մի գանձանակ, Որ շաղ տալիս անփութորեն, Ցրում էին հայ գյուղացիք Իրենց մաքուր շրթունքն ի վար` Ինչպես որ միշտ և ամենուր, Այս անգամ էլ հարսանեկան Ուրախության այս առիթով` Ցանկանալով սե՛ր, միությո՛ւն, երջանկությո՛ւն, Բոլորովին մոռանալով այդ վայրկյանին, Որ հեշտորեն չի կատարվում ամեն մաղթանք, Որ կարող է նաև լինել... ՂՈՂԱՆՋ ՄՐՄՈՒՌԻ Իսկ թե լինէր – Աստված չանի – Իսկ թե հանկարծ այնպէ՜ս լիներ, Որ այգու պես անուշ բուրող նորահարսի առագաստում Գառի նման մշմըշալով Ամեն գիշեր հանգիստ քներ Ընդամենը մի տասներեք գարուն տեսած նորափեսան Մեջքը հարսին, դեմքը պատին, – Այնժամ պիտի հարսն ի՞նչ անէր: Ա՜խ նա ինչպես բութ մանգաղին, անվերջ քսվող անյուղ հեսան, Քար էլ լիներ` խարտվեր պիտի, Փոշի՜-փոշի՜ պիտի մաշվեր, Եվ ձեռն ի ծոց ու վիզը ծուռ` Մի խուլ անկյուն պիտի քաշվեր, Գրտնակի պես լիք ու լխտիկ իր թևերը հոշոտելով, Անիծելով իր բախտը սև, Երազելով գգվանք ու սեր Պիտի երգեր ողի՜կ-ողի՜կ, – Ի մա՜լ էնեմ, ի մա՜լ չենեմ, Յար պստիկ ա, շիվարել եմ... Իսկ թե` լիներ, այնպէ՛ս լիներ, Որ ընջավոր Ու փնջավոր` Ծամո՛վ մեկին, Որ կարճըլիկ Ու կարճուլիկ` Համո՛վ մեկին Օր ծերության դարձըներ կին Մի անատամ կծու խոջա Քիթը` բարդան, ոտքը` քոթուկ, Աչքը` ճպիռ, վիզը` ճոճան... Իսկ թե` լիներ, այնպէ՛ս լիներ, Որ լի տունն իր վանդակ շիներ Ու այդ ոսկե նեղ վանդակում Փակեր կաքավ մի կլորիկ Մի սիրավոր Ու վիրավոր Եվ սևավոր Անբախտ լորիկ, – Իսկ թե ահա այսպե՛ս լիներ, Այդ օր մահու քավթառի հետ Նույն չոր բարձին Լերկ գլխի դեմ վարսեղ գլուխն ինչպէ՞ս դներ, Ծմակի պես պաղ այդ ծոցում ինչպէ՞ս քներ, Կրակ կողերն ինչպէ՞ս հպեր լուլա-սառցին, Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս մալուլ երգով ծունկ չծեծեր, Ծամկտրածը իր մարեին ո՞նց չանիծեր, Ինչպէ՞ս չասեր, որ նա արեց իր բախտն ավեր, Ջահել սրտում կրակի պես վառեց ցավեր, Արար աշխարք լիքը լավեր` Ինչո՞ւ թողեց կտրիճ քաջին, Ինչո՞ւ տվեց քավթառ խոջին, – Իմ կեղտ էնոր մեղրի միջին, Էնոր ոսկուն նստեն հավեր, Քա մարե՜ ջան, քա տնավե՜ր... Իսկ թե տային ո՛չ թե հարուստ բայց ծեր խոջի, Այլ հենց մի լավ` սրտով սիրած ջահել քաջի, Մինչև անգամ չոր քարի տեղ խսիր տային, Չոր գետնի տեղ տային նաև մաշված կարպետ, Է՜հ վարդապե՛տ, Ի՜նչ է պիտի բախտավորված հա խնդայի՞ն: Չ՛է վարդապե՛տ, Աղքատության ճանկը չնկնի մինչև անգամ քո թշնամին... Հարսանիքի դհոլ-զուռնան դեռ չլռած, Եվ պահունի շորերն անգամ սնդուկի մեջ դեռ չդրած` Պանդխտության անգութ քամին, Հարսի ծոցից նորափեսին փրցընելով Եվ քարեքար ու սարեսար թռցընելով` Իր սիրածի անուշ համին Բաժանումի դառնությունն է արդեն խառնում, Գնում է նա Եվ... մի՛ տարի, երկո՛ւ, երե՛ք... ետ չի դառնում, Եվ կարոտից ու տանջանքից, Անկարելի անրջանքից Մարմինն ասես վերք է դառնում համատարած Ու նվո՛ւմ է, տնքո՜ւմ ցավո՜ւմ: Սերն է մխում կուրացուցիչ-դառն ծխով, Ինչպես ծառից հենց նոր ջարդված խարույկ դառած Թաց ոստերը` անթթվածին քարանձավում... Անկողինն է հարսին այրում կրակի պես, Օրն է մթնում, իսկ իր սերը տուն չի գալիս: Եվ – Էս անտեր բարձի վրա Առանց յարի քո՜ւն չի գալիս... Ու վէրքերը դառնում են երգ, Ու երգերը դառնում են վերք, Ու սրտերը՝ ծանըր մի քար, Երբ զինվոր են տանում յարին, – Ա՜խ երթար ու էլ ե՛տ չգար Քեզի սալդաթ գրած տարին... Երբ չեն տալիս յարը յարին, – Որ ախ էնեմ, կուգա արի՜ն... Երբ խախտում են խոսք ու երդում, – Տաք արինն է մեջս լերդում... Երբ... Վարդապե՛տ, ի՞նչ էիր դու, Մորից ծընված հող հո չէի՞ր, Որ լուռ ու մունջ ներծըծեիր Անձրև ու ջուր, Եղյամ ու ձյուն, Կարկուտ ու ցող: Թե լինեիր մինչև անգամ անլեզու հող, Այս ամենը ինչպէ՞ս և ո՞ւր հոգիդ տաներ: Չէ՞ որ հոգիդ պիտի մի օր Պոռթկար, Որպես մի արտեզյան խորունկ ջրհոր, Ժայթքե՛ր, Չորս դին ցրեր ցայտքեր, Ծիածանված շատրվանե՜ր... (Շարունակելի) http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=31870

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) II. ԱՐԵՎԱԳԱԼԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՈՂԱՆՋ ԱՄԱՌՆՕՐՅԱ Եվ որտեղ երգը՝ այնտեղ էր հիմա և Կոմիտասը: Նա՛, որ դեռ երեկ, իբրև մի ձայնեղ երգիչ-տիրացու, Երգչախմբի մեջ մեներգ էր միայն վսեմ տարածում Ու լսարանում հեզ պատասխանում սերտումի դասը, – Հիմա դարձել էր խմբավար վանքի, Դարձել էր հիմա երգի դասատու: Թեթեվանում էր երբ աշխտանքից, Ծառայությունից օձիքն ազատում, Հեռանում էր նա խուցից ու վանքից, Գնում էր այնտեղ, ուր երգն էր հնչում: Իսկ նա հնչում էր ամենո՜ւր ու մի՛շտ, Ամենո՛ւր ու միշտ, Ուր հայն էր շնչում: ...Ինչպես աղջիկն է հանկարծ հարսնանում՝ Գարունն էլ այդպես դառնում է ամառ. Համբարցման տոնը պաղ հովն է տանում Ու տեղ է բանում, Որ գա Վարդավառ: Քանի չեն թոշնել կաթնառատ խոտեր, Կանաչ ու ծաղիկ, Գերանդիներն են սրվում-բթանում, Եվ ծլարձակման հաղթ օրենքի դեմ Կարճ հաղթանակ է վերստին տանում Ոգին խոտքաղի: Բայց քիչ առաջվա մարտում կատաղի Յուրաքանչյուրը մի անգութ մարտիկ՝ Հիմա տմարդի Նույն տղամարդիկ Ասես գթության եղբայր են դառնում՝ Իրենց ավշաքամ զոհերին առնում Իրենց իսկ ուսին, իրենց շալակին. Խնամքով դարսում սայլ-պատգարակին, Ջորուն են բառնում Կամ ավանակին, – Եվ մեռած խոտեր, ծաղկունք մահացող Գերեզմանի տեղ մարագ են գալիս, Որ այնտեղ դառնան բույրի պահածո: Շոգը, որ մինչ այդ հյուր էր ցանկալի, Աներեսորեն դառնում է տանտեր Ու խռովեցնում կնկան ու մարդուն: Անբոց վառվում են արոտ ու հանդեր, Արծաթ է հալում վաղահաս գարին, Այնինչ հաճարի, Ցորենի արտում Հասկերը հասուն, Հասկերը հոսուն, Յուրաքանչյուրը մի հրե լեզու, Ձգվում են վերև, կարծես թե ուզում Մոտիկ երկնքի կապուտակ ծովից Զովություն ըմպել, (Ինչպէ՜ս չէ՝ կըմպես), Չեն ըմպում սակայն, այլ միայն լիզում Եվ անմիջապես քաշում են լեզուն, Երբ հասկանում են բուսական խելքով, Որ մինչև անգամ երկինքը ծավի Նո՛ւյնպես կապտել է անհագ ծարավից... Ամառվա արփին այնպես է կիզում, Որ արևի տակ, Թեկուզ անկրակ, Եթե ուզում ես՝ «իշխան» տապակիր. Անշարժանում են լճեր ու լճակ, Դառնում են կարծես կապույտ ապակի, Մինչդեռ նրանց տեղ օդն է ծփծփում ալիքով հրե, Եվ օդի հետ էլ երգն է ալիքվում. - Հո՛վ արեք, սարեր... Սարերը սակայն Հովը պահում են հոտերի համար և սարվորների, Որ գյուղը թողած՝ սար են բարձրանում: Ու երգն էլ հիմա Աղոթքի նման, Երկինք է թռչում. Ամպերին կառչում. - Մի քիչ զո՛վ արեք. . . Ամպերը սակայն ինչպե՞ս զով անեն Եվ ինչպե՞ս անձրև թափեն, ծով անեն, Եթե բովանդակ երկնակամարին Դեղի համար էլ ամպիկ չես ճարի: Եվ աշխատանքի ոգին է կրկին Խելահեղորեն տիրում ամենքին: Գյուղացիները, տղամարդ թե կին, Հավ-աքլորի պես զարթնում են հիմա Գիշերը դեռ կես և ոչ թե ծէգին Եվ, աքլորների-հավերի նման, Իրիկնանալիս՝ դեռ հացը բերնում՝ Չե՛ն թառում - օ չէ՜ - հոգնած ու դադրած Ոչ թե քնում են, այլ կարծես մեռնում, Իրենց խշխշան անկողիններին Քրիստոսի պես Խաչվում են այնպես, Որ կրկին շուտով Հարություն առնեն Եվ կիսամութով Վերստին բռնեն Նույն աշխատանքի Վառվռուն պոչը Ու նորից խառնեն Հրդեհին ծեգի Իրենց աչքերի հրավառ բոցը, Եվ որ քրտինքի շիթը ծորացող Անվերջ շտկւող-անվերջ կորացող Իրենց թիկունքին վազի մանեման՝ Ճամփան կորցըրած մրջյունի նման... Եվ աշխատում են մրցման մեջ մտած, Աչքերը հույսից ու երազից թաց, Ու հետն էլ երգում. - ... Զո՜վ արեք մի քիչ... Հովից են երգում, Զովից են երգում, Որ շուտ չդադրեն տաքից ու շոգից: Իսկ շո՛գը, տա՜քը, Իսկ տո՛թը, տա՜պը... Թո՛ղ որ շները՝ Բները մտած, Շոգից շնչասպառ՝ լեզուն դուրս գցեն, Իրենց կաս-կարմիր բոցաձև լեզուն. Կարծես սխալմամբ կրակ են կրծել Եվ հիմա, իզո՜ւր, Ործկալ են ուզում... Շոգի սիրահար դդումներ ցմփոր Թո՛ղ որ թխսի պես նորից ետ տանեն Փարթամ թևերը իրենց թաղերի Եվ ճտերն իրենց ետևը գցած՝ Ցանկապատն ի վեր արևկող անեն, Թառեն էյվանի փայտէ ճաղերին... Ուրիշի աչքին խիստ ծիծաղելի Արեվածաղկի մի պուճուր գնդիկ, Կապկելով հսկա մեր երկրագնդին՝ Երկրագնդի պես ծանրորեն ու լուրջ Թո՜ղ որ պտտվի ինչպես արևի, Այնպես էլ նաև իր առանցքի շուրջ՝ Անշարժ պահելով ծաղկատերևի Դիրքը նախնական... Թո՛ղ որ շոգն իրոք չարամտորեն Մարդկանց խեղդելու մահափորձ անի, Եվ շուք ու շվաք տան վկայություն, – Միևնույնը չէ՞ գյուղացու համար, Թե նա մեռնի էլ՝ պիտի գործ անի, Քանի որ ամա՛ռ, ամա՛ռ է, ամա՜ռ... Խեղճ այրի կնոջ անծեփ-անսվաղ տանիքի նման՝ Այգիների մեջ հասած պտուղն է անվերջ կաթկթում. Պիտի հավաքել-փռել տանիքին Շէկ ծիրանները՝ Մանրակոտորակ արևների պես, Սև սալորները՝ Եզան աչքերի միամիտ փայլով, Եվ կորիզահան դեղին դեղձերը՝ Անանուն ծաղկի փերթերի նման... Սայլը բեռնաբարձ՝ Ծանր խրձերից խղճուկ ճռռալով՝ Անիվի կունդից իր մաշված սռնու Քիթն է մերթ հանում Ու մերթ՝ ետ տանում, Աղուրի փոշում, լորձունքի նման, մազութ ծորալով: Իսկ ջառջառների սեպերը երկաթ, Քար ատամները գիշատիչ կամի (Ծամի հա՛ ծամի) Հաշանն են ծամում, հաշանը ոսկե, Որ չուզենալով դարմանը խառնել Սրսուռ ցորենի արեվահամին, Մի բան է տենչում՝ Էրանի քամի. - Սարե՜ր ջան սարե՛ր, Մի քիչ հո՛վ արեք... Իսկ քամին Կարծես մարդու գնացած աղջիկ է դարձել Քանի ամիս է՝ հերանց չի գալիս, Իսկ եթե եկավ՝ չի ուզի գնալ. - Օտար դո՞ւռն ընկնեմ, Լավ է ջո՜ւրն ընկնեմ... Մղեղն է թառում պատահած տեղում և ամեն ինչի, Մինչև իսկ վանքում կիսաբաց ննջող Աստվածաշնչին. - Մեղա՜ քեզ... Աստված բարին կատարի: Իսկ բարին՝ Թառած դեզի կատարին, (Պարզ խրտվիլակի ծիծաղկոտ տեսքով) Ծտի պարսերն է շեղջերից քշում. Իսկ բարին՝ Մաղված ցորեն-գարու հետ Փայտէ ամբարի դռնով է խշշում: Մեծ կարասները Ծույլ հորանջում են դատարկ մառանում, Բայց վնաս չունի՛, Խաղողի վազն է կրկին մայրանում. Ճութը, ծոցի պես, ուռչում է հյութից Եվ օգոստոսյան եռացած օդից Ու խեղդող տօթից Շնչահատ արդեն, Մի պահ զրկվելով աբուռ-ամոթից, Անզգուշորեն կոճակն է բացում զմրուխտ թփերի.և Հերն էլ անիծած. - Ի՞նչ անեմ, Մարե՛, Արևն ինձ կերե՜... ՂՈՂԱՆՋ ԱՇՆԱՆԱՇՈՒՆՉ Բայց ահա Նաև շոգն է կոտրվում՝ գոռոզության պես, Եվ տեղը զիջում իր գինն իմացող համեստությանը: Կապող անձրևի միջամտությեամբ Երկիր ու երկին Գրկվում են կրկին՝ Վերջ տալով իրենց սուր գժվածությանը: Եվ աշունն էլի, Չարչիների պես ու բոշաների, Տեղից-տեղ գնում, Դռներ է ընկնում Եվ զբաղվում է իր ներկարարի սիրած փեշակով: Չարչին բարձրականչ կհպարտանա Իր հուլունքների հազար տեսակով, Ասեղ ու շյուղեր, ծամոն կծախի Պառավ տատերին, հարսներին շարմաղ: Բոշան ցորենով զամբյուղ կփոխի Եվ ինչով ուզես՝ մեծ ու փոքր մաղ: Մինչդեռ աշո՜ւնը... Նա բա՛ն չի ծախում, Օդ ու եղանակ, գույներ է փոխում: Մինչդեռ աշո՜ւնը... Միայն բաշխում է՝ Ցորեն ու գարի, Խմիչք ու փշատ, Հազա՜ր մի բարիք Եվ, ամենից շատ, Անվարձ ու ձրի Միայն նախշո՜ւմ է... Եվ այնպես դանդաղ, որ չես նկատի, Ավելուկների ծամերը կանաչ Էյվանի դեմքին ու տան ճակատին Դեղնում են հանկարծ, դառնում անճանաչ: Ու քաղցրությունից ճաքող սեխերի Անուշ բուրմունքով Օծվում են կրկին բոստան-բաղերը, Իսկ ձմերուկի կերված ճաղերը - Լուսնի հաստ-բարակ փուլերի նման - Հող ու փոշով են ամպոտվում հիմա: Ընկուզենիներն իրենց սաղարթով Այնպես են մեկից դառնում հուրհուրան, Կարծես թե լինեն հսկա ծխամորճ, Եվ որպես ծխի առկայծող քուլա՝ Մշուշն է սողում դաշտերի վրա Ու պտույտ տալիս Ծերուկների պես պպզած լեռների Սանըր չտեսած-փոշոտ գլխի շուրջ: Մինչ դեղձին պարկեշտ ու ծիրանին լուրջ Իրենց սաղարթն են աշխատում կոճկել լիրբ քամու հանդեպ, Հաստլիկ ուռենին ու ձիգ կեռասին Պատրաստ են իսկույն իրենց լաչակը գլխներից քանդել՝ Մարդաթող հարսի, Լաչառ կնկա պես: Նորից, իսկապե՛ս, Աշուն է, աշու՜ն: Նորից սանդի մեջ ծեծում են կորկոտ, Չավար են խաշում, Տաք հնձաններում ճմլում են խաղող Ու գինի քաշում: Նորից արիշտան, Որ ձողերին են շարեշար փռել, Թաց՝ օրորվում է լուռ ու անշշուկ, Չորացած՝ խշշում Ու փշուր-փշուր Թափվում է գետին՝ Խսիր-կարպետին: Քամին կարծես թե բան է կորցրել Եվ որոնելով ավլում է գետինն Ու տեղից-տեղ է խաշամը քշում: Եվ տերևների հաստ ծածկույթի տակ Առվակ ու վտակ Հոսում են ոչ թե խշշոցով ջրի, Այլ կարծես անվերջ տժտըժում-թշշում՝ Իրենց մեջ ընկած բոց տերևների Չմարող հրից: Սերկեվիլները սրտի թրթիռով Վերջինն են լքում անխռով այգին Ու տեղափոխվում-մտնում են սնդուկ, Որ հաստակաշի ու կողքապնդուկ, Զառ խնձորների հարեվանութեամբ Պլըլւեն սիրով ու գորովագին Կանանց պահուսոի շորերին փոթ-փոթ Եվ իրենց բույրը խենթորեն խառնեն Նրանց մարմնային բուրմունքին տարփոտ: Աշուն է, աշո՜ւն: Լուսաստղը հիմա Նույնիսկ ցերեկվա դռներն է մաշում Եվ ճառագայթուն ու մեծ է այնքան, կարծես թե բացված հովհար է որ կա: Հովհարը սակայն Ո՞ւմ է հարկավոր, երբ շոգ չէ արդեն, Երբ եղանակը այնքան է ցրտել, Որ նորից ահա տան խոնավ օդից Մինչ աղը լալիս՝ լավաշն է ծաղկում, Իսկ պաղ եղեամի հալվելուց հետո Կալում մնացած կույտը ծղոտի Կպչում է իրար, Կարծես թե թաղքում Մազերի նման շեկլիկ աղջըկա: Անցած ձմրանը նշանվածների կոպերի տակով Անհամբերութեամբ սահում է հիմա երազանքն այրող Այն հարսանիքի, Որ պիտի լինէր, բայց դեռ, ա՜խ, չկա: Գիշերվա կեսին ոռնոցն է լսվում Հոտ ու նախրի հետ սարից գյուղ իջած անկուշտ գայլերի, Իսկ նույնքան անկուշտ ջրաղացների անխոնջ չախչըխկան կոչնակի նման կանչելով անվերջ՝ Ճամփան է պահում աղունով բարձված սողուն սայլերի: Եվ ահա՛ - Կամաց քշեք սելերը... Եվ ահա՛ - Աշուն եկավ սարիցը Եվ ահա՛, Այստե՛ղ - Երկինքն ամպել է... Եվ ահա՛, Այնտե՜ղ - Էս լուսնակ գիշեր... Եվ ահա՛ - Այնպե՜ս՝ Միշտ նա է ներկա, Նա՛ ՝ Շինականի հար հավատարիմ, Հավետ անբաժան Մեծ օգնականը. Նա՛ ՝ Շինականի համկալ-ընկերը, Հոտաղ-մշակը Ու... երրորդ ձեռքը. Նա՛ ՝ Ինքը... ե՜րգը: ՂՈՂԱՆՋ ԱՀԱԳՆԱՑՈՂ Ե՛րգը... Կարծես տնից ելած մի պանդուխտ էր բազմաթափառ Եվ ուզում էր կրկին փարվել հայրենիքին Հայրենիքն էր... նրա հոգին: Ե՛րգը... Կարծես մի թռչուն էր, որ չվելով բնազդաբար, Ետ էր թևում գիշերն ի լույս և օրն ի բուն: Եվ նրա շեն ականջն էր... բույն: Այդ ակա՛նջը... Ջրվորների, Սարվորների ուրախ կանչը, Ձույլ զանգերի ծույլ ղողանջը, Առվի հիմար բլբըլոցը, Ճրագների պլպըլոցը, Հովի հունչը, Թոնրի շունչը, Մերժված սրտի խուլ մրմունջը, Երազների ու ծաղկունքի փսփսուքը, Ողբասացի կոծն ու սուգը, Արտասուքը, Որ ծնվելով վառ ցավի մեջ, Դուրս չի պոռթկում, Այլ կաթում է սրտի խորքում, Ինչպես մթին անձավի մեջ, Եվ այդ ահեղ կաթկթոցը Միչև անգամ քար է ծակում. Կեսչոր-կեսթաց փայտի նման Վառվոդ լույսի ճթճթոցը, Որ վառ ցրտի դեմ-հանդիման Ոնց էլ լինի դուռ է փակում. Չարաճճի քամու առաջ Տերւների սրսըփումը՝ Աշնան վառած անհուր բոցում. Նոր մայրացած ստինքների Մեկմեկի հետ լուռ շփումը՝ Այգու նման բուրող ծոցում. Ջրի ճամփին աղջիկների քչփչոցը, Մինուճարի հեռու ճամփող Մոր խելագար պաչպչոցը, Տաք հնձանի կպչուն դռան զիլ ճռինչը, Անգըղ տեսած թուխսի սարսափն ու կռինչը, Նորածինի ազդարարիչ-հրամայող բարակ ճիչը, – Ամե՛ն, ամե՛ն, ամե՛ն ինչը Ալիք տալիս, Գալի՜ս-գալի՜ս, Ծովանում էր այդ ականջում, Հազար ձևով այնտեղ հնչում, Հետո տանջում ու պահանջում՝ Ելնե՜լ-թափվե՜լ սրտերից-սիրտ, Հոգուց-հոգի, Հույզով ցողել Ու ողողել Ամեն ոքի... Ա՛յն, որ այնպես ցիրուցան էր, Կամենում էր լինել հավաք, Ա՛յն, որ միայն աղմուկ էր դեռ, Ցանկանում էր դառնալ նվագ. Ա՛յն, որ հնչյուն, անկապ ձայն էր, Եղանակ ու երգ էր ուզում, – Վարարումի ու հորդումի Ելք էր ուզում: Իսկ թղթերին՝ Հազար ու մի երգ-եղանակ, Դարձած նոտա. Իսկ թղթերին՝ Հազար ու մի խաղիկ-տաղիկ Հայաշխարհիկ, Նաև օտար: Իսկ թղթից դուրս Որքա՜ն երգեր, Որ չեն տեսել ձայնագըրող, Օտար ժանգը գոնե քերող Հմուտ ձեռքեր: Իսկ թղթից դուրս՝ Որքա՜ն-որքա՜ն Շինականի ձեռքով ցանված, Բայց չհնձված-անտեր բերքեր... Ա՛յն, ինչ ականջն էր հավաքել, Ա՜խ, թե հիմա իր շրթունքով կրկնապատկված ետ տար կրկին, Սիրով բաշխեր նրանց, ովքեր Իրենց արյամբ ու քրտինքով Խմորում են տվել երգին: Իր հետ մեկտեղ այն ժամանակ Գյուղացին էլ գուցե երգէր. - Հ ով , հով, հո՜վն ընկաւ, Դարդս ծո՛վն ընկավ» ՂՈՂԱՆՋ ԲՆԱՇԽԱՐՀԻԿ Սակայն դարդը խեղճ ու կրակ գյուղացու Եթե անգամ Ծովն ընկավ, Նույնիսկ ծովն էլ դարդի վրա գյուղացու Իր ծովային աղաջրի փոխարեն Կարծես դիտմամբ յուղ ածում, Դարդը յուղով է օծում, Որ... ջրի մեջ չընկղմի Ու չդառնա կեր տղմի: Կարիքների ալիքային մոլի ծա՜փ, Զրկանքների կոհակացող խաղացո՜ւմ, – Եվ նույն դարդը ողջ-առողջ Շպրտվում է նորից ափ Ու... կպչում է գյուղացուն, Ինչպես շապիկը մեջքին, Տաք քրտինքից թաց մեջքին, Եվ ի՜նչ քրտինք. Հիմա արդեն իսկապէ՛ս որ աղաջուր: Զուր է գեղջուկն աղաչում Եվ հույսի շողն իր աչքի Նետում երկնի հրաշքին: ՎԵրում՝ Աստված ծանրականջ, Ցածում՝ Աղոթք ու զուր կանչ, Անտեր՝ պատառ-պատառիկ, Սարի լանջին կարկատան. Ծխոտ-մրոտ պատ-առիք, Բոբիկ ոտներ, հին քաթան. Եվ հազար ու մի կարիք Հազար ու մի ծակ ու ծուկ. Պիտի ուզեն հարսնացու, Առնեն շոր ու մատանիք, Պիտի փոխեն ծածկը տան, Պարտքը մարեն, հարկը տան Ու կաշառեն ջրպետին: Նաև պիտի... դեռ պիտի... Պիտի վարեն ու հերկեն, Վարեն-հերկեն Ու երգեն. – Օրհնյա՜լ է Աստված. Հիշյա՜լ է Աստված. . . Աքլորը կանչեց գոմի դռանը, Դեռ նոր է բացվում աղոթարանը. – Աստվա՜ծ, փառքըդ շա՜տ... Եզնարած տղան թող անուշ քնի, ութանավորը վեր կենա բանի. – Աստվա՜ծ, փառքըդ շա՜տ... Գութանն է գնում-գութանն է գալիս. – Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . . Ուրախությունից ակերն են լալիս. – Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . . Մաճկալը՝ մաճին, Իմ պաչն իր աջին. – Շուռ տուր, սև՜ արա: Հոտաղը՝ լծին, Մատաղ վարոցին. – Ձե՛ն տուր, թև՜ արա: Հո՛ արա, Շեկո՜, Շո արա, Լաչի՜ն. – Մեջը կորդ մնաց: Քշիր հա՜, Նիկո՛, Դաղի՛ր սատկածին. – Գնաց հա՜ գնաց: Գնաց հա՜ գնաց. – Ոտըդ լե՛ն արա, – Էն էլ ո՜նց գնաց: Գնաց հա՜ գնաց. – Տղա՛, ձե՜ն արա, – Էլ բան չմնաց: Արտը լեռ քար է, Առը երկար է. – Բայց խոփն էլ սուր է: Քաղցած ենք, ծարավ, Ա՛յ հարս, ի՜նչ դառավ. Բա գալըդ ո՞ւր է: Է-հէ՜յ, հորիվա՛ր, ճիպտի՛ն տուր, Սևին հո՛ արա, Կապտի՜ն տուր. – Կապո՛ւյտ եզ, չսատկե՜ս հա: Թե հո ես անում՝ լա՛վ արա, Բերան չես բանում, ա՛վարա. – Վարել ենք արտի վատ կեսը: Ծիր տանք հա՜ ծրենք, Մեր դարդը ցրենք. – Ես քեզ եմ ասում, Սրա՛պ ջան, Հողը սեվանայ: Հացն եկավ: Բանանք, Ուտենք կշտանանք, Որ, քեզ եմ ասում, Արա՛բ ջան, Ուսըդ հովանա: Ձեզ՝ Խոտի լավը, Մեզ էլ՝ փլավը. – Հորովե՜լ, հո: - Դե՛, ելեք լծենք, Խոփը հող գցենք. – Հո՜, հորովե՛լ: Նո՛ր ակոս բացենք, խո՛ր ակոս բացենք Է՛լ առավել: Հաջող է տարին. Նամուսով վարի՝ Մեկին յոթ կտայ: Խոտի տեղ դու, տե՛ս, Չոր ճիպոտ կուտես, Ա՛յ եզ անպիտան: Գիտե՜մ, ոտմաշ ես, Ոտերի՛դ մատաղ, Բա ե՞ս, Ծիրա՛ն ջան, Իմ սի՜րտն է մաշած: Քրտընքախաշ ես, Իմ համե՜ղ հոտաղ, Բա ե՞ս, Տիրա՛ն ջան, Իմ սի՜րտն է խաշած: Ականջ մի՛ դրեք. Հո՜ արեք. Դարդներըդ ցրեք. Շո՜ արեք: Դարդը քա՞ր կանի... Աստված ճա՛ր կանի. – Հորովե՜լ: Աստված ինչ չանի՝ Մարդը դի՜նջ կանի. – Առավե՛լ: Եզո՜, շո՛ւտ արա, ո՜տ արա, ախպէ՜ր, Դադրած մաճկալը քո ցա՜վը տանի. – Պրծնենք ու գնանք: վրան են զարկել սև ու մութ ամպեր, Ձեռ ու ոտ արեք, ա՛յ, անձրև կանի. – Մոլո՜ր կմնանք: Ուժ տուր՝ վերջանա, Ջանըդ դինջանա. – Հո՜ արա, էյ ե՛զ: Վարենք ու ցանենք, Խոփը դուրս հանենք. – Լինենք պարզերես: Թող չկտրվի ակի ճռինչը, Գութանի անուշ ճլվստիկ ձենը. – Իր ձենի՜ն մատաղ: Առանց գութանի աշխարքը ի՞նչ է, Նրա վրա է աշխարքի շենը. – Իր շենի՜ն մատաղ: Հո՜ արա, եզո՛ ջան, հորովե՜լ, Ծարավ ես՝ ես էլ եմ ծարավել, Դադրած ես՝ ես քեզնից առավել, Ինձ էլ է արևը խորովել. – Հորովե՜լ: Թե մեզնից Աստւած է խռովել՝ Աստըծուն ձեն կտանք առավել. – Օրհնյա՜լ է Աստված, Հորովել Հիշյալ է Աստված, Հորովեեեե՜լ... ՂՈՂԱՆՋ ՑԱՎԻ ԵՒ ԲՈՂՈՔԻ Մեր խելքն էր մեզնից խռովել. Մոռացած Կալ Երգ, Հորովել, Մոռացած խալիկ, զվարթ տաղ՝ Նէյնիմ-ով ու Բէյթ-ով էինք Շատերս մեր հոգին պարպում. Թողած մեր գինին անխարդախ՝ Օտարի շէրբեթ-ով էինք Մեզ խաբում Եվ ոչ թե հարբում: Մենք կայինք, Մենք Դավիթ էինք, Սակայն դեռ մեզ չգիտեինք. Դեռ պառվի շաղգամի արտում Քիչն ուտում, Շատն էինք ջարդում՝ Մանկորեն ոտքի տակ տալիս: Եվ մեկը պիտի գար ահա, Մեզ նորից կայծակե տար թուր Ու թամբեր Քուռկիկ Ջալալի, Տար նաև մկունդ ու վահան, Որ... Մսրա նւոցին ընդդեմ Զգայինք մեզ Ձենով Օհան: Սկզբում ինքն էլ վարանում՝ Գործում էր, բայց դժվարանում Իր գործին տալ հարմար անուն: Եվ ահա իր գործը նաև Ստացավ անունն իր վայել. - Աշխարհում դուք ձե՛ր երգն ունէք, Ձե՛ր երգը, խլացա՛ծ հայեր... ...Ու թե հայ խաղի ու տաղի հանդեպ Խլացել էին մեզնից շատերը, Եթե մերային խեղճ ու վատերը Մեր արդար հացն ու պանիրը թողած, Աչք էին տնկում օտար փախլսւ-ին, Ապա օտարը՝ Ամենա՛յն սիրով, Ապա օտարը՝ Խոսքերո՛վ, Գրո՛վ - Թաքուն-բացայայտ մեզ էր բանսարկում՝ Մի ամբողջ ազգի հեշտորեն զրկում Իր անկապտելի երգից ու պարից, Մի ողջ ժողովուրդ կապում օտարից, Օտար դռանը տնփեսա սարքում Մի տղամարդու, որ շեն տուն ուներ, Տան մեջ սյուն ուներ, Սյան վրա՝ տանիք Ու տանիքի տակ՝ հսկա ընտանիք, Որ, ճիշտ է, գիտեր հյուրեր ընդունել, Բայց գիտեր նաև ճանապա՜րհ դնել, Ու թե կտուրը կաթեր անձրևից՝ Գիտեր վերստին պատել սվաղով... Մինչդեռ խուլ, անլուր, և կամ չարալուր Ականջներն օտար միշտ հակված էին Հայոց երգի մեջ Լսել սօսափը պարսկազենդական, Հայոց տաղերում Որսալ մեղեդին հույն-բյուզանդական, Թուրք-թաթարական բայաթի-շարքին: Հայերն աշխարհում բանսարկված էին. Սրերից հետո, Թրերից հետո՝ Հիմա էլ լեզվի թունավոր նետովև Ա՛ռ – Զարկված էին... Քեզ հարվածողին որպեսզի զարկես Եվ ունեցվածքըդ ու կյանքըդ փրկես, Պիտի զարկողին իր զարկից զրկես: Թե ոստայնի պես ստեր են հյուսում, Եվ դու կեղծիքը ճեղքել ես ուզում, Պիտի սովորես ստողի լեզուն: Իսկ նա շատ հաճախ ինքն էլ էր զգում, Որ իր հաղթ բազկում Տալիք հարվածի թափը պակաս է. Դատապաշտպանի իր լեզուն արդար Պտտում է հազիւ, Պտտում է այնպես, կարծես կակազ է: Մինչդեռ ուզում էր Ու երազում էր Պաշտոն ստանալ և դատախազի. – Աշխարհի առաջ բարձրանալ տեղից Ու հատ-հատ ասել. – Խոսելն իզուր, ճառելն՝ անտեղի: Միստը՛ր, աղա՛, սը՛ր, Տիկնայք մեծարգո, պարոնայք ազնիվ, Քար ու կշեռքին ի՞նչը կհասնի: Այս՝ կշռաքարը, այս էլ կշեռքը. Մեզանից՝ ահա մեր տաղն ու երգը, Ձեզանից՝ կշեռքն ու կշռող ձեռքը: Թող դժվարությամբ ու հսկա ջանքով Բարձրանան-իջնեն կշռաթաթերը, Անվստահությամբ ու կասկածանքով Իրար հոտոտեն կշռաքթերը, Եվ ճիշդը խոսի, լռեն ստերը: Այս էր նա ուզում, Այս օրը հուսում, Բայց և զգում էր, Որ հաղթ բազկում իր Տալիք հարվածի թափը պակաս է. Դատապաշտպանի ու դատախազի Իր արդար լեզուն Շարժվում է հազիվ՝ Պտտում է այնպես, կարծես կակազ է: Իսկ եթե սուտը հերքել ես ուզում, Պիտի սովորես ստողի լեզուն՝ Հրաժարվելով դատարկ զեղումից: Պետք է սովորել, Իսկ ո՞րտեղ, ումի՞ց: Պետք է սովորել, Իսկ ո՞ւմ մոտ, իսկ ո՞ւմ... ՂՈՂԱՆՋ ՊԱՆԴԽՏԱԿԱՆ Հայ դասատուներն իրենք են զգում, Որ ջահել սանի առաջմղումից Հոգնում կես ճամփին ու ետ են մնում: Եվ Կոմիտասը Բեռլին է գնում: Ու գերմանական քաղաքում խոժոռ Ինչ-որ վանական՝ Աչքերը խոշոր, Դեմքը՝ բանական, Քայլքն՝ անբնական, Պաղ անցորդների հայացքն է անվերջ վրան սևեռում, Մինչ մոլեռանդի նայվացքը նրա՝ Որքան ներհայաց-նույնքան բևռուն, Չի մեխվում սրա կամ նրա վրա, Այլ պեղում կարծես անծանոթ հեռուն: Եվ կոշտ ու կոպիտ գերմաներենը Շուրջ երեք տարի, հարկադըրաբար, Ճկվում է անվերջ նրա բերանում, Սակայն չի ջարդվում վերջնականապես, Կարծես թե թողած լեզուն կենդանի, Գրում-կարդում է նորից գրաբար՝ Ճեմարանական խելոք սանի պես: Ի՜նչ անենք. շատ էլ հոգ չէ, որ այդպես Գերմաներենը նեղում է հային: Կար այլ մի լեզու՝ համամարդկային, Այդ լեզվով խոսող գերմաններ կային, Ու չէր վերջանում նրանց զրույցը: Կոտրելով բառի բարակ սառույցը Ոչ իբրև օտար-սառն ու կեղծամիտ, Այլ մեծ պապի պես՝ առանց կեղծամի, Գալիս էր Բախը ու ծանըր նստում Երգեհոնի դեմ, ֆիզհարմոնիայի Ու բարի ժպտում մրահոն հային: Եվ ալիքվում էր մի վսեմ Մեսսա, Ու Բախը կարծես ասում էր. - «Տեսա՞ր»: Անհուն սրբությեամբ երկինք էր միտում Մի հոգեսրբիչ հոյակապ Խորալ, Եվ ծերուկ Բախը ջահելին դիտում, Հարցնում էր կարծես – և գրաբարով, - «Իմա՞ստը դորա»: Իսկ այնուհետև՝ Օրատորիա-ի նարեկանման ծփացող մի ծով Լռիկ մեղմությամբ, աղոթքի ճիչով Դիզվում էր դանդաղ, փլչում շատ արագ, Մինչդեռ ականջում մոլեռանդ հայի Օրատորիա-ի ծփանքի միջով, Խեղդելով խորթ ձայնն Օրատորիա-ի, Իրենն էր հնչում՝ Մի նոր Պատարագ... Ու մեկ էլ հանկարծ Մոցարտն էր գալիս, Գեղեցիկ, ջահել, կայտառ ու խնդուն, Եվ պաղ դահլիճում ծիծաղն էր թնդում: Նա մերթ՝ բարեկիրթ մանկան պես՝ ուշիմ Լսում էր հային, խփում էր ուսին, Մերթ՝ հանպատրաստից երգ եղանակում, Եվ մեկ էլ՝ խոսում համբույրից կույսի, Սրա վեղարը ծաղրուծանակում, Պատմում արկածներն իր և ուրիշի՝ Չափից ավելի անկեղծանալով: Իսկ երբ տեսնում էր՝ իր կատակն է զուր, Հուսահատորեն ձեռքը թափ տալիս, Իբրև միջնարար՝ մի բերան հազում Ու լրջանալով, Անկեղծ ջանալով՝ Նորից էր ուզում հային համոզել, Որ պէտք է այսպէ՛ս–ո՛չ այնպես խոսել: Մէջտեղ էր գալիս ուրախ ֆիգարոն, Դահլիճում սարքում շքեղ հարսանիք, Իսկ նրա մտքո՜ւմ... Աղջիկ-պատանիք Սարից իջնելով ելնում են տանիք, Որ մեկ էլ տեսնեն, թե ինչպես Սարոն Անուշի տեսքը հեռվից որսալով, Մոռացած ադաթ, ընկեր ու աշխարհ՝ Գետնում է Մոսուն... - Դուք ինձ չե՞ք լսում, Այս է ճիշտը, հե՛ռ, այս է պետք, պարո՛ն: Իսկ հեռ-պարոնը լսում էր ուշիմ, Ձմեռ ու ամառ Ուսանում համառ, Բայց և կրկընվում. - Ուրիշն՝ ուրիշին, Ես ի՛մը, ի՛մը, ես ի՜մն եմ ուզում, Ի՜մը, դուք հասկա՞ն... Ու չէր ավարտում «հասկանում եք»-ը: Իսկ երբ այս հսկան Եվ կամ թե ուրիշ վիթխարու մեկը Հայ վարդապետի հոգին էր հուզում Եվ գերեվարած տանում իր հետքով՝ Երբ նա չէր գտնում փրկումի դեղ-ճար, Նրա բերանից ձգվում էր «Խղճա»-ն. Հայցում էր Բախի մեներգ-աղոթքով... Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք, Լսո՞ւմ ես արդյոք մենակ ու մենիկ Զղջացող որդուդ: Մի՞թե չես զգում, Որ հեռվից-հեռու անձայն գոռալով Այդ քեզ է դիմում Բախի Խորալ- ով. «Քեզնից հեռացա, բայց դարձա իսկույն»: Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք, Այդ ինչպե՞ս, ինչպե՞ս դու դարձար կնիք Եվ ինչո՞ւ դու հենց ընտրեցիր նրա՛ն Ու դրոշմը քո, իբրև սուրբ խարան, Դրեցիր վրան՝ Ասելով. «Ի՛մն ես, Ո՜ւր էլ որ գնաս՝ իմ ճո՛րտը, ծառա՛ն, Իմ մինուճարն ու հավատարի՜մն ես»: Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք... Ժամեր շարունակ մենակ ու մենիկ, Եվ համբերությամբ մի անհատնելի Խեղդելով հոգու ներհակությունը՝ Պաղ ստեղներին հաղորդում էր նա Իր ամենազգա ու ջերմ մատների Սրսփումն այրող ու տաքությունը: Նրա վեղարի թողած ստվերը Ժամեր շարունակ անվերջ ընկնելով Ֆիզհարմոնիայի սևափայլ ներկին՝ Մթագնում էր այն կրկին ու կրկին: Գոթական ոճի գրադարանում Նա, աղեղի պես, անշարժ կորանում Եվ ամե՜ն ինչ էր շուրջը մոռանում: Բայց ամեն անգամ իրիկնամուտին, Երբ մոտենում էր գիշերը՝ Մթին, Ինչպես փակեղը, Եվ Վարդապետին Փակեղի նման նեղություն տալիս, Մի անկոչ հյուր էր մթան հետ գալիս, – Ա՛խ, գալըս ո՜րն է, – Կարոտից մարող կնոջ պես վազում, Գոնե մի թեթև հարց էլ չէր տալիս, – Հարց տալըս ո՜րն է, – Ձևի համար էլ նույնիսկ չէր ասում, Թե Վարդապետը ուզո՞ւմ է, – Վազում Եվ թևերն իր տաք՝ Մեկ-երեք-չորստակ՝ Փաթթում էր, պլլում պանդուխդի նրա կարեվեր սրտին: Թո՛ղ նա վերստին Կուսակըրոնի կոչմանն իր վայել, Սրբորեն հաստատ իր տված ուխտին՝ Անկոչ սիրուհուն իրենից վաներ: Թե դռնից հաներ՝ Պիտի երևար բաց լուսամուտին, Լուսամուտի պես աչքերը փակեր՝ Հիմա էլ մտքի դուռը կթակեր. - Ընդունիր տունըդ: - Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ... - Սուտլիկի՜ս մի տես, Դու ինձ լա՛վ գիտես: - Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ... - Հայրենակարո՜տ.... Եվ Վարդապետի հայացքի դիմաց, Նրա կարոտած աչքերին ի տես, Ձգվում էր հանկարծ կածանը քարոտ. Սարավանդակից գութանի խոփն էր հանկարծ պսպըղում. Թոնրի պռնկին, սև պուտուկի մեջ, ապուրն էր պաղում. Ճակատին շարված բոլոր «արծաթի» ծափերի ներքո՝ Արմաղան մի հարս նախշուն կարպետին ձավար էր մաղում. Իրենց մացառե ցանցառ բեղի տակ Ծիծաղում էին քարափներն անտակ՝ Աղունակների ու կաքավների Խտուտ հարուցող կրկրան ձայնից. Բարակ գոլորշին, անուշ խնկի պես, Ծփում էր այգում, ելնում հնձանից. Հարթ կտուրներին ծփծփում էին Աներեսորեն կանաչած Խոտեր. Ջահել ու բոբիկ կանացի ոտեր Թփթփում էին Ու տպում էին Իրենց հետքերը աղուրի փոշում... Հստակ էր այնպէ՛ս ու շոշափելի՜, Տեսնում էր կարծես և ոչ թե հիշում: Եվ աչքերն էին բացվում-մշուշվում Ինչ-որ մորմոքից, որ անուն չունի. Թիկունքի վրա զգում էր կարծես Վազքը երթևեկ ինչ-որ մրջյունի. Ու դուռը զարկող կարոտ կոչվածը, – Էլ ի՜նչ հրավեր, – Սենյակ էր խուժում Եվ անմոռացն էր վերհիշում. - Կռունկ... Խաբրիկ մը չունի՞ս... ՂՈՂԱՆՋ ԿՈՏՈՐԱԾԻ Չէ՛, կռունկ չկա՜ր Բեռլին քաղաքի երկնքում մթար, Որ վարագուրված հայոց աշխարհից գեթ խաբրիկ մը տար: Բայց Գուտենբերգին ծնած աշխարհում՝ Սև կռունկների սև երամի պես՝ Սև տառերն էին լրագըրերի էջերին թառում: Եվ մի օր հանկարծ (Ահավո՜ր վայրկյան) ... Եվ մի օր հանկարծ այդ տառերը սև՝ Քիչ առաջ հանգած Ածուխներ ասես՝ Մատներն են այրում գրաշարների, Ու տաք ոսպի պես Ընթերցողների լեզուն են վառում: Նորի՜ց ու նորի՜ց Հայոց աշխարհում Մինչ թոնիրները՝ արյունից մարում, Խաղաղ ծխացող լուռ երդիկներին Աքաղաղի տեղ բոցերն են պարում: Եվ լեղապատառ մայրերը հայոց Զո՜ւր են մրմնջում աղոթքը կերկեր, Համըր Տիրամոր նիհար ծնկերին Իզո՜ւր են այդպես աղերսով փարում. Եթե ունենար Որևե հնար՝ Խեղճ տիրամայրը իրեն կփրկեր, Մինչդեռ քիչ հետո ինքն է դառնալու Պիղծ հանաքների, Կեռ դանակների Եվ ա՛յն հրդեհի չար կրակին կեր, Որ նորից հիմա Մարդկային մսեր ու ոսկորներ է շան պես ճարակում: Տարաբախտ երկրի Եվ Աստծուց թափուր երկնի արանքում, Իբրև ամոթի ծանըր վարագույր, Փռվում էր ծուխը, Եվ ճենճահոտը օդի շերտերն էր այնպես վարակում, Որ – անժամանա՜կ – Կռունկներն անգամ թողին-չվեցին Եվ ուր թեվեցին՝ Ահ ու սարսափից լեզուն կապ ընկած Հայ մանչուկների խմբերի նման՝ Կը՛վ-կը՛վ հա՜ կը՛վ-կը՛վ՝ Անվերջ կվվեցին, Անլուր աշխարհին իմաց տվեցին, Որ հայոց երկրի ձորերում անտակ, Կիրճերում խորունկ... Ա՛խ,էլ ի՞նչ կռունկ, Երբ հիմա վառման թոնիր էր դառձել Թոնիրի երկիր Հայաստանն ինքը, Ու թոնրին դրված սև խուփ էր կարծես Հայոց երկինքը... Եվ ո՞ւր է ինքը. Այստե՛ղ՝ Բեռլինո՜ւմ, – Սրամիտ բախտի ինչպիսի՜ հանաք, Ճակատագրի ի՜նչ ծաղրուծանակ: Է՛հ, հայի կյանքում ինչե՜ր չեն լինում. Վաղուց է զրկվել նա զարմանալու կարողությունից: – Երբ ռուս-տաճկական կռվում հերթական Ռուսաց սվինը, թուրն ու բերդանկան Անձնատուր արին ճամփին հանդիպող Թուրքական բազում բերդ ու բերդակալ, – Է՛լ գերմանացի, Է՛լ ֆրանսացի, Է՛լ անգլիացի՝ Յուրաքանչյուրը խփեց իր ծնկան, Ու բոլորը մեկ ձեռ ու ոտ ընկան, Սան-Ստեֆանո քաղաք գնացին՝ Այնտեղ գումարվող Վեհաժողովին, Որ... Պետերբուրգը հաղթութեյան դաշտից Իր սպասածից քիչ բերք ժողովի: Երկար նստեցին, ուշ-ուշ վեր կացան, Դրսից ժպտալով՝ ներսից բարկացան, Անգամ լռելով՝ իրար հասկացան, Ու երբ, վերջապես, պիղատոսաբար Մաքուր լվացած իրենց ձեռքերով Հայկական հարցը մեջտեղ բերեցին, Քանի տաք էր դեռ՝ մերթ վերցըրեցին, Մերթ էլ վերստին ներքև դրեցին, Եվ ամեն մեկը մատներն իր վառեց: Բայց ամեն մեկը այնքա՛ն շատ ճառեց, Մինչև որ հարցը բավական սառեց, – Ու ցիների պես ընկնելով վրան՝ Կտուցով, ճանկով լա՜ւ քրքըրեցին, Առան-տվեցին, տվեցին-առան Ու վերջում... հարսի լեցուն կոնքերով Փեսայի աչքին լավամարդ դառան. Այս ու այն կողմից միավորների զերոն քերեցին Ու մնաց մի թիվ, Որ էլ չի քամվի՝ ինչքան էլ քամես, Ու մի թիվ մնաց... համեստից համեստ. Մնաց 16 – «Հայկական հոդված» – Հայկական հարցի բզկտված մարմնից Ոչ թե մինչևիսկ դաշույնով հատված, Այլ քաշքշոցո՜վ, այլ եղունգներո՜վ Մի կերպ ծվատված... Սակայն... աշխարհում ինչե՜ր չեն լինում: Սակայն... աշխարհի ցմփոր տերերին դա էլ շատ թվաց: Եվ ահա նրանք վերստին եկան վեհաժողովի՝ Այս անգամ արդեն այս նույն Բեռլինում, Հայկական հարցը – Հուշաթելի պես – Մատին փաթ տված: Երկար վիճեցին, տվեցին-առան. – Հայ պատվիրակը թող նստի դռանն... Ամենքը մի-մի պողպատե կռան՝ Իջա՛ն մեր սալին. - Վա՜յ տամ մեր հալին... Մեր արյան դիմաց՝ ծախսեցին թանաք. – Ա՜յ քեզ խաչապաշտ թրի հաղթանակ – Աղվեսությանը խառնած շնություն, Ներհակությանը՝ միաբանություն, Մեր արցունքի դեմ մի կում ջուր տվին, 16-ն այսպես մի կերպ շուռ տվին: Աչքըդ լո՜ւյս լինի, Դու օգտվեցի՜ր թվաբանությո՛ւն. Շուռ գալով՝ Աճեց քո 16-ը – Դարձավ 61: Իսկ մեր հա՜րցը, մե՞նք: Իսկ Հարցը Հայոց քամվեց վերստին՝ Կարծես թե՝ թափված արյան համեմատ. Մի թիզ էր եթե Սան-Ստեֆանոյում, Բեռլինում արդեն նա դարձավ մի մատ: Այո՛, այստեղ էր՝ այս նո՛ւյն Բեռլինում, Որ բարեխընամ մի Վեհաժողով Որոշում հանեց... հայ հողազուրկին Չբավարարել վեց արշին հողով, Այլև ընդամե՜նը – չխենթացընել Մահվան ու ջարդի մշտական դողով... Քաղցած հավի պես, քուն թե արթմնի, Հայն էլ ինքն իրեն տեսնում էր անվերջ Ինքնավարության կորեկով լեցուն հսկա մարագում, Ինքնավարություն, որ հիմա դառձավ... բարենորոգում: Բարենորոգո՜ւմ... Գլուխը քա՛րը. Թո՛ղ լիներ թեկուզ բարենորոգում, Բայց ոչ թե թղթին, ոչ թե թանաքով: Բարենորոգո՜ւմ... Եթե ամեն ինչ Ջարդում ես քարով ու դագանակով, Փրթում ես թրով ու կեռ դանակով, Խուժանի խուժմամբ՝ ասես հանաքով, Նաև լրջորեն՝ կարգին բանակով, – ի՞նչ ես նորոգում. Իհարկե լա՛ցը, Որ չի չորացել, Եվ կոտորա՛ծը, Որ չեն մոռացել... Եթե անջրդի հող ես ոռոգում, Ի՞նչ է, եթե ոչ բարենորոգում... Եվ ահա Կարմիր սուլթանն իսկապես Հայի... ջուր դարձած արյունի գետով Հայոց անջրդի հողն էր ոռոգում, Եվ այդ էր կոչվում բարենորոգում՝ Այս նույն Բեռլինի 61 կետով: Եվ հիմա – դատարկ այս որոշման տակ, Իբրև մի կնիք վավերացումի, Կարմիր սուլթանը՝ պաղ թանաքի տեղ Լավ թաթախելով մեր արյան մեջ տաք՝ Դնում էր վայրի մի կրունկ... – Կռո՜ւնկ – Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ, էլ ի՜նչ սև Կռունկ, Սրտավե՛ր պանդուխտ. Ո՞րտեղ ես տեսել երկինք հասցընող Փրկարար սանդուղք. Ո՞վ կըկշտանա՝ Հացի փոխարեն թե նրան տան թուղթ... Սրտամե՜ռ պանդուխտ, Էլ ինչ ես այդպես լալիս, Ձայն տալիս Կռո՜ւնկ հա Կռո՜ ւնկ,... Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ, Թե՝ ճռնչոցով դարպաս ու դրունք Հայոց հույսի դէմ ուժգին փակվեցին, Թե հայոց Ուխտի Հոգնատանջ ուղտի Երկու ծնկներն էլ երեքտակվեցին. Նորից մոլեգնեց մահվան հարսանիք, Եվ Պոլսից մինչև պատժված Սասուն՝ Հայոց աշխարհի ամե՜ն մի մասում Անբան անասուն դառնալը թվաց մի մե՜ծ արժանիք. Թող կթե՛ն, շորթե՛ն, Միայն... չմորթե՜ն, Միայն... ՂՈՂԱՆՋ ԶԱՐԹՈՆՔԻ ԵՎ ԿԵՆՍԱՏՄԱՆ Եվ խորհել, որ այդ նույն պահին, Երբ թուրք սուլթանը այսպես վեհաշուք Տոնում էր ծնոննդն ու չմեռնելը հոբելեար Մահի, Միևնույն պահին Այդ նույն աշխարհում Գարուն էր գարո՜ւն: Քարայծը նորից Իր քարածիկի դունչիկն էր լիզում կիրճում ու սարում՝ Լեզվի ծայրով էլ թույլ չդիպչելով բերնի ընկույզին. Արագիլն էլի Ծեր խնձորենու, ծաղկի բոցի մեջ իր ոտն էր վառում՝ Վերցնում ու դնում միևնույն ճյուղին. Իբրև կշտամբանք ուշացած մարդուն՝ Իր իսկ սեփական նախաձեռնությամբ լույս աշխարհ եկած Մի ինքնագլուխ արեվածաղկի աչիկն էր թարթում Հերվա բոստանից. Գութանի խոփը ժանգից էր նեղվում, Ինչպես որ մարդը՝ իր դեմքին կպած սարդի ոստայնից, Բահն աղջկա պես ուզում էր փարվել Ու հետո մարել կարոտած հողի կրքոտ հպումից. Սամին ուզում էր անկրակ այրվել՝ Եզան մկանուտ վզի շփումից. Լծացու բարդին գոհ չէր երևում սուր կացիններից. Դեղձենիներից մարջան էր կաթում, Շեփորիներից՝ երկնքի կաթիլ, Եվ ձյունի փաթիլ՝ Ակացիներից... Անցած աշնանը հարսնացածների մայրությունը սուրբ Զարթնում է հանկարծ՝ Ծնվելիք մանկան Թույլ քացիներից... Շողերն են ընկել օրորոցի մեջ խաղացող մանկան Հինգջահյան ձեռքի պարզված մատներին, Ինչպես մոմերին՝ բոցը բարակող... Առվույտից թափուր հսկա մարագով Պաղ ստվւերների հսկա ամբոխն է դես ու դեն անում, Լուռ հրմշտոցով իրար ոտ կոխում, ջարդում իրար կող. Դուրս գալ են ուզում, բայց սիրտ չեն անում... Անուն են ուզում, ծաղկունքն անանուն, Ծաղկունք անվանի ուզում են նորից, Քնքշանքով իրենց անունը լսել Կույս աղջիկների շրթերից լուսե... Գարուն, է գարո՜ւն:... Անփորձ ու անգետ մի ճուտ հիմարիկ Փակ բողբողջների ստվերին ընկած՝ Երևի սիսեռ կամ ոսպ կարծելով՝ Կտցահարում է հա՜ կտցահարում... Կիսով չոր ու թաց խաղաղ բակերում, Կալատակերում, Ու ծիլ են տվել Աշնան կալսումից հողում մնացած հատիկներն արդեն, Աքաղաղն այնպես գոռոզ է քայլում Անկիրթ հավերի անփակ հարեմում՝ Աչքը շուռ տալով մեկ դէս ու մեկ դեն, Ասես երեկվա ասկյարը այսօր դարձել է սպա ... Սարալանջերին, հարսնիքի նման, Կրքոտ պուտերը բռնել են նազպար՝ Հարսների նման մոռացած մի պահ, Որ աշխարհում կա բիրտ առեվանգիչ... Մի տարի առաջ թուրք թնդանոթի երկաթե ճանկից Վիրավոր վանքին Սրբատաշ քարի պաղ վերակապ է վերստին ճարում Ձեռքը ճարտարի Նորից հաճարին Սեփական խեժով Թսւրքի գնդակից տեղ-տեղ պատռված կեղևն է կարում... Գարուն է, գարո՜ւն, Բայց մարդասպանին դա չի խանգարում, Դա չի խանգարում, Որ արյամբ հորդի հայկական առուն, Որ դիակներով քարափն անհատակ Իր պռունկներով գա հավասարվի... Ա՜խ, եթե անգամ քարե սիրտ ճարվի, Մարդկային սրտում բա կրա՞կ կարվի... Որտե՞ղ էք տեսել որ թել-ասեղով, Կտրված երակ վերստին կարվի... Այս արհավիրքից, զուլումից այս չար Դէ ե՛կ տնավե՜ր մի՛ խելագարվի... ՂՈՂԱՆՋ ԶԱՐՄԱՆՔԻ Բայց նա այս անգամ չխելագարվեց: Ո՛չ, նրա միտքը դեռ չխանգարվեց, Դեռ չխանգարվեց և այն ժամանակ, Երբ նա Բեռլինից հայրենիք հասավ, Եվ, իբրև կյանքի նոր ծաղր ու ծանակ, Ապշած աչքերով այստեղ էլ տեսավ Եթե ոչ արնոտ նույն ահն ու մահը, Ապա երկվորյակ ախն ու վախը նույն, Նույն լաց ու կոծը, հառաչն ու վայը: Այստեղ էլ հայի ձեռքը ծոցումն էր, Այստեղ էլ հայի սիրտը բոցումն էր. Ու մոլորված էր գլխիկոր հայը: Այստեղ էր արդեն ցար նիկոլա՜յը... Վաթսունմեկ թվի ձեվափոխությամբ Լոկ թղթի վրա ջնջված չարիքը Եվ չնվազած նույն հին կարիքը՝ Ենթակա պարապ տեղափոխության, Ձուկ դարձած՝ լողում-չէին խեղդվում Ճորտատիրության անփոփոխ ծովում, Ու ծառանում էր հեղափոխության Մակընթացային կանաչ ալիքը: Եվ Նիկոլայի աչքը ոխակալ Ամենուր ու միշտ Եվ ամենքի մեջ, Անգամ երազում, Տեսնում էր անվերջ Միայն «տեռորիստ», «հեղափոխական», Միայն «դավադիր», միայն «սոցիալիստ». Թվում էր նրան կայսրությունն իր ողջ Մի անծայրածիր ստեպ օձալից... Եվ կայսերական բանտին ու բերդին Բյուրավոր հայեր զոհվելու տարան, Դեմքին դաղելով մի ահեղ խարան՝ «Հեղափոխական» և կամ «դավադիր»: Քա՜րշ տվին տարան, Որ այնտեղ մորթեն Իբրև մատղացու գառներ ու հորթեր՝ Ի սեր Հիսուսի արդար հավատի. Գառնուկներ անմեղ՝ Լոկ նրա՛ համար, Որ միսն էր հարմար՝ Որ միսն էր համեղ՝ Ու եթե նաև հորթեր բազմամեղ՝ Լոկ ա՛յն հանցանքով պատժապարտելի, Որ սին հույսերի քաղված բոստանում Հորթուկի նման տրտինգ են տվել... Այսպես է. Որտեղ շատ են խոստանում, Միշտ էլ այնքան են հետո խստանում, Որ ձեռք են կտրում, ոչ միայն թևեր: Եվ կամոք ցարի՝ Նրա ոխակալ Համայն Կովկասի պատիժ-փոխարքան՝ Հավետ անմոռաց մեր Գոլիցինը, Երկու գլխանի արծիւը կրծքին Այդ մոլի ցինը, Փակում է հայոց դպրոցներն ամեն. - Ովսա՜ննա... ամե՜ն, Եվ խաչապաշտի անկշտում ձին էլ Թուրքավարի է կամենում ծամել՝ Խոտ է որոնում... ջրված մարգերում. - Ովսա՜ննա... ամե՜ն: Հայոց դարավոր գիրն են արգելում, Բռնագրավում վանքի հողերը. Գանձերը չեղած, Եղած փողերը, Պեղում մառանը, Շտեմարանը, Որ մի անգամ էլ քամվածը քամեն: - Ովսա՜ննա... ամե՜ն... Փակել դպրո՜ցը, ուսումնարա՜նը... Բայց ինպէ՞ս փակես մի ազգի լեզուն, Մի ժողովրդի խոսուն բերանը: Լեզուն կարող է սարսափից լալկվել Կապ ընկնել ահից, Բայց ոչ թե փակվել: Արգելել գի՜րը, Այրել գրքե՜րը... Բայց ո՞նց արգելես կսկըծող սրտի, Մղկըտող հոգու ժայթքուն երգերը: Այսպես է. Միշտ էլ երբ համն են հանում՝ Ուղիղ հակառակ բան են ստանում: Եվ արդ՝ չուզելով և ակամայից՝ Ուխտյալ հայատյաց այդ Գոլեցինը Մինչև իսկ արդեն ռուսացած հայից Մոլի հայ սարքեց: Կրկընվեց հինը. – Ուր հայերենը վաղուց էր մնջում՝ Հնչում էր հիմա, Նույնիսկ մռնչում. Ով հայ գրքի դեմ աչքերն էր փակում, Արդ սովորում էր հայ գիրը Թաքո՜ւն. Ով ռոմանսով էր թրջում իր բուկը, Բերան ողողում օտարի երգով, Հիմա գրգըռիչ մի հպարտութեամբ Սեղան էր գցում հա՛յ երգի ձեռքով, Հա՛յ երգով վարում իր գինարբուքը, Հա՛յ նվագի տակ ուրախ պար գալիս, Հա՛յ խաղով-տաղով երգում ու լալիս Հայ երգն էր հուզում, Հայ խոսքն էր հոսում Հակառակությա՜ն ոգին էր խոսում, Հակառակության այն զարմանալի՛, Անիմանալի՛, Արտառո՜ց ոգին, Որ պարգեված է եթե ամենքին, Ապա հայ հոգում այնքան է առատ, Կարծես բախշելիս բնավ չե՜ն նայել, Իսկ թե նայել են՝ Բա՜ն չեն խնայել, Փռել են այնպե՛ս շռայլ ու առատ, Որ չես հասկանում՝ Ազգային արա՞տ, Թե՞ արժանիք է... Այն է թերևըս, Որ մեզ ջնջել է, բայց և պահպանել, Որ մեզ սպանել, Ծնել է նաև Ու որով գուցե ապրում տակավին Եվ աշխարհումըս կոչվում ենք հայեր... Ինչպես մարդկանց մեջ՝ անցողիկ կյանքում. Այդպես պատմության ծանըր երկայնքում Երևի նաև լինում են ցեղեր. Երևի նաև ազգեր են եղել. Որոնց վիթխարի մարմինը թեպետ Գինու տկի չափ արյուն է տանում. Բայց դա արյուն է. որ չի լերդանում. Մի քերծվա՛ծք, մի վե՛րք, Ու բանը բուրդ է. Կողքը պատըռված գինու տկի պես Քամվում է իսկույն. Եվ անհետանում. Չքվում է ազգը կամ ժողովուրդը... Իսկ մեր արի՜ւնը... Նա ջրի՛, ցեխի՛ Եվ մինչև անգամ գարշահոտ նեխի՜ Ամե՜ն ինչի մեջ իսկույն լերդանում. Փակում էր վերքի բացված բերանը: Եվ այդ մակարդը, նույն այդ մերանը Որդուն է անցել հորից ու մորից. Եվ արյունաքամ, Կիսամեռ անգամ, Մենք քանի՜, քանի՜, մենք քանի՜ անգամ Հոգեդարձի պես փրկվել ենք նորից... ՂՈՂԱՆՋ ՀԵՐՈՍԱԿԱՆ Ա՜խ իմ ժողովուրդ Ես դեռ չկաի՜, Որ քեզ պես ես էլ քեզ հետ տոկայի՝ Ծալվելու պատրաստ մեջքդ գրկելով: Սակայն դու, Որ քո պատմագրքերով Մի ձիգ ցուցակ ես Ու լեցուն ցանկ ես Նահատակների՛, Զոհի՛, Հսկայի՛, Դու չես զգացել երբևե կարիք Նաև քաջերի, Անբեկ աջերի, Որ կրծքիդ վրա Դարձել են զրահ, Որ սուրբ են պահել պատիվդ ազգային Իրենց պարզ կյանքով-մահով հսկայի: Ա՜խ իմ ժողովուրդ Ես դեռ չկաի՜, Բայց կտրիճ որդիք մի՞թե քիչ կային, Որ – հողի տակից – զենք էին պեղում Եվ քո արյան դեմ սև արյուն հեղում: Սասո՜ւնը... Արդեն ո՞րերորդ անգամ Նորից տեր դարձավ նոր Դավիթ մանկան, Որ – ինչո՞ւ սակայն – Կոչվեց... Անդրանիկ: Ահեղ ջարդերի ճարակող բոցում Ամեն սասունցի դարձավ սասնայ ծուռ, Սասնա տուն դարձավ ամեն ընտանիք, Սասնա դյուցազուն՝ թե՛ մեծ, թե պուճուր, Որ – բավակա՜ն է – Քառսունծամ կույսեր, հարսներ արմաղան Օսմանցու համար էլ երկանք չաղա՛ն, Որ – բավակա՜ն է... Խանդութ խաթունի գովքի փոխարեն, Ասասնա զըմբզըմբան ջրերի նման, Հնչեց սարերում, ճամփեքում ոլոր Աջ ու ձախ հորդած Երգը քաջորդաց Մարտաշունչ «Լօ-լօ»-ն «Վայ զուլում-վայ»-ը մի պահ խեղդելով... Կիլիկիո տունը՝ Անառ Զէյթունը, Որ մեն ու մենակ, Սակայն միակամ Կռվել-հաղթել էր քառասուն անգամ, Հիմա՝ Քառասունմե՛կերորդ անգամ, Շեկ բուրվառի հետ Սև վառոդ խնկեց, Խաչը վերստին դրոշակ տնկեց, Ճորտության գիրը կրկին հերքելով՝ «Սուր ու թուր, գնդակ ու հրացանը Մեր խաղալիքն է» խրոխտ երգերով: Միակուռ դարձավ, ինչ ցիր ու ցան էր: Կամք-սիրտ-նպատակ Իրար հոդվեցին: Եվ մեր դարավոր թշնամու սրտում Յուղոտ գնդակներ ճենճահոտվեցին: Նրանց էր լսում մի ողջ Հայրենիք, «Պատերազմիկ ենք, Ոչ թե վայրենիք»: Նրանց էր լսում թշնամին սաստված. «Դուք ունեք սուլթան, Մենք ունենք Աստված»: Նրանց ձայնի մեջ լսեցինք մեզ մենք, «Մարդ կոտորելը Սովրեցանք ձեզմեն»... Ու եկեղեցիք պահքի մեջ մտան՝ Սգավորվեցին Ամբողջ չորս ամիս, Քանզի քայլում էր Մաքառումն ինքը Իբրև գինովցած մի Բարեկենդան: Սուրբ սեղանների վարագույրները Փակված մնացին Ամբողջ չորս ամիս, Քանզի բացվել էր Հերոսությունը, Որպեսզի իր տաք Կրունկների տակ Ազատությունը ահարկու թնդա : Հարսներ, Աղջիկներ, Մայրեր, Մանուկներ Մերկացան իրենց արդ ու զարդերից, Հագան քուրձ, Ինչպես հագնում են զրահ: Եվ ամեն հայ սիրտ Դարձավ մի սրահ, Ուր վհատությունն էր հոգեվարում «Կա՛մ-կա՛մ»-ի հատու հարվածների տակ, Եվ Ազատության ոգին էր պարում Որպես վրնջող մի խենթ հովատան: 110,000 զորքի հանդիման Մարտնչում էին 6000 քաջեր: Չմարդկայնացած թուրքի հանդիման Մարդեղինացած մի ազգ էր խաչել Իր բախտն իր վրա: Եվ սո՛ւրը նրա, Որ ամբողջ վե՜ց դար սնար էր դարձել Մեր մանուկների օրոցքի համար, Սուրբ մատյանների գրքածածկերից Խենեշ ժպիտով կարել էր բարձեր Իր հաստ-իգացող նստուկին հարմար, – Եվ սուրը նրա Դիպավ մեր խոփին, Մեր թարթիչ-նետով զինավառ կոպին, Մեր մամիկների ասեղին ճարտար, Մեր մանուկների հայացքին արդար, Մեր մանգաղների շեղբերին տոկուն, Մեր Թոնիրների խաչերկաթներին, – Երբեք չմեռած Հայկյան մեր ոգուն, Որ ճառագայթող տասը մատներին Չէր դրել հինա՝ Հոմանու նման, Այլ քսել արյուն՝ Հովաննու նման, Որ Հայտնության օրն ի վերջո հասնի, Եվ ամեն մի ազգ արժանին տեսնի... Իր վարդապետի մթին վեղարով Թե ուզեր՝ գուցե և նա էր կարող Հարկադիր մարտին միջամուխ լինել՝ Գոտեպնդումի խոսքերով զինել Հուսահատվածին, Քաջին մաքառող, Որպես նորօրյա մի Ղևոնդ երեց: Սակայն պայքարի զոհասեղանին Նա բոլորովին ուրի՜շ զենք դրեց: Իր ժողովրդի Երգահան որդին Իր ե՛րգը բերեց Քաջորդաց մարտին, Իր «Լօ-լօ»-ն՝ Մի ջո՛կ, Մի դասա՛կ, Մի գո՛ւնդ, Եվ կռվողների հոգին հանեց թունդ, Մեկին տասն արեց Եվ հարյուր՝ տասին, Նա՛ Խրոխտ «Լօ-լօ»-ն լուռ Կոմիտասի: Սիփանա սարը գոռ արձագանքեց՝ Խռպոտ Նեմրութից չափը խլելով. – Սիփանա՛... Լօ՜-լօ՜ ... «Սուրբ Կարապետ»-ի զանգը զիլ զանգեց, Ամեն մի զանգը՝ մի-մի... յո՜թ հոլով – Կտրիճնե՛ր, Լօ՜-լօ՜ ... Վարագա լեռը, Շամիրամ-առուն Նույն մեկ բայն էին անվերջ խոնարհում. – Սուրը հագեցավ... Ներկված Եփրատը ափերին տալով. Վանա ծովակը տրտում խնդալով՝ Իրար ձայն տվին. - ... Դրեցին պատյա՜ն... Ո՛չ, Չհագեցան սրերն, իհարկե, Սակայն իսկապես դրվեցին պատյան, Ու երազելով մի ահեղ ատյան՝ Հայ մաքառումը, Կտո՜ր առ կտո՜ր, Յուրաքանչյուրը՝ մի կարմիր հատոր, Այս անգամ նորից չավարտվեց. Հատվեց՝ Բացականչության ու կախման կէտով... Հայի արյունը նորից լերդացավ, Ու վերքը դարձավ ապաքինելի: Կսկիծ ու մրմուռ, Ճմլող սրտացավ Աչքերի խոսուն ապակիներին Գրեցին, թե երբ ի չիք կդառնան... Ձմեռը նորից գարուն է դառնում, Ամառն է կրկին հետևում գարնան, Ամառվա տեղը գարունն է բռնում, Եվ նախ՝ Վախվորած, Շվար ու մոլոր, Ապա՝ Աննկատ և ակամայից Ժպիտն է խաղում շուրթերին հայի. Թևերն է ծալում ուժասպառ Լօ-լօ-ն, Կոկորդն է ցամքում Վայ-աման-վայ-ի, Նորից է հնչում ուրախ Նայ-նայ-ը: Իսկ որտեղ երգը՝ Այնտեղ էլ նա է... (Շարունակելի) http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=31868

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) I. ՑԱՅԳԱԼՈՒՅՍԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՈՂԱՆՋ ԱՎԵՏԻՍԻ Հազար ութ հարյուր վաթսունինն թվին Հայոց այգիերն ի՞նչ պտուղ տվին, Հայոց հանդերում ի՞նչ բերք էր հասել,_ Դժվար է ասել: Սակայն այդ թվին Մայր Հայաստանի Արգանդը եղավ սրբորեն բեղուն, Մի մանուկ ծնվեց Լօռվա Դսեղում... Նա հետո պիտի դառնա պատանի, Եվ երիտասարդ, և այր իմաստուն, Անբախտ Մարոյին լացով սպանի, Մեր հառաչանքը հասցնի Աստծուն, Մրմուռից դաղված նրա բերանով Սարոյի նանը պիտի ողբ ասի, Մսրա զորքի հետ Դավիթը խոսի, իքորը կանչի, «Էստի՜ համեցեք... »: Նա պիտի երգի՝ ինչ է կամեցել Իր մոխրակալած-հրակեզ հոգին Եվ՝ որքան տրտում-նույնքան կենսագին՝ Տարիներ հետո նա պիտի դառնա Մի ժողովրդի ազնիվ կենսագիր... Միևնույն Թվին, Լոռուց շատ հեռու՝ Անատոլուի խավար խորքերում Մեկ ուրիշ մանուկ լույս աշխարհ եկավ, Մինչ հայրը նրա՝ Գևոն կոշկակար, ոգնոցը հանեց, արխալուղ հագավ, Հարևան-դրկից՝ մի-մի շիշ օղով՝ Նրա տուն մտան՝ աչքալուսանքի, Հետո հերթն եկավ կանանց հոսանքի. Մի թաս խավիծով կամ ձվածեղով՝ Ծննդկանի շուրջ նստեցին նրանք՝ Որդուն մաղթելով արևշատություն, Նորատի մորը՝ շուտ ապաշխարանք, Աղվորիկ մի հարս, Բարի տատություն... Երևի այդօր_ Եթե ոչ մարդկանց, Գեթ ամենալուր և ամենազոր բնության համար... Տոն էր անսովոր. Չէ՞ որ նա գիտեր, թե ում է ծնել, Լսում էր չէ՞ որ, Թե ի՜նչ նվագներ և ի՜նչ անհամար, Ի՜նչ հայաշխարհիկ երգեր են հնչում Այդ երկու թխլիկ նորածինների Դեռ ոչինչ չասող առաջին ճիչում... Երևի այդօր ցերեկը ձգվեց՝ Քնից նոր զարթնած կտրիճի նման, Իսկ ստվերները՝ Հարված սպասող շնիկների պես Պոչերը քաշած՝ լուռ կծկվեցին... Երևի ահեղ ջրվեժներն այդօր Հոսեցին անձայն, ինչպես նկարում, Եվ լույսը երգեց, Քարը պար եկավ... Անատոլուի ավազուտներում երևի այդօր Մարդիկ- քնի մեջ- ըմպեցին զովը Լոռվա ձորերի, Ջահել այրու պես ծարավ արտերը և այգին պապակ Հագուրդ ստացան կրքոտ Դեբեդի ջրից անապակ... Եվ Լօռվա ձորում քուն մտած մարդկանց Երազ այցելեց, Մի հրաշալի՜ց-անսովո՜ր երազ. Հարավից չված հազարան մի հավք, Սոխակի ձայնով-ուժով անգըղի, Աքլորների հետ լուսայգ շեփորեց կտուրներն ի վար, Հետո դարավոր կաղնու փչակը կտցով քչփորեց Եվ - մե՜կ էլ հանկարծ - Իր կտցի վրա այնտեղից հանեց Շողեր ծալծըլված, Շողեր դարսիդարս՝ Օձունի վանքի Շարակնոցի պես... Մինչ այդ շողերը, ծալ-ծալ բացվելով, Հենց այն է պիտի - ծլընգ հա՜ ծլընգ - զնգային կարմիր, Հազարան հավքը հրթիռվեց-գնաց՝ Վերև սուրացող ասուպի նման, Եվ... թառե՞ց արդյոք Լուսաստղի վրա, Թե՞ ինքը դարձավ Լուսաստըղ մի նոր... ... Երևի այդօր - քանի՜ դար հետո - Երկինք ու երկիր հաշտվեցին նորից... ... Երևի այդօր - քանի՜ դար հետո - «Հայաստան» բառից պոկվեցին-ընկան «Ռուսան ու Տաճկա»-ն... ՂՈՂԱՆՋ ՈՐԲՈՒԹՅԱՆ Իր ժողովրդի զավակն իսկական՝ Ժողովրդի պես ինքն էլ որբ մնաց, Նա նույնիսկ չկար և մի տարեկան, Երբ... մայրը գնաց: Ա՜խ, եթե գնաց՝ Նրա լույս հոգին թող որ համբառնա, Արժանի դառնա Իր հավատացած երկնային գահին, Բայց ինչո՞ւ գնաց Հայոց Թագուհին: Մնար Ու ծիծ տար Իր Սողոմոնին - մեր Կոմիտասին, Մնար Ու հոգար Մեր մինուճարի՜ - իր որդու մասին: Մնար ու նրան մայրություն անէր, Հուսահատության, տրտմության պահին Նրա ճակատի ամպերը վաներ, Նախ՝ նրա ոտի Ու հետո՝ սրտի փշերը հաներ: Մնար, որ հետո, Շա՜տ ու շա՜տ հետո, Երբ որդին քայլեց մութ արահետով, Որ անդարձ եղավ ու եղավ անել, Թերևս նա իր մայրական սրտով Իր մինուճարի ու մեր հանճարի Սև ցավը տանէր... Մնար, Որ նրան մի ողջ ժողովուրդ «Մեծ Մա՜յր» անվաներ, «Վեհամա՜յր» կոչեր. Մի ողջ ժողովուրդ սուրբ ձեռքը նրա Իր բերնին տաներ, Փեշերը պաչեր... Մնա՛ր... Չմնա՜ց: Գեթ հայրը մնար... Բայց նա էլ գնաց, Երբ որդին չկար տասը տարեկան, Իր ժողովրդի զավակն իսկական՝ Ժողովրդի պես նա որբուկ մնաց: Նա մնաց անտուն, մնաց բնավեր... - Տո լա՜ճ տնավեր... Եղավ անդադար, եղավ բնավեր, - Տո լա՜ճ տնավեր... Գրկանոց հասակ, վիրավոր սրտիկ, Աչքերում՝ արցունք, ճակատին՝ քրտինք, Աշնան պաղ քամուն ու ձմրան ցրտին Որբուկն ո՜ւր մնա, որբուկն ո՜ւր գնա. Որտե՞ղ տաքանա, ո՜ւմ թոնրան շրթին. - Տո լա՜ճ տնավեր... Որբուկի սիրտը՝ ապակի փշուր, Ա՜խ դրսից կարմիր - ներսից փուշ մասուր. Որբը՝ մոլոր գառ, աշխարքը՝ մսուր, – Ո՞վ նայի վրան կամ ո՞վ տա նրան Մի պատառ ժպիտ, շոյանք մի փշուր, - Տո լա՜ճ տնավեր... Դռնեդուռ երգեց - ձայնը՝ կլկըլան, Բերանն էր կþերգեր, իսկ աչքը կուլար, Դունչիկից կելներ ծխի տաք քուլան, Սրտիկն էր էրվում, որտիկ սևավո՜ր, Ցավերն էին փուքս, անձիկն էր քուրան... - Տո լա՜ճ տնավեր... Երկու ձիգ տարի նա այսպես պիտի Ման գա երգելով ու շուրջը դիտի Մի հացի հույսով կամ մի հավկիթի, Միտքը՝ հազար տեղ, աչքը՝ մի կետի... Սկիզբըդ խոց էր, վերջըդ՝ ո՞վ գիտի... - Տո լա՜ճ տնավեր... ՂՈՂԱՆՋ ՑՆԾՈՒԹՅԱՆ Գևոն չթողեց որդուն ապարանք, Ոչ էլ Թագուհին թողել էր գանձեր, Բայց ինչ ունեին-չունեին նրանք՝ իրենց որբացած որդուն էր անցել: Իսկ ի՞նչ ունեին: Լոկ ձայն կլկըլան, – Մերթ այնպես մեղմիկ, Ասես թե գինով լցնում են կուլան, Մերթ այնպես զնգուն, Ասես թե կիրճում հովն է շնկշնկում. Մերթ այնպես խաղաղ, կաքավն է ասես սաղմոսում «կղա». Մերթ այնպես հորդուն, Ասես ընկել ես ջաղացի ջրտուն... Նրանք գիտէին իրենց Կուտինան՝ Անատոլուի խավար խորքերում: Բայց նրանք, դիցուք, և գիտենային, Թե իրենց պապի պապին ու քեռուն Գաղթի ճամփան է բերել հասցրել ինչ-որ Ցղնայից այս Կուտինային: Այսքանը թեկուզ և գիտենային: Ո՞վ պատմեր սակայն, որ գյուղն այդ Ցղնա Եվ Մասյաց փեշը Գողթանն է չքնաղ: Արդեն կիսակույր՝ տաճկախավարից, Ո՞վ պատմեր նրանց Գողթան գավառից. Գողթան գավառի երգասաններից՝ Վիպող-վիպասան մեր գուսաններից: ...Փանդիռը գրկած ու վինը ծնկան, Իրենք իրենցով ու դիցով լեցուն՝ Դուռ-դարպասների սալքարին նստել, Երգել են նրանք վեպը Սաթինկան, Աչքերն են գովել Ալանաց դստեր, Եվ խոսքը խելոք, և մեջքը բարակ, Եվ Արտաշիսի սիգալը արագ՝ Ձեռքին շիկափոկ-ոսկեօղ պարան... Իսկ Արտավա՜զդը, որին և տարան Քաջքերը ի վեր Ազատն ի Մասիս... Իսկ հապա հպարտ Տրդատի՜ մասին, Որ սեգ սիգալով՝ Իր հուժկու քայլով Գետերի թմբեր և ամբարտակներ Ավիրեց տարավ... Իսկ Շամիրա՛մը պագշոտ Ու տաքշող, Գեղեցիկ ապրած-գեղեցիկ մեռած Գեղեցիկ Արա՜ն... Հաճախ կույր ծնված, անուս ու թերուս, Բայց միշտ ողողված կրակով ներքին, Իրենց յոթնաղի տավիղը ձեռքին՝ Նրանք են երգել ծնունդն այն Աստծո, Որ հուր հեր ուներ, բոց ուներ մորուս, Երբ երկնում էր ծով, երկիր ու երկին, Երբ ծուխ էր ելնում եղեգան փողից, Երբ բոց էր ելնում եղեգան փողից... Երգել են նրանք մեր պտղած հողից, Գինուց, խաղողից, Մեր սրտի դողից. Երգել են նրանք մեր ցորեն հացից, Մեր խինդ ու լացից, Մարտում ընկածից. Խորհել՝ երգելով, Նվագով ցավել, Երգել ձեռքերով՝ Պարել-կաքավել... Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք՝ Փող ու թմբուկին խաղացող մատներ, Լեռն ի վար վարգող եղնիկի ոտներ, Եվ Նավասարդյան թարմ առավոտներ, Եվ առավոտներ վառ Վարդավառի, Եվ ծուխ ծխանի՝ հայրենի կրակ, – Ո՞վ է մեզ տվել, եթե ոչ նրանք՝ Վիպասանները Գողթան գավառի: ...Ո՞ւմ մտքով կանցնէր, թե Գողթնից գաղթած, Գերանը ջարդած ու սյունը խախտած Ինչ-որ տնակի կիսախավարում, Գողթնից շատ հեռո՛ւ, մի խորթ գավառում, Որտեղ վարակը օտար շարավի Ուտում էր մարմին ու հոգի կրծում, – Ո՞ւմ մտքով կանցներ, և ո՞վ էր կարծում, Թե պիտի շողա Գողթան շառավիղ, Պիտի բոցկլտա Գողթան Պայազատ՝ Նույնքա՛ն հարազատ, Նույնքա՛ն հա՛յ ազատ, Որքան և նրանք, Արժանի ժառանգ Գողթան գավառի հայ գուսանների, Փողհար-փանդռահար վիպասանների՝ Օտարի շնչից զանազանելի, Այդքանով՝ նաև անհասանելի... Ո՞վ է հասկացել քմայքը բախտի, Եվ այն էլ... հայոց. Հանկարծ կեռմանը ազգավեր գաղթի՝ Կածանը վայոց, Դառնում է ճամփա համահավաքման, Խոյանք է դառնում թռիչքը անկման... Ո՞վ է հասկացել քմայկը բախտի, Եվ այն էլ... հայոց: ՂՈՂԱՆՋ ՀՈՒՍՈ Ութսունմեկ թիվ: Վազարշապատ: Էջմիածին: Միրգ ու փոշի: Անխիղճ արև: Շողամրցում Մասիսների, Արագածի: Սրբագործված հին-հին քարեր: Եվ Մայր Արաքս: Եվ Մայր Տաճար: Տաճարի շուրջ՝ սուրբ-սուրբ վանքեր, Հնչող, Շնչող, Կանչո՜ղ զանգեր... Եվ ճեմարան՝ մտքի կաճառ: Ճեմարանի բակում արձակ, Որտեղ էլ որ աչք ես ածում՝ Զարմանալի հավաքածու Խոսվածքների, տարազների: Ու բոլորի դեմքի վրա՝ Վա՛խ, սպասո՛ւմ, անքնությո՛ւն, Խոսուն հետքեր երազների: Ամեն մեկը՝ մի գավառից, Եվ բոլորը՝ դեռ աղվամազ: Ամեն մեկը խիտ խավարից՝ Երազում է լույսի մի մաս, Նույնն է ուզում. Ուոո՛ւմ, ուսո՜ւմ... Եվ նրանց մեջ՝ սրան նայիր, Հագին տարազ տաճկահայի. Կարմիր շապիկ, կանաչ վարտիք՝ Վրան պնդաց մազե գոտիկ, Նախշուն գուլպա՝ վրան զոլեր, Ու պոչավոր մաշված սոլեր: Դեմքը՝ գունատ, բայց խորոտիկ, Իսկ հայացքը՝ քելե՜ր-ցոլե՜ր... Ամենքն՝ իրար մոտիկ-մոտիկ, Իսկ նա՝ անվերջ մեն ու մենակ: Թե զարնէին սրտին դանակ՝ Մի պուտ արյուն դրւրս չէր հոսի: Ո՞նց չմնա նա մեկուսի, Ո՞նց խառնվի, ասի-խոսի, Թե... հայերէն վատ է խոսում: Բայց նա, մեկ էլ Աստված գիտի, Թե ինքն ինչպե՜ս, ոնց է ուզում Ուսո՜ւմ, ուսո՜ւմ: Սակայն նրան Ո՞վ կընդունի, այն էլ... որտե՜ղ - Մի հոգևոր ուսումնարան, Որի սանը մի օր պիտի Հագնի սքեմ վարդապետի: Իսկ նա.... Եվ նա վաղը պիտի Երգի ի լուր և ի վճիռ Համայն Հայոց Հայրապետի... ՂՈՂԱՆՋ ՆԵՐՄԱՆ Ու նա սկսեց... թուրքերէն երգել: Մանկական ձայնը՝ սկզբում կերկեր, Վայրկյաններ հետո ինքն իրեն գտավ, Հունի մեջ մտավ Ու գնա՜ց-գնա՜ց: Կաթողիկոսը մթագնեց մնաց: Մինչ հանկարծահաս զայրույթի ծնված Կրակը վառվեց ծեր աչքերի մեջ՝ Հենց նոր սկսվող ժպիտը հանգավ: Առաջի՛ն անգամ, Առաջի՜ն անգամ Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ, Սրբապղծորեն թուրք երգ է մխում... Ա՛ստ՝ հայոց հոտի այս սուրբ փարախում, Հովվապետն ինքը ականջ է կախում Ինչ-որ մի մանկան անօրեն երգի... Ա՛ստ, ուր հնչել են մեղեդիք ոսկի՝ «Հայր մեր», «Միայն սուրբ», «Արեգակն արդար», «Ով զարմանսլի» Կամ «խորհուրդ խորին», Ուր զրաբարն է հնչել դարեդար Եվ շարականն է հուզել բոլորին, - Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մեջ, Առաջի՛ն անգամ, Առաջի՜ն անգամ Սրբապղծության մանանեխ ընկավ... Բայց Վեհափառը իր վեհ դերի մեջ՝ Ինչպես վայել է՝ անայլայլ մնաց: Իսկ մանկան երգը... թա՛փ առավ գնաց: Գնա՛ց-բարցրացա՜վ, Ընկա՜վ-ցածրացա՛վ, Քարեքար ընկավ, պատեպատ խփվեց, Եվ հետո՝ կրկին պոկվե՛ց ու գնա՜ց, Մի վայրկյան օդում կախ ընկավ մնաց, Մի անտես թելով կարծես թե կապվեց Եվ, մի պահ հետո հանկարծ ցած թափվեց, Թափվեց՝ նշենու ծաղկաթերթի պես, Հին վանքի ծեփի ճաքած շերտի պես... Բառե՛րը... եղո՜ւկ: Իսկ ձա՜յնը... զուլա՛լ. Այդպես լեռնային վտակն է կարող Քարերի վրա ծիծաղել ու լալ: Բառե՛րը... եղո՜ւկ: Իսկ ձայ՜նը... գերո՛ղ. Մերթ բողոքում է ու գանգատ անում, Մերթ՝ դառնում այնպես վսեմ ու բարի, կարծես հինավուրց այս Մայր Տաճարի Երկինք խոյացած զանգակատնում կախել են մի նո՛ր-անլեզվա՜կ մի զանգ՝ Մի համակ հուզանք... Թվաց՝ ամպերն են բացխուփիկ խաղում, Թվաց՝ երկինքն է կապույտ ծիծաղում, Թվաց՝ թե շոգը հանկարծ կոտրվեց, Թվաց՝ թե մի հին երդում կատարվեց... Կաթողիկոսը մի պահ մոռացավ, Թե ինքը որտե՞ղ և ի՞նչ է անում, Ովքե՞ր են շուրջը՝ իր Վեհարանում, – Եվ այդքանի մեջ, Ասես քնի մեջ, Նա դանդաղ ժպտաց Աչքերով իր թաց: Հետո ժպիտը սկսեց հալվել Ու հետզհետե անհետ վերացավ, Մինչդեռ աչքերի թացն ավելացավ Թացն ավելացա՛վ ու ավելացա՜ւ... Փղծկացող Վեհը հազիվ բարբառեց. - Որդյա՜կ իմ, ո՜րբ իմ... Ու ձայնը մարեց: ՂՈՂԱՆՋ ԱՐԹՆՈՒԹՅԱՆ Եվ վարանումից, վեճերից հետո Իբրև եզակի մի բացառություն. Կանոնագրքի մի զանցառություն, Անհայտ օրենքի չգրված կետով՝ Լոկ ձայնի՛ համար Համարվեց նա սան: Այդ կիզիչ ամառ Նոր բոթեր հասան: Սուլթան Համիդը, ի փառս ալլահի, Ի նշան ահի Ամեն մի հայի Եվ ի գիտություն Իր երկար քթով ամեն տեղ մտնող Այդ Եվրոպայի, – Սուլթան Համիդը տարավ ու բերեց Եվ - Ապտակի տեղ, Ապտակի նման - Շրը՛խկ՝ «Հայաստան» բառը արգելեց, Լեզվից, քարտեզից, գրքերից, քերեց. -Ջնջում եմ, չկա՛յ, Ալլա՛հը վկա: Եվ չի՛ էլ եղել, Եվ չի՛ լինելու. Քանդողը ես եմ, Ո՞վ է շինելու... Իսկապես. քանդածն ո՞վ պիտի շիներ, Թե Ալեքսանդըր ցարն էլ իր հերթին՝ Սուրբ խաչելության նշանը սրտին, Քրիստոնեական ժպիտը շրթին՝ Իր «ամենագութ» ձեռքով ցարական Հայոց պատմությունն, իբրև առարկա, Արգելեց բոլոր հայ դպրոցներում. - Չկա՛, չի՜ եղել... Սուլթանն ու արքան Ձեռք-ձեռքի տվին Միևնույն թվին... Իսկ ճեմարանո՛ւմ... Թուրքախոս սանի կարոտ բերանում, Անուշ մրգի պես, բայց չհալվելով, Ինչ բառեր էին հիմա քաղցրանում, Անհատությունից հանկարծ բարձրանում Քաջն Հայկ, Արամ, Տիգրան Մեծ, Արա, Մաշտոց, Եղիշե, – Ո՞ր մեկին հիշել... Եվ չժանգոտած հին բանալիքը մերոպյան տառի, Նախ՝ դժվարությամբ, Բայց հետզհետե մի լուրջ բարությամբ, Ուրախ զնգոցով անվերջ պտըտվեց կողպեքում բառի Ու բացեց դռներ՝ Սխրագործության, Դարպասներ բացեց՝ Ահեղ փորձության, Եվ զարմանալի՛, անհավատալի՛, ճշմարի՛տ դեպքեր՝ Մահադարձութեա՜ն... Իր այդ բանալուն հավետ պարտական՝ Ընկել էր տղան մի կախարդական, Մի հեքիաթային վիթխարի դղյակ, Որին մինչև այդ ինքն էր անտեղյակ: Ե՛վ սերտարանում, և՛ իր պաղ խցում՝ Աղոտ լույսի տակ իր նավթավառի, Մինչևիսկ եթե ականջն էր խցում՝ Փանդիռն էր հնչում Գողթան գավառի Մարտ ու սեր երգող ձայնեղ գուսանաց. Ե՛վ խրախճանքը հին Վարդավառի, Ե՛վ մեհյաններում մորթվող տավարի Բառաչը խռպոտ, բոռոցը հորդուն Տարաձայնում էր արդեն կուսանաց Քրիստոսասեր թախծոտ մեղեդուն. Հետո խուժում էր, մեղեդուն խեղդում Վայրի աղմուկը վայրի քուշանաց, Դոփ ու տրոփը բարբարոս հոնաց Ու քաղաքակիրթ - Նույնքան բիրտ- Հունաց... Թե՛ խժաձայն սույլ հռովմեական մարտափողերի, Թե՛ բութ խռխռոց պարսից ահավոր մարտափղերի. Թե՛ սելջուկական սրերի շառաչ, Թե՛ կտրիճների մահազդու հառաչ, Թե՛ մոնղոլական աղեղից պոկված երկաթե նետեր՝ Ասես թշնամու հեռավոր մատեր, Որ աչք են հանում մի աջ ու մի ձախ. Թե՛ վահանների ծնծղան անծիծաղ, Թե՛ շեփորումը զորապետերի, Խոլ ելևէջը արյան գետերի, Հրդեհի ձեռքում հողմերն անսահման, – Արձագանքում են նրա ականջում, Եվ ինքնամոռաց՝ «Մարէ՛ ջան, ամա՜ն», – Տեղից ցատկելով ակամա կանչում, Ճչում է ձայնով փոքրիկ գազանի Եվ արթնացընում մի քնած սանի, Որ վեր է թռչում, նույնպես վախեցած, Աչքերն է ճմլում, մազերն է խառնում, Վերակացուի անվամբ սպառնում Եվ, մինչև անգամ իր տված հարցի Պատասխանի դեմ ականջը խցած՝ Հակում է նորից իր գլուխը ցած՝ Մագնիսի նման ձգող չոր բարձին... ՂՈՂԱՆՋ ՀՍԿՄԱՆ Ամիսներն են դանդաղ հոսում, – Ու կարդում է նա Մանրուսում: Թո՛ղ օրերը տրվեն վազքի, – Նա զննում է մեռյալ Խազգիրք: ...Գանձե՜ր, գանձե՜ր՝ փականքի տակ, Իսկ գանձերի տերն՝ անգիտակ: Անբանալի-գոց գանձարան... Կյանքդ լինի թող տանջարան. Թեկուզ մեռնես, բայց ման արի, Փնտրիր, գտիր այդ բանալին: Եվ աչքերն է ցավով թարթում: - Տարիները թող որ վազեն: Աչքերի դեմ, քուն թե արթուն, Չվերծանված խազե՜ր, խազե՜ր. - Մեղեդիներ ու սաղմոսներ՝ Ոչ թե մինչև վանքի գմբեթ Սուրբ խորանից երկարացած, Այլ բրածո և քարացած. Աստվածային վսեմ «Տաղ»-եր, Որ ծալքերում մագաղաթի Ժամանակն է փոշով թաղել. Գանձի նման անգին «Գանձ»-եր, Բայց ի՞նչ օգուտ, երբ չեն կարող Կիզել անձեր, Հոգի խանձել. Արձանացած-անշարժ «Փոխ»-եր, – Ինչխպե՞ս շարժել, տեղից փոխել. Դիակնացած «Քարոզ» ու «Ճառ», – Ի՞նչպես գտնել հարության ճար. «Եղիցի»-ներ, «Ավետիս»-ներ, – Ա՛խ, թե նրանց հնչող տեսներ... Տարիներն են նորից հոսում, Իսկ նրա դեմ՝ միշտ Մանրուսում, Իսկ նրա դեմ՝ անվերջ Խազգիրք, – Շո՛ւնչը, հոգի՛ն, տրո՛փն ազգի, Որ դարձել է խաղ ու նշան, Մագաղաթի թերթեր խշշան: Կարծես թե մարդ հանկարծակի Ընկել է լուռ մի շիրմատուն, Ու լեզվազուրկ շիրմաքարեր, Նախանձով են նայում մարդուն: Շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, Եվ մամուռի ու փոշու տակ՝ շիրմագըրե՛ր, Եվ ի՛նչ խոսուն շիրմագըրեր, – Արծիվ , Աղավնեկ , Բազե , Վարուժնակ , Տանուտրակ , Ծիծեռն ու Տիրոցի ձագ., Յուրաքանչյուրը ինչպե՞ս է ճախրել , Եվ ո՞ւր է իջել, ինչպիսի՞ թևով... Աղաչանք ,Հիվանդ , Տժգույն ու Լալկան. Յուրաքանյուրը ինչպե՞ս է տխրել, Ինչպե՞ս հառաչել, լացել ի՞նչ ձևով... Դարբին ու Երկաթ , – Ինչպե՞ս էր զնգում, Ինչպիսի՞ սալի, Ինչպե՞ս էր մարդու հոգին պար ածում... Հովիվ ու Ոչխար., – Ո՞նց էր շնկշընկում, Ի՞նչ քար ու սարի, Ի՞նչ շշուկով էր հոտը արածում... Եվ նա վիրավոր աչքերն է թարթում: - Թո՛ղ ժամանակը անշտապ վազեր: Իսկ աչքերի դեմ՝ քնած թե արթուն՝ Նորի՛ց բերանփակ խազեր ու խազեր: Խազեր Ձայնուժի. Աստված չի՛ հուշի... Խազեր Բանալի. Ի՛նքըդ ման արի... Խազեր Կոչական ու Կետադըրող. Մի՛ հուսահատվիր, կարո՛ղ ես, կարո՛ղ... Խազեր Կիսանիշ և Ամանակի. Կարիք ես զգում Լոկ... ժամանակի՛... ՂՈՂԱՆՁ ՄԵՂՍԱԿԱՆ Իսկ ժամանակը իրենն էր անում: Ամիսներն ամսին՝ անցնում են տարիք, Եվ զգում է նա... այդ ինչի՞ կարիք... Դեղնած գրքերի փոշին բերանում՝ Նա դուռն է բանում իր խոնավ խցի Ու դուրս է գալիս՝ փոքր-ինչ օդ ծծի: Կանաչ բնառվից անվայել թռնում Եվ այգիների ճամփան է բռնում: Ճամփան տանում է դեպի Արարատ, Դեպի Մայր Արաքս՝ ճոխ դաշտի միջով: Գարուն է գալիս: Օդը՝ անարատ, Բույրով ու թույրով, լույսով է առատ Ու նրա ջահել սրտի պես՝ ճիչով: Գարուն է գալիս: Ձներն են լալիս: Որ առու-առու՝ Կրքից պղտորված, Իրար գիրկ վազեն: Բացվող գարնան հետ վերադառնալիս՝ Զույգեր են կազմում տատրակը, բազեն: Ծառեր ու խոտեր ծաղիկ են տալիս, Որ բնազդական-բուսական սիրով Իրար փոշոտեն: Որսի դուրս գալիս՝ Քիչ է մնում թե գազաններն անգամ Իրար հոշոտեն: Իսկ սի՛րտը, սի՜րտը... Իսկ սիրտը մարդու, Սիրո հովերից այլևըս արթուն, Գարնան գետի պես մերթ՝ վարար հորդում, Մերթ անձրևի պես լալիս է-լալի՜ս, Ուզում է մեկին ասել, «Ցանկալի՜ս», Ուզում է մեկին խեղդվելով ասել. «Իմ երա՜զ ու սե՛ր, Դու ե՞րբ ես գալու»... Գարուն է, գարուն: Դաղձի բուրմունքից հարբել է առուն Եվ ափերին է մի գլուխ զարկվում ութաձև քայլով, Ինչպես գինովն է Խփվում պատերին: Նայողի աչքը խտուտ են ածում գույնով ու փայլով Խլվլան փնջեր կարմիր պուտերի, Կապույտ անմոռուկ ու խորոտ-մորոտ: Ճամփի եզրերին, կարճլիկ ու կոլոտ՝ Բարեգութ դահճի ձեռքով գլխատված շարքն է թթերի, Որ արդեն խուրձ-խուրձ շիվեր են տվել՝ Մեկի տեղ քսան ու դեռ ավելի, Եվ հեռվից հիմա Նման են արդյոք... մի փայտե պոչով մեծ ցախավելի՞, Որ բիլ երկնքից պիտի որ ա՜յ ա՜յ - ամենավերջին Ամպերը ջնջի, Թե՞ կոթի վրա տնկված վրձինի, Որ բիլ երկինքը ուր որ է պիտի կանաչ դարձընի... Նա ինքնամոռաց գնում է առաջ: Հրավիրականչ շեփորի նման՝ Հնչում է ցուլի կարոտի բառաչ... Եվ ջրից թափուր սափորի նման՝ Քամու շնչի տակ անբառ երգում է փչակը ծառի: Այգիների մեջ թաղված Տաճարի Գմբեթն է միայն հեռվից երեվում Ծաղկած ծառերի գլխավերևում՝ Անյայտ թռչունի գլխիվայր շրջված մեծ բույնի նման: Մի վաղուց ջարդված կավե հին աման, Նա՛ էլ չի փրկվել գարնան վարակից. Նրա շուրջ բոլոր Մամուռն է քաշել կանաչ պարագիծ: Վիրավոր սնձի բացված երակից Տաք արյան տեղակ պաղ կաթ է ծորում: Դեղձենիների անբոց կրակից Կայծեր են թռչում դիմացի ձորում: Իսկ մամռակալած վիրավոր գուռին Մի հին փճակված-բնաքանդ ուռի Ծեր մուրացկանի ձեռքերի նման Իր կոշտուկապատ ճյուղերն է մեկնել Ու սրթսրթում է կարծես թե քաղցից... Եվ դաշտն են ելել հարս ու աղջիկներ, Որը՝ սիբեխի, իսկ որը՝ դաղձի: Մերթ հեռանում են Ու մերթ՝ կուտակվում, Մեկ կռանում են Ու մեկ՝ շիտակվում, Մերթ՝ ուրախ ճիչով, ասես կարոտով՝ Իրար են պարզում լխտիկ թևերը, Ցուցադըրում են, կարծես թե դիտմամբ, Փակ մարմինների բոլոր ձևերը, Որ... աբեղայի սիրտը խռովեն, Որ... աբեղային անհուր խորովեն, Որ... Աստված ու նա կռվեն-խռովեն... Եվ մի անօրե՛ն, Մի անվանելի՛, Անանվանելի՜ ինչ-որ զգացում Կպչում է նրա սրտին ու անձին՝ Կաթի պես սնձի: նա շրթունքներն է ակամա կրծում, Որ ցավը օգնի: Իզուր է կարծում, Թե ամենազոր գարնան դավերին Կհաղթի ուժովն ինչ-որ ցավերի: Եվ, ճարահատյալ, աչքերն է գոցում, Որ սատանեկան տեսիլքն ավերի, Բայց մթությունը... սա էլ իր սևով Նրանց վառվռուն ձևերն ընդգծում, Մաքրագըրում է, շեշտում ավելի: Խաչակնքել է ուզում աբեղան Բայց նրա աջը շարժվել չի ուզում, Ոզում է կանչել մի բերան «մեղայ», Բայց... կապ է ընկնում և խոսնակ լեզուն: Եվ բնազդաբար, նա սիրտն է բռնում սև սքեմի տակ, Նա սիրտն է սեղմում ափերով իր տաք, Որ չտրոփի այդպես խենթորեն, Որ չտրոփի և... չտրաքի՝ Պղպջող գինու ափեափ լեցուն սափորի նման: Մինչդեռ անվտանգ խուցի դարակին Ննջում են տաղեր՝ կարոտ հորինման, Մինչդեռ անփորձանք խուցի դարակին Կարոտով նրա ճամփան են պահում Անլեզու խազեր: Նա ետ է դառնում, ուզում է վազել, Գնալ ու նորից վերծանել համառ, Որ ցավն աչքերի թերևս մի օր Փոխարկվի մի նոր Ցնծուն հանդեսի՝ Իր, ուրիշների... ականջի համար: Նա ետ է դառնում իր ճամփի կեսից, Որ գնա կրկին աչքի լույս մաշի Եվ մի կերպ պրծնի իր սրտին կպած Այդ կաթից սնձի, Սոսնձից, Խեժից, – Եվ այդ վայրկյանին հանկարծ՝ Սոնա՜ յար, Սոնա՜ յար, – Թնդում, Ու երգը խնդուն Ընկնում է ետքից ու հետապնդում, Կախվում է նրա փիլոնի փեշից, Թառում է նրա փակված կոպերին, Հալչում է նրա այրվող ափերին, Ոտքերի առաջ թավալ է տալիս՝ Ճամփան է փակում և հիշեցնում, Թե Վարդավառն է վերստին գալիս. Սոնա՜ յար, Սոնա՜ ... Ցնծությամբ օծված ծաղիկ է ծնում, Ծաղիկնեի պես դաշտերով ցանում Ջանգյուլում կանչող հարս-աղջիկներին. Սոնա՜ յար, Սոնա՜ ... Քայլը հնչում է նո՛ւյն չափով՝ Սոնա՜ ... Կուրծքը շնչում է նո՛ւյն չափով՝ Սիրո՜ւն... ... Ու երբ, հոգնատանջ, աքլորականչին Նա լուռ ննջում է, Ինչ-որ մի Սոնա Գալիս է թեքվում նրա ականջին Ու շշնջում է, Թե սարալանջին Պառկած է քույրը՝ անունը Խումար Ու երեսն էլ բաց՝ տեսնելու համար: ...Շողերով հինված իր գորգը թողել, Առվի արծաթով երեսը ցողել, Կանգնել է ճամփին մի շաղոտ Շողեր՝ Բոլոր գլուխը պսակած ծամով, Աչքերը նման սուրբ աստվածամոր: և «Իսկ դու՝ անխելքըդ, վախենամ քնես, Վախենամ քնես, քնով ընկընես՝ Արտերըդ մնան առանց հերկելու, Ու երբ վեր կենաս, Վազելով գնաս՝ Հա՛ կանչիր Խումար, Շողեր ջան, Սոնաս, – Խումար-իդ առան, Սոնա-իդ տարան, Շողեր-ըդ մնաց առանց գրկելու»... Մի խառնակ երազ տանջում է նրան մինչև լուսադեմ: ... Նա մեկ տեսնում է, որ մի շեկ Սաթո թևերը կանթել, Կանգնել է իրենց կալի պռնկին: Քամին խլում է նրա մինթանան, Որ նրա թմփլիկ ծնկները բանա Ու ցույց տա խալը՝ ծալի մեջ ծնկի: Հետո այդ խալը դառնում է հանկարծ մի պուտ սև՛ թանաք՝ Այն Շարակնոցում Սաղմոսավանքի, Ու այդ կաթիլից իրար են ձուլվել զարդախազերը... ...Ու մեկ էլ քամին քանդում է հարսի դեղձան մազերը, Եվ այդ մազերը - լարերի նման - Ձգվում են մինչև ոտքերը նրա, Ու շեկլիկ-մեկլիկ, աչքերով ծավի Այդ հարսը հանկարծ... դառնում է տավիղ, Եվ այդ ոսկելար, և այդ մսեղեն տավիղի վրա Քամին նվագում ու... վերծանում է մեռած խազերը: Ուզում է որսալ ու ձայնագըրել (Ա՛յ, հիմա՜ -հիմա՜ լռած խազերի Մեռած գաղտնիքը նա պիտի պարզի Եվ իր մեծ գյուտով աշխարհը սարսի), Բայց մինչ այդ արդեն նախանձոտ քամին այնպես է փչում, Որ կտրատելով լարերը բոլոր՝ Վերև է ցցում. Հիմա ո՛չ տավիղ, Ո՛չ էլ վերծանվող մեռած խազերը: Հիմա հուրհըրան բոցեր են թվում դեղձան մազերը, Դեղձան մազերը թվում են հուր վառ՝ Բարակ ծխի հետ պարզված երկնքին: Եվ հարսը հիմա դառնում է բուրվառ, Ու շուրջը փռում բուրմունքը խնկի: Աղջիկը բուրվա՞ռ, և որտե՞ղ է լսված... Բայց հանկարծակի քամին դադարում Եվ, գունդուկծիկ, բարդուն է թառում (Ի՜նչ անտանելի շոգ է , տե՛ր Աստված)... Ու դարձյալ նրա մազերը դեղձան, Որ ծուփ-ծուփ էին՝ ծալեծալ դարձան. Բուրվառ չէր արդեն, Այլ կրկին Մի կին, Բոցավառ մի հա՞րս, Թե՞ խարտյաշ աղջիկ, Եվ տղամարդու հայացքից ազդված՝ Պտույտ է գալիս, որ թողնի փախչի (Էդ ո՞ւր, անհոգի՛, էդ ո՞ւր, անաստվա՛ծ)... Մինչ տեսիլքով է աչքը հիանում՝ Սուրացող հարսը մինթանի փեշով Պտտահողմի պես սյուն փոշի հանում Եվ թեպետ - շո՜գ է - քիչ զով է անում, Բայց մի սեղան բուռ փոշի է ցանում Խեղճի աչքերը... Ու նա քնի մեջ Ձեռն ակամայից աչքին է տանում, Որ կսկըծում է ու մրմըռում է: Աչքերը ձեռքով նա ճմըռում է, Քնից արթնանում... ՂՈՂԱՆՋ ՀԱՅՏՆՈՒԹՅԱՆ Հետեվում է տարին տարուն, միտքը՝ մտքին, Հետեվում է դեռ նոր գտած ելքը մուտքին: Ապրում է նա աչքը՝ գրքին, Ուշքը՝ երգին: Ե՜րգ և ուսո՜ւմ, Շարակնոցնե՜ր ու Մանրուսո՛ւմ... Մինչ օրերն են համըր հոսում՝ Մտքի հետ է միտքը խոսում. -Խազե՜ր, խազե՜ր,- թող փորձ անի, Գուցե՝ մի օր և վերծանի, Ու ժողովուրդն ապերջանիկ Նախանձելի բախտ ստանա, Աղքատացած մի ընտանիք Ծով գանձերով հարստանա: Բայց խազն է խազ ու գիրքը՝ գիրք: Իսկ գրքից զատ կա կյանք ու գիրկ, Իսկ խազից զատ կան խաղ ու տաղ՝ Կենսաթրթիռ, լուսաթաթախ, Որ ապրում են, շնչում-հնչում Մարդկանց շրթին, իր ականջում. Որ կենդանի մարդն է հյուսում Ու կենդանի մարդին հուզում. Որ հոսել են ու տեղ հասել Ու չեն դարձել դեռ Մանրուսում, Ու չեն դարձել մեռած խազեր... Ո՞ւր են դրանք, ո՞ւր են սակայն: Այսօր թե կան՝ Վաղը չկան. Շուրջն ամեն տեղ Երգվում են դեռ, Բայց երգվելուց թե դադրեցին, Խազերի պես, մեկ էլ տեսար, Համրացան ու քար կտրեցին: Որտեղի՞ց են դրանք գալիս, Եվ ի՞նչ ճամփով ո՞ւր են գնում, Ի՞նչն է անցնող փրփուր տալիս, Եվ ջրի պես ի՞նչն է մնում: Ի՞նչն է այնտեղ ոգևորիչ, ինչո՞վ է խորթ և հարազատ, Ինչո՞վ մոտիկ, ինչո՞վ է զատ Աշխարհիկը հոգևորից: ի՞նչն է պայծառ, ի՞նչը՝ մթար, Ո՞րն է քոնը, ո՞րն է օտար, Ի՞նչն է եղծված կամ անվթար, ի՞նչն է կոպիտ կամ նազելի... Իսկ թե հանկարծ այդտեղ գտար Բանալիքը մունջ խազերի՞... ՂՈՂԱՆՋ ՕԾՄԱՆ Եվ որտեղ երգն էր՝ Այնտեղ էլ նա էր... ...Ուրա՞խ է կյանքը, Տխո՞ւր, դաժա՞ն է. Միշտ ժողովրդից երգն անբաժան է. Նա միշտ երգով է բանում ու դատում Սիրում ու ատում, Վիշտը փարատում. Երգով է ուրախ, Երգով է տխուր, Երգով է վառվում, երգով է մխում. Երգով է նա միշտ վարում ու հերկում, Մանում ու ներկում, Երեխա գրկում, Երգով քաղում է, Աղում-մաղում է. Երգով է կնունք, հարսանիք անում, – Երգով է օրը բացվում-տաքանում, Երգով է նորից օրն իրիկնանոմ... Իսկ նա՞... Այդ ե՞րբ էր, Այդ ե՞րբ էր, Ե՞րբ էր. Տասներկուամյա թշվառ մի որբ էր, Երբ ձեռքից բռնած ճեմարան բերին, Եվ որբուկ Սողոն Սողոմոն դարձավ: Ու չար թե բարի այդ ճանապարհին Ե՛ւըս տասներկու բոլորակ տարի Ճեմարանի մեջ եկավ ու անցավ, Ու Սողոմոնը... Կոմիտաս դարձավ՝ Ի խոր հարգանըս Այն հոգեզվարթ կաթողիկոսի, Որ տասներկու դար դրանից առաջ Ապագա հունձի հունդերը ցրած՝ Ծիրը բաց արեց Հայոց մեղեդու անթաղ ակոսի: Նա բանաստեղծ էր Ու երգաստեղծ էր. Նա ուներ վառ ձայն Ու նվագման ձիրք. Եվ իր անվան հետ թողեց մի արձան՝ Խոսուն, Բայց անձայն՝ «Նվիրեալք անձինք»: Ձգվել էր դարը, ու երկարաձիգ Դարի ետևից նորն էր սողացել. Եվ հայ մեղեդին Դար-դարի վրա Կրակի նման վառ փողփողացել, Տարուբերվել էր ծփան գետի պես, Շեշտվել նետի պես, Մխվել սրտերում Ու դողդողացել: Աշխարհասըփյուռ հայոց թեմերին Պատարագատու բոլոր բեմերին Քանիսնե՜րն էին մի պահ շողացել, Քանիսներն էին... Եվ սակայն ոչ ոք Հայոց հինավուրց կաթողիկոսի անունը երբեք Ո՛չ ստացել էր որպես թանկ ընծա, Ո՛չ էլ գողացել: Եվ հիմա - հանկա՛րծ - հայոց նորընծա Երկրո՛րդ Կոմիտաս. Որ Հայրապետի Անվանը պիտի Ամենայն ինչում Տա նո՛ր մի հնչում, Սուրբ հիշատակը մշտավառ պահի: Ո՞ւմ մտքով կանցներ այդ վսեմ պահին, Թե այդ նորընծա-նոր Կոմիտասը Պիտի մոռանա իր պարտավորիչ Անխոս ստացած պատվիրան դասը՝ Պիտի նա մի օր երախտավորից Յուրովի դառնա մի չար ապերախտ՝ Պիտի կողոպտի մի թափուր դրախտ. Հոգևոր պապի՝ Իր անվանատուր Կաթողիկոսի անունն ստվերի, Հակառակ անխոս տրված պատվերի՝ Եվ հիշատակը մոռացության տայ, Իր շենշող կյանքի կարմիր բոցերով Մատիտի նման թավ ընդգծելով Իր մեծ նախորդի մեռածության տակ... (Շարունակելի) http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=31867&hl=

ՀԱՅԿ ԳԱՐԱԳԱՇ (1893-1960) Գրեց՝ Գալուստ Խանենց Հայկը ծնվել է Թավրիզ քաղաքում, Արեվմտահայաստանից գաղթած մի համեստ հայ ուսուցչի՝ Արտաշես Գարագաշի ընտանիքում 1896 թվականին: Նախ ընտանիքով, երբ Հայկը հազիվ 4-5 տարեկան էր տեղափոխվում են Ղազվին, ապա Թեհրան: Այստեղ ավարտում է Սան Լուի դպրոցի տարրականն ու միջնակարգը: Այնուհետեւ գործի է անցնում: Պաշտոնավարում է՝ «Բանքե Շահի», «Բանքե Օթոման» եւ ապա «Անգլո-Իրանյան Նաֆթային Ընկերությունում »: Ինքնակրթությամբ սովորում եւ կատարալեագործվում լեզունների մեջ: Լավ գիտեր՝ Պարսկերեն, Ֆրանսերեն, Անգլերեն եւ Ռուսերեն լեզունները եւ քաջածանոթ էր միջազային գրականության հետ: Հայկ Գարագաշը 14 տարեկանից նվիրվել է թատերական գործին: Մասնակցել է՝ Արմենյանի, Մանվելյանի, Սիրանույշի, Արուս Ոսկանյանի, Ավետյանի եւ Վահրամ Փափազյանի թատերախմբերին, որոնք հյուրախաղերով գալիս էին Թեհրան: Հետո անցնում է պարսկական թատերական ասպարեզ եւ նրա հիմնադիրներից մեկն է համարվում: Իրանի դերասանների միության օրգան «Թատրոն» պարբերկանը իր 1953 թվականի ութերորդ համարի շապիկի առաջին տպագրում է Հայկ Գարագաշի դիմանկարը եւ տալիս է նրա կենսագրականը, ուր գրում է. «Շուրջ կես դար է, որ Հայկ Գարագաշը Իրանի թատրոնի ասպարեզում փայլուն գործնեություն է ցուցաբերել, ներկայում ծերացել եւ զանազան պատճառների հետեւանքով հեռացել է թատրոնի ասպարեզից: Իրանի ժողովրդի համար որն աղքատ է իրավ արվեստագետներ է ունենալուց, անշուշտ շատ ցավալի է նման վարպետ արվեստագետին մեկուսացած տեսնել: Իրանի թատրոնի ռեժիսորներից ու դերասաններից շատերը Հայկ արագշի նախկին աշակերտներն են եղել: Նա այս տարիքում դեռեւս շարունակում է Թատրոնի Արվեռվից Դպրոցում նորեկ աշակերտների ուսուցումը»: Հայկ Գարագաշը երիտասարդ տարիքից սկսած համագորցակցում է Հովսեփ Միրզայանի շնորհիվ կյանքի կոչված Ջախ հոսանքին եւ 1920 թվականից հրապարակ է հանում «Բոբոխ» զավեշտաթերթը: «Բոբոխը» իրանահայության միակ թերթն էր, որ սուր ու դիպակ կերպով քննադատում էր համայնքում տեղ գտած կեղծ, մեծամիտ շահամոլ տարրերին: 1927, 1929 եւ1930 թվականներին նա մեծ զոհողությամբ եւ ջանադրությամբ հրատարակում է «Պարսկահայ տարեգիրք» մեծածավալ հատորները եւ ապա 1930-ին հիմնում է «Վերածնունդ» շաբաթաթերթը, որը երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ դարձավ օրաթերթ: Հետաքրքիր է այստեղ արձանագրեմ, որ Անգլո-Իրանյան Նավթային Ընկերությունը, ուր ծառայում էր նա, առաջարկում է Հ. Գարագաշին՝ հրաժարվել թերթի հրատարակությունից կամ իր պաշտոնից, առարկելով, թե մեր պաշտոնյան չպիտի քաղաքական թերթի խմբագիր լինի: Հայկը հրաժարվում է իր ապահով պաշտոնից եւ գերադասում է հայ մամուլի դժվարին, փշոտ ճանապարհը: Այդ տարիներին, ես եւս ներքաշվել էի արդեն նրա գրական աշխատանքի պորտը: «Բոբոխի» համար, Ֆրանսերեն թերթերից թարգմանություններ էի անում եւ սկսնակիս հաջող քերթվածքը, առաջին անգամ հրատարկվել է 1930-ի «Պարսկահայ տարեգրքում»: Վերածնունդի խմբագիր Հայկ Գարագաշը իր հասարակական գործնեության ընթացքում դարբնել եւ կերտել էր ռեալիստական մի աշխարահայացք, միաժամանակ հանդիսանում էր առողջ գաղափարի աներկյուղ դրօշակակիրը: Այդ հասկացողությամբ էլ, նա անփոխ մերկացրել եւ պայքար է տարել Եվրոպայում հրապարակ եկած Ֆաշիզմի դեմ: Արեւմտյան Եվրոպայի պետությունները հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարում, բացի կեղծ խոստումներից ոչ մի օժանդակություն ցույց չտվեցին եվ հոգուտ իրենց քաղաքական տնտեսական շահերի խաբեցին հայությանը: Հայկ Գարագաշը հավատում էր, որ հայ ժողովրդի փրկության ուղին ժողովուրդների եղբայրության լուսավոր ճանապարհն է: Հայկ Գարագաշը 1933-ին, գործի բերումով, երեքամսյա ճամբորդություն ունեցավ Հնդկաստան: «Վերածնունդ-Բոբոխ»-ի խմբագրությունը հանձնեց իր աշխատակիցներ՝ Դեւին, Հրանդ Ֆալյանին, Զորիկ Միրզայանին եւ ալուստ Խանենցին: Այդ ընթացքում «Վերածնունդը» դարձավ երիտասարդ գրողների օրգան: «Նոր Էջ» վերտառությամբ բաժին բացեցինք գրական-գեղարվեստական գրողների համար: Ապագայում այդ անունով կյանքի կոչվեց «Նոր էջ» գրական խմբակը իր պարբերական հրատարակություններով, բոլորովին անկախ «Վերածնունդ» շաբաթաթերթից: Ջանիկ Չաքըրը 1955 թվականին Ամերիկայից Թեհրան է գալիս վերակազմելու Հ.Բ.Ը Միությունը: Այդ գործի համար առաջ է քաշում Հայկ Գարագաշին ու նրան է հանձնում միության քարտուղարությունը: Կազմակերպվում է երիտասարդական մասնաճյուղ, որտեղ մասնակցում են «Նոր Էջական» խմբակը եւ նախկին «Կապույտ» միության անդամները: Այստեղ հարկ է ասել, որ 1923 թվականին աշակերտական «Կապույտ» միությունը Հայկ Գարագաշին, Դեվից հետո ընդունեց որպես ղեկավար: Մեր «Կապույտ» միության պատանիներս, որեւե ձեվով փոխարինելու համար մեր ղեկավարի անձնվեր, անշահահխնդիր հոգատարությանը մեր հանդեպ, որոշեցինք օգնել նրան «Բոբոխ» զավեշտաթերթի ցրելու աշխատանքի մեջ: Ես, ուրգենը եւ Վաղինակը, թերթի լույս տեսնելու օրերին, հավաքվում էինք խմբագրում կապոցները եւ տանում փոստին հանձնում: Երկրի բռնապետ՝ Ռեզա Շահի հրամանագրով 1936-ին փակվում են հայոց դպրոցները: Հայկական ազգային կյանքը փոթորկվում է: Հայկ Գարագաշի ղեկավարությամբ Հ.Բ.Ը. Միության Երիտասարդական բաժանմունքը գործի է անցնում: Հայերեն լեզվի դասընթացներ են կազմակերպում անպաշտոն, գաղտնի կերպով: Վերջապես 1936-ին, պայթում է երկրորդ համաշխարային պատերազմը: Անգլիական բանակը հարավից եւ Սովետականը հյուսիսից 1941-ին մտնում են Իրան, երկրի գերմանասեր դիկտատոր՝ Ռեզա Շահին հրաժարեցնում եւ աքսորում են: Իրանահայ կյանքում եւս մեծ փոփոխություններ են տեղի ունենում: «Վերածնունդ»-ը դառնում է օրաթերթ: Հայկ Գարագաշը իր համակիր՝ ձախ հոսանքի հետ նախաձեռնում եւ վերաբացում են հայկական դպրօցները: Ստեղծում են հայկական դպրոցները: Ստեղծվում է ազգային գաղափարական ազատ աշպույժ կյանք: Հայկ Գարագաշի «Բոբոխ» եւ «Վերածնունդ» թերթերը եղել են Իրանի դեմոկրատ խավերի հայ առաջադեմ մտավորականության արտահայտության ամբիոնները: «Վերածնունդ»-ի գործունեությունը առանձնապես շեշտվեց երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ: Պարսկանան առաջադեմ թերթերի շարքին նա նույնպես իր էջերը բացեց լայնորեն Ֆաշիզմի դեմ կռվող դաշնակից ժողովրդների հաղթանակին նպաստելու գործի համար: «Վերածնունդ»-ի էջերը լեցուն են եղել Հայաստանի վերածնության բոլոր մարզերին վերաբերող նյութերով եւ գրականությամբ: Դա գնահատանքի աշխատանք է համարվում սփյուռքահայությանը մշակութապես իր մայր հայրենիքին կապելու տեսակետից: «Վերածնունդ»-ը հանձինս իր խմբագրի, Իրանի հողը իր ոտքի տակ հարազատ զգալով, առաջնակարգ խնդիր է համարել այս երկրի ժողովրդների համերաշխությունն ու հառաջադիմությունը: Նա առաջիններից մեկն է համարել՝ կատարելապես սովորել եւ սիրել պարսկերեն պետական լեզուն եւ ծանոթանալ նրա աշխարհահռչակ հին ու նոր գրողների հետ եւ զանգվածաբար կապվել պարսիկ ժողովրդի ազատագրման պայքարին: Հայ գրականության պատմության մեջ նշանակալից մի երեւույթ էր Հայաստանի գրօղների Բ համագումարը, որ տեղի ունեցավ 1946 թվականի սեպտեմբերին Երեւանում, որի բացումը կատարեց րուների Մեության Նախագահ՝ Ավետիք Իսահակյանը: Իր բնույթով համագումարն ուշագրավ է եղել, որ իր դրոշի ներքո առաջին անգամ համախմբել է ոչ միայն Հայաստանի եւ Խորհրդային Միության գրողներին, այլեւ արտասահմանի առաջադեմ գրչի մշակներին: Համագումարին Իրանից հրավերով մասնակցել են երեք հոգի՝ Հայկ Գարագաշը, Արամ Երեմյանը եւ Հովհաննես Ղուկասյանը: «Վրերածնունդ» օրաթերթի խմբագրությունը, Հայկ Գարագաշի բացակայության ժամանակ հանձն առան՝ Զորիկ Միրզաանը եւ տողերիս գրողը՝ ալուստ Խանենցը: Հայկ Գարագաշը բացի իր թերթերի դժվարին աշխատանքից, ժամանակ էր գտնում թարգմանելու օտար գրականությունից գոհարներ, ինչպես Փիեռ Լուիի «Պիլիդիսի երգեր»ը, որը հրատարակվել է 1928 թվականին: Մեր հայ գրականության գլուխ գործոցները սքանչելի կերպով պարսկերենի է թարգմանել, որոնց մի մասը միայն, Ա. Շիրվանզադեի «Ո±վ է նրա մայրը», Նար Դոսի «Ես ու նա», Հ. Թումանյանի «իքոր»-ը եւ Ռուբեն Սեւակի չորս պատմվածքներ, հրատարակվեցին 1957 թվականին «Հայկական պատմվածքներ» անունով, փառակազմ հատորով: Պարսիկ գրաքննադաները , այս հատորի վրա հիմնվելով, փառաբանեցին հայ գրականությունը: Նացիզմն ու Ֆաշիզմը տապալվելուց հետո, Իրանում գտնվող դաշնակիցների զորքերը հետզհետե հեռացան երկրից եւ դարձյալ 1952-ից բռնապետական կարգերը վերահաստատ-վեցին: «Վերածնունդ»-ի խմբագրատունը պայթեցրին: Թերթի հրատարակումը դադարեցվեց: Անկուսակցական Հայկ Գարագաշին մատնեցին, որպես Կոմունիստական (Թուդե) կուսակցության անդամի: Այդ հանցանքով ձերբակալեցին նրան եւ շուրջ յոթ ամիս բանտում մնաց մինչեւ քննությունները ապացուցեցին, որ նաա կուսակցական չի եղել: Նա հյուծված ու քայքայված ազատ արձակվեց բանտից եւ շուտով, հավերժաբար աչքերը փակեց1960-ի մայիսի 2-ին: Հայկ Գարագաշը նվիրեց իր կյանքը, զոհաբերեց ապահով պաշտոնը, դիրքը, հարստությունը եւ հանգիստը հանուն հայ ժողովրդի շահերի պաշտպանության: Տարիներ են անցել նրա մահվանից, սակայն նա միշտ էլ կենդանի է Իրանայության համար: Մարմինը չէ, որ մարդ ենք կոչում, այլ՝ միտքը, հոգին, գաղափարը: Անհատի նկարագիրն ու անձնավորությունն է, որ հարգում ու սիրում ենք եւ ոչ՝ նրա երեւույթը:

ՍԱՏԻՐԱ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ՝ ԳՐՎԱԾ ՄԱՐՏԻ 5-ԻՑ ՀԵՏՈ Ամեն ինչ սկսվեց «Իմ կուսակցությունը իմ ժողովուրդն է» կարգախոսից: Խեղճ ժողովրդին չորս տարին մեկ սկսեցին դարձնել ընտրազանգված, հինգ տարին մեկ՝ մասամբ կուսակցություն, մեծամասամբ ամբոխ: Միջընտրական ժամանակներում ժողովրդին իսպառ մոռանում են, հետո կրկին գալիս են նախընտրական միամսյակները՝ կուսակցությունները թազանում կամ քյոհնայանում են ու դրանց պարագլուխները Շահ Աբասի օրինակով դռնեդուռ են ընկնում՝ Հեյ, լավ լոզունգ, Շողուլ, հուլունք, Կալկուլյատոր, Թուղթ ու գրիչ, Թափանցիկ տուփ, Ձեզ կտանք մունք՝ Լցոնեք դուք... Թեկնածու ախպեր, թեկնածու ախպեր, Թոշակ ունե՞ս, էս կողմը բեր: Կանչեց ազգը մեր գաղթական, Ու մոտ գնաց Ռոբը նրան: -Օ, ինչ թոշակ, իմ լավ մշակ, Քառսուն հազար տեղ կտամ քեզ, Եվ կաշխատենք մենք միասին. Կամ էլ մի տոմս «Առագաստի», Կամ էլ աճը մեր «հավաստի»... -Վույ, սուտ կասես, այ թեկնածու... -Է, մի խոսիր, քիրա էդպես, Հունանյանին թե կսիրես: - Աման, հողեմ գլուխը Նաիրիի, Արեւդ ապրի «ուչաստկովի», Շանըդ մեզնից հեռու պահի: -Վահ, էսքան էլ չար լինի մարդ: Ի՞նչ է արել Ռոբը ձեզ վատ ՀՀՇ-ի ձեռից փըրկել, Ընտանիքից, տնից կտրել, Ցրել է ձեզ աշխարհով մեկ, ույք է տվել պարտքի դիմաց՝ Հայրենիքից կարոտ մնաք...: -Օֆ, հերիք է, «միակ արու», Մի խոսեցնիր ինձ դրանից: Երնեկ մաշնի ակը ծակվեր, Չըգար այստեղ Ղարաբաղից: Ու գալիս են Ռոբի գլխին Կիտվում պանդուխտ եղած հայեր. «Անեծք մեր սուտ նախագահին, Ախ, ե՞րբ պիտի մին էլ տեսնենք՝ Մեր անեծքը երկինք հասնի»: Շուռ են գալիս իրենց բնում Նրա աչքերն սպառնալից, Ձեռն ու ոտը դող են ընկնում, Փշալարով է երդում տալիս: -Սուտ էր: Ու քանի կա Հայաստանում Նրա նման սուտ Նախագահ, Չի լինելու երկրի վրա Ոչ շիտակ խոսք, ոչ կյանք, ոչ սեր...: Հ.Մուրազյան

ՆԿԱՐԻՉԸ • Մարդ ճանաչելը իմաստություն է, ինքն իրեն ճանաչելը պայծառություն է: • Մարդկանց նվաճելը կարողություն է, ինքն իրեն նվաճելը զորություն է: • Արվեստասեր անհատները կարողանում են իրենց նվաճել, որի շնորհիվ նրանք գտնում են իրենց աշխարհը գեղեցկացնելու կերպը: Գեղանկարչությունը ունի անկրկնելի գրավչություն , իսկ մարդ արարածի կերպարը կտավին վերարտադրող նկարիչը արդեն բանաստեղծ է , եթե կասկածում եք , եթե հավատում եք կարող եք համոզվել ձեզ համար կա հրաշալի հնարավորություն, մտեք www.magicbrushartstudio.com/ Lոռվա աշխարհի բոլոր գույներն ու երանգները կտավներից լույս են ճառագում:

ՓԱՌՔԻ ՏԱՃԱՐԸ (Նոր ՈՒղղագրությամբ) Գրեց՝ Գեղամ Սարյան Մեծագործ ճարտարապետ Թորոս Թորոմանjանի hիշատակին Հյուր եղավ ծեր Մամիկոնյան իշխանին Բյուզանդական Կոստանդիանոս կայսրը մեծ, Եւ խնջույքի նստած փարթամ սեղանին՝ ոռոզ կայսրը հայ իշխանին խոսքն ուղղեց. Տեսա շքեղ ձեր վանքերը ես հայեր, Քանդակազարդ պալատները հոյակերտ, Բայց այնպիսի տաճար չունեք որ մրցեր Սուրբ Սոֆիայի աշխարհալուր փառքի հետ: Եվ մրցակից չի լինելու աշխարհում Անձեռակերտ, անգերազանց տաճարին, Չի° հաղթելու ոչ մի վարպետ դարերում Անթեմիոսի, Իզիտորի հանճարին: Այդ օրվանից դարձավ իշխանը թախծոտ, Մռայլվեցավ նրա հայացքն արծվենի, Եվ կանչեց նա մի առավոտ իրեն մոտ Երկրում հայտնի ճարտարապետ Հովնանին: Եկավ կանգնեց ճարտարապետը խոհուն, Խոնարհվեցավ ծեր իշխանի հանդիման, Աչքերի մեջ նվիրական ցանկություն՝ Կատարելու իշխանական հրաման: --Բարձրացրու,-- ասաց իշխանը նրան,-- Հայոց փառքի շքեղակուռ մի տաճար, Սուրբ Սոֆիաի կերտվածքից էլ աննման, Որ Խափանվի Բյուզանդ կայսեր լեզուն չար: Թող այդ լինի յավերժական մի կոթող Հայոց հոգին մարմնավորող քարերով, Որ դարերում մեր սերունդները եկող, Հպարտ զգան նախնիքների գործերով: Լսեց Հովնան ճարտարապետն իշխանին, Կրակ ցոլաց երիտասարդ աչքերում, Առաւոտյան արեգակի ծիրանին Թվաց ուրախ իր սրտից է բարձրանում: --Պատրաստ եմ քո հրամանին տեր իշխան,-- Ասաց Հովնան ճարտարապետը խոնարհ-- Սուրբ Սոֆիաի կերտվածքից էլ աննման՝ Հայոց փառքի շքեղակուռ մի տաճար: Եվ գնաց նա որոնելու շքեղ ձեվ, Ընտիր քարեր հայրենական լեռներում, ույներ, զարդեր եվ արծիվներ սրաթեվ, Որ ամոռաց մնան հաւերժ դարերում: Եվ մի անգամ, երբ քանդակել էր արփին Իր շողերով չքնաղագեղ լուսաբաց, Տեսավ Հովնան Ճարտարապետն այդ պահին Արարատի պերճ վեհությունն իր դիմաց: Փայլում էր նա արեգակի ցոլքերում Եւ երկնասույզ իր կատարով ձիւնափառ Փիրուզափալ կամարներն էր սլանում, Որպես լույսից կերտած չքնաղ մի տաճար... Նայեց Հովնան ճարտարապետն արբեցած Եւ շշնջաց հիացմունքով հոգին լի --Միթե՞ վեհ չե այս կերտվածքը, ով ալստված, Բյուզանդիոնի սուրբ Սոֆիաից ավելի: Եվ թափանցեց լեռան զանգվածը մտքով, Հյուսեց այնտեղ հարկեր, սյուներ, կամարներ, Տեսավ հոգում Արարատի կեծվացքով Բոլորաձեվ մի տաճարի վեհ պատկեր... Եվ տուն դարձավ ու մի գարնան առավոտ, Երբ ար¢ը նայեց հայոց աշխարհին, Ծաղկավորված այգիների ճամփի մոտ Հիմք դրեցին փառքի չքնաղ տաճարին: Եվ մշակները փորեցին օրն ի բուն, Որմնադիրները շարեցին անդադար, Բայց երբ իջավ աշխարհին լուրթ իրիկուն՝ Փլեց շինվածքն, եղավ հողին հավասար... Անհուն վշտով լցվեց հոգին Հովնանի Ու գործ դրեց ամեն շնորհք ու հնար, Աղոթեց նա, որ չարն աստված խափանի, Բայց փրկության ոչ մի յույսի շող չկար: Եվ յոթն անգամ յոթը ցերեկ շարեցին, Եվ յոթն անգամ յոթ երեկո նա փլեց, Եվ մշակները տխրությամբ գնացին, Եւ Հովնանին անհուսություն պաշարեց: Ու մտասույզ շրջում էր նա դաշտերում, Քաշվում էր խորքը ստվերոտ անտառի, Նրա անհույս վշտամորմոք խոհերում Պատկերն էր միշտ չքնաղագեղ տաճարի: Եվ մի գիշեր երբ անտառում հոգնաբեկ Ննջում էր նա գլուխն հենած մի քարի, Հասավ նրա ականջին մեղմ, մեղմ մի երգ, Եւ հնչյուններ հեծկլտացող բնարի: --Մենք ենք կերտել սուրբ Սոֆիաի փառքն անհուն, Դար է անցել դարձել ենք մենք արդէն ծեր, Թէ ուզում ես լինի տաճարդ կանգուն, Պիտի թաղես նրա հիմքում սիրտ ու սեր: Չի բարձրանա, թե չլսես մեր ձայնին Քո տաճարը ոչ մի կանգուն դեպի վեր, Պիտի թաղես քարերի տակ կենդանի Քո սիրելի էակն իբր¢ սիրտ ու սեր... Ու սարսափից Հովնանն իսկույն արթնացավ, Չկար ոչ ոք, իսկ շուրջն արդեն առավոտ, Վեր կացավ նա, հոգում անհուն վիշտ ու ցավ, նաց սիրտը բանալու, ծեր իր հոր մոտ: --Ինձ տար, որդի, -- ասաց նրան հայրը ծեր,-- Չեմ ցանկանա կյանքս քեզ վիշտ պատճառի. Թող բարաձրանա շէնքն անխափան դեպի վեր, Վեմ լինեմ թող հայոց փառքի տաճարին... Եվ երբ հանգչում էր նա հիմքի տակ սառած, Հովնանն անխոս, դառնորեն լաց էր լինում, --Պէտք չե սգալ հարազատին,-- հայրն ասաց,-- Երբ հայրենյաց փառքի համար է մեռնում Ու մշակները փորեցին օրն ի բուն, Որմնադիրները շարեցին անդադար, Բայց երբ իջաւ աշխարհին լուրթ իրիկուն Փլեց շինվածքն եղավ հողին հավասար: Ու Հովնանն արցունքն աչքին հեռացավ, Սիրտը՝ կոտոր, վշտի դրոշմն երեսին, Եւ քուն մտավ կրծքին ճնշող նոր մի ցավ, Ու անձնատուր եղավ կրկին երազին: Եկան նորից ձյունագանգուր ծերերն այն Ու տխրադեմ կանգնեցին իր սնարին, Մեկն իր քնարն էր նվագում մեղմաձայն, Մէկն իր երգով ձայնակցում էր քնարին: Չես տվել քո սիրտն ու սերը բովանդակ, լիքն է սիրով քո թրթռուն հոգին դեռ. Չի բարձրանա քո տաճարը ոչ մի շարք՝ Թէ չթաղվի նրա հիմքում սիրտ ու սեր... Եվ հուսահատ Հովնանն բարձր հեկեկաց, Ու արթնացավ հոգին մռայլ, սիրտն ամպոտ, Վեր կացավ նա ու դեպի մայրը գնաց՝ Պատմի իր վիշտն ու լաց լինի նրա մոտ: --Ինձ տար, որդի,--ասաց մայրը ալեհեր,-- Մատաղ դառնամ ես քո բարուն, քո չարին, Թող բարձրանա շենքն անխափան դեպի վեր, Վեմ լինեմ թող հայոց փառքի տաճարին: Եւ երբ թաղում էին նրան հիմքի տակ, Հովնանն անխոս, դառնորեն լաց էր լինում, --Պէտք չե ասաց,-- սգալ մոր մահը, որդյակ, Երբ հայրենյաց փառքի համար է մեռնում: Ու մշակները փորեցին օրն ի բուն, Որմնադիրները շարեցին անդադար, Բայց երբ նորից իջավ կապույտ իրիկուն Փլեց շինվածքն եղավ հողին հավասար: Եվ Հովնանի սիրտն անսփոփ մղկտաց, Չկա ոչ հայր, չկա ոչ մայր... դատարկ տուն... --Ինչի՞ համար ինձ պատժեցիր, ով Աստված... Ու սրտաբեկ, անմխիթար մտավ քուն: Ու երազին նորից եկան ծերերն այն, Եւ գունատված, կանգնեցին իր սնարին. Մեկն իր քնարն էր նվագում, մեղմաձայն, Մեկն իր երգով, ձայնակցում էր քնարին: Չես տվել քո սիրտն ու սերը բովանդակ, Սիրով լիքն է քո զգայուն հոգին դեռ. Չի բարձրանա քո տաճարը ոչ մի շարք՝ Թէ չթաղվի նրա հիմքում սիրտ ու սեր Ճչաց Հովնանն ու արթնացավ նվազած, Շուրջն առաւոտ, ծերունիները չկան, Վեր կացավ նա, դառն հեկեկաց ու գնաց՝ Տառափանքն իր պատմի սիրած աղջկան: --ինձ տար, աղջիկն ասաց նրան անվեհեր,-- Սիրել եմ քեզ՝ տէր եմ ¢ քո դժվարին. Թող բարձրանա շենքն անխափան դեպի վեր, Վեմ լինեմ թող հայոց փառքի տաճարին: Եվ երբ ծածկում էին քարերը նրան, Հովնանն անխոս, դառնորեն լաց էր լինում, --Պետք չե ասաց,-- սգալ սիրած աղջկան, Երբ հայրենյաց փառքի համար է մեռնում: Եվ մշակները փորեցին օրն ի բուն, Որմնադիրները շարեցին անդադար, Եվ քարտաշները տաշեցին աննկուն, Ու բարձրացան քարաշարքերն անվթար: Եվ յոթն անգամ, յոթը ամիս շարեցին, Եվ յոթն անգամ, յոթը ամիս բարձրացավ, Եվ սյուները կուռ կամարներ պահեցին, Եվ գմբեթը դեպի երկինք խոյացավ: Ու վեհանիստ կամարներին, սյուներին Քանդակեցին սլաթռիչք արծիվներ, Եվ ողկույզներ՝ խոյակների կատարին, Եվ տերեվներ ու եղնիկներ ու զարդեր... Ու վեհասլաց, բոլորաձեվ կեծվացքով, Ինչպես վսեմ Արարատը ձիւնափառ, Կանգնեց ծաղկուն այգիների ճամփի քով Հայոց փառքի շքեաղակուռ մի տաճար... Հրճվեց Հովնան ճարտարապետը հոգով՝ Մարմնավորված իր երազով գեղանի, Եվ ներշնչումն իր հոյաշեն հմայքով Մատուցանեց Մամիկոնյան իշխանին: Եվ հմայված նայեց իշխանն ալեհեր, Հոգին ձուլվեց կարծես ամեն մի քարի, Ու Բյուզանդիոն կայսեր գրեց հրավէր՝ Շնորհ բերի օծման փառքի տաճարի: Եկավ, նայեց Կոստանդիանոսը տարված, Եվ շշնջաց հիացմունքով հոգին լի -- Մի՞թէ վեհ չէ այս կերտվածքը, ով Աստված, Բյուզանդիոնի սուրբ Սոֆիաից ավելի: Խնդաց հոգին Մամիկոնյան իշխանի, Իսկ փառամոլ կայսրը տվեց հրաման. --Պիտ Բյուզանդիոն ճամփել ինձ հետ Հովնանին Կառուցելու հար եւ նմանն անպայման: Տխրեց: Գմբեթն ելաւ Հովնանն անվարան, Ու ձայն տվեց,-- յայտնի լինի թող կայսրին, Հայոց փառքի շքեղ տաճարն աննման, Հայոց երկրից պիտի նայի աշխարհին... Եւ գմբեթից իրեն թափով նետեց ցած, Մեռավ, սիրտն ու սերը տված քարերին, Ու նրանից փառքի տաճարը մնաց Որպես ավանդ սերունդներին, դարերին... Գրեց՝ Գեղամ Սարյան 1944 թ. Գեղամ Սարյանը եղբայրն է Իրանահայ բանաստեղծ Արամ Գառօնէի:

A Short Course in Modern Armenian Orthography, the Standard Language of the Republic Of Armenia 1. Whenever you hear the sound «Հ» you write the letter «Հ» whether it is «Յարութիւն» or «Հազկերտ», therefore the name «Յարութիւն» will be written «Հարություն» 2. The «յու» in the above example replaces the «իւ» as the diphthong (երկբարբառ) «յու» already serves that sound. Therefore whenever you hear the sound "yu", e.g. իւղ, սիւն, բնութիւն you will write յուղ, սյուն, բնություն: 3. The letter «O» in Armenian will be used only in the beginning of words which start with it, e.g. «օգնել», «օշարակ», etc., in the middle of the words whenever you hear the sound "o" use the letter «ո», since all the «ո»'s in the middle of the Armenian words sound as «0», therefore to teach Armenian we should not cause confusion as to when to use «o» or «ո». To elucidate this point here are some words that have «ո» in the middle but which are pronounced as «o» and they are followed by words which have «օ» in the middle and which are also pronounced as «o», they are as follows: Սոխ, խորոտ, կոշտ, սով, ծով, բովանդակ, կով, շող եւ այլն. As is evident the letter «օ» is seldom used in the middle of the words and when it is used it is pronounced as «o», hence the redundancy of using it. Պօղոս, Մարօ (also written as Մարոյ), կարօ (Կարոյ), հօտ (flock), the latter is a bone of contention since the other «հոտ» means "scent", but one can from the context understand which one is used, i.e., «հօտ» or ««հոտ», e.g., «Ոչխարի հօտը սարն է բարձրանում» as opposed to ««Համ ու հոտով մի ուտելիք». 4. Other diphthongs (երկբարբառներ): a. «յա» should be used to replace «եա», which is in the ending of all the Armenian names, e.g. «Վարդանեան» will change to «Վարդանյան»: b. «ոյ» in old orthography has two pronunciations one is "ooy" when the diphthong appears between two consonants, e.g. «սոյն» in which case the new orthography uses the most phonetically logical form of «ույ» and the word therefore will be written as «սույն», the other pronunciation for the «ոյ» diphthong is to write but not pronounce it at all, e.g. «յուսոյ», «սիրոյ» և այլն, the last two in the modern orthography will be written simply as « հուսո» and սիրո», therefore why to have the «ոյ» diphthong in its old form. c. The old «ոյ» diphthong will thus acquire the <oy> sound, e.g. «հոյ», «բոյ», «Նոյ» 5. Now comes the letter «Ե» which will replace all the «Է»-s in the middle of the words thus eliminating all the confusion of how to write «Ամէն» which is the correct version in the old orthography. Therefore the following words in the new orthography will replace their counterparts in the old one: Թեպետ, մեկ, սեր for both «սէր» and «սեր» in «հումսեր» (One should be able to understand from the context which one is to be used). 6. The letter «Վ» will replace «ու» and «ւ» wherever they sound as «վ», e.g., սւին, սուին, կռիւ, մեղաւոր (Iranahay version) or մեղաուոր (the western Armenian version),շեղւել (շեղուել), կեղւել (կեղուել): All of those will be written as Սվին, կռիվ, մեղավոր, շեղվել, կեղվել և այլն: 7. The letter «Յ» when it is not pronounced will not be written, e.g. «յուսոյ» will be written as «Հուսո», «սիրոյ» as «սիրո» «սատանայ» as «սատանա» եւ այլն: Hratch V. Vartanian, MD