hravart Posted February 14, 2007 Report Share Posted February 14, 2007 (edited) ԹԻՖԼԻՍԻ ԿԻՆՏՈՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Բազմել է ցարերի գահին Թիֆլիսի նեղճակատ կինտոն, Խրոմէ սապուգներ հագին Եւ գահը արել է ֆայտոն: Նստել է քշում է բռի, Վարգում է, ոտնում է անցնում, Տիրան է, Ներոն է բռնի, Սփռում է արիւն ու արցունք: Լռել են ձայները «ի զէն», Դառել են կեղծած հիացում, Նորաւոր երկիրը հիւսկէն Ժայթէում է իր մէջ մակածում, Որ յետոյ ահաւոր պարպի, Խլացնի որոտներն ապեղէն, Եւ ինչպէս միջուկը պայթի, Հուրհրայ լաւան հրեղէն: Շառաչի, յորդանայ, յորդի, Արնաներկ գահի վրայով, Զի բաւ է արեւներ մորթի Այս կինտոն սարդի ճակատով: Օ՜, երբ է Մըսըրը եղել, Մեր հիմքում նման հոր փորող, Ոչ ոք մեզ այսպես չի նեղել, Ինչպէս այս հարճորդին կարող: Սեւ կառքի կառապան լկտի՝ Բազմել է ցարերի գահին, Լափում է որձակը մտքի, Զրկում է մեզ հունդից ազգային: Ի՜նչ անէ նստւածքը ռամիկ, Կաւատի դաւից անտեղեակ, Արեւ էր, դառել է մահիկ Աշխարհոմ մնացել մենակ: Օ՜, ո՞ւր էք, աստղեր, արեւներ, Իջնում է ազգիս երեկոն, Եղաւ մեզ չլսւած մի նեռ, Թիֆլիսի նեղճակատ կինտոն: ԹԻՖԼԻՍԻ ԿԻՆՏՈՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) Եղիշե Չարենց Բազմել է ցարերի գահին Թիֆլիսի նեղճակատ կինտոն, Խրոմե սապուգներ հագին Եւ գահը արել է ֆայտոն: Նստել է քշում է բռի, Վարգում է, ոտնում է անցնում, Տիրան է, Ներոն է բռնի, Սփռում է արյուն ու արցունք: Լռել են ձայները «ի զեն», Դառել են կեղծած հիացում, Նորավոր երկիրը հյուսկեն Ժայթքում է իր մեջ մակածում, Որ հետո ահավոր պարպի, Խլացնի որոտներն ապեղեն, Եւ ինչպես միջուկը պայթի, Հուրհրա լավան հրեղեն: Շառաչի, հորդանա, հորդի, Արնաներկ գահի վրայով, Զի բավ է արևներ մորթի Այս կինտոն սարդի ճակատով: Օ՜, երբ է Մըսըրը եղել, Մեր հիմքում նման հոր փորող, Ոչ ոք մեզ այսպես չի նեղել, Ինչպես այս հարճորդին կարող: Սև կառքի կառապան լկտի` Բազմել է ցարերի գահին, Լափում է որձակը մտքի, Զրկում է մեզ հունդից ազգային: Ի՜նչ անե նստվածքը ռամիկ, Կավատի դավից անտեղյակ, Արև էր, դառել է մահիկ Աշխարհոմ մնացել մենակ: Օ՜, ո՞ւր էք, աստղեր, արևներ, Իջնում է ազգիս երեկոն, Եղավ մեզ չլսված մի նեռ, Թիֆլիսի նեղճակատ կինտոն: 1937 թ., բանտ (Գարուն) Edited March 10, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 14, 2007 Author Report Share Posted February 14, 2007 (edited) ՍՈՄԱ (Եղիշէ Չարենց) (Դասական Ուղղագրութեամբ) I Որպէս քուրմը Գանգէսի, Կարօտակէզ, սիրակէզ - Կեանքս տւե՜լ եմ լոյսիդ Եւ երգում եմ քեզ Քե՜զ եմ երգում այս կարմիր Աշխարհում հիմա,- Քե՜զ եմ երգում, քա՛ղցր քոյր, Խելագա՜ր Սոմա՛: II Դարեր շարունակ, անվերջ, անդադրում, Ու սիրտս - գարուն, Կեանքս երգ շինած՝ քե՜զ էի փնտռում Այս չար աշխարհում: Ու չէի գտնում, Սո՛մա, ո՛չ մի տեղ Քո դէմքը հրէ,- Բայց ես գիտէի, որ մեռնում է նա, Ով որ քեզ սիրէ: Ու սիրտս տւած մահի անուրջին,- Մա՜հ էի տենչում,- Բայց տեսայ յանկարծ քո դէմքը վերջին Այս աղջամուղջում: Քո դէմքը տեսայ, որպէս սրբազան Մի զոհաբերում. Քո դէմքը տեսայ աշխարհասասան Այս հրդեհներում: Եւ քեզնով հարբած՝ կանչեցի՜ նրանց Հրդեհի պարին,- Եւ կեանքս տւի, պարզ ու սրտաբաց, Վառւող աշխարհին... III Սո՛մա, ես գիտեմ՝ մի աղջիկ ես դու, Երկնային մի քոյր, Որ տալիս է մեր սուրբ ծաղիկներին Թոյն, թախիծ ու բոյր: Երկնքից իջած քո ցօ՛ղն է սերում Բոյսերը բոլոր. Քո՛յր, ապրում ես դու մեր սուրբ բոյսերում Քաղցր ու ահաւոր: Մենք այդ բոյսերից խմիչք ենք շինում, Գինի հրակէզ, Եւ այդ սրբազան խմիչքով հարբած - Ցանկանում ենք քեզ: Վառւում ես, Սո՛մա, մեր երակներում Դու, որպէս գինի,- Եւ քեզնով հարբած ուզում ենք մենք էլ, Որ այս աշխարհում քո կամքը լինի... IV Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, սրբազան խմիչք, Սրբազան դու սէր, Ոգեւորութեան դու քա՜ղցր գինի, Երկունքի գիշե՜ր: Արշալոյսների սրբազան արգանդ, Ոգու Կաթն Ծիր. Արեւից առաջ դո՛ւ երկնից անցար, Ոսկի փռեցիր: Օ՜, Սրբազան հա՜րս դու ազատութեան, Դու - ազատութի՜ւն, Դու - վերջին ցնորք վերջի՜ն քաղցրութեան, Դու - ոգու խնդում: Դո՛ւ, որ սրտերում փրփրում ես վառ, Հոսում ես արագ, Ու փրփուր-փրփուր եփւելով սրտում Վառւում ես յանկարծ, դառնում ես կրակ Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, օրհնւի՜ թող այն Վայրկեանը կարմիր աշխարհում այս չար, Երբ մարդու սրտում առաջին անգամ Հրի փոխւեցիր ու Ա՛գնի դարձար... Ու հրդե՛հ դարձար, ու կրակ, ու հուր, Սրտից ծփալով - անցար աշխարհին, Եւ կեանքը այս չար, այս կեանքը տխուր Յանձնեցիր հրին: Ծփում ես հիմա մարդկանց սրտերում. Ու ողջ աշխարհում հրդեհ ես վառել. Քո՛յր, դո՜ւ ես միայն թխպոտ օրերում Մեզ մխիթարել... Վառե՜լ ենք հիմա աշխարհը նորից, Ուխտի ենք եկել խենթ ու խելագար. Օրհնւի՛ թող քո անունը նորից, Որ հուր դարձրեց մեր սրտերը քար: Հուրդ մեր սրտում թող սուրբ փրփրի. Խմե՜լ ենք արդէն, ելել ենք պարի, Խառնել ենք իրար հիմա կեանք ու մահ. Բռնկւի՛ր կրկին ու կրկին անգամ, Վառւի՛ր մեր սրտում, ծփա՛, արնաքամ, Խելագա՜ր Սո՛մա... V Քո՛յր, քո գինին մեր սրտերում Մխացել է դա՜ր ու դարե՜ր, Քո՛յր, քո գինին մեր սրտերում Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Երկրի մուԺում, Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել Կեանքի փոշում: Դա՜ր ու դարեր մեր սրտերում Վառւել է վառ, Բայց հրդեհւել չի կամեցել Աշխարհը վառ: Ո՞վ չի տեսել, երբ իջնում է թանձր գիշեր - Շիրիմներից դուրս են թռչում ոսկի լոյսեր: Փոշիացող ոսկորներից լոյս է ծորում. Գինի՛դ է այն, որ չի վառւել մարդու օրում: Գինիդ է այն, որ զուր յուզւել, բայց չի՛ վառել՝ Գինի՛դ է այն, որ մարդ իր հետ վա՛ր է տարել. Ու գիշերի թանձր մթում - Հրէ մի սուր - Դուրս է թռչում գերեզմանից ՝ Վառւում է զուր... Սո՛մա, գինիդ, որով հարբել, Խենթ ենք հիմա - Դա՜ր ու դարե՜ր տւել է մեզ Երկունք ու մահ. Մա՛հ է տւել ու գերեզման, Հող ու անհուն - Որ դուրս թռչի, ազատ վառւի - Գերեզմանում... Ու չէր վառւում դա՜ր ու դարեր Աշխարհը քար. Հիմա վառւեց...Խե՜նթ ենք մենք էլ Ու խելագար Պա՜ր ենք բռնել խելագար, Հրդեհում ենք ու վառում - Այն ամէնը, ի՛նչ որ կար Հազարամեայ աշխարհում: Ու արիւնը մեր ՝ խառնւած հրին ՝ Վառւում է ագահ,- Ու լոյս է տալիս վառւող աշխարհին Դէմքդ հեռակայ: VI Ու դառնում է մեր շուրջպարը արագ, Եւ մեր շուրջպարում - հրդեհի պարում Հէքեա՛թ է կեանքը, ուր մարդը - կրակ: Հրթի՜ռ-հրթի՜ռ վեր են թռչում Կեանքերը մեր կարեվէր, Ու վառւում է աղջամուղջում Ողջակիզւող սիրտը մեր: Ամբոխները զրահապատ Ծափ են զարկում ու պարում, Ջա՛հ է դարձել ամէն մի մարդ Կրակապատ աշխարհում: Ու պար բռնած ու խելագար Ե՜րգ ենք ասում կրակին - Ու վառւում է աշխարհը քար Մրրիկներում կրակի: Կիրակի է կեանքն հիմա - Ջահազարդւա՜ծ, կրակուն - Ու պարում են կեանք ու մահ Սո՛մա, քո սուրբ կրակում... VII Հէ՜յ, հեռաւոր ընկերներ ու եղբայրներ,- Դուք չէ՞ք լսում. ձե՛զ ենք կանչում,- Զւարթ ու սէգ, Եկէ՛ք, մտէ՛ք շուրջպարը մեր - Եկէ՜ք, եկէ՜ք: Օ, կո՜յր է նա, ով չի տեսնում Երկինք հասած կրակը թէԺ. Եկէ՛ք, եկէ՛ք, ով սիրտ ունի Ողջակիզւող ու հրակէզ: Ով որ եկաւ - պէտք է իր հետ Ողջակիզւող մի սիրտ բերի- Եկէ՛ք, հսկայ պարը մտէք Աշխարհային հրդեհների: Ու ծաւալւի՛ թող Աշխարհովը մէկ Հրդեհը մաքրող, Բոցը հրաշէկ: Կեանքը հնամեայ, Որ մխում է զուր - Թող մոխի՛ր դառնայ Ու անցնի իզուր Հո՛ւրը թող մնայ, Հրդե՛հը հոգու, Ու հրաշք դառնայ Սո՛մա, խօսքը քո: VIII Ու գալիս են անվե՜րջ, անվե՜րջ Ամբոխները ահագին, Որ կեանքը հին ու սնամէջ Ողջակիզեն կրակին: Ու հուրն ընկած, անդարձ, անել, Այրըւում է կեանքը քար - Ու հրդեհում պար են բռնել Ամբոխները խելագար: Ու արիւնը մեր, խառնուած հրին, Վառւում է հրում՝ զո՛հ է սրբազան - Ու Ժպտում է քո դէմքը աշխարհին Այս հրդեհներում աշխարհասասան... IX Թւում է հիմա կեանքը իմ հոգուն Մի ոսկի տեսիլ. Ինչ լա՜ւ է, Սո՛մա, որ կեանքի հոգուն Հիմա՛ եմ հասել. Ինչ լա՜ւ է, Սո՛մա, որ քո կրակում Վառւում եմ ես էլ... Կը վառւեմ հիմա, որպէս զոհ կամքիդ Ու զոհաբերում, Եւ եթէ մարի հրդեհը այս մեծ Որ չունի մարում - Դու էլի՛ հազար հրդեհ կը վառես Այս չար աշխարհում... Սո՛մա, սէրը քո թոյն է ու գինի, Բայց քա՜ղցր է այնքան. Սո՛մա, կաս դու միշտ, բայց անցնում եմ ես Ու վաղը չկամ. Սո՛մա, աշխարհում թող կամքդ լինի Տիեզերական Կեանքս կը մարի՝ հին, չնչին մի կայծ Քո ոսկի հրում - Բայց վառւի՜ պիտի սիրտս մոխրացած Քո բոլո՜ր գալիք արշալոյսներում: Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 14, 2007 Author Report Share Posted February 14, 2007 (edited) ՍՈՄԱ Եղիշէ Չարենց (Նոր Ուղղագրութեամբ) I Որպես քուրմը Գանգէսի, Կարոտակեզ, սիրակեզ - Կեանքս տվե՜լ եմ լույսիդ Եւ երգում եմ քեզ Քե՜զ եմ երգում այս կարմիր Աշխարհում հիմա,- Քե՜զ եմ երգում, քա՛ղցր քույր, Խելագա՜ր սոմա՛: II Դարեր շարունակ, անվերջ, անդադրում, Ու սիրտս - գարուն, Կյանքս երգ շինած՝ քե՜զ էի փնտռում Այս չար աշխարհում: Ու չէի գտնում, Սո՛մա, ո՛չ մի տեղ Քո դէմքը հրե,- Բայց ես գիտեի, որ մեռնում է նա, Ով որ քեզ սիրե: Ու սիրտս տված մահի անուրջին,- Մա՜հ էի տենչում,- Բայց տեսայ հանկարծ քո դէմքը վերջին Այս աղջամուղջում: Քո դէմքը տեսա, որպես սրբազան Մի զոհաբերում. Քո դէմքը տեսա աշխարհասասան Այս հրդեհներում: Եւ քեզնով հարբած՝ կանչեցի՜ նրանց Հրդեհի պարին,- Եւ կեանքս տվի, պարզ ու սրտաբաց, Վառվող աշխարհին... III Սո՛մա, ես գիտեմ՝ մի աղջիկ ես դու, Երկնային մի քույր, Որ տալիս է մեր սուրբ ծաղիկներին Թույն, թախիծ ու բույր: Երկնքից իջած քո ցո՛ղն է սերում Բույսերը բոլոր. Քո՛ւյր, ապրում ես դու մեր սուրբ բույսերում Քաղցր ու ահավոր: Մենք այդ բույսերից խմիչք ենք շինում, Գինի հրակեզ, Եւ այդ սրբազան խմիչքով հարբած - Ցանկանում ենք քեզ: Վառվում ես, Սո՛մա, մեր երակներում Դու, որպես գինի,- Եւ քեզնով հարբած ուզում ենք մենք էլ, Որ այս աշխարհում քո կամքը լինի... IV Սո՛մա, օ, Սո՛մա, սրբազան խմիչք, Սրբազան դու սեր, Ոգեվորության դու քա՜ղցր գինի, Երկունքի գիշե՜ր: Արշալույսների սրբազան արգանդ, Ոգու Կաթն Ծիր. Արեվից առաջ դո՛ւ երկնից անցար, Ոսկի փռեցիր: Օ, Սրբազան հա՜րս դու ազատության, Դու - ազատությո՜ւն, Դու - վերջին ցնորք վերջի՜ն քաղցրության, Դու - ոգու խնդում: Դո՛ւ, որ սրտերում փրփրում ես վառ, Հոսում ես արագ, Ու փրփուր-փրփուր եփվելով սրտում Վառվում ես յանկարծ, դառնում ես կրակ Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, օրհնվի՜ թող այն Վայրկյանը կարմիր աշխարհում այս չար, Երբ մարդու սրտում առաջին անգամ Հրի փոխվեցիր ու Ա՛գնի դարձար... Ու հրդե՛հ դարձար, ու կրակ, ու հուր, Սրտից ծփալով - անցար աշխարհին, Եւ կյանքը այս չար, այս կյանքը տխուր Հանձնեցիր հրին: Ծփում ես հիմա մարդկանց սրտերում. Ու ողջ աշխարհում հրդեհ ես վառել. Քո՛ւյր, դո՜ւ ես միայն թխպոտ օրերում Մեզ մխիթարել... Վառե՜լ ենք հիմա աշխարհը նորից, Ուխտի ենք եկել խենթ ու խելագար. Օրհնվի՛ թող քո անունը նորից, Որ հուր դարձրեց մեր սրտերը քար: Հուրդ մեր սրտում թող սուրբ փրփրի. Խմե՜լ ենք արդեն, ելել ենք պարի, Խառնել ենք իրար հիմա կյանք ու մահ. Բռնկվի՛ր կրկին ու կրկին անգամ, Վառվի՛ր մեր սրտում, ծփա՛, արնաքամ, Խելագա՜ր Սո՛մա... V Քո՛ւյր, քո գինին մեր սրտերում Մխացել է դա՜ր ու դարե՜ր, Քո՛ւյր, քո գինին մեր սրտերում Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Երկրի մուԺում, Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել Կյանքի փոշում: Դա՜ր ու դարեր մեր սրտերում Վառվել է վառ, Բայց հրդեհվել չի կամեցել Աշխարհը վառ: Ով չի տեսել, երբ իջնում է թանձր գիշեր - Շիրիմներից դուրս են թռչում ոսկի լույսեր: Փոշիացող ոսկորներից լույս է ծորում. Գինի՛դ է այն, որ չի վառվել մարդու օրում: ինիդ է այն, որ զուր հուզվել, բայց չի՛ վառել՝ Գինի՛դ է այն, որ մարդ իր հետ վա՛ր է տարել. Ու գիշերի թանձր մթում - Հրե մի սուր - Դուրս է թռչում գերեզմանից ՝ Վառվում է զուր... Սո՛մա, գինիդ, որով հարբել, Խենթ ենք հիմա - Դա՜ր ու դարե՜ր տվել է մեզ Երկունք ու մահ. Մա՛հ է տվել ու գերեզման, Հող ու անհուն - Որ դուրս թռչի, ազատ վառվի - երեզմանում... Ու չեր վառվում դա՜ր ու դարեր Աշխարհը քար. Հիմա վառվեց...Խե՜նթ ենք մենք էլ Ու խելագար Պա՜ր ենք բռնել խելագար, Հրդեհում ենք ու վառում - Այն ամենը, ի՛նչ որ կար Հազարամեա աշխարհում: Ու արյունը մեր ՝ խառնված հրին ՝ Վառվում է ագահ,- Ու լույս է տալիս վառվող աշխարհին Դեմքդ հեռակա: VI Ու դառնում է մեր շուրջպարը արագ, Եւ մեր շուրջպարում - հրդեհի պարում Հէքյա՛թ է կեանքը, ուր մարդը - կրակ: Հրթի՜ռ-հրթի՜ռ վեր են թռչում Կյանքերը մեր կարեվեր, Ու վառվում է աղջամուղջում Ողջակիզվող սիրտը մեր: Ամբոխները զրահապատ Ծափ են զարկում ու պարում, Ջա՛հ է դարձել ամեն մի մարդ Կրակապատ աշխարհում: Ու պար բռնած ու խելագար Ե՜րգ ենք ասում կրակին - Ու վառվում է աշխարհը քար Մրրիկներում կրակի: Կիրակի է կյանքն հիմա - Ջահազարդվա՜ծ, կրակուն - Ու պարում են կյանք ու մահ Սո՛մա, քո սուրբ կրակում... VII Հե՜յ, հեռավոր ընկերներ ու եղբայրներ,- Դուք չէ՞ք լսում. ձե՛զ ենք կանչում,- Զվարթ ու սեգ, Եկեք, մտե՛ք շուրջպարը մեր - Եկե՜ք, եկե՜ք: Օ, կո՜ւյր է նա, ով չի տեսնում Երկինք հասած կրակը թեԺ. Եկե՛ք, եկե՛ք, ով սիրտ ունի Ողջակիզվող ու հրակեզ: Ով որ եկավ – պետք է իր հետ Ողջակիզվող մի սիրտ բերի- Եկե՛ք, հսկա պարը մտեք Աշխարհային հրդեհների: Ու ծավալվի՛ թող Աշխարհովը մեկ Հրդեհը մաքրող, Բոցը հրաշեկ: Կյանքը հնամյա, Որ մխում է զուր - Թող մոխի՛ր դառնա Ու անցնի իզուր Հո՛ւրը թող մնա, Հրդե՛հը հոգու, Ու հրաշք դառնա Սո՛մա, խոսքը քո: VIII Ու գալիս են անվե՜րջ, անվե՜րջ Ամբոխները ահագին, Որ կյանքը հին ու սնամէջ Ողջակիզեն կրակին: Ու հուրն ընկած, անդարձ, անել, Այրըւում է կյանքը քար - Ու հրդեհում պար են բռնել Ամբոխները խելագար: Ու արյունը մեր, խառնված հրին, Վառվում է հրում՝ զո՛հ է սրբազան - Ու Ժպտում է քո դեմքը աշխարհին Այս հրդեհներում աշխարհասասան... IX Թվում է հիմա կյանքը իմ հոգուն Մի ոսկի տեսիլ. Ինչ լա՜վ է, Սո՛մա, որ կյանքի հոգուն Հիմա՛ եմ հասել. Ինչ լա՜վ է, Սո՛մա, որ քո կրակում Վառվում եմ ես էլ... Կը վառվեմ հիմա, որպես զոհ կամքիդ Ու զոհաբերում, Եւ եթէ մարի հրդեհը այս մեծ Որ չունի մարում - Դու էլի՛ հազար հրդեհ կը վառես Այս չար աշխարհում... Սո՛մա, սերը քո թույն է ու գինի, Բայց քա՜ղցր է այնքան. Սո՛մա, կաս դու միշտ, բայց անցնում եմ ես Ու վաղը չկամ. Սո՛մա, աշխարհում թող կամքդ լինի Տիեզերական Կեանքս կը մարի՝ հին, չնչին մի կայծ Քո ոսկի հրում - Բայց վառվի՜ պիտի սիրտս մոխրացած Քո բոլո՜ր գալիք արշալույսներում: Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 18, 2007 Author Report Share Posted February 18, 2007 (edited) Լուսամփոփ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Եղիշէ Չարենց Լուսամփոփի պէս աղջիկ աստւածամօր աչքերով, Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմնի պէս երազի, Կապոյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով, Լուսամփոփի պէս աղջիկ... Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ որ չմեռնի իմ հոգին, Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթէ աչքերում, Ես ի՞նչ անեմ, որ մնայ ծիածանը երեքգոյն, Որ չցնդի, չմարի իմ հոգու հեռուն... Լուսամփոփի պէս աղջիկ աստւածամօր աչքերով, Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմնի պէս երազի, Կապոյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով, Լուսամփոփի պէս աղջիկ... Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 19, 2007 Author Report Share Posted February 19, 2007 (edited) ՄԱՀՒԱՆ ՏԵՍԻԼ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ... Սիամանթօ ՄՈՒՏՔ Քերթութեան ոլորապտոյտ ճանապարհներով Անհանգըրւան անցած տարիներ երկարաձիգ, Սիրտս կիզած բազում արևների հրով, Խուսափելով ընդմիշտ երգերից դիւրածին, Ահա զգում եմ ինձ կրկի՛ն անօգնական, Ահաւորւած, ինչպէս բարձր լերան առջև - Որի ոլորտներով կրկի՛ն պիտի գնամ, Եւ չգիտեմ՝ ընկնե՞մ պիտի արդեօք, թէ՞ վաստակած հանգչեմ... Արդ՝ մանուկ եմ ես նորից, և´ անուժ, և´ դողահար, Անհամարձակ, ինչպէս աշակերտ, ուժերիս ու գրչիս անվստահ,- Լեզւիս վրայ կսկիծ, և´ ջերմութիւն, և´ վահր՝ Աչքերս յառել եմ անցեալին՝ ապագայի նժոյգը նստած Ձե՛զ եմ յառել աչքերըս, ո՜վ անցեալի վսեմ քերթողահայրե՛ր, Գագաթնե՛ր Մտքի ու Հանճարի և Քերթութեան պետե՛ր,- Քե՛զ, անյոյզ, մարմարեայ Հոմերո՛ս, որ երգել ես հերոսների մահը, Սակայն խաղա՜ղ սրտով, մի մանկական հեքիաթ իբրև թէ Եւ քե՛զ, լատինական փառքի հռչակը աւետող Ո՜վ դիւցազնական և բարբարոս Վիրգի՛լ, Որ ընթացել ես թէև հելլեն հանճարների սրբագործած հետքով, Սակայն ինքնահուն է եղել պղընձեայ արշաւանքը երգիդ: Եւ քե՛զ, արեգակնական հանճար, շռայլօրէն փարթամ Ֆիրդովսի՜, Բազմաբղէտ, ինչպէս Արևելքը, գանձերով ու արկածներով հարուստ, Որ հանճարիդ այնքա՜ն անայլայլ և իմաստուն լոյսով Ներբողել ես շահերի սխրութիւնները սին, իբրև ուղի անմեռ, որ տրւում է վերուստ... Սակայն բոլորդ միասին թւում էք ահաւասիկ Ապագայով լեցուն աչքերիս, որ անցյալին եմ յառել ահալի,- Ո՜վ դուք, զառամեալ մանկութեան յիշատակներ վսեմ,- Այնքա՜ն թոթովախօս ու միամիտ... Ձեր երգը միամիտ մանկութեան և ոգու երջանիկ անգիտութեան, Եւ կարծեցեալ փառքի, և ճորտութեան դժնի, Բայց և հանճարափայլ պարգևն էր՝ մեզ տրւած Հի՜ն դարերի տքնութիւնից ազնիւ Այլև ներբողել է ձեր երգը հերոսութիւն ու փայլ, Խիզախների վսեմ արշաւանք և այրերի դաշինք, Նշել է քերթութեան լուսազարդ ճանապարհ, Փառք անմահական՝ բազմած մարմարիոնեայ նժոյգների բաշին Բայց անցեալը այն, այն ուղին, այն ճանապարհը չարչարանաց, Որին ես ահաւասիկ ուզում եմ մօտենալ - Չէ՛ լեառ հերոսութեան, կամ վեհութեան ուղի, կամ փառքի ճանապարհ, Կամ իմաստութեան պարտէզ, կամ ոգորում ոգու, կամ տքնութիւն անահ... Եւ այն տեսիլը, որ՝ տարիներից յառնած՝ Ծառացել է ահա իմ վարանոտ ու զարհուրեալ հայացքների դէմ - Ո՛չ փառքի գագաթ է խոստանում, ո՛չ Քերթութեան Պառնաս, Ո՛չ անգամ փողփողեալ տողերի անմրցելի հանդէս Այդ տեսիլը դժնի է և ժանտաժանտ, անփայլ է և գոսնական, Եւ զարհուրելի է, ինչպէս զառանցանք, և անիմաստ է յաւէտ,- Ո՜վ անցեալի պայծառ քերթողներ, ձեր երգը հերոսական Թող դարերի՛ն մնայ ձեր հեռաւոր, ձեր օրերի՛ն անէ Ձեր մարմարիոնեայ և դաշն դէմքերի փոխարէն, Իբրև վարպետ միակ, իբրև անկաշառ մարգարէ - Ահաւասիկ յառնում է մռայլ միջնադարից Եւ կանգնում է դէմս, ո՜վ տառապեալ հանճար, քո կերպարանքը քարէ Անցեալի արնակարմիր տեսիլներից շշմած հայացքներիս հանդեպ, Որ ուղեցոյց են հայցում, և´ առաջնորդ արդար, և´ կորովի հանճար - Պատկերելու համար Անցեալի խաւարից յառնած զարհուրանքը - Դժոխքի դժնի մշուշից բարձրանում է ահա քո դէմքը բազմաչարչար... Զարհուրանքի սովոր աչքերով, որ խորն են ու գերող, Դու նայում ես ահա ոգուս խորքը, երկա՜ր նայում ես ոգուս խորքը,- Եւ բռնում ես ձեռքս, որ ինձ առաջնորդես մռայլ ուղիներով, Ինչպէս Վիրգիլը լուսաւոր, որ ցոյց տւեց մի օր քեզ երկնային դժոխքը Ահաւասիկ գնում ենք քեզ հետ միասին, աշակերտ ու վարպետ, Քերթութեան թոթովախոս մանուկ և այր բազմավաստակ, Մեր խոհերով, մեր կեանքով, մեր երգերով անհունօրէն տարբեր, Բայց և հարազատ ու արնակից, Իբրև միևնո՛ւյն մարդկութեան երկու տարբեր հասակ Ընկնում ենք քեզ հետ միասին մենք ճանապարհ երկար, Եւ մեր առջև ահա իր յորձանքն է ձգում արնափրփուր մի գետ, Որ բաժանում է դժնի անցեալից այս լուսաւոր ներկան,- Եւ մենք նստում ենք Մտածումի նաւը, որ նաւարկենք քեզ հետ Գնում ենք ահաւասիկ քեզ հետ Քերթութեան ու Խոհի դժվար ճանապարհով Դեպի ափը դէմի՝ ամէ՛ն յոյս ու հաւատ թողնելով այս ափին, Եւ Մտածումս ահա, որպէս մշտնջական ու կորովի Քարոն, Նաւարկում է դէպի Անցեալը, դէպի Անցեալը դառն, Դէպի ափը Մահվան ու Սարսափի... Ա Մենք ափ ենք ելնում միասին և նայում ենք մեր շուրջը մի պահ.- Լռութիւն է, մռայլ մառախուղ, իսկ վերից գունատ մի մահիկ Իր մեռեալ լոյսի հետ մէկտեղ տարածում է տխրութիւն ու ահ Այդ անծիր եզերքի վրայ անսահման Սոսկումի ու Մահի: Քայլում ենք, իրարու բռնած, քայլերով տարտամ, երերուն, Անուղի, ինչպէս մոլորւած երկու կոյր կամ անօգ մանուկ: Միևնո՛ւյն մառախուղն է բռնել թէ՛ մօտիկը մեր, թէ՛ հեռուն, Միևնո՛ւյն լռութիւնն անհուն: Խտանում է մեր դէմ մառախուղը.- ժայռեր են կարծես ու քարեր Պարսպի նման բարձրացել և բռնել ճանապարհն անդարձ Մոտենում ենք մենք ժայռերին - և տեսնում ենք վիթխարի ծառեր, Եւ մտնում ենք ահա խաւարով ու ահով լեցուն մի անտառ Ծառերի միջով վիթխարի գնում ենք դանդաղ մենք առաջ, Կանգնում ենք, ականջ ենք դնում լռութեան մէջ երկար ու երկար,- Եւ ահա հնչում է մթին անտառի խորքից մի հառաչ.- Այդ ե՞րգ է արդեօք, հեկեկա՞նք, թէ՞ տրտունջ՝ քնարով երգած Լսւում է ապա մօտիկից մի հանդարտ, դանդաղ ոտնաձայն. Մոտենում է մէկը. դէպի մե՛զ, դէպի մե՛զ է գալիս ահա նա. Եւ ահա - ծառերի ետևից ելնում է մի այր գլխաբաց.- Վարդապե՞տ է նա, մուրացի՞կ, թէ՞ գեղջուկ, աղքատ քահանայ Լուսնի սառ լոյսերով ողողւած՝ մօտենում է նա երերուն Քայլերով, կանգնում է մեր դէմ,- ուրվական է կարծես նա ցաւի.- Փոքրիկ է. նիհար. կիսամերկ. ճակատին պսակ է կրում, Եւ ձեռքին բռնած նա ունի մի հսկայ արծաթեայ տաւիղ: Հասնում է մօրուքն սպիտակ մինչև սրունքները նրա՝ Սպիտակ սաւանի նման ծածկելով մերկութիւնը ծերի. Հայացքով տխուր ու անօգ նայում է նա լուռ մեր վրայ, Եւ ապա, դառնալով Վարպետին, նա ասում է ձայնով մտերիմ. «- Վարպե՛տ, օ՜հ, ես է՛լ քեզ նման մի գիշեր աշխարհից անցայ, Ապրեցի, իբրև վանական, հայրենի եզերքում քո ծովի. Բայց չքնաղ հայրենիքը քո - ինձ համար հայրենիք չդարձաւ , Եւ ծովը ձեր այն ծիծաղկուն,- չբուժեց իմ սիրտը ցաւից: Աշխարհում շաչող հողմերից այն կղզում ապաստան գտած, Զգեցած սևասև սքեմ՝ ես տաւիղը սակայն սիրեցի. Եւ տաւիղը շեփոր դարձըրած՝ քերթութեան պարտէզը մտայ, Որ կորած հայրենիքս երգեմ և անցեալը նրա հրածին Երգեցի ես ձայնով առնական ամրոցներն ու բերդերը հայոց, Ոստանները հայոց արքայից, պալատները նոցա փառահեղ. Երգեցի Կարմիր Ավարայրը, Մասիսը՝ աստղերին հայող, Ձգտելով հին փառքը հայոց սրտերում անմար միշտ պահել: Քնարով մարտի կոչեցի ես նոցա՝ յանուն անցեալի, Կոչեցի ելնել վերստին, թոթափել փոշին բարբարոս,- Կոչեցի արժանի լինել մեր նախնեաց փառքին պանծալի՝ Վառելով ջահերն անցեալի, իբրև նո՜ր փրկութեան փարոս Եւ երգս իզուր չհնչեց Հայրենի եզերքից քո լուրթ Թռչելով, իբրև հրաւէր, դէպի հայրենիքն իմ հեռու - Նա ոտքի հանեց քաջարի այրերի անմահ մի սերունդ, Որ ելաւ գերութեան փոշուց հայրենեաց համար կռւելու Եւ թէև քէնով բարբարոս փորձեցին նոքա, դարաւոր Ոսոխները հայոց աշխարհի, մեզ արեա՛մբ ողողել կրկին,- Բայց վսեմ մեր երթը եղաւ անցեալի փայլո՛վ փառաւոր, Եւ խաղա՜ղ սրտով ես մեռայ՝ մինչև մահ քնարը ձեռքիս» Ասաց - և խփեց քնարին նա մոմէ մատներով դեղին, Աչքերում ամեհի մի հուր, մօրուքով մերկութիւնը ծածկած,- Եւ ձայնը նրա քնարի, որ նման էր ձայնին թիթեղի, Հնչում էր, ինչպէս մի հիւանդ, մահամերձ ընկած մանկան լաց: Եւ տաւիղն հնչելով հեռացաւ , խարխափով մտաւ նա նորից Անտառի խորքը խաւար, ուր տիրում էր տագնապ ու հառաչ Մենք երկար լսեցինք նրա քնարի հառաչքը խորին, Մինչ սուզւեց, լռեց նա հեռւում... Եւ անձայն անցանք մենք առաջ Բ Գնում ենք մենք ահա կրկին անտառով այդ մութ ու խաւար, Ծառերի ճիւղերն անտերև քսւում են դէմքերին մերթ մեր, Եւ թւում է մեզ, թէ նոքա չորացած մատներ են նիհար, Եւ թւում են ծառերն անտառի - սարսափից քարացած դէմքեր: Գնում ենք անտառով երկար, և ինչքան խորն ենք մտնում - Լցւում է անտառը այնքան հառաչի ու լացի ձայներով, Մանուկներ են կարծես զառանցում, ծերեր են հռնդում մթնում, Սերունդներ են կարծես կարկառում բազուկներ գրկող ու գերող: Բայց ահա երևում է հեռուն՝ տագնապով թարթող մի կրակ, Թարթում է նա մերթ խաւարում, ու կրկին տագնապով մարում: Մենք քայլում ենք նրա ուղղութեամբ, մօտենում ենք ահա մենք նրան Եւ տեսնում ենք արդէն մոխրացած, համարեայ հանգած մի խարոյկ: Խարոյկի շուրջը թափւած՝ մենք տեսնում ենք զէնքեր, ոսկորներ, Մարդկային գանգեր, հնօրեայ զրահներ, մի հին հրացան Եւ տեսնում ենք ապա, այլայլւած հայացքով նայում ենք երբ վեր - Ծառերի ճիւղքերից կախւած կմախքներ՝ տապից չորացած: Այս դժնի պատկերից սարսած՝ ուզում ենք արդէն կիսամար Այդ խարոյկը թողնել ու գնալ, ընթանալ կրկին, երբ յանկարծ, Ծառերի ետևից ելնելով՝ երևում է կիսամերկ մի մարդ՝ Սևահեր, ահագին գլխով, ոտքերը ոլորուն ու կարճ: Գաճաճ է կարծես՝ հրաշքով անտառի խաւարից ելած. Աչքերը շանթեր են թափում, ցայտում են կայծակներ ու կիրք. Վիթխարի գլուխը կարծես տնկած է ուսերի վրայ. Ակնոցներ ունի նա դրած և ձեռքին բռնել է մի գիրք: Նայում է շանթող աչքերով նա մի պահ աչքերի տակից, Նստում է ապա կիսամար խարոյկի մոխիրի վրայ, Եւ հսկայ մի գնդի նման ցնցելով գլուխը ահագին՝ Ասում է ձայնով կանացի՝ ցուցամատը ճակատին դրած. «- Այս խարոյկը ե՛ս վառեցի աշխարհում ձեռքերով իմ թոյլ, Եւ տասնեակ տարիներ բորբոքւած՝ նա ցրեց շողեր ու կայծեր,- Իմ ամբողջ կեանքում կռացած՝ փչեցի ես անխոնջ ու անդուլ, Որ երբե՛ք, երբե՛ք չմարի նրա հուրը - և յա՛ր առկայծէ: Եւ եկան, տասնեակ տարիներ սերունդնե՜ր եկան բորբոքւած, Այրեցին սրտերը թափուր աշխարհում վառած իմ հրով,- Հայրենի երկրի խաւարում սփռեցին հուր ցնորք ու կայծ. Այստեղի՛ց զրահներ առած գնացին Ֆարհատն ու Կարօն Ես վրէ՛ժը կեանքում երգեցի թշնամու հանդէպ հնօրեայ. Իմ քնարը, գրիչն իմ հատու - սրբազան մրրի՛կ սերմանեց,- Բայց նստած եմ կրկի՛ն ահա ես խարոյկիս մոխիրի վրայ - Եւ շրթերս թորում են հիմա նախատի՛նք միայն ու անէծք»... Վեր թռաւ յուզւած նա տեղից, շպրտեց գիրքը մի կողմ, Կռացաւ խարոյկի վրայ և կրկին սկսեց փչել.- Ելնում էր շունչը կրծքից մի խռպոտ, փայտեայ աղմուկով, Եւ խարոյկը չէր բորբոքում... Եւ կանգնեց նա ոտքի ու գոչեց. «- Բարձրացի՛ր, ելի՛ր խաւարից, ո՜վ ռազմի երգերի գուսան, Հնչեցրո՛ւ քնարդ կրկին, թող ձայնը նրա շառաչե՛.- Թող մարտի՛ նա կոչե կրկին բանակները մեր սրբազան, Ե´ւ զէնքերը թող որոտան, և´ ռազմի սրերը թող շաչեն» Այսպէս նա կանչեց,- և ահա, անտառի խորքից ելնելով, Մոտեցաւ մեզ մռայլ մի մարդ՝ մազերը գանգուր ու խռիւ. Վիթխարի ճակատ նա ուներ. հայացքը խրոխտ ու խելօք. Իր ձեռքի պղնձեայ շեփորով շեփորեց նա պայքար ու կռիւ: Բայց շեփորը՝ ռազմի ամպագոռ շառաչուն երգի փոխարէն՝ Արձակեց խռպոտ մի հառաչ, որ նման էր քամու կաղկանձի. Բայց նրանց մեռեալ աչքերում ամեհի հուրեր նա վառեց, Եւ գաճաճն սկսեց պարել - խելագար, խնդութեամբ անծիր... Քարացած՝ մենք նայում էինք վիթխարի գլխով այդ մարդուն, Որ վայրի մի պար էր պարում կաղկանձող նւագի ներքոյ, Իսկ վերից, խաւարի միջից, պահակի նման մշտարթուն, Զառամեալ լուսինն էր նայում՝ հմայւած պարով ու երգով Իսկ ծառի ճիւղերից կախած կմախքները այն չորացած, Շարժելով ծնօտներն իրենց՝ սկսեցին ամեհի կափկափել,- Եւ լուսինը, ի վերուստ տրւած իր ժպիտը անդարձ մոռացած, Սկսեց քրքջալ և վերից մեր գլխին պաղ մոխիր թափել... Գ Մենք թողինք պարող գաճաճին և ռազմի շեփորով մարդուն, Եւ կրկին դանդաղ քայլերով քայլեցինք անտառի միջով,- Երբ թնդաց յանկարծ անտառում մի երկինք հասնող դղրդիւն, Եւ անտառը լցւեց ծայրէծայր բարձրաձայն լացով ու ճիչով: Սարսափած՝ վազեցինք մենք առաջ ծառերի միջով անտառի, Անպաշտպան կրծքերս նրանց ճիւղքերի հարւածին բացած,- Եւ այդպէս երկար վազելով - դուրս եկանք յանկարծ անտառից, Եւ փռւեց աչքերիս առջև - ամայի, ընդարձակ մի բացատ: Ողողւած կարմրաւուն լոյսով - ձգւում էր բացատն ընդարձակ, Ամայի, ինչպէս անապատ, անպտուղ, քարքարոտ ու լուռ Այդ մռայլ բացատի մէջտեղում, հրաշքի նման բարձրացած, Ցցւել էր ժայռերից կերտած մի կարմիր, կոնաձև բլուր: Մենք նայում էինք բլուրին՝ աչքներս սարսափից չռած, Այնտեղից ռազմի մի շեփոր կանչում էր խրոխտ ու առոյգ. Վառւում էր բլուրի գլխին բարձրաբերձ բոցով մի կրակ, Թւում էր, թէ վառել են այնտեղ մի հսկայ տօնական խարոյկ Ոլորուն մի ուղի էր տանում բացատով դէպ բլուրն այդ թեք, Քայլեցինք ուղիով այդ ոլոր,- և ահա, բլուրին չհասած, Հանդիպեց, կտրեց մեր ուղին մի ինչ-որ կերպարանք անդէմ, Մի, կարծես դժոխքից ելած, անսահման դժնի արարած: Դա մա՞րդ էր, ուրո՞ւ, թէ մի դև՞,- դժւար էր որոշել իսկոյն Նման էր հսկայ մորեխի, շարժւում էր թռիչքով թեթև, Մնում էր մի պահ իր տեղում - և յանկարծ թռիչք էր անում, Կարճ, հատու, ինչպէս դաշտերում մորե՛խն է թռչում տեղից տեղ: Այդպիսի թռիչքով հատու ծառացաւ երբ նա մեր առաջ - Սկզբում տեսանք մենք միայն ոսկորի և մսի մի կոյտ. Կարծես մէկը առել էր մի խուրձ ոսկորներ և խառնել էր իրար, Իսկ յետոյ - իրարու կապել, խառնելով ազդրեր ու գլուխ: Երբ մի քիչ երկար նայեցինք ոսկորի ու մսի այդ կոյտին - Տեսանք, որ կմախք է դա մի՝ գլխի տեղ՝ երկաթեայ մեքենայ, Ձեռքերը տեղերից պոկած, գլուխը հագցրած ոտին, Իսկ սրտի փոխարէն - կրծքում պողպատեայ զսպանակ դրած: Ներքևից, ձախ ոտի մօտից, գլուխը նայում էր վերև՝ Աչքերից շանթեր թափելով, ատամները քսելով իրար. Աջ ոտի մատներով մի պահ նա գունատ ճակատը քերեց - Եւ այսպէս նա խօսեց՝ ներքևից ցասումով նայելով մեր վրայ. «- Ո՜վ դուք, որ մտել եք ահա այս մռայլ անտառը Ահի,- Նայեցէ՛ք հատեալ կմախքիս և գլխիս՝ պոկւած իր տեղից.- Աշխարհում որոճում էի ես խոհեր կռւի ու մահի Եւ գլխի փոխարէն ունէի մեքենա՝յ շինւած թիթեղից Ես սրտի փոխարէն ունէի իմ կրծքում պողպատ զսպանակ, Անծանօթ էր կեանքում ինձ համար ամենայն վարանում ու ահ. Մեր երկրի արի այրերից կազմեցի ես մե՛ծ մի բանակ Եւ մեր սև դրօշի վրայ գրեցի «Հայրենիք կամ Մահ»: Գնացին նոքա, այդ արի զինվորները, Երկիրն Աւետեաց, Տիրում էր այնտեղ բռնութիւն, և´ ոճիր, և´ կեանք անազատ. Գնացին նոքա՝ սրբելու մեր դէմքից նախատինք ու լաց, Բայց երկիրն արեամբ ողողեց տագնապած Արքան այն գազան: Հանելով բարբարոս հորդաներ - նա քանդեց մեր շէները բոլոր, Մեր մանկանց արեա՛մբ արբեցաւ ՝ թաքնըւած որջում արքունի,- Եւ ահա, վրէժով լցւած, դժոխքի հանճարին դիմելով, Ուխտեցի ըմպել մի բաժակ բռնակալ Արքայի արիւնից: Ես գլուխս դարձրի այնժամ դժոխքի մի գոռ մեքենայ, Բայց, դժբախտ փորձի ժամանակ, Արքայից հեռու նա պայթեց,- Եւ խփեց - խորտակեց նա ինձ... Իսկ Արքան կենդանի մնաց, Եւ, իբրև դևի տրիտուր, նախճիրներ նիւթեց ու ջարդեր... Եւ մնա՜ց նա կենդանի... Կենդանի՜ նա մնաց... Վա՛յ ինձ... Աշխարհից հեռացայ ես այսպէս՝ իմ ուխտը թողած անկատար... Եւ ո՛չ մի կաթիլ չխմած արիւնից այն Հրեշ-Արքայի՝ Ես կեանքից ընդմիշտ հեռացայ... Եւ չունե՜մ հանգիստ ու դադար»... Ասաց - կափկափեց կրկին ատամները թափով մի ահեղ, Աչքերից շանթեր արձակեց,- և յանկարծ թռչելով տեղից, Սկսեց թպրտալ օդում, թռչկոտել, ճչալ ու վայել, Լցնելով բացատն աղմուկով ոսկորի և շաչող թիթեղի Թռչկոտում էր նա խելահեղ, կատաղի դառնութեամբ վայում, Դառնում էր օդում, ինչպէս հոլ, և ճիչեր արձակում ցաւի,- Մենք դիտում էինք քարացած, սարսափած աչքերով նայում, Երբ յանկարծ մօտեցան նրան երկու այր՝ դէմքերով կաւիճ: Բուսնելով կարծես խաւարից՝ մօտեցան նրան երկու այր, Երկու մարդ սևազգեստ, մռայլ, կրծքերին պղնձեայ նշան. Կմախքներ էին՝ զգեցած զգեստներ մթին ու մռայլ, Ձեռքերին ոսկորներ բռնած, ինչպէս գոռ մարտի դրօշակ: Ելնելով կարծես խաւարից՝ մօտեցան նրանք այն հոլին, Որ ցատկում ու դառնում էր օդում և ճիչեր արձակում ահեղ,- Եւ մէկը նրանցից, որ ուներ հայացքներ՝ մռայլ փայլով լի - Սկսեց ձեռքերով օդում, նրա շուրջը շարժումներ անել: Հիպնոսող բժիշկն է ինչպէս ներազդող շարժումներ անում՝ Հիւանդի առջև շարժելով պսպղուն մի գունդ կամ բիւրեղ - Նա շարժում էր այդպէս մի ոսկոր, կրկնելով անհայտ մի անուն, Յօնքերի տակից ցայտելով կրակներ կարմիր ու հուրեր: «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն»,- ձայնում էր կանչով շառաչուն, Ձեռները կարօտով օդում հոլաձև մարդուն տարածած, «Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Բա՜ն ո՜տ»,- ձայնակցում էր նրա հառաչին Ուղեկիցը նրա՝ ամեհի էքստազում ինչպէս վերացած: Այդ մռայլ կանչերի ներքո հոլատիպ մարդը քիչ-քիչ Սկսեց թուլանալ, հանդարտել,- և ահա ընկաւ ուժասպառ. Ցնցւում էր մի քանի վայրկեան իր գլուխը միայն ահագին, Բայց նա էլ հանդարտւեց ահա... Եւ տիրեց լռութիւն անբառ Մենք նայում էինք քարացած պատկերին այդ մութ ու հոռի Եւ ուզում էինք հեռանալ, ընթանալ բացատով կրկին, Երբ հնչեց բլուրի գլխից հռինդը ռազմի շեփորի, Եւ լսւեց աղմուկ, ոտնաձայն - ներքևից, անտառի խորքից: Լսելով ձայնը շեփորի - վեր թռաւ տեղից հոլաձև Այն կմախքը կամ մարդը կրկին՝ ճակատին արնաթոր վէրքեր,- Մի քանի վայրկեան քարացած, ականջը շեփորին, նա լսեց,- Եւ քամու նման սրընթաց - երեքով սլացան ներքև: Շռինդը ռազմի շեփորի թնդում ու կանչում էր մինչդեռ, Ձայնում էր բլուրի գլխից, ինչպէս կոչ, երթի աղաղակ,- Եւ լսւում էին ներքևից, անտառից - ճիչեր ու կանչեր, Հաւաքւում էր կարծես անտառում և երթի էր ելնում մի բանակ: Վերևից, բլուրի գլխից հնչում էր շեփորը, կանչում, Տագնապով, ինչպէս ահազանգ,- և ձայնին նրա զուգահեռ՝ Լսւում էր հառաչ, ոտնաձայն, մի զանգ էր հեռուն ղողանջում, Եւ վառւում էին անտառում բազմաթիւ կրակներ ու ջահեր... Դ Մենք լսում էինք, քարացած, շեփորի ձայնը դժնի, Որ վերից, բլուրի գագաթից, հնչում էր ամեհի թափով,- Երբ ահա ներքևից, անտառից, ողողւած ցոլքերով լուսնի, Սկսեց ելնել ու հոսել դէպի մեզ - հսկայ մի թափոր: Շարժւում էր թափորը՝ լուսնի սպիտակ լոյսով ողողւած, Ահագին, ինչպէս մարդկային վիթխարի մի գետ, կամ հեղեղ. Ձիերի խրխինջ, բառաչիւն, մարդկային հեկեկանք ու լաց, Զէնքերի շաչիւն, թմբուկներ, կրակներ կարմիր ու դեղին,- Այս ամէնը խառնըւած իրար, գալիս էր դանդաղ դէպի մեզ, Կամ դէպի բլուրն էր գնում՝ անսալով շեփորի ձայնին Քաշւեցինք զգոյշ մենք մի կողմ, որ յորձանքը մեզ չճզմէ, Կամ չնչին տաշեղի նման մեզ յանկարծ իր հետ չտանի: Մօտենում էր թափորը դանդաղ, հոսում էր հանդարտ ու ահեղ, Հեղեղի նման յորդանում՝ բերելով աղմուկ ու հառաչ, Ցնծութեան ճիչեր խելագար, զառանցանք ու վիշտ խելահեղ, Ոսկորի ու մսի մխրճանք, երկաթի շռինդ ու շառաչ: Մօտեցաւ թափորն ահա մեզ և դանդաղ սկսեց անցնել Մեր չռած աչքերի առաջով, երազի նման մի դժնի Մենք նայում էինք քարացած, սարսափով անհուն ու անծիր, Ողողւած սպիտակ լոյսով այն ահից դալկացած լուսնի: Գալիս էր ամէնից առաջ վիթխարի հասակով մի մարդ՝ Չոր, բարակ, հսկայ ճակատով, բեղերը սափրած, բայց կլոր Մօրուքով, ինչպէս քահանայ, հայացքով խոնարհ ու հանդարտ, Իր գունատ, մահատիպ շրթերով մի ինչ-որ աղօթք երգելով: Մազերին եղեամ էր ցանել մառախուղը կարծես Հիւսիսի, Որ շողում էր ալեզարդ գլխին, ինչպէս սառը, օտար լոյսի փայլ. Նա տխուր շարական էր երգում Աստծոյ որդի Յիսուսին, Բայց բառերը խառնում էր իրար՝ յորդելով անհարթ մի բարբառ: Իր բարակ, ոսկրոտ մատներով նա բռնել էր մի գանձարան. Աջհամբոյր են փոքրիկ ժամերում հաւաքում նման ամանով. Թիթեղեայ էր փոքրիկ գանձարանը,- և ձեռքով գրւած էր վրան՝ «Քաղաքական անօթ»: Սկիհի նման սրբազան գանձարանն այդ բարձր պահած՝ Երբ անցաւ առաջով նա մեր - մենք տեսանք զարմանքով անծիր, Որ ճախրում է անօթի վրայ, աղաւնու կերպարանք առած, Սուրբ հոգու նման - մի փոքրիկ երկգլխանի արծիւ: Այդ անօթը բարձր պահած՝ նա անցաւ քայլերով դանդաղ, Անմռունչ, ինչպէս քահանայ, որ գանձ է հաւաքում ժամում,- Եւ դէմքը նրա սպիտակ, և սկիհը նրա այդ - անդարձ Դրոշմւած մնաց իմ հոգում - այնքա՜ն էր պատկերն այդ անհուն: Գալիս էր ապա անտառի եզերքին մեր տեսած այն ծերուկ Վարդապետը կամ քերթողն այն հզօր՝ մօրուքով մերկութիւնը ծածկած.- Նստած է կմախքի վրայ նա մի մերկ, երերուն ձիու, Որ քայլում էր ճօճւելով, ինչպէս ձիերն են քայլում ծերացած: Իր ձիու կմախքէ վզին արծաթեայ տաւիղն իր դրած՝ Խփում էր մատներով նա չոր ու երգում ռազմական մի երգ, Եւ նրա ետևից մի քանի երգիչներ, հրելով իրար, Արշաւում էին՝ նրա պէս նստոտած կմախքէ ձիեր: Բայց նրանք տաւիղի փոխարէն ոսկորներ ունէին ձեռներին, Որ թափով խփելով իրար՝ աղմկում էին կատաղի.- Նրանցից մէկն էր միայն, որ ունէր իսկական սրինգ, Եւ սրինգը ձայներ էր հանում չափազանց տխուր ու աղի Պատանի՛ էր դա մի դալկահար, արցունքով լեցուն աչքերով, Եւ ձայնը նրա սրինգի նման էր ողբի ու լացի. Նւագում էր իր խեղճ սրինգով նա տաղեր վշտի ու սիրոյ, Խառնելով այլոց աղմուկին իր ձայնը՝ մի քիչ կանացի Այս գունատ պատանու կողքին արշաւում էր այլ մի քերթող, Նրանից աւելի տարեց, փառահեղ ճակատով և ճաղատ. Նա տաւիղ ունէր արծաթէ և շեփոր պղնձէ - ու հերթով Նւագում էր կամ սիրոյ տաղեր, կամ հնչում ռազմի աղաղակ: Եւ այսպէս՝ խառնելով իրար ռազմաշունչ, ամպագոռ տաղեր Եւ սիրոյ տխուր նւագներ - անցնում էր խումբը նոցա,- Եւ հնչում էր նւագն այդ խմբի - թաղումի նման դառնաղետ, Լցնելով սրտերը յաւէտ - դառնութեան անկոբար ու ցաւ : Երգեցիկ այդ խմբից յետոյ գալիս էր մի սև դիակառք, Որ քաշում էին մարդակերպ, չորեքթաթ դևեր կամ ձիեր. Դրւած էր այդ կառքի վրայ ոսկեզօծ, շքեղ մի դագաղ, Եւ նստած էր դագաղի վրայ մի գաճաճ՝ դէմքով դէպի ետ: Նախ այնպէս մեզ թւաց, թէ նա, դագաղի մարդն այդ գաճաճ, Կրում է իր մարմնի վրայ՝ վիթխարի գլուխներ երկու, Բայց կառքը երբ քիչ մօտեցաւ և կանգնեց մի պահ մեր առաջ - Մենք տեսանք դագաղի վրայ - վիթխարի մի գլուխ և մի կուզ: Այդ կուզն էր, որ ետ էր նայում, իսկ գլուխը նայում էր առաջ, Կոնաձև բլուրը դէպի, դէպի լոյսը նրա գագաթի Իր խրոխտ, արծւային քթին ակնոցներ ուներ նա դրած Եւ խորունկ կնճիռներ ուներ սպիտակ ու նեղ ճակատին Նա ո՛չ թէ նստած էր ոսկեայ դագաղի վրայ, այլ մի մեծ Չղջիկի, կամ բուի նման՝ թառել էր կարծես չորեքթաթ Նա կառքի անհարթ շարժումից կշռւում էր մերթ առաջ, մերթ ետ, Եւ մերթ կուզն էր բարձրանում վերև, մերթ գլուխը՝ մի փոքր հերթափ: Բայց այդպէս չորեքթաթ կռացած՝ ձեռքերով նա իր ահագին Պահել էր վիթխարի մի թերթ, կամ դրօշ՝ շինւած թիթեղից. Թիթեղէ դրօշի վրայ նկարւած էր մի արջ թագակիր, Որ թաթի երկաթեայ խաչով կոտրում էր մահիկ մի դեղին: Անախորժ ճռինչ հանելով ընթանում էր կառքը դանդաղ, Երգեցիկ խմբի ետևից, անսալով ձայնին շեփորի,- Իսկ կառքի երկու կողքերից, քայլերով ծանր ու հանդարտ, Ընթանում էին անտառում մեր տեսած այրերը նորից Առաջինը՝ անտառում վառած խարոյկի պահապանն էր այն հեք, Որ ձեռքին, դրօշի փոխարէն, կրում էր վիթխարի մի փուքս. Փչելով փուքսն իր հսկայ՝ նա փորձում էր կրակներ հանել, Բայց հանում էր ձայներ խռպոտած, տխրագին տնքոց ու հոգոց: Իսկ միւսը - նրա օգնական ռազմաշունչ այն գուսանն էր, որ Շանթեր էր աչքերից թափում, բարկութեան հուրեր ու կայծեր.- Իր ձեռքին բռնած նա ունէր պղնձեայ ահագին մի շեփոր, Բայց շեփորը չէր շեփորում, այլ տխուր կաղկանձում էր կարծես: Գնում էր նրանց ետևից կիսամերկ այրերի մի խումբ. Կմախքներ էին՝ զգեցած զանազան լաթեր ու շորեր. Մէկը խաչ էր իր կրծքին կրում, մի ուրիշը՝ դեղնած ծաղկեփունջ, Որ նաւթի բուրմունք էր հանում՝ չափազանց սուր ու զօրեղ: Մի կմախք տանում էր մէջքին մազութի երկաթեայ աման, Մի ուրիշը՝ հսկայ մի հաշվիչ, որ նման էր փայտեայ քնարի. Մի կմախք, շալակին դրած, մի դոյլ էր տանում իր համար, Մի ուրիշը պահել էր գլխին ոսկեզօծ նժար վիթխարի: Հազիւ էր այս խումբը անցել, երբ ահա երևաց ջահակիր, Սևասքեմ այրերի մի խումբ, որ գալիս էր՝ երգելով շարական. Քայլում էր այդ խմբի մէջտեղում, կապտաւուն ծիրանի հագին, Մի փարթամ մօրուքով վարդապետ, մի նժդեհ, մօտ վաթսուն տարեկան: Նա կրծքին կրում էր մի աստղ, որ ցոլում էր ինչպէս ադամանդ, Մի խաչ էր շողշողում փորին, որ ցոլքեր էր ցրում բիւրեղէ.- Իր հուժկու ձեռքերով, իբրև դարերից մնացած աւանդ, Բռնել էր պարթև ծերունին և տանում էր թղթէ մի շերեփ: Թափորի առջևից տարվող այն փոքրիկ սկիհի նման Այս շերեփը և´ս ուներ հովանի մի ոգի անլոյծ.- Արծաթեայ արծւի փոխարէն այս թղթի շերեփի վրայ Նստել էր, իբրև հովանի, պղնձեայ բաշով մի առիւծ: Երգելով տխուր շարական, սևասև զգեստներ հագած, Քայլում էր շքախումբը նրա՝ կրելով ջահեր մահատիպ, Եւ թղթէ շերեփը ձեռքին ընթանում էր նա համրաքայլ, Անընդհատ, ձայնով անայլայլ, կրկնելով մոգական մի թիւ Մինչ անցնում էր թափորն այս այսպէս - ետևից յորդում էր արդէն Անընդհատ աճող, ծաւալւող, լեռնացող մի ծով կամ հեղեղ. Աճում էր աղմուկն աւելի, խտանում ու դառնում էր տարբեր, Մօտենում էր խորշակ մի կարծես՝ խառնելով ազգեր ու ցեղեր: Դղիրդի նման հեռաւոր մօտենում էր աղմուկ նախ մի խուլ, Երկիր էր կարծես ընթանում՝ հեղեղով արւած տեղահան. Անտառ էր կարծես ճարճատում, հրդեհւած երկիր էր մխում՝ Սփռելով բարբարոս մի բոյր, հանելով ճիչեր երկնահաս: Ձիերի դոփիւն, զէնքերի չարագոյժ շառաչ, մարդկային Հեկեկանք, օգնութեան ճիչեր, շների կաղկանձ յուսահատ.- Մոտենում էր այսպէս հեռւից արշաւանքը Արեան և Մահի, Եւ նայում էինք մենք՝ ահից կարկամած, շնչներս պահած: Իսկ դէմից, բլրի գագաթից, կանչում էր շեփորն անընդհատ, Շեփորում էր մահու տագնապով՝ կոչելով նոցա հանդեսի,- Եւ հոսում էին դէպի նա ամբոխները այդ տեղահան՝ Դեպի լյառն էին շտապում՝ Մահու ու Արեան մի ծեսի... Ե Հռինդով, լացով, աղմուկով, թնդալով մօտենում էր մեզ Գլխաւոր օղակն այդ ահեղ, հեղեղի նման թափորի. Ջահակիր թափորից յետոյ, այրերից յետոյ սևազգեստ - Զրահակիր բանակ էր դա մեծ, որ կռվի էր արշաւում նորից: Վիթխարի մի նժոյգ նստած՝ ընթանում էր երթի առաջից Հոլաձև մարդն այն ահեղ՝ ծածանած մի սև դրօշակ. Խրխնջում էր նժոյգը նրա, բայց նման էր հիւանդ բառաչի Խրխնջոցը նրա նժոյգի, որ քայլում էր դանդաղ և ուժատ: Գլուխը՝ հագցրած ոտին՝ նայում էր շանթող աչքերով Նժոյգի ոտների մօտից, ճոճվելով մերթ ետ, մերթ առաջ. Վառւում էր լապտերի նման, կապտաւուն ժլատ մի հրով, Շլինքին դրւած մեքենան, հանելով տնքոց ու հառաչ: Իսկ նրա ետևից, իր նման նժոյգներ նստած և ձիեր, Արշաւ ում էր նրա շքախումբը՝ կազմելով ստւար մի բանակ. Ձիերի վրայ նստոտած կմախքներ էին ու դիեր՝ Ձեռներին սուսեր, զրահներ, հնամեայ զէնքեր ու դանակ: Ընթանում էր մէկը՝ կմախքէ նժոյգի վրայ ընկըղմած, Անգլուխ, մի ոտը կտրած, ձեռքերը կապած կռնակին, Բայց կապած ձեռքերի արանքում մի դաշոյն ունէր նա պահած Եւ փորձում էր նա դաշոյնով խողխողել նժոյգն իր տակի: Հետևեալը... նիհար նժոյգի ոսկորէ նստուկին նստած Խեղդամահ էր՝ լեղակի պէս կապոյտ իր լեզուն բերանից կախած. Իր մռայլ պետի ետևից արշաւում էր քայլքով նա վստահ, Գնում էր կարծես անվեհեր՝ ելնելու կրկի՛ն կախաղան Միւսի իրանն էր միայն երևում, լոկ այդ, և մէկ էլ - Մեջտեղից կոտրած մի սրունք, էլ ոչի՛նչ. արշաւ ում էր այդպէս. Իսկ ո՞վ էր արդեօք այն մէկի ողնաշարը մէջտեղից թեքել - Եւ դարձել էր նա հարցական նշանի նման մի պատկեր... Ձիերից շատերի վրայ, մարդկային թէկուզ հաշմանդամ Կմախքի կամ մարմնի փոխարէն - պարզապէս բազմել էին սեգ Զըրահներ կամ սրեր ժանգոտած, մի դաշոյն կամ փամփուշտ անգամ, Մի ամբողջ նժոյգի վրայ - մի փամփուշտ կամ հին հրազէն... Այդ նժոյգ նստած հաշմանդամ այրերից շատերը սակայն Ձիերի գաւակին կապած, իբրև բեռ վսեմ կամ պարծանք - Աւարներ էին տանում - այն փառաւոր մարտերում հաւաքած՝ Մխրճած գանգեր, սրունքներ՝ սրբելուց պսպղուն դարձած Այս լեզուն կտրած, կուրացած, խեղդամահ ասպետը ահա Շարել է նժոյգի սանձին - մխրճած մատների մասեր. Մի ուրիշը կրում էր ձեռքին կոնքերից շինած մի վահան, Մի ասպետ փաթաթել էր մէջքին մի տրցակ կանացի մազեր: Անցնում են, անցնում են անվերջ, գնում են շարքերով անծիր, Կմախքե նժոյգներ նստած, զրահներ հագած մահաշունչ. Հնձվորներ են կարծես, որ դանդաղ դառնում են Եղեռնի հնձից, Մանգաղի ու բահի փոխարէն հրազէն առած ու դաշոյն: Բայց ահա այդ կոյր, յօշոտւած, հաշմանդամ շքերթի միջում Արշաւում է՝ նստած տախտակէ ձողերից շինած մի նժոյգ - Սևահեր, թխադէմ մի այր, որ կրակ ու բոց է շնչում, Մի ձեռքին քնար ոսկելար, միւսին՝ հրազէն մի զոյգ: Մի փոքրիկ մօրուք նա ուներ, գալարուն սևասև մազեր, Ծածկել էր թաւիշէ գլխարկ, և ուներ փողկապ փառահեղ, Բայց նստուկը մերկ էր նրա, հանել էր զգեստներն ասես, Որ տեսքը լինի երևի սրբազան իր դերին վայել Իր խրոխտ դէմքին հակառակ, հակառակ առնական տեսքին՝ Երգում էր կերկերուն ձայնով նա քաղցրիկ, լորձունքոտ երգեր.- Մենք լսում էինք զարմացած, նայելով առնական կրծքին, Երբ տեսանք, որ նստուկը նրա բարձրանում ու իջնում է ներքև: Փողային գործիք նվագող վարպետի այտերի նման Ուռչում էր նստուկը նրա և իջնում, կրկին ու կրկին,- Տեսնելով հրաշքն այս ցնցող - ա՜հ, մենք նո՛ր հասկացանք նրա Ինքնագոհ ժպիտը - և խուլ, կաղկանձող թախիծը երգի... «- Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն»,- երգում էր նստուկով նա իր, Խառնելով կանչին այդ - մահու հառաչանք, ատամի կրճտոց,- Անտառից բարձրանում էր այնինչ աղաղակ ամեհի ու խոր, Եւ երկինք էր հասնում այնտեղից տագնապով բարձրացող մի բոց: Անտառից, խարոյկի պէս մեծ, շառայլ էր նետում դէպի վեր Կարմրաւուն, արնագոյն մի բոց՝ այրելով յօնքերը լուսնի, Եւ լսւում էին այնտեղից սուլոցներ, օգնութեան ճիչեր, Ծառերի ճարճատիւն, հեկեկանք, քրքիջներ վայրի ու դժնի: Եւ որքան գնում - աւ ելի ահեղ էր դառնում անտառից Բարձրացող աղմուկն ահաւոր, հեկեկանքը՝ աստղերին հասնող. Ցերեկի պէս լոյս էր արդէն անտառից բարձրացող հրից, Իսկ թափորը ձգւում էր էլի, ողողւած շառայլով այդ նոր: Թափորի մի ծայրը արդէն հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից հնչում էր, կանչում այն շեփորը - անվե՜րջ, անընդհա՛տ,- Եւ անցնում էին մեր դէմից, դեռ անցնում էին մահատիպ, Գոսնելի ասպետներ ու այրեր, կազմելով խռիւ մի ընթացք: Մենք վաղուց արդէն, նայելով թափորի ընթացքին այդ յորդ, Էլ չէինք ջոկում իրարից այրերին շարեշար անցնող.- Դժւար էր արդէն տարբերել նորերին՝ դէմքերից նախորդ, Ընդհանուր մի գետ էր անցնում մեր դէմից արդէն, կամ մի ծով: Դժւար էր արդէն տարբերել նրանցից մէկին միւսից, Զրահներն էին շատացել թերևս, կամ ձիերն էին ծեր. Միևնո՛յն կերպարանքն էր արդէն բոլորինը, բոլորի՛ ուսից Կախւած էր զէ՛նքը միևնոյն,- և արդէն չկային անձեր: Բայց յանկարծ ամբոխի մէջ այդ, յորձանքում այդ բութ ու անդէմ, Բարբարոս թափորում այդ մթին, որ նման էր արդէն կոշմարի - Մենք տեսանք կերպարանք երկու,- և պատեց մեզ վիշտ մի անդեղ, Եւ կարծես վերացանք մենք մի պահ այդ արեան ու տենդի աշխարհից: Գնում էր թափորի միջից մի արձան կարծես մարմարէ. Հասակը բարձր. քարէ աչքերում թախիծ ու կորով. Իր քարէ շրթերով նա անկապ մի երգ էր փորձում բարբառել, Երևում էր, որ Մա՛հն էր տեսել և Սարսափը նա իր աչքերով Եղկելի էր որքան նստուկով նվագող քերթողն այն - այնքան Յարգանք էր ներշնչում սրա կերպարանքը ամբողջ նայողին. Իր կյանքում տեսած սարսափից նա դարձել էր արդէն խելագար, Եւ ահից յանկարծ քարացել՝ կորցըրած թէ՛ յոյս, թէ՛ ուղի: Նա ո՛չ թէ ինքն էր քայլում, այլ երթի ընթացքով տարւած՝ Շարժւում էր, ինչպէս մեքենայ, ենթակայ յորձանքի ուժին. Երբեմն ցնցում էր նրան անյաղորդ, ներքին մի հարւած - Նա կանգնում էր մի պահ քարացած և նայում՝ լուսնոտի պէս ուշիմ: Եւ քայլում էր կրկին մարմարեայ արձանի պէս ուղիղ ու անթեք, Նայելով ուղի՛ղ իր առջև՝ կոյրերն են ինչպէս միշտ նայում. Ձեռքերը խաւարին մէկնած՝ անսահման Եղեռնի հանդէպ Շշնջում էր սարսափի բառեր և կրկնում մեռած մի անուն... Նա հո՜ղ էր հայցում՝ խաւարին կարկառած ձեռքով իր քարէ, Եւ լո՜ւյս էր հայցում խաւարից՝ իբրև դեղ աչքերին իր կոյր,- Եւ մահու պէս գունատ շրթերով շշնջում էր բառեր մարմարէ, Երազում էր խոնջենք ու արև և սիրոյ աղբիւրներ մաքուր: Բայց վսեմ այդ խոհից յանկարծ դառնալով ուրիշ մի խոհի՝ Նա թակում էր գլուխն իր թափով, սկսում էր մարմինը ցնցել - Եւ մաքուր, անբիծ շրթերից թորում էր լորձունք ամեհի, Եւ դէմքի վրայ այդ պահին նկարւում էին ալ բծեր... Գնում էր նրա հետ մէկտեղ, համրաքայլ, քերթող մի ուրիշ. Շինւած էր կարծես նա մոմից, և դէմքը, որպէս մագաղաթ. Նրա ձայնը ելնում էր կարծես ժայռերում փորած ջրհորից՝ Ե´ւ մաքուր, և´ ջինջ էր այնքան, ինչպէս ցողը՝ դաշտերում շաղած Բայց մոմէ այդ գունատ գուսանի թղթի պէս ճերմակ շրթերից Յորդում էր երգը յանկարծ - ամպրոպի, որոտի՛ պէս թափով... Եւ ո՞վ էր տվել այդքան ուժ, այդքան թափ ու շնորհ վերին Այդ մոմե դէմքով գուսանին - և նետել նման մի թափոր... Նա և´ս, սարսափից քարացած այն քարե գուսանի նման, Քայլում էր՝ հորձանքով տարւած՝ իր աւագ ընկերոջ կողքին, Եւ դէմքը նրա մոմեղեն, սփրթնած, գունատ, ինչպէս մահ, Մերթ ընդ մերթ բոցւում էր, կարծես մի ուրի՛շ արևի շողքից: Արծաթէ ափսէի վրայ նա տանում էր բոցավառ մի սիրտ, Որ բոսոր ցոլքեր էր ցանում խաւարում այն սիրտ կեղեքող, Եւ զուլալ, արծաթեայ ձայնով երգում էր արևի մասին, Իր գիւղի՜ արևի մասին, որ մորթել էին ցերեկով... Երգում էր հերկերի մասին, դաշտերի մասին ու հողի, Քրտինքն էր երգում գեղջուկի և նրա վաստակը արդար,- Բայց փոխւում էր երգը յանկարծ և դառնում աղաղակ ոխի, Եւ մոմէ շրթերով քերթողի - սկսում էր նա նզովք կարդալ: Պահերին այդ դէմքը նրա դառնում էր դժնի, արիւնռուշտ, Խռպոցի էր փոխւում ու ճիչի նրա ձայնը պայծառ ու մաքուր,- Սևանում էր սիրտը մի պահ, դառնալով անհուր ու անուժ, Եւ քարէ ընկերոջ նման՝ քայլում էր նա էլ՝ ինչպէս կոյր «- Ո՛վ տխուր ու խեղճ գուսաննե՛ր, նոխազնե՛ր, կեանքի բարբարոս,- Բարբառեց Վարպետը յանկարծ՝ դառնալով նոցա ստւերին. - Դուք կոչւած էիք լինելու Լոյսի ու Խնդութեա՛ն փարոս, Բայց սրտերը ձեր բոցավառ այն Ստի՛ն ողջակէզ բերիք»: Եւ նա ցոյց տւեց հեռւում, բլուրի գագաթին վառւող Այն կրակը դժնի ու դեղին, որ վառւում էր անհուն տագնապով,- Եւ ապա, դառնալով կրկին բարբարոս յորձանքով տարւող Այրերին այն՝ ասաց իր սրտի բովանդա՛կ տխրութեամբ ու թափով. «- Դուք կարո՜ղ էիք Քերթութեան և Մտքի լուսէ պարտէզում Ճաշակել Ոգո՛ւ խնդութիւն՝ սնւելով խոհով ու բանիւ,- Եւ երթում այս մութ ու դաժան կա՞յ արդեօք աւելի՛ մեծ զոհ, Քան հանճարը ձեր բոցավառ՝ մատուցած այս պի՛ղծ սեղանին»... Եւ լռեց Վարպետը մռայլ, առաջին և վերջին անգամ Մեր ամբողջ երթի ընթացքում շրթունքները իր բանալով,- Մինչ մռայլ թափորին ձուլւած, ոտքերով բոբիկ, արնաքամ Հեռացան գուսաններն այն վսեմ՝ խելագար խնդալով ու լալով... Զ Կանչում էր այնինչ վերևից, բլուրի գագաթից, դժնի Այն շեփորը ձայնով չարագոյժ,- և գնում էր թափորը վերև, Անցնում էր անվերջ՝ ողողւած արնագոյն ցոլքերով լուսնի, Եւ գնում էին արդէն մերկ մանուկներ, կանայք և ծերեր: Անցել էր արդէն թափորի գլխաւոր հոսանքը ամբողջ, Թափորի մի ծայրը վաղուց հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից երկինք էր հասնում արդէն ալ, արնագոյն մի բոց,- Իսկ թափորը դեռ չէր վերջանում, դեռ գալիս էր - անվե՜րջ ու անթիւ: Ներքևում անտառը արդէն ճարճատում էր հրով ընդհանուր, Երկինք էր բարձրանում այնտեղից արդէն նո՛ր մի, ընդհանուր հրդեհ, Եւ ռումբեր էին շառաչում, և թնդում էր բիւր թնդանօթ, Եւ կրակը շէնե՛ր էր ամբողջ սկսել երկինք շպրտել: Դղրդում էր հողը արդէն ռումբերի շաչող որոտից, Բովանդակ աշխա՛րհն էր արդէն սասանել մոլուցքից արեան,- Լցվել էր տիեզերքն ամբողջ արդէն տօթ բոյրով վառոդի, Էլ չկար հեռու ու մօտիկ,- բայց թափորը երգում էր «յարեաւ»: Կատարեալ բանակներ էին արշաւում մեր դէմից արդէն, Շտապում էին տագնապով կոնաձև բլուրն հասնելու,- Եւ ահա վառւող անտառից սկսեց նոր մի գետ յորդել Եւ հոսել, հոսել անընդհատ, նախիրի նման անգլուխ... Երբ ռազմի շաչով-շառաչով, ցնցելով հնչուն ծնծղաներ, Թմբուկներ խփելով տօնական, երգելով երգեր ռազմաճիչ, Դոփելով՝ բանակներն անցան,- սկսւեց տրտունջ մի անել, Յուսահատ հեկեկանք ու լաց, խելագար հառաչք ու քրքիջ: Մեր դէմից անցնում էին արդ մանուկներ մեռեալ և ծերեր, Հաշմանդամ սերունդներ ամբողջ՝ Եղեռնի հնձանին ընծայ... Նախիրներ էին անցնում հոծ, սարսափած կոյրերի պէս երեր, Եւ ցանքսեր, արտեր ոսկեզօծ՝ դեռ ո՛չ մի ձեռքով չհնձած... Եւ անցնում էին զօրքերից ոտնակոխ արւած պարտէզներ, Հրդեհից մոխրացած հիւղեր, քաղաքներ մեռեալ և շէներ,- Եւ գետեր՝ տապից չորացած, ցորեանի հրդեհւած դեզեր, Եւ գայլեր՝ մարդուց գազազած, և մկնե՛ր զառամ, և շնե՛ր... Սրածւած սերունդնե՜ր էին արդ անցնում, քաղաքներ քանդած, Հեղեղի պէս պրծած, տեղահան, գնում էր երկի՛ր մի ամբողջ,- Անցնում էր արմատից պոկած, անխնայ կտրած մի անտառ,- Սարսափած նախիրի նման՝ սպանդից փախած մի ամբոխ... Ամեհի լացով, աղմուկով, ոռնոցով անյոյս ու մռայլ Շարժւում էր ամբոխը դէպի այն բլուրը կարմիր, կոնաձև.- Վերջանում էր երթը արդէն, երբ մենք է՛լ, ձուլւելով նրանց, Քայլեցինք կամ կարծես թռանք՝ շիւղերի նման հողմածեծ: Դիւական մի ձեռք էր կարծես թռցնում, քշում մեզ առաջ, Եւ ահա, տարւելով այդպէս, երբ լեռան գագաթը հասանք,- Կանգնեցինք՝ մեր դէմ ծառացած պատկերի առջև շւարած. Զառանցա՛նք էր պատկերն այդ կարծես, որ մեր դէմ փռւած մենք տեսանք... Բացւում էր բլուրի վրայ մի անծայր, լերկ հարթավայր, Ողողւած կարմրաւուն լոյսով, որ դողում էր անվերջ ու պարում. Իր բոսոր, արնավառ գոյնով ներկելով շրջակայքը խաւար՝ Վառւում էր բլուրի մէջտեղում մի հսկայ, երկնահուպ խարոյկ: Կրակէ օղակի նման բոցկլտում էր խարոյկը կարմիր. Բոցեղէն պարիսպ էր կարծես՝ Արքայի շուրջը քաշած Այդ նրանց արքա՛ն էր գուցէ, կամ՝ սերած Հրդեհի զարմից՝ Առաջնորդը նրանց կրակէ, որ ցոյցի էր ելել մարդաշատ: Խարոյկի մէջտեղում, ոսկեայ մի գահի վրայ ընկղմած, Նստած էր Արքան այդ ահեղ, որ չունէր կերպարանք որոշ. Մերթ թւում էր, թէ դա - կրակէ մի մարդ է՝ բռունցքը սեղմած, Որ բռնել է սեղմած բռունցքում - մի փոքրիկ եռագոյն դրօշ: Բայց յաջորդ վայրկյանին արդէն փոխւում էր տեսքը նրա, Եւ ահա - գահի վրայ նոյն - մի գայլի գլխով վարդապետ, Սևասև վեղարը գլխին և դեղին ճակատի վրայ - Մի հսկայ, շողշողուն ադամանդ, որ թէ՛ խաչ է, թէ՛ գունդ է, թէ՛ նետ: Փոխւում էր ապա նաև այդ կերպարանքը. յանկարծ նրա տեղ՝ Երևում էր դեղին մի կատու՝ աչքերում կրակներ ահի,- Եւ թւում էր, թէ դէմքը նա իր - ոսկեկար քողով է պատել, Եւ նետը դարձել է նժար, և խաչը դարձել է մահիկ: Նստած էր ոսկեայ իր գահին կրակէ Արքան այդ ահեղ, Տեսիլքի նման մի դժնի, կերպարանքը մթին ու մռայլ,- Եւ շուրջը նրա խարոյկի, բոլորած մի պար խելահեղ, Ցատկոտում էին ու պարում ամբոխները այն դիւահար: Խարոյկին ամենից մօտիկ, բոլորած շրջանն առաջին, Թռչկոտում էին ու պարում մեր տեսած այրերն այն ճիւաղ,- Հոլաձև կմախքն էր պարում, և ձայնով, նման բառաչի, Երգում էր խաժադուժ մի երգ՝ սփռելով տառապանք ու վախ: Նրա ձեռքը բռնած, նրա հետ, պարում էր անտառում հանդիպած Խարոյկի պահապանը գաճաճ և գուսանը ապա ռազմատենչ. Պարում էր վարդապետը պարթև՝ շերեփը շրթերին հպած, Եւ բոլոր ասպետնե՛րն ապա՝ աչքերում մոլուցք մի անշէջ: Գնալով լայնանում էր, ուռչում շրջանակը այդ շուրջպարի.- Բռնելով հարթավայրն ամբողջ, չարագոյժ բոցերի ներքոյ, Ահռելի տեսիլքի նման ելնելով կարծես խաւարից՝ Մի ամբողջ ժողովո՛ւրդ էր պարում եղկելի ճիչով ու երգով: Մանուկներ տկլոր, անատամ աղջիկներ, ծերեր հաշմանդամ, Գլուխները բռնած ձեռներին, վայրենի լացով ու ճիչով, Թռչկոտում էին ու պարում,- ցատկոտում էր կարծես մի անտառ,- Եւ անցնում էինք մենք դանդաղ այդ պարող անտառի միջով... «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն,Հըդահյո՜ւն»,- ոռնում էր ամբոխը մոլի, Կարկառած ձեռները վերև կամ դիմացը՝ դեղին Արքային,- Երբ ճիւաղը յանկարծ այն ծանօթ, որ նման էր մարդակերպ հոլի, Մորեխի պէս օդում ցատկելով՝ մօտեցաւ Արքայի գահին: Մոտեցաւ շարժումով հատու և կտրած գլուխն իր նետեց Արքայի ոտքերի առջև, իբրև տուրք, կամ զոհ սրբազան,- Եւ ամբոխը խռպոտ ճիչերով, ոռնոցով նրան հետևեց - Բարձրացաւ գանգերի մի բուրգ և բուրգը աստղերին հասաւ... Իսկ շուրջը վիթխարի այդ բուրգի, մշուշում, բռնած խոլապար, Թռչկոտում էին ու պարում աւերւած քաղաքներ ու շէներ,- Եւ երթի ելած նրանց հետ՝ ամեհի խանդով, խոլաբար՝ Թռչկոտում էին ու պարում նախիրներ զառամ և շներ... Եւ արդէն ոսկեայ իր գահից բարձրացած բլուրի վրայ ՝ Կանգնել էր Արքան այն դեղին՝ հրդեհի նման մօրուքով,- Եւ փողի նման անողոք՝ մահագոյժ շեփորը նրա Կանչում էր, կանչում էր նրանց - դէպի նոր մի մեռեալ Երիքով... Է Այդ դաժան տեսիլքին ի տես՝ քայլերով երեր մենք փախանք, Կտրեցինք հարթավայրն ամբողջ և իջանք անտառ մի ուրիշ, Մինչ հասնում էր դեռ բլուրից մի լացի նման աղաղակ, Ոռնում էր կարծես մի քաղաք՝ փախչելով հրից ու սրից: Խաւար էր անտառում այդ նոր, և ծառերը, կորած խաւարում, Կմախքներ էին կարծես սև, որ պարզած ոսկորէ ձեռներ - Մեզ բռնել էին կամենում, քաշքշում էին ու հրում Եւ մահվան սառնութիւն բուրում, քրքջալով մտքերին մեր վեհ: Հառաչում էին նրանք խուլ ձայներով, անեծք շշնջում, Կամ կարծես օգնութիւն հայցում մօտեցող սրից ու հրից,- Դեռ հասնում էին բլուրից սրերի շառաչ ու շաչիւն, Դեռ շեփորը կանչում էր, կանչում այն Մահու և Արեան բլուրից: Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի միջով այդ խաւար, Այդ մռայլ ծառերի միջով, որ պարզած երերուն ձեռներ - Մեզ թւում էին մի գալիք ահռելի սպանդի համար Հանրային դամբանից ելած, յարութիւն առած մեռելներ: Մեր ոտքերը դիպչում էին սուր, փշերի նման քարերի, Ծառերի ճիւղերը՝ կանանց մատների նման գալարուն՝ Չանգռտում էին, արնոտում մեր դէմքերը,- և հին դարերից Նախամա՛րդն էր արդէն արշաւում՝ աչքերում մոլուցք ու արիւն: Ժամանակը ե՛տ էր թռչում արդէն խուլ աշխարհի վրայով, Մարդակերպ Կապի՛կն էր արդէն արշաւում հետքերից մեր նորից,- Եւ լուսինը, եդէմ ժպիտով ծառերի արանքից նայող, Մեզ թւում էր վհուկ՝ հմայող, որ փրկում է ջրից ու հրից... Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի ծառերի միջով, Եւ ամէն ծառի ետևից մեզ նայում էր արդէն մի հրէշ, Մեզ արդէն ագռա՛ւն էր ծաղրում իր լացի նման քրքիջով, Եւ ամէն մի շրշիւն ու շշուկ մեզ գուժում էր պատիժ ու վրէժ: Մեր հոգուց քերում էր մի ձեռք այն ամենը, որ տարիներ, Կամ դարե՜ր էինք կուտակել՝ սերունդից սերունդ կրելով,- Եւ գունատ ցոլքերը լուսնի մեզ թւում էին հուրիներ, Արիւնռուշտ, չարա՛չք հուրիներ՝ մարդու միս ու արիւն սիրող Մենք երկար, երկար վազեցինք, սարսափից խելագար, անյոյս, Այդ մռայլ ու մութ անտառում կորցրած ուղի ու հավատ,- Երբ յանկարծ ծառերի միջից երևաց երկնագոյն մի լոյս, Որ աստղի նման փրկարար շողշողաց հեռւում այն խաւար: Հևիհև, արիւնոտ ոտքերով, չանգռելով կուրծք ու երես, Վազեցինք մենք լոյսը դէպի, որ ցոլում էր ցոլքով մի մաքուր,- Եւ ահա, վազքից շնչասպառ, քայլերով անուժ ու երեր, Մոտեցանք անտառի եզերքին - և տեսանք կերպարանք մի հուր: Մի մարդ էր գալիս դէպի մեզ՝ ոսկեզօծ լապտերը ձեռին. Գունատ էր. հսկայ ճակատով. երկնագոյն աչքեր նա ուներ. Լոյսի պէս սպիտակ դէմքին խաղում էր ժպիտ մի վերին, Հայացքը թափանցում էր կարծես անսահման, անծիր հեռուներ: Ողջունեց ժպիտով նա մեզ և ապա լապտերն հուրհուրան Նա պահեց մի պահ մեր առաջ, իբրև աստղ, նշան լուսատու.- Վիթխարի ճակատով այդ մարդու լապտերի ապակու վրայ Նկարւած էր ոսկէթև մի աստղ և գրւած էր պատգամ մի հատու: Այդ լապտերը իր դէմ պահելով՝ նա հանեց մեզ մութ անտառից, Մոլորւել էինք ուր արդէն՝ կորցըրած ուղի ու հավատ,- Եւ այստեղ հրաժեշտ տւեց ինձ Վարպետը Մահու աշխարհի, Որ գիտէր լոկ վիշտ ու չարիք և երգել էր դժոխքը խաւար: Արդ՝ անցել էինք արդէն մենք Անցյալի մռայլ եզերքից, Լայնահուն աշխարհն էր իմ դէմ՝ ողողւած հրով փրկարար,- Այն ոսկեայ լապտերի լոյսով ես դարձայ Գալիքի՛ երգիչ,- Այդ լապտերը, ո՜վ Առաջնորդ, կփրկէ աշխա՛րհը արար... Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 19, 2007 Author Report Share Posted February 19, 2007 (edited) ՄԱՀՎԱՆ ՏԵՍԻԼ (Նոր Ուղղագրությամբ) Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ... Սիամանթո ՄՈՒՏՔ Քերթության ոլորապտույտ ճանապարհներով Անհանգըրվան անցած տարիներ երկարաձիգ, Սիրտս կիզած բազում արևների հրով, Խուսափելով ընդմիշտ երգերից դյուրածին, Ահա զգում եմ ինձ կրկի՛ն անօգնական, Ահավորված, ինչպես բարձր լերան առջև - Որի ոլորտներով կրկի՛ն պիտի գնամ, Եվ չգիտեմ՝ ընկնե՞մ պիտի արդյոք, թե՞ վաստակած հանգչեմ... Արդ՝ մանուկ եմ ես նորից, ե՛ւ անուժ, ե՛ւ դողահար, Անհամարձակ, ինչպես աշակերտ, ուժերիս ու գրչիս անվստահ,- Լեզվիս վրա կսկիծ, ե՛ւ ջերմություն, ե՛ւ վահր՝ Աչքերս հառել եմ անցյալին՝ ապագայի նժույգը նստած Ձե՛զ եմ հառել աչքերըս, ո՜վ անցյալի վսեմ քերթողահայրե՛ր, Գագաթնե՛ր Մտքի ու Հանճարի և Քերթության պետե՛ր,- Քե՛զ, անհույզ, մարմարյա Հոմերո՛ս, որ երգել ես հերոսների մահը, Սակայն խաղա՜ղ սրտով, մի մանկական հեքիաթ իբրև թե Եվ քե՛զ, լատինական փառքի հռչակը ավետող Ո՜վ դյուցազնական և բարբարոս Վիրգի՛լ, Որ ընթացել ես թեև հելլեն հանճարների սրբագործած հետքով, Սակայն ինքնահուն է եղել պղընձյա արշավանքը երգիդ: Եվ քե՛զ, արեգակնական հանճար, շռայլորեն փարթամ Ֆիրդովսի՜, Բազմաբղետ, ինչպես Արևելքը, գանձերով ու արկածներով հարուստ, Որ հանճարիդ այնքա՜ն անայլայլ և իմաստուն լույսով Ներբողել ես շահերի սխրությունները սին, իբրև ուղի անմեռ, որ տրվում է վերուստ... Սակայն բոլորդ միասին թվում եք ահավասիկ Ապագայով լեցուն աչքերիս, որ անցյալին եմ հառել ահալի,- Ո՜վ դուք, զառամյալ մանկության հիշատակներ վսեմ,- Այնքա՜ն թոթովախոս ու միամիտ... Ձեր երգը միամիտ մանկության և ոգու երջանիկ անգիտության, Եվ կարծեցյալ փառքի, և ճորտության դժնի, Բայց և հանճարափայլ պարգևն էր՝ մեզ տրված Հի՜ն դարերի տքնությունից ազնիվ Այլև ներբողել է ձեր երգը հերոսություն ու փայլ, Խիզախների վսեմ արշավանք և այրերի դաշինք, Նշել է քերթության լուսազարդ ճանապարհ, Փառք անմահական՝ բազմած մարմարիոնյա նժույգների բաշին Բայց անցյալը այն, այն ուղին, այն ճանապարհը չարչարանաց, Որին ես ահավասիկ ուզում եմ մոտենալ - Չէ՛ լյառ հերոսության, կամ վեհության ուղի, կամ փառքի ճանապարհ, Կամ իմաստության պարտեզ, կամ ոգորում ոգու, կամ տքնություն անահ... Եվ այն տեսիլը, որ՝ տարիներից հառնած՝ Ծառացել է ահա իմ վարանոտ ու զարհուրյալ հայացքների դեմ - Ո՛չ փառքի գագաթ է խոստանում, ո՛չ Քերթության Պառնաս, Ո՛չ անգամ փողփողյալ տողերի անմրցելի հանդես Այդ տեսիլը դժնի է և ժանտաժանտ, անփայլ է և գոսնական, Եվ զարհուրելի է, ինչպես զառանցանք, և անիմաստ է հավետ,- Ո՜վ անցյալի պայծառ քերթողներ, ձեր երգը հերոսական Թող դարերի՛ն մնա ձեր հեռավոր, ձեր օրերի՛ն անէ Ձեր մարմարիոնյա և դաշն դեմքերի փոխարեն, Իբրև վարպետ միակ, իբրև անկաշառ մարգարե - Ահավասիկ հառնում է մռայլ միջնադարից Եվ կանգնում է դեմս, ո՜վ տառապյալ հանճար, քո կերպարանքը քարե Անցյալի արնակարմիր տեսիլներից շշմած հայացքներիս հանդեպ, Որ ուղեցույց են հայցում, ե՛ւ առաջնորդ արդար, ե՛ւ կորովի հանճար - Պատկերելու համար Անցյալի խավարից հառնած զարհուրանքը - Դժոխքի դժնի մշուշից բարձրանում է ահա քո դեմքը բազմաչարչար... Զարհուրանքի սովոր աչքերով, որ խորն են ու գերող, Դու նայում ես ահա ոգուս խորքը, երկա՜ր նայում ես ոգուս խորքը,- Եվ բռնում ես ձեռքս, որ ինձ առաջնորդես մռայլ ուղիներով, Ինչպես Վիրգիլը լուսավոր, որ ցույց տվեց մի օր քեզ երկնային դժոխքը Ահավասիկ գնում ենք քեզ հետ միասին, աշակերտ ու վարպետ, Քերթության թոթովախոս մանուկ և այր բազմավաստակ, Մեր խոհերով, մեր կյանքով, մեր երգերով անհունորեն տարբեր, Բայց և հարազատ ու արնակից, իբրև միևնո՛ւյն մարդկության երկու տարբեր հասակ Ընկնում ենք քեզ հետ միասին մենք ճանապարհ երկար, Եվ մեր առջև ահա իր հորձանքն է ձգում արնափրփուր մի գետ, Որ բաժանում է դժնի անցյալից այս լուսավոր ներկան,- Եվ մենք նստում ենք Մտածումի նավը, որ նավարկենք քեզ հետ Գնում ենք ահավասիկ քեզ հետ Քերթության ու Խոհի դժվար ճանապարհով Դեպի ափը դեմի՝ ամե՛ն հույս ու հավատ թողնելով այս ափին, Եվ Մտածումս ահա, որպես մշտնջական ու կորովի Քարոն, Նավարկում է դեպի Անցյալը, դեպի Անցյալը դառն, դեպի ափը Մահվան ու Սարսափի... Ա Մենք ափ ենք ելնում միասին և նայում ենք մեր շուրջը մի պահ.- Լռություն է, մռայլ մառախուղ, իսկ վերից գունատ մի մահիկ Իր մեռյալ լույսի հետ մեկտեղ տարածում է տխրություն ու ահ Այդ անծիր եզերքի վրա անսահման Սոսկումի ու Մահի: Քայլում ենք, իրարու բռնած, քայլերով տարտամ, երերուն, Անուղի, ինչպես մոլորված երկու կույր կամ անօգ մանուկ: Միևնո՛ւյն մառախուղն է բռնել թե՛ մոտիկը մեր, թե՛ հեռուն, Միևնո՛ւյն լռությունն անհուն: Խտանում է մեր դեմ մառախուղը.- ժայռեր են կարծես ու քարեր Պարսպի նման բարձրացել և բռնել ճանապարհն անդարձ Մոտենում ենք մենք ժայռերին - և տեսնում ենք վիթխարի ծառեր, Եվ մտնում ենք ահա խավարով ու ահով լեցուն մի անտառ Ծառերի միջով վիթխարի գնում ենք դանդաղ մենք առաջ, Կանգնում ենք, ականջ ենք դնում լռության մեջ երկար ու երկար,- Եվ ահա հնչում է մթին անտառի խորքից մի հառաչ.- Այդ ե՞րգ է արդյոք, հեկեկա՞նք, թե՞ տրտունջ՝ քնարով երգած Լսվում է ապա մոտիկից մի հանդարտ, դանդաղ ոտնաձայն. Մոտենում է մեկը. դեպի մե՛զ, դեպի մե՛զ է գալիս ահա նա. Եվ ահա - ծառերի ետևից ելնում է մի այր գլխաբաց.- Վարդապե՞տ է նա, մուրացի՞կ, թե՞ գեղջուկ, աղքատ քահանա Լուսնի սառ լույսերով ողողված՝ մոտենում է նա երերուն Քայլերով, կանգնում է մեր դեմ,- ուրվական է կարծես նա ցավի.- Փոքրիկ է. նիհար. կիսամերկ. ճակատին պսակ է կրում, Եվ ձեռքին բռնած նա ունի մի հսկա արծաթյա տավիղ: Հասնում է մորուքն սպիտակ մինչև սրունքները նրա՝ Սպիտակ սավանի նման ծածկելով մերկությունը ծերի. Հայացքով տխուր ու անօգ նայում է նա լուռ մեր վրա, Եվ ապա, դառնալով Վարպետին, նա ասում է ձայնով մտերիմ. «- Վարպե՛տ, օ՜հ, ես է՛լ քեզ նման մի գիշեր աշխարհից անցա, Ապրեցի, իբրև վանական, հայրենի եզերքում քո ծովի. Բայց չքնաղ հայրենիքը քո - ինձ համար հայրենիք չդարձավ, Եվ ծովը ձեր այն ծիծաղկուն,- չբուժեց իմ սիրտը ցավից: Աշխարհում շաչող հողմերից այն կղզում ապաստան գտած, Զգեցած սևասև սքեմ՝ ես տավիղը սակայն սիրեցի. Եվ տավիղը շեփոր դարձըրած՝ քերթության պարտեզը մտա, Որ կորած հայրենիքս երգեմ և անցյալը նրա հրածին Երգեցի ես ձայնով առնական ամրոցներն ու բերդերը հայոց, Ոստանները հայոց արքայից, պալատները նոցա փառահեղ. Երգեցի Կարմիր Ավարայրը, Մասիսը՝ աստղերին հայող, Ձգտելով հին փառքը հայոց սրտերում անմար միշտ պահել: Քնարով մարտի կոչեցի ես նոցա՝ հանուն անցյալի, Կոչեցի ելնել վերստին, թոթափել փոշին բարբարոս,- Կոչեցի արժանի լինել մեր նախնյաց փառքին պանծալի՝ Վառելով ջահերն անցյալի, իբրև նո՜ր փրկության փարոս Եվ երգս իզուր չհնչեց Հայրենի եզերքից քո լուրթ Թռչելով, իբրև հրավեր, դեպի հայրենիքն իմ հեռու - Նա ոտքի հանեց քաջարի այրերի անմահ մի սերունդ, Որ ելավ գերության փոշուց հայրենյաց համար կռվելու Եվ թեև քենով բարբարոս փորձեցին նոքա, դարավոր Ոսոխները հայոց աշխարհի, մեզ արյա՛մբ ողողել կրկին,- Բայց վսեմ մեր երթը եղավ անցյալի փայլո՛վ փառավոր, Եվ խաղա՜ղ սրտով ես մեռա՝ մինչև մահ քնարը ձեռքիս» Ասաց - և խփեց քնարին նա մոմե մատներով դեղին, Աչքերում ամեհի մի հուր, մորուքով մերկությունը ծածկած,- Եվ ձայնը նրա քնարի, որ նման էր ձայնին թիթեղի, Հնչում էր, ինչպես մի հիվանդ, մահամերձ ընկած մանկան լաց: Եվ տավիղն հնչելով հեռացավ, խարխափով մտավ նա նորից Անտառի խորքը խավար, ուր տիրում էր տագնապ ու հառաչ Մենք երկար լսեցինք նրա քնարի հառաչքը խորին, Մինչ սուզվեց, լռեց նա հեռվում... Եվ անձայն անցանք մենք առաջ Բ Գնում ենք մենք ահա կրկին անտառով այդ մութ ու խավար, Ծառերի ճյուղերն անտերև քսվում են դեմքերին մերթ մեր, Եվ թվում է մեզ, թե նոքա չորացած մատներ են նիհար, Եվ թվում են ծառերն անտառի - սարսափից քարացած դեմքեր: Գնում ենք անտառով երկար, և ինչքան խորն ենք մտնում - Լցվում է անտառը այնքան հառաչի ու լացի ձայներով, Մանուկներ են կարծես զառանցում, ծերեր են հռնդում մթնում, Սերունդներ են կարծես կարկառում բազուկներ գրկող ու գերող: Բայց ահա երևում է հեռուն՝ տագնապով թարթող մի կրակ, Թարթում է նա մերթ խավարում, ու կրկին տագնապով մարում: Մենք քայլում ենք նրա ուղղությամբ, մոտենում ենք ահա մենք նրան Եվ տեսնում ենք արդեն մոխրացած, համարյա հանգած մի խարույկ: Խարույկի շուրջը թափված՝ մենք տեսնում ենք զենքեր, ոսկորներ, Մարդկային գանգեր, հնօրյա զրահներ, մի հին հրացան Եվ տեսնում ենք ապա, այլայլված հայացքով նայում ենք երբ վեր - Ծառերի ճյուղքերից կախված կմախքներ՝ տապից չորացած: Այս դժնի պատկերից սարսած՝ ուզում ենք արդեն կիսամար Այդ խարույկը թողնել ու գնալ, ընթանալ կրկին, երբ հանկարծ, Ծառերի ետևից ելնելով՝ երևում է կիսամերկ մի մարդ՝ Սևահեր, ահագին գլխով, ոտքերը ոլորուն ու կարճ: Գաճաճ է կարծես՝ հրաշքով անտառի խավարից ելած. Աչքերը շանթեր են թափում, ցայտում են կայծակներ ու կիրք. Վիթխարի գլուխը կարծես տնկած է ուսերի վրա. Ակնոցներ ունի նա դրած և ձեռքին բռնել է մի գիրք: Նայում է շանթող աչքերով նա մի պահ աչքերի տակից, Նստում է ապա կիսամար խարույկի մոխիրի վրա, Եվ հսկա մի գնդի նման ցնցելով գլուխը ահագին՝ Ասում է ձայնով կանացի՝ ցուցամատը ճակատին դրած. «- Այս խարույկը ե՛ս վառեցի աշխարհում ձեռքերով իմ թույլ, Եվ տասնյակ տարիներ բորբոքված՝ նա ցրեց շողեր ու կայծեր,- Իմ ամբողջ կյանքում կռացած՝ փչեցի ես անխոնջ ու անդուլ, Որ երբե՛ք, երբե՛ք չմարի նրա հուրը - և հա՛ր առկայծե: Եվ եկան, տասնյակ տարիներ սերունդնե՜ր եկան բորբոքված, Այրեցին սրտերը թափուր աշխարհում վառած իմ հրով,- Հայրենի երկրի խավարում սփռեցին հուր ցնորք ու կայծ. Այստեղի՛ց զրահներ առած գնացին Ֆահրատն ու Կարոն Ես վրե՛ժը կյանքում երգեցի թշնամու հանդեպ հնօրյա. Իմ քնարը, գրիչն իմ հատու - սրբազան մրրի՛կ սերմանեց,- Բայց նստած եմ կրկի՛ն ահա ես խարույկիս մոխիրի վրա - Եվ շրթերս թորում են հիմա նախատի՛նք միայն ու անեծք»... Վեր թռավ հուզված նա տեղից, շպրտեց գիրքը մի կողմ, Կռացավ խարույկի վրա և կրկին սկսեց փչել.- Ելնում էր շունչը կրծքից մի խռպոտ, փայտյա աղմուկով, Եվ խարույկը չէր բորբոքում... Եվ կանգնեց նա ոտքի ու գոչեց. «- Բարձրացի՛ր, ելի՛ր խավարից, ո՜վ ռազմի երգերի գուսան, Հնչեցրո՛ւ քնարդ կրկին, թող ձայնը նրա շառաչե՛.- Թող մարտի՛ նա կոչե կրկին բանակները մեր սրբազան, Ե՛վ զենքերը թող որոտան, ե՛ւ ռազմի սրերը թող շաչեն» Այսպես նա կանչեց,- և ահա, անտառի խորքից ելնելով, Մոտեցավ մեզ մռայլ մի մարդ՝ մազերը գանգուր ու խռիվ. Վիթխարի ճակատ նա ուներ. հայացքը խրոխտ ու խելոք. Իր ձեռքի պղնձյա շեփորով շեփորեց նա պայքար ու կռիվ: Բայց շեփորը՝ ռազմի ամպագոռ շառաչուն երգի փոխարեն՝ Արձակեց խռպոտ մի հառաչ, որ նման էր քամու կաղկանձի. Բայց նրանց մեռյալ աչքերում ամեհի հուրեր նա վառեց, Եվ գաճաճն սկսեց պարել - խելագար, խնդությամբ անծիր... Քարացած՝ մենք նայում էինք վիթխարի գլխով այդ մարդուն, Որ վայրի մի պար էր պարում կաղկանձող նվագի ներքո, Իսկ վերից, խավարի միջից, պահակի նման մշտարթուն, Զառամյալ լուսինն էր նայում՝ հմայված պարով ու երգով Իսկ ծառի ճյուղերից կախած կմախքները այն չորացած, Շարժելով ծնոտներն իրենց՝ սկսեցին ամեհի կափկափել,- Եվ լուսինը, ի վերուստ տրված իր ժպիտը անդարձ մոռացած, Սկսեց քրքջալ և վերից մեր գլխին պաղ մոխիր թափել... Գ Մենք թողինք պարող գաճաճին և ռազմի շեփորով մարդուն, Եվ կրկին դանդաղ քայլերով քայլեցինք անտառի միջով,- Երբ թնդաց հանկարծ անտառում մի երկինք հասնող դղրդյուն, Եվ անտառը լցվեց ծայրեծայր բարձրաձայն լացով ու ճիչով: Սարսափած՝ վազեցինք մենք առաջ ծառերի միջով անտառի, Անպաշտպան կրծքերս նրանց ճյուղքերի հարվածին բացած,- Եվ այդպես երկար վազելով - դուրս եկանք հանկարծ անտառից, Եվ փռվեց աչքերիս առջև - ամայի, ընդարձակ մի բացատ: Ողողված կարմրավուն լույսով - ձգվում էր բացատն ընդարձակ, Ամայի, ինչպես անապատ, անպտուղ, քարքարոտ ու լուռ Այդ մռայլ բացատի մեջտեղում, հրաշքի նման բարձրացած, Ցցվել էր ժայռերից կերտած մի կարմիր, կոնաձև բլուր: Մենք նայում էինք բլուրին՝ աչքներս սարսափից չռած, Այնտեղից ռազմի մի շեփոր կանչում էր խրոխտ ու առույգ. Վառվում էր բլուրի գլխին բարձրաբերձ բոցով մի կրակ, Թվում էր, թե վառել են այնտեղ մի հսկա տոնական խարույկ Ոլորուն մի ուղի էր տանում բացատով դեպ բլուրն այդ թեք, Քայլեցինք ուղիով այդ ոլոր,- և ահա, բլուրին չհասած, Հանդիպեց, կտրեց մեր ուղին մի ինչ-որ կերպարանք անդեմ, Մի, կարծես դժոխքից ելած, անսահման դժնի արարած: Դա մա՞րդ էր, ուրո՞ւ, թե մի դև՞,- դժվար էր որոշել իսկույն Նման էր հսկա մորեխի, շարժվում էր թռիչքով թեթև, Մնում էր մի պահ իր տեղում - և հանկարծ թռիչք էր անում, Կարճ, հատու, ինչպես դաշտերում մորե՛խն է թռչում տեղից տեղ: Այդպիսի թռիչքով հատու ծառացավ երբ նա մեր առաջ - Սկզբում տեսանք մենք միայն ոսկորի և մսի մի կույտ. Կարծես մեկը առել էր մի խուրձ ոսկորներ և խառնել էր իրար, Իսկ հետո - իրարու կապել, խառնելով ազդրեր ու գլուխ: Երբ մի քիչ երկար նայեցինք ոսկորի ու մսի այդ կույտին - Տեսանք, որ կմախք է դա մի՝ գլխի տեղ՝ երկաթյա մեքենա, Ձեռքերը տեղերից պոկած, գլուխը հագցրած ոտին, Իսկ սրտի փոխարեն - կրծքում պողպատյա զսպանակ դրած: Ներքևից, ձախ ոտի մոտից, գլուխը նայում էր վերև՝ Աչքերից շանթեր թափելով, ատամները քսելով իրար. Աջ ոտի մատներով մի պահ նա գունատ ճակատը քերեց - Եվ այսպես նա խոսեց՝ ներք-ից ցասումով նայելով մեր վրա. «- Ո՜վ դուք, որ մտել եք ահա այս մռայլ անտառը Ահի,- Նայեցե՛ք հատյալ կմախքիս և գլխիս՝ պոկված իր տեղից.- Աշխարհում որոճում էի ես խոհեր կռվի ու մահի Եվ գլխի փոխարեն ունեի մեքենա՝ շինված թիթեղից Ես սրտի փոխարեն ունեի իմ կրծքում պողպատ զսպանակ, Անծանոթ էր կյանքում ինձ համար ամենայն վարանում ու ահ. Մեր երկրի արի այրերից կազմեցի ես մե՛ծ մի բանակ Եվ մեր սև դրոշի վրա գրեցի «Հայրենիք կամ Մահ»: Գնացին նոքա, այդ արի զինվորները, Երկիրն Ավետյաց, Տիրում էր այնտեղ բռնություն, ե՛ւ ոճիր, ե՛ւ կյանք անազատ. Գնացին նոքա՝ սրբելու մեր դեմքից նախատինք ու լաց, Բայց երկիրն արյամբ ողողեց տագնապած Արքան այն գազան: Հանելով բարբարոս հորդաներ - նա քանդեց մեր շեները բոլոր, Մեր մանկանց արյա՛մբ արբեցավ՝ թաքնըված որջում արքունի,- Եվ ահա, վրեժով լցված, դժոխքի հանճարին դիմելով, Ուխտեցի ըմպել մի բաժակ բռնակալ Արքայի արյունից: Ես գլուխս դարձրի այնժամ դժոխքի մի գոռ մեքենա, Բայց, դժբախտ փորձի ժամանակ, Արքայից հեռու նա պայթեց,- Եվ խփեց - խորտակեց նա ինձ... Իսկ Արքան կենդանի մնաց, Եվ, իբրև դևի տրիտուր, նախճիրներ նյութեց ու ջարդեր... Եվ մնա՜ց նա կենդանի... Կենդանի՜ նա մնաց... Վա՛յ ինձ... Աշխարհից հեռացա ես այսպես՝ իմ ուխտը թողած անկատար... Եվ ո՛չ մի կաթիլ չխմած արյունից այն Հրեշ-Արքայի՝ Ես կյանքից ընդմիշտ հեռացա... Եվ չունե՜մ հանգիստ ու դադար»... Ասաց - կափկափեց կրկին ատամները թափով մի ահեղ, Աչքերից շանթեր արձակեց,- և հանկարծ թռչելով տեղից, Սկսեց թպրտալ օդում, թռչկոտել, ճչալ ու վայել, Լցնելով բացատն աղմուկով ոսկորի և շաչող թիթեղի Թռչկոտում էր նա խելահեղ, կատաղի դառնությամբ վայում, Դառնում էր օդում, ինչպես հոլ, և ճիչեր արձակում ցավի,- Մենք դիտում էինք քարացած, սարսափած աչքերով նայում, Երբ հանկարծ մոտեցան նրան երկու այր՝ դեմքերով կավիճ: Բուսնելով կարծես խավարից՝ մոտեցան նրան երկու այր, Երկու մարդ սևազգեստ, մռայլ, կրծքերին պղնձյա նշան. Կմախքներ էին՝ զգեցած զգեստներ մթին ու մռայլ, Ձեռքերին ոսկորներ բռնած, ինչպես գոռ մարտի դրոշակ: Ելնելով կարծես խավարից՝ մոտեցան նրանք այն հոլին, Որ ցատկում ու դառնում էր օդում և ճիչեր արձակում ահեղ,- Եվ մեկը նրանցից, որ ուներ հայացքներ՝ մռայլ փայլով լի - Սկսեց ձեռքերով օդում, նրա շուրջը շարժումներ անել: Հիպնոսող բժիշկն է ինչպես ներազդող շարժումներ անում՝ Հիվանդի առջև շարժելով պսպղուն մի գունդ կամ բյուրեղ - Նա շարժում էր այդպես մի ոսկոր, կրկնելով անհայտ մի անուն, Հոնքերի տակից ցայտելով կրակներ կարմիր ու հուրեր: «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն¦,- ձայնում էր կանչով շառաչուն, Ձեռները կարոտով օդում հոլաձև մարդուն տարածած, «Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Բա՜ն ո՜տ»,- ձայնակցում էր նրա հառաչին Ուղեկիցը նրա՝ ամեհի էքստազում ինչպես վերացած: Այդ մռայլ կանչերի ներքո հոլատիպ մարդը քիչ-քիչ Սկսեց թուլանալ, հանդարտել,- և ահա ընկավ ուժասպառ. Ցնցվում էր մի քանի վայրկյան իր գլուխը միայն ահագին, Բայց նա էլ հանդարտվեց ահա... Եվ տիրեց լռություն անբառ Մենք նայում էինք քարացած պատկերին այդ մութ ու հոռի Եվ ուզում էինք հեռանալ, ընթանալ բացատով կրկին, Երբ հնչեց բլուրի գլխից հռինդը ռազմի շեփորի, Եվ լսեց աղմուկ, ոտնաձայն - ներքևից, անտառի խորքից: Լսելով ձայնը շեփորի - վեր թռավ տեղից հոլաձև Այն կմախքը կամ մարդը կրկին՝ ճակատին արնաթոր վերքեր,- Մի քանի վայրկյան քարացած, ականջը շեփորին, նա լսեց,- Եվ քամու նման սրընթաց - երեքով սլացան ներք-: Շռինդը ռազմի շեփորի թնդում ու կանչում էր մինչդեռ, Ձայնում էր բլուրի գլխից, ինչպես կոչ, երթի աղաղակ,- Եվ լսվում էին ներքևից, անտառից - ճիչեր ու կանչեր, Հավաքվում էր կարծես անտառում և երթի էր ելնում մի բանակ: Վերևից, բլուրի գլխից հնչում էր շեփորը, կանչում, Տագնապով, ինչպես ահազանգ,- և ձայնին նրա զուգահեռ՝ Լսվում էր հառաչ, ոտնաձայն, մի զանգ էր հեռուն ղողանջում, Եվ վառվում էին անտառում բազմաթիվ կրակներ ու ջահեր... Դ Մենք լսում էինք, քարացած, շեփորի ձայնը դժնի, Որ վերից, բլուրի գագաթից, հնչում էր ամեհի թափով,- Երբ ահա ներքևից, անտառից, ողողված ցոլքերով լուսնի, Սկսեց ելնել ու հոսել դեպի մեզ - հսկա մի թափոր: Շարժվում էր թափորը՝ լուսնի սպիտակ լույսով ողողված, Ահագին, ինչպես մարդկային վիթխարի մի գետ, կամ հեղեղ. Ձիերի խրխինջ, բառաչյուն, մարդկային հեկեկանք ու լաց, Զենքերի շաչյուն, թմբուկներ, կրակներ կարմիր ու դեղին,- Այս ամենը խառնըված իրար, գալիս էր դանդաղ դեպի մեզ, Կամ դեպի բլուրն էր գնում՝ անսալով շեփորի ձայնին Քաշվեցինք զգույշ մենք մի կողմ, որ հորձանքը մեզ չճզմե, Կամ չնչին տաշեղի նման մեզ հանկարծ իր հետ չտանի: Մոտենում էր թափորը դանդաղ, հոսում էր հանդարտ ու ահեղ, Հեղեղի նման հորդանում՝ բերելով աղմուկ ու հառաչ, Ցնծության ճիչեր խելագար, զառանցանք ու վիշտ խելահեղ, Ոսկորի ու մսի մխրճանք, երկաթի շռինդ ու շառաչ: Մոտեցավ թափորն ահա մեզ և դանդաղ սկսեց անցնել Մեր չռած աչքերի առաջով, երազի նման մի դժնի Մենք նայում էինք քարացած, սարսափով անհուն ու անծիր, Ողողված սպիտակ լույսով այն ահից դալկացած լուսնի: Գալիս էր ամենից առաջ վիթխարի հասակով մի մարդ՝ Չոր, բարակ, հսկա ճակատով, բեղերը սափրած, բայց կլոր Մորուքով, ինչպես քահանա, հայացքով խոնարհ ու հանդարտ, Իր գունատ, մահատիպ շրթերով մի ինչ-որ աղոթք երգելով: Մազերին եղյամ էր ցանել մառախուղը կարծես Հյուսիսի, Որ շողում էր ալեզարդ գլխին, ինչպես սառը, օտար լույսի փայլ. Նա տխուր շարական էր երգում աստծո որդի Հիսուսին, Բայց բառերը խառնում էր իրար՝ հորդելով անհարթ մի բարբառ: Իր բարակ, ոսկրոտ մատներով նա բռնել էր մի գանձարան. Աջհամբույր են փոքրիկ ժամերում հավաքում նման ամանով. Թիթեղյա էր փոքրիկ գանձարանը,- և ձեռքով գրված էր վրան՝ «Քաղաքական անոթ»: Սկիհի նման սրբազան գանձարանն այդ բարձր պահած՝ Երբ անցավ առաջով նա մեր - մենք տեսանք զարմանքով անծիր, Որ ճախրում է անոթի վրա, աղավնու կերպարանք առած, Սուրբ հոգու նման - մի փոքրիկ երկգլխանի արծիվ: Այդ անոթը բարձր պահած՝ նա անցավ քայլերով դանդաղ, Անմռունչ, ինչպես քահանա, որ գանձ է հավաքում ժամում,- Եվ դեմքը նրա սպիտակ, և սկիհը նրա այդ - անդարձ Դրոշմված մնաց իմ հոգում - այնքա՜ն էր պատկերն այդ անհուն: Գալիս էր ապա անտառի եզերքին մեր տեսած այն ծերուկ Վարդապետը կամ քերթողն այն հզոր՝ մորուքով մերկությունը ծածկած.- Նստած է կմախքի վրա նա մի մերկ, երերուն ձիու, Որ քայլում էր ճոճվելով, ինչպես ձիերն են քայլում ծերացած: Իր ձիու կմախքե վզին արծաթյա տավիղն իր դրած՝ Խփում էր մատներով նա չոր ու երգում ռազմական մի երգ, Եվ նրա ետևից մի քանի երգիչներ, հրելով իրար, Արշավում էին՝ նրա պես նստոտած կմախքե ձիեր: Բայց նրանք տավիղի փոխարեն ոսկորներ ունեին ձեռներին, Որ թափով խփելով իրար՝ աղմկում էին կատաղի.- Նրանցից մեկն էր միայն, որ ուներ իսկական սրինգ, Եվ սրինգը ձայներ էր հանում չափազանց տխուր ու աղի Պատանի՛ էր դա մի դալկահար, արցունքով լեցուն աչքերով, Եվ ձայնը նրա սրինգի նման էր ողբի ու լացի. Նվագում էր իր խեղճ սրինգով նա տաղեր վշտի ու սիրո, Խառնելով այլոց աղմուկին իր ձայնը՝ մի քիչ կանացի Այս գունատ պատանու կողքին արշավում էր այլ մի քերթող, Նրանից ավելի տարեց, փառահեղ ճակատով և ճաղատ. Նա տավիղ ուներ արծաթե և շեփոր պղնձե - ու հերթով Նվագում էր կամ սիրո տաղեր, կամ հնչում ռազմի աղաղակ: Եվ այսպես՝ խառնելով իրար ռազմաշունչ, ամպագոռ տաղեր Եվ սիրո տխուր նվագներ - անցնում էր խումբը նոցա,- Եվ հնչում էր նվագն այդ խմբի - թաղումի նման դառնաղետ, Լցնելով սրտերը հավետ - դառնության անկոբար ու ցավ: Երգեցիկ այդ խմբից հետո գալիս էր մի սև դիակառք, Որ քաշում էին մարդակերպ, չորեքթաթ դևեր կամ ձիեր. Դրված էր այդ կառքի վրա ոսկեզօծ, շքեղ մի դագաղ, Եվ նստած էր դագաղի վրա մի գաճաճ՝ դեմքով դեպի ետ: Նախ այնպես մեզ թվաց, թե նա, դագաղի մարդն այդ գաճաճ, Կրում է իր մարմնի վրա՝ վիթխարի գլուխներ երկու, Բայց կառքը երբ քիչ մոտեցավ և կանգնեց մի պահ մեր առաջ - Մենք տեսանք դագաղի վրա - վիթխարի մի գլուխ և մի կուզ: Այդ կուզն էր, որ ետ էր նայում, իսկ գլուխը նայում էր առաջ, Կոնաձև բլուրը դեպի, դեպի լույսը նրա գագաթի Իր խրոխտ, արծվային քթին ակնոցներ ուներ նա դրած Եվ խորունկ կնճիռներ ուներ սպիտակ ու նեղ ճակատին Նա ո՛չ թե նստած էր ոսկյա դագաղի վրա, այլ մի մեծ Չղջիկի, կամ բուի նման՝ թառել էր կարծես չորեքթաթ Նա կառքի անհարթ շարժումից կշռվում էր մերթ առաջ, մերթ ետ, Եվ մերթ կուզն էր բարձրանում վերև, մերթ գլուխը՝ մի փոքր հերթափ: Բայց այդպես չորեքթաթ կռացած՝ ձեռքերով նա իր ահագին Պահել էր վիթխարի մի թերթ, կամ դրոշ՝ շինված թիթեղից. Թիթեղե դրոշի վրա նկարված էր մի արջ թագակիր, Որ թաթի երկաթյա խաչով կոտրում էր մահիկ մի դեղին: Անախորժ ճռինչ հանելով ընթանում էր կառքը դանդաղ, Երգեցիկ խմբի ետևից, անսալով ձայնին շեփորի,- Իսկ կառքի երկու կողքերից, քայլերով ծանր ու հանդարտ, Ընթանում էին անտառում մեր տեսած այրերը նորից Առաջինը՝ անտառում վառած խարույկի պահապանն էր այն հեք, Որ ձեռքին, դրոշի փոխարեն, կրում էր վիթխարի մի փուքս. Փչելով փուքսն իր հսկա՝ նա փորձում էր կրակներ հանել, Բայց հանում էր ձայներ խռպոտած, տխրագին տնքոց ու հոգոց: Իսկ մյուսը - նրա օգնական ռազմաշունչ այն գուսանն էր, որ Շանթեր էր աչքերից թափում, բարկության հուրեր ու կայծեր.- Իր ձեռքին բռնած նա ուներ պղնձյա ահագին մի շեփոր, Բայց շեփորը չէր շեփորում, այլ տխուր կաղկանձում էր կարծես: Գնում էր նրանց ետևից կիսամերկ այրերի մի խումբ. Կմախքներ էին՝ զգեցած զանազան լաթեր ու շորեր. Մեկը խաչ էր իր կրծքին կրում, մի ուրիշը՝ դեղնած ծաղկեփունջ, Որ նավթի բուրմունք էր հանում՝ չափազանց սուր ու զորեղ: Մի կմախք տանում էր մեջքին մազութի երկաթյա աման, Մի ուրիշը՝ հսկա մի հաշվիչ, որ նման էր փայտյա քնարի. Մի կմախք, շալակին դրած, մի դույլ էր տանում իր համար, Մի ուրիշը պահել էր գլխին ոսկեզօծ նժար վիթխարի: Հազիվ էր այս խումբը անցել, երբ ահա երևաց ջահակիր, Սևասքեմ այրերի մի խումբ, որ գալիս էր՝ երգելով շարական. Քայլում էր այդ խմբի մեջտեղում, կապտավուն ծիրանի հագին, Մի փարթամ մորուքով վարդապետ, մի նժդեհ, մոտ վաթսուն տարեկան: Նա կրծքին կրում էր մի աստղ, որ ցոլում էր ինչպես ադամանդ, Մի խաչ էր շողշողում փորին, որ ցոլքեր էր ցրում բյուրեղե.- Իր հուժկու ձեռքերով, իբրև դարերից մնացած ավանդ, Բռնել էր պարթև ծերունին և տանում էր թղթե մի շերեփ: Թափորի առջևից տարվող այն փոքրիկ սկիհի նման Այս շերեփը ե՛ւս ուներ հովանի մի ոգի անլույծ.- Արծաթյա արծվի փոխարեն այս թղթի շերեփի վրա Նստել էր, իբրև հովանի, պղնձյա բաշով մի առյուծ: Երգելով տխուր շարական, սևասև զգեստներ հագած, Քայլում էր շքախումբը նրա՝ կրելով ջահեր մահատիպ, Եվ թղթե շերեփը ձեռքին ընթանում էր նա համրաքայլ, Անընդհատ, ձայնով անայլայլ, կրկնելով մոգական մի թիվ Մինչ անցնում էր թափորն այս այսպես - ետևից հորդում էր արդեն Անընդհատ աճող, ծավալվող, լեռնացող մի ծով կամ հեղեղ. Աճում էր աղմուկն ավելի, խտանում ու դառնում էր տարբեր, Մոտենում էր խորշակ մի կարծես՝ խառնելով ազգեր ու ցեղեր: Դղիրդի նման հեռավոր մոտենում էր աղմուկ նախ մի խուլ, Երկիր էր կարծես ընթանում՝ հեղեղով արված տեղահան. Անտառ էր կարծես ճարճատում, հրդեհված երկիր էր մխում՝ Սփռելով բարբարոս մի բույր, հանելով ճիչեր երկնահաս: Ձիերի դոփյուն, զենքերի չարագույժ շառաչ, մարդկային Հեկեկանք, օգնության ճիչեր, շների կաղկանձ հուսահատ.- Մոտենում էր այսպես հեռվից արշավանքը Արյան և Մահի, Եվ նայում էինք մենք՝ ահից կարկամած, շնչներս պահած: Իսկ դեմից, բլրի գագաթից, կանչում էր շեփորն անընդհատ, Շեփորում էր մահու տագնապով՝ կոչելով նոցա հանդեսի,- Եվ հոսում էին դեպի նա ամբոխները այդ տեղահան՝ Դեպի լյառն էին շտապում՝ Մահու ու Արյան մի ծեսի... Ե Հռինդով, լացով, աղմուկով, թնդալով մոտենում էր մեզ Գլխավոր օղակն այդ ահեղ, հեղեղի նման թափորի. Ջահակիր թափորից հետո, այրերից հետո սևազգեստ - Զրահակիր բանակ էր դա մեծ, որ կռվի էր արշավում նորից: Վիթխարի մի նժույգ նստած՝ ընթանում էր երթի առաջից Հոլաձև մարդն այն ահեղ՝ ծածանած մի սև դրոշակ. Խրխնջում էր նժույգը նրա, բայց նման էր հիվանդ բառաչի Խրխնջոցը նրա նժույգի, որ քայլում էր դանդաղ և ուժատ: Գլուխը՝ հագցրած ոտին՝ նայում էր շանթող աչքերով Նժույգի ոտների մոտից, ճոճվելով մերթ ետ, մերթ առաջ. Վառվում էր լապտերի նման, կապտավուն ժլատ մի հրով, Շլինքին դրված մեքենան, հանելով տնքոց ու հառաչ: Իսկ նրա ետևից, իր նման նժույգներ նստած և ձիեր, Արշավում էր նրա շքախումբը՝ կազմելով ստվար մի բանակ. Ձիերի վրա նստոտած կմախքներ էին ու դիեր՝ Ձեռներին սուսեր, զրահներ, հնամյա զենքեր ու դանակ: Ընթանում էր մեկը՝ կմախքե նժույգի վրա ընկըղմած, Անգլուխ, մի ոտը կտրած, ձեռքերը կապած կռնակին, Բայց կապած ձեռքերի արանքում մի դաշույն ուներ նա պահած Եվ փորձում էր նա դաշույնով խողխողել նժույգն իր տակի: Հետևյալը... նիհար նժույգի ոսկորե նստուկին նստած Խեղդամահ էր՝ լեղակի պես կապույտ իր լեզուն բերանից կախած. Իր մռայլ պետի ետևից արշավում էր քայլքով նա վստահ, Գնում էր կարծես անվեհեր՝ ելնելու կրկի՛ն կախաղան Մյուսի իրանն էր միայն երևում, լոկ այդ, և մեկ էլ - Մեջտեղից կոտրած մի սրունք, էլ ոչի՛նչ. արշավում էր այդպես. Իսկ ո՞վ էր արդյոք այն մեկի ողնաշարը մեջտեղից թեքել - Եվ դարձել էր նա հարցական նշանի նման մի պատկեր... Ձիերից շատերի վրա, մարդկային թեկուզ հաշմանդամ Կմախքի կամ մարմնի փոխարեն - պարզապես բազմել էին սեգ Զըրահներ կամ սրեր ժանգոտած, մի դաշույն կամ փամփուշտ անգամ, Մի ամբողջ նժույգի վրա - մի փամփուշտ կամ հին հրազեն... Այդ նժույգ նստած հաշմանդամ այրերից շատերը սակայն Ձիերի գավակին կապած, իբրև բեռ վսեմ կամ պարծանք - Ավարներ էին տանում - այն փառավոր մարտերում հավաքած՝ Մխրճած գանգեր, սրունքներ՝ սրբելուց պսպղուն դարձած Այս լեզուն կտրած, կուրացած, խեղդամահ ասպետը ահա Շարել է նժույգի սանձին - մխրճած մատների մասեր. Մի ուրիշը կրում էր ձեռքին կոնքերից շինած մի վահան, Մի ասպետ փաթաթել էր մեջքին մի տրցակ կանացի մազեր: Անցնում են, անցնում են անվերջ, գնում են շարքերով անծիր, Կմախքե նժույգներ նստած, զրահներ հագած մահաշունչ. Հնձվորներ են կարծես, որ դանդաղ դառնում են Եղեռնի հնձից, Մանգաղի ու բահի փոխարեն հրազեն առած ու դաշույն: Բայց ահա այդ կույր, հոշոտված, հաշմանդամ շքերթի միջում Արշավում է՝ նստած տախտակե ձողերից շինած մի նժույգ - Սևահեր, թխադեմ մի այր, որ կրակ ու բոց է շնչում, Մի ձեռքին քնար ոսկելար, մյուսին՝ հրազեն մի զույգ: Մի փոքրիկ մորուք նա ուներ, գալարուն սևասև մազեր, Ծածկել էր թավիշե գլխարկ, և ուներ փողկապ փառահեղ, Բայց նստուկը մերկ էր նրա, հանել էր զգեստներն ասես, Որ տեսքը լինի երևի սրբազան իր դերին վայել Իր խրոխտ դեմքին հակառակ, հակառակ առնական տեսքին՝ Երգում էր կերկերուն ձայնով նա քաղցրիկ, լորձունքոտ երգեր.- Մենք լսում էինք զարմացած, նայելով առնական կրծքին, Երբ տեսանք, որ նստուկը նրա բարձրանում ու իջնում է ներքև: Փողային գործիք նվագող վարպետի այտերի նման Ուռչում էր նստուկը նրա և իջնում, կրկին ու կրկին,- Տեսնելով հրաշքն այս ցնցող - ա՜հ, մենք նո՛ր հասկացանք նրա Ինքնագոհ ժպիտը - և խուլ, կաղկանձող թախիծը երգի... «- Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն»,- երգում էր նստուկով նա իր, Խառնելով կանչին այդ - մահու հառաչանք, ատամի կրճտոց,- Անտառից բարձրանում էր այնինչ աղաղակ ամեհի ու խոր, Եվ երկինք էր հասնում այնտեղից տագնապով բարձրացող մի բոց: Անտառից, խարույկի պես մեծ, շառայլ էր նետում դեպի վեր Կարմրավուն, արնագույն մի բոց՝ այրելով հոնքերը լուսնի, Եվ լսվում էին այնտեղից սուլոցներ, օգնության ճիչեր, Ծառերի ճարճատյուն, հեկեկանք, քրքիջներ վայրի ու դժնի: Եվ որքան գնում - ավելի ահեղ էր դառնում անտառից Բարձրացող աղմուկն ահավոր, հեկեկանքը՝ աստղերին հասնող. Ցերեկի պես լույս էր արդեն անտառից բարձրացող հրից, Իսկ թափորը ձգվում էր էլի, ողողված շառայլով այդ նոր: Թափորի մի ծայրը արդեն հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից հնչում էր, կանչում այն շեփորը - անվե՜րջ, անընդհա՛տ,- Եվ անցնում էին մեր դեմից, դեռ անցնում էին մահատիպ, Գոսնելի ասպետներ ու այրեր, կազմելով խռիվ մի ընթացք: Մենք վաղուց արդեն, նայելով թափորի ընթացքին այդ հորդ, Էլ չէինք ջոկում իրարից այրերին շարեշար անցնող.- Դժվար էր արդեն տարբերել նորերին՝ դեմքերից նախորդ, Ընդհանուր մի գետ էր անցնում մեր դեմից արդեն, կամ մի ծով: Դժվար էր արդեն տարբերել նրանցից մեկին մյուսից, Զրահներն էին շատացել թերևս, կամ ձիերն էին ծեր. Միևնո՛ւյն կերպարանքն էր արդեն բոլորինը, բոլորի՛ ուսից Կախված էր զե՛նքը միևնույն,- և արդեն չկային անձեր: Բայց հանկարծ ամբոխի մեջ այդ, հորձանքում այդ բութ ու անդեմ, Բարբարոս թափորում այդ մթին, որ նման էր արդեն կոշմարի - Մենք տեսանք կերպարանք երկու,- և պատեց մեզ վիշտ մի անդեղ, Եվ կարծես վերացանք մենք մի պահ այդ արյան ու տենդի աշխարհից: Գնում էր թափորի միջից մի արձան կարծես մարմարե. Հասակը բարձր. քարե աչքերում թախիծ ու կորով. Իր քարե շրթերով նա անկապ մի երգ էր փորձում բարբառել, Երևում էր, որ Մա՛հն էր տեսել և Սարսափը նա իր աչքերով Եղկելի էր որքան նստուկով նվագող քերթողն այն - այնքան Հարգանք էր ներշնչում սրա կերպարանքը ամբողջ նայողին. Իր կյանքում տեսած սարսափից նա դարձել էր արդեն խելագար, Եվ ահից հանկարծ քարացել՝ կորցըրած թե՛ հույս, թե՛ ուղի: Նա ո՛չ թե ինքն էր քայլում, այլ երթի ընթացքով տարված՝ Շարժվում էր, ինչպես մեքենա, ենթակա հորձանքի ուժին. Երբեմն ցնցում էր նրան անհաղորդ, ներքին մի հարված - Նա կանգնում էր մի պահ քարացած և նայում՝ լուսնոտի պես ուշիմ: Եվ քայլում էր կրկին մարմարյա արձանի պես ուղիղ ու անթեք, Նայելով ուղի՛ղ իր առջև՝ կույրերն են ինչպես միշտ նայում. Ձեռքերը խավարին մեկնած՝ անսահման Եղեռնի հանդեպ Շշնջում էր սարսափի բառեր և կրկնում մեռած մի անուն... Նա հո՜ղ էր հայցում՝ խավարին կարկառած ձեռքով իր քարե, Եվ լո՜ւյս էր հայցում խավարից՝ իբրև դեղ աչքերին իր կույր,- Եվ մահու պես գունատ շրթերով շշնջում էր բառեր մարմարե, Երազում էր խոնջենք ու արև և սիրո աղբյուրներ մաքուր: Բայց վսեմ այդ խոհից հանկարծ դառնալով ուրիշ մի խոհի՝ Նա թակում էր գլուխն իր թափով, սկսում էր մարմինը ցնցել - Եվ մաքուր, անբիծ շրթերից թորում էր լորձունք ամեհի, Եվ դեմքի վրա այդ պահին նկարվում էին ալ բծեր... Գնում էր նրա հետ մեկտեղ, համրաքայլ, քերթող մի ուրիշ. Շինված էր կարծես նա մոմից, և դեմքը, որպես մագաղաթ. Նրա ձայնը ելնում էր կարծես ժայռերում փորած ջրհորից՝ Ե՛վ մաքուր, ե՛ւ ջինջ էր այնքան, ինչպես ցողը՝ դաշտերում շաղած Բայց մոմե այդ գունատ գուսանի թղթի պես ճերմակ շրթերից Հորդում էր երգը հանկարծ - ամպրոպի, որոտի՛ պես թափով... Եվ ո՞վ էր տվել այդքան ուժ, այդքան թափ ու շնորհ վերին Այդ մոմե դեմքով գուսանին - և նետել նման մի թափոր... Նա ե՛ւս, սարսափից քարացած այն քարե գուսանի նման, Քայլում էր՝ հորձանքով տարված՝ իր ավագ ընկերոջ կողքին, Եվ դեմքը նրա մոմեղեն, սփրթնած, գունատ, ինչպես մահ, Մերթ ընդ մերթ բոցվում էր, կարծես մի ուրի՛շ արևի շողքից: Արծաթե ափսեի վրա նա տանում էր բոցավառ մի սիրտ, Որ բոսոր ցոլքեր էր ցանում խավարում այն սիրտ կեղեքող, Եվ զուլալ, արծաթյա ձայնով երգում էր արևի մասին, Իր գյուղի՜ արևի մասին, որ մորթել էին ցերեկով... Երգում էր հերկերի մասին, դաշտերի մասին ու հողի, Քրտինքն էր երգում գեղջուկի և նրա վաստակը արդար,- Բայց փոխվում էր երգը հանկարծ և դառնում աղաղակ ոխի, Եվ մոմե շրթերով քերթողի - սկսում էր նա նզովք կարդալ: Պահերին այդ դեմքը նրա դառնում էր դժնի, արյունռուշտ, Խռպոցի էր փոխվում ու ճիչի նրա ձայնը պայծառ ու մաքուր,- Սևանում էր սիրտը մի պահ, դառնալով անհուր ու անուժ, Եվ քարե ընկերոջ նման՝ քայլում էր նա էլ՝ ինչպես կույր «- Ո՛վ տխուր ու խեղճ գուսաննե՛ր, նոխազնե՛ր, կյանքի բարբարոս,- Բարբառեց Վարպետը հանկարծ՝ դառնալով նոցա ստվերին. - Դուք կոչված էիք լինելու Լույսի ու Խնդությա՛ն փարոս, Բայց սրտերը ձեր բոցավառ այն Ստի՛ն ողջակեզ բերիք»: Եվ նա ցույց տվեց հեռևում, բլուրի գագաթին վառվող Այն կրակը դժնի ու դեղին, որ վառվում էր անհուն տագնապով,- Եվ ապա, դառնալով կրկին բարբարոս հորձանքով տարվող Այրերին այն՝ ասաց իր սրտի բովանդա՛կ տխրությամբ ու թափով. «- Դուք կարո՜ղ էիք Քերթության և Մտքի լուսե պարտեզում Ճաշակել Ոգո՛ւ խնդություն՝ սնվելով խոհով ու բանիվ,- Եվ երթում այս մութ ու դաժան կա՞ արդյոք ավելի՛ մեծ զոհ, Քան հանճարը ձեր բոցավառ՝ մատուցած այս պի՛ղծ սեղանին»... Եվ լռեց Վարպետը մռայլ, առաջին և վերջին անգամ Մեր ամբողջ երթի ընթացքում շրթունքները իր բանալով,- Մինչ մռայլ թափորին ձուլված, ոտքերով բոբիկ, արնաքամ Հեռացան գուսաններն այն վսեմ՝ խելագար խնդալով ու լալով... Զ Կանչում էր այնինչ վերևից, բլուրի գագաթից, դժնի Այն շեփորը ձայնով չարագույժ,- և գնում էր թափորը վերև, Անցնում էր անվերջ՝ ողողված արնագույն ցոլքերով լուսնի, Եվ գնում էին արդեն մերկ մանուկներ, կանայք և ծերեր: Անցել էր արդեն թափորի գլխավոր հոսանքը ամբողջ, Թափորի մի ծայրը վաղուց հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից երկինք էր հասնում արդեն ալ, արնագույն մի բոց,- Իսկ թափորը դեռ չէր վերջանում, դեռ գալիս էր - անվե՜րջ ու անթիվ: Ներքևում անտառը արդեն ճարճատում էր հրով ընդհանուր, Երկինք էր բարձրանում այնտեղից արդեն նո՛ր մի, ընդհանուր հրդեհ, Եվ ռումբեր էին շառաչում, և թնդում էր բյուր թնդանոթ, Եվ կրակը շենե՛ր էր ամբողջ սկսել երկինք շպրտել: Դղրդում էր հողը արդեն ռումբերի շաչող որոտից, Բովանդակ աշխա՛րհն էր արդեն սասանել մոլուցքից արյան,- Լցվել էր տիեզերքն ամբողջ արդեն տոթ բույրով վառոդի, Էլ չկար հեռու ու մոտիկ,- բայց թափորը երգում էր «Հարյավ»: Կատարյալ բանակներ էին արշավում մեր դեմից արդեն, Շտապում էին տագնապով կոնաձև բլուրն հասնելու,- Եվ ահա վառվող անտառից սկսեց նոր մի գետ հորդել Եվ հոսել, հոսել անընդհատ, նախիրի նման անգլուխ... Երբ ռազմի շաչով-շառաչով, ցնցելով հնչուն ծնծղաներ, Թմբուկներ խփելով տոնական, երգելով երգեր ռազմաճիչ, Դոփելով՝ բանակներն անցան,- սկսվեց տրտունջ մի անել, Հուսահատ հեկեկանք ու լաց, խելագար հառաչք ու քրքիջ: Մեր դեմից անցնում էին արդ մանուկներ մեռյալ և ծերեր, Հաշմանդամ սերունդներ ամբողջ՝ Եղեռնի հնձանին ընծա... Նախիրներ էին անցնում հոծ, սարսափած կույրերի պես երեր, Եվ ցանքսեր, արտեր ոսկեզօծ՝ դեռ ո՛չ մի ձեռքով չհնձած... Եվ անցնում էին զորքերից ոտնակոխ արված պարտեզներ, Հրդեհից մոխրացած հյուղեր, քաղաքներ մեռյալ և շեներ,- Եվ գետեր՝ տապից չորացած, ցորյանի հրդեհված դեզեր, Եվ գայլեր՝ մարդուց գազազած, և մկնե՛ր զառամ, և շնե՛ր... Սրածված սերունդնե՜ր էին արդ անցնում, քաղաքներ քանդած, Հեղեղի պես պրծած, տեղահան, գնում էր երկի՛ր մի ամբողջ,- Անցնում էր արմատից պոկած, անխնա կտրած մի անտառ,- Սարսափած նախիրի նման՝ սպանդից փախած մի ամբոխ... Ամեհի լացով, աղմուկով, ոռնոցով անհույս ու մռայլ Շարժվում էր ամբոխը դեպի այն բլուրը կարմիր, կոնաձև.- Վերջանում էր երթը արդեն, երբ մենք է՛լ, ձուլվելով նրանց, Քայլեցինք կամ կարծես թռանք՝ շյուղերի նման հողմածեծ: Դիվական մի ձեռք էր կարծես թռցնում, քշում մեզ առաջ, Եվ ահա, տարվելով այդպես, երբ լեռան գագաթը հասանք,- Կանգնեցինք՝ մեր դեմ ծառացած պատկերի առջև շվարած. Զառանցա՛նք էր պատկերն այդ կարծես, որ մեր դեմ փռված մենք տեսանք... Բացվում էր բլուրի վրա մի անծայր, լերկ հարթավայր, Ողողված կարմրավուն լույսով, որ դողում էր անվերջ ու պարում. Իր բոսոր, արնավառ գույնով ներկելով շրջակայքը խավար՝ Վառվում էր բլուրի մեջտեղում մի հսկա, երկնահուպ խարույկ: Կրակե օղակի նման բոցկլտում էր խարույկը կարմիր. Բոցեղեն պարիսպ էր կարծես՝ Արքայի շուրջը քաշած Այդ նրանց արքա՛ն էր գուցե, կամ՝ սերած Հրդեհի զարմից՝ Առաջնորդը նրանց կրակե, որ ցույցի էր ելել մարդաշատ: Խարույկի մեջտեղում, ոսկյա մի գահի վրա ընկղմած, Նստած էր Արքան այդ ահեղ, որ չուներ կերպարանք որոշ. Մերթ թվում էր, թե դա - կրակե մի մարդ է՝ բռունցքը սեղմած, Որ բռնել է սեղմած բռունցքում - մի փոքրիկ եռագույն դրոշ: Բայց հաջորդ վայրկյանին արդեն փոխվում էր տեսքը նրա, Եվ ահա - գահի վրա նույն - մի գայլի գլխով վարդապետ, Սևասև վեղարը գլխին և դեղին ճակատի վրա - Մի հսկա, շողշողուն ադամանդ, որ թե՛ խաչ է, թե՛ գունդ է, թե՛ նետ: Փոխվում էր ապա նաև այդ կերպարանքը. հանկարծ նրա տեղ՝ Երևում էր դեղին մի կատու՝ աչքերում կրակներ ահի,- Եվ թվում էր, թե դեմքը նա իր - ոսկեկար քողով է պատել, Եվ նետը դարձել է նժար, և խաչը դարձել է մահիկ: Նստած էր ոսկյա իր գահին կրակե Արքան այդ ահեղ, Տեսիլքի նման մի դժնի, կերպարանքը մթին ու մռայլ,- Եվ շուրջը նրա խարույկի, բոլորած մի պար խելահեղ, Ցատկոտում էին ու պարում ամբոխները այն դիվահար: Խարույկին ամենից մոտիկ, բոլորած շրջանն առաջին, Թռչկոտում էին ու պարում մեր տեսած այրերն այն ճիվաղ,- Հոլաձև կմախքն էր պարում, և ձայնով, նման բառաչի, Երգում էր խաժադուժ մի երգ՝ սփռելով տառապանք ու վախ: Նրա ձեռքը բռնած, նրա հետ, պարում էր անտառում հանդիպած Խարույկի պահապանը գաճաճ և գուսանը ապա ռազմատենչ. Պարում էր վարդապետը պարթև՝ շերեփը շրթերին հպած, Եվ բոլոր ասպետնե՛րն ապա՝ աչքերում մոլուցք մի անշեջ: Գնալով լայնանում էր, ուռչում շրջանակը այդ շուրջպարի.- Բռնելով հարթավայրն ամբողջ, չարագույժ բոցերի ներքո, Ահռելի տեսիլքի նման ելնելով կարծես խավարից՝ Մի ամբողջ ժողովո՛ւրդ էր պարում եղկելի ճիչով ու երգով: Մանուկներ տկլոր, անատամ աղջիկներ, ծերեր հաշմանդամ, Գլուխները բռնած ձեռներին, վայրենի լացով ու ճիչով, Թռչկոտում էին ու պարում,- ցատկոտում էր կարծես մի անտառ,- Եվ անցնում էինք մենք դանդաղ այդ պարող անտառի միջով... «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն,Հըդահյո՜ւն»,- ոռնում էր ամբոխը մոլի, Կարկառած ձեռները վերև կամ դիմացը՝ դեղին Արքային,- Երբ ճիվաղը հանկարծ այն ծանոթ, որ նման էր մարդակերպ հոլի, Մորեխի պես օդում ցատկելով՝ մոտեցավ Արքայի գահին: Մոտեցավ շարժումով հատու և կտրած գլուխն իր նետեց Արքայի ոտքերի առջև, իբրև տուրք, կամ զոհ սրբազան,- Եվ ամբոխը խռպոտ ճիչերով, ոռնոցով նրան հետևեց - Բարձրացավ գանգերի մի բուրգ և բուրգը աստղերին հասավ... Իսկ շուրջը վիթխարի այդ բուրգի, մշուշում, բռնած խոլապար, Թռչկոտում էին ու պարում ավերված քաղաքներ ու շեներ,- Եվ երթի ելած նրանց հետ՝ ամեհի խանդով, խոլաբար՝ Թռչկոտում էին ու պարում նախիրներ զառամ և շներ... Եվ արդեն ոսկյա իր գահից բարձրացած բլուրի վրա՝ Կանգնել էր Արքան այն դեղին՝ հրդեհի նման մորուքով,- Եվ փողի նման անողոք՝ մահագույժ շեփորը նրա Կանչում էր, կանչում էր նրանց - դեպի նոր մի մեռյալ Երիքով... Է Այդ դաժան տեսիլքին ի տես՝ քայլերով երեր մենք փախանք, Կտրեցինք հարթավայրն ամբողջ և իջանք անտառ մի ուրիշ, Մինչ հասնում էր դեռ բլուրից մի լացի նման աղաղակ, Ոռնում էր կարծես մի քաղաք՝ փախչելով հրից ու սրից: Խավար էր անտառում այդ նոր, և ծառերը, կորած խավարում, Կմախքներ էին կարծես սև, որ պարզած ոսկորե ձեռներ - Մեզ բռնել էին կամենում, քաշքշում էին ու հրում Եվ մահվան սառնություն բուրում, քրքջալով մտքերին մեր վեհ: Հառաչում էին նրանք խուլ ձայներով, անեծք շշնջում, Կամ կարծես օգնություն հայցում մոտեցող սրից ու հրից,- Դեռ հասնում էին բլուրից սրերի շառաչ ու շաչյուն, Դեռ շեփորը կանչում էր, կանչում այն Մահու և Արյան բլուրից: Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի միջով այդ խավար, Այդ մռայլ ծառերի միջով, որ պարզած երերուն ձեռներ - Մեզ թվում էին մի գալիք ահռելի սպանդի համար Հանրային դամբանից ելած, հարություն առած մեռելներ: Մեր ոտքերը դիպչում էին սուր, փշերի նման քարերի, Ծառերի ճյուղերը՝ կանանց մատների նման գալարուն՝ Չանգռտում էին, արնոտում մեր դեմքերը,- և հին դարերից Նախամա՛րդն էր արդեն արշավում՝ աչքերում մոլուցք ու արյուն: Ժամանակը ե՛տ էր թռչում արդեն խուլ աշխարհի վրայով, Մարդակերպ Կապի՛կն էր արդեն արշավում հետքերից մեր նորից,- Եվ լուսինը, եդեմ ժպիտով ծառերի արանքից նայող, Մեզ թվում էր վհուկ՝ հմայող, որ փրկում է ջրից ու հրից... Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի ծառերի միջով, Եվ ամեն ծառի ետևից մեզ նայում էր արդեն մի հրեշ, Մեզ արդեն ագռա՛վն էր ծաղրում իր լացի նման քրքիջով, Եվ ամեն մի շրշյուն ու շշուկ մեզ գուժում էր պատիժ ու վրեժ: Մեր հոգուց քերում էր մի ձեռք այն ամենը, որ տարիներ, Կամ դարե՜ր էինք կուտակել՝ սերունդից սերունդ կրելով,- Եվ գունատ ցոլքերը լուսնի մեզ թվում էին հուրիներ, Արյունռուշտ, չարա՛չք հուրիներ՝ մարդու միս ու արյուն սիրող Մենք երկար, երկար վազեցինք, սարսափից խելագար, անհույս, Այդ մռայլ ու մութ անտառում կորցրած ուղի ու հավատ,- Երբ հանկարծ ծառերի միջից երևաց երկնագույն մի լույս, Որ աստղի նման փրկարար շողշողաց հեռվում այն խավար: Հևիհև, արյունոտ ոտքերով, չանգռելով կուրծք ու երես, Վազեցինք մենք լույսը դեպի, որ ցոլում էր ցոլքով մի մաքուր,- Եվ ահա, վազքից շնչասպառ, քայլերով անուժ ու երեր, Մոտեցանք անտառի եզերքին - և տեսանք կերպարանք մի հուր: Մի մարդ էր գալիս դեպի մեզ՝ ոսկեզօծ լապտերը ձեռին. Գունատ էր. հսկա ճակատով. երկնագույն աչքեր նա ուներ. Լույսի պես սպիտակ դեմքին խաղում էր ժպիտ մի վերին, Հայացքը թափանցում էր կարծես անսահման, անծիր հեռուներ: Ողջունեց ժպիտով նա մեզ և ապա լապտերն հուրհուրան Նա պահեց մի պահ մեր առաջ, իբրև աստղ, նշան լուսատու.- Վիթխարի ճակատով այդ մարդու լապտերի ապակու վրա Նկարված էր ոսկեթև մի աստղ և գրված էր պատգամ մի հատու: Այդ լապտերը իր դեմ պահելով՝ նա հանեց մեզ մութ անտառից, Մոլորվել էինք ուր արդեն՝ կորցըրած ուղի ու հավատ,- Եվ այստեղ հրաժեշտ տվեց ինձ Վարպետը Մահու աշխարհի, Որ գիտեր լոկ վիշտ ու չարիք և երգել էր դժոխքը խավար: Արդ՝ անցել էինք արդեն մենք Անցյալի մռայլ եզերքից, Լայնահուն աշխարհն էր իմ դեմ՝ ողողված հրով փրկարար,- Այն ոսկյա լապտերի լույսով ես դարձա Գալիքի՛ երգիչ,- Այդ լապտերը, ո՜վ Առաջնորդ, կփրկե աշխա՛րհը արար... Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 20, 2007 Author Report Share Posted February 20, 2007 (edited) ԱՄԲՈԽՆԵՐԸ ԽԵԼԱԳԱՐՒԱԾ (Դասական Ուղղագրութեամբ) I. Հեռո՜ւ, մօտիկ ընկերներին, աշխարհներին, արևներին,- Հրանման հոգիներին Բոլո՜ր նրանց, ում որ հոգին վառւում է վառ,- Բոլո՜ր նրանց հոգիներին արևավառ,- Կեանքի՜, մահի՜ այս ամեհի աղջամուղջում` Ողջակիզուող հոգիներին – ողջո՜յն, ողջո՜յն II. Իրիկուն էր, հրակարմիր մի իրիկուն: Արևը բորբ` մայր էր մտնում արևմուտքում: Դաշտի վրայ փռուել էր մուժ արիւնամած` Թոյն էր կարծես` բորբ արևի սրտից քամած: Արևը, թէժ` մայր էր մտնում արևմուտքում- Ու արիւն էր դաշտի վրայ, թո՛յն էր թքում: Հորիզոնում վառել էր մի կարմիր քուրայ- Ու արնավառ փայլ էր փռում դաշտի վրայ: Ու արտերը, ալեծածան, վառուել էին Արեգակի կարմիր փայլով իրիկնային Դաշտը, անծայր ու անսահման, լայնատարած` Հրակարմիր տարածուել էր նրանց առաջ Ծով էր կարծես, որ սկիզբ ու սահման չունի- Ծով էր կարծես` մշուշի մէջ իրիկունի: III. Արևի տակ իրիկնային, իրկնային հրով վառուած` Այդ հին դաշտում կռւում էին ամբոխները խելագարուա': Քաղաքներից ու գիւղերից, ստեպներից հեռու ու մօտ` Եկել էին նրանք նորից` լուսավառուած ու կրակոտ: Ով քաղաքից էր հեռացել – նա թողել էր մշուշը ծեր,- Մշուշը, որ կեանքի վրայ մխաշաղախ ամպ էր դարձել: Ով եկել էր գյուղից հեռու – նա թողել էր հողը խոնաւ, Որի վրայ կեանքը հլու ո՛չ մի ոսկի հասկ չծնաւ: Ով եկել էր ստեպներից, նա թողել էր անծայրածիր Լայնութիւնը հորիզոնի, որ իր համար բանտ էր դարձել: Ով քաղաքից էր հեռաւոր, ուր մառախուղ էր անորոշ` Նա բերել էր թոքախտաւոր սիրտը, որպէս կարմիր դրօշ: Ով եկել էր թողած հեռուն անծայրածիր մութը գիւղի` Բերել էր իր մկաններում բեղմնաւորուած ոյժը հողի: Ով եկել էր ստեպներից, ուր ապրում էր որպէս գերի- Բերել էր իր լուրթ աչքերում լայնութիւնը ստեպների… Ըմբոստացած, խելագարուած, չտանելով հին կեանքը էլ` Անծիր դաշտում այդ հաւաքուած` նրակք կռուի էին ելել: IV. Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թէժ լոյսով վառված- Ու երգելով կռւում էին ամբոխները խելագարուած: Դաշտն էի դէմը, փռուած էր նա` շառագունած ու արևուն,- Ու հետևում, ճամբի վրայ հսկայ քաղաքն էր երևում: Ծո՜յլ նազանքով, իրիկնային արևի տակ անփոյթ փռուած` Պսպղում էր քաղաքը հին` հազարերանք մի զանգըւած: Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ, անծայր ու լայն, տարածուել էր քաղաքը հին- Լողանում էր կարծես մարմանդ մշուշի մէջ իրիկնային: Յաղթ շէնքերը, բարձր ցցուած, կարծես կախուած կարմիր օդում` Հետըզհետէ մթնում էին, անգունանում ու աղօտում: Հեռու հրով միայն վառուած պատուհանները ապակի Փայլում էին արիւնամած վերջին հրին արեգակի. Արևի դէմ փայլում էին հրաբոսոր` Բռընկուել էր նրանց սրտում տագնապը սուր… Եւ երկընքի սիրտը մխուած բևեռների պէս արնաքամ` Փայլում էին արիւնամած ծխնելոյզներն հսկայական: Ծուխ չէր ելնում նրանց փողից` չէին փնչում երկինքն ի վեր. Չէր կարծրանում նրանց ծուխից իրիկնային երկինքը էլ Լոկ մշուշը իրիկնային թանձրանում էր հետզհետէ- Ու մշուշում կորչում էին ծխնելոյզները երկաթէ: V. Իսկ քաղաքից դէպի հարաւ` ահատեսիլ ու յաղթական` Երևում էր երկաթուղու կայարանը հսկայական: Լսւում էր մերթ շոքեկառքի սուլոցը սուր հեռու մուժում- Մորթում էին կարծես այնտեղ խելագարուած մի անասուն… Ճչում էր սուր, յուսակտուր, ու յուսահատ ձայնը նրա, Որպէս անդարձ մահի մի լուր տարածւում էր դաշտի վրայ Ցրուած էր նա, կայարանը, հսկայ ու յաղթ, նրանց առաջ- Ու հանգոյցից կայարանի, դաշտովը մէկ լայնատարած` Դէպի հիւսիս, դէպի հարաւ, ւ արևմուտք ու արևելք- Ուղիները երկաթաձիգ ձգուել էին ամէնուրեք Երակների պէս երկաթէ քաղաքամօտ կայարանից` Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ ձգուել էին ուղիները երկաթաձիգ: Երակների պէս երկաթէ` ամուր գրկած կուրծքը հողի` Սեղմըւելով հետզհետէ` փախչում էին գաղտնագողի… Ու ցցուած էր ուղիների խաչակնքման սեղմ հանգոյցում- Կայարանը, որպէս մի հարց, որպէս հսկայ մի քարացում: Ուղիների ճամբամիջում հանգոյց էր նա կարծես կապուած- Ու անզիջում կռւում էին ամբոխները խելագարուած: Կարծես նետուած մի յաղթ ձեռքով` աշխարհային կամքին հլու` Գնո՜ւմ էին կռուո՜վ, երգո՜վ կայարանը գրաւելո՛ւ: VI. Կռւում էին: Սուրում էր մի իրիկնային մարմանդ քամի: Դէմը քաղաքն էր տարածուել` հազարամեայ մի թշնամի: Սֆինքսի պէս հսկայական, շէկ ծծերը դրած հողին` Նա կտրել էր արևակամ ամբոխների կարմիր ուղին: Ու կայարանը` յաղթանդամ, իրիկնային կարմիր մուժում, Յաղթ նստել էր նրա առաջ, որպէս նրան հսկող մի շուն: Յաղթ նստել էր նրա առաջ ու տիրուհու կամքին գերի` Երթն էր հսկում գետնատարած, երկաթագիծ ուղիների: Ու գծերի մօտ երկաթէ, դէպի հիւսիս. դեպի առաջ` Ձգուել էին ալիքաձև խրամատներ գետնատարած: Թշնամին էր պահուել նրանց ալիքաձև գետնափորում Ու մատներով արիունոտված դէմը փռուած դաշտն էր փորում: Մտել էր ջերմ կուրծքը հողի՜, հողի սրտում դարան մտած` Կրակում էր գաղտնագողի, նենգ ձեռքերով արիւնոտած: Կռւում էին` մօտենալով, մօտենալով հետզհետէ: Պայթում էին զրընգալով հրանօթները երկաթէ Ե՜րգ էր կարծես կռիւը այդ, որ զրնգում էր մայրամուտում. Նայես` թռաւ մի հրանօթ ու թունդ պայթեց խրամատում… VII. Կռւում էին, ու կռուելով անցնում էին նրանք առաջ: Ու դաշտերում իրիկնային մա՜հն էր քրքջում համատարած: Երգում էր նա` երգը խառնած հրանօթի զրնգունին,- Անցնում էին նրանք առաջ ու կրակուած կռւում էին: Ե՜րգ էր սիրտը ամէն մէկի, երգ էր հայեացքը կրակոտ. Վառւում էր սիրտը ամէնքի, որպէս կարմիր մի առաւօտ: Ե՜րգ էր կարծես արևը հին` իրիկնային լոյսով վառուած- Եւ երգելով կռւում էին ամբոխները խելագարուած... VIII. Եւ երգում էր մէկը` հզօր, հուժկու ձայնով ահեղագոչ, Գո՜վքն էր երգում կռուի ելած, արիացած իր ընկերոջ Որպէս բազէ` երգը նրա սլանում էր հեռո՜ւ, հեռո՜ւ- Եւ երգելով կռւում էր նա` լուսաժպիտ ու ահարկու: Երգում էր նա: Մայր էր մտնում արևը հին` կարմիր քուրայ: Եւ դաշտերում իրիկնային – զանգ էր կարծես ձայնը նրա: Զա՜նգ էր կարծես, զնգում էր զիլ, որ ողջ աշխարհը իմանայ- Բորբ կարօտով անծայրածիր, կրակելով երգում էր նա: IX. "Ստեպներից, անտառներից, քաղաքներից հեռու ու մօտ, Մենք մեր սիրտն ենք բերել նորից` յուսավառուած ու կրակոտ. Այնտեղ հիմայ կռիւ է, մահ, ու աղջամուղջ է անորոշ,- Մենք մեր սիրտն ենք պարզել հիմա – մահի հանդէպ` կարմիր դրօշ: Արիւնաքամ մա՜յր է մտնում հազարամեայ արևը հին. Արիւնավառ ժպտում էմ եզ այս աշխարհը իրիկնային… Ու խնդասիրտ կռւում ենք մենք, ե՜րգ ենք ասում, կռւում հիմի. Կուրծք է տուել աշխարհը ողջ` հազարամեայ մի թշնամի… Բայց անվհատ կռւում ենք մենք, ու մահը` սէգ, ժպտում է մեզ- Շատերս, ախ, պիտի զոհենք սրտերը մեր կարօտակէզ,- Անողոք է երթը այս սէգ, ինչպես կարմիր կարօտը մեր- Կրակեցէ՛ք, կրակեցե՛ք, խելագարուած իմ ընկերներ…" X. …Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թէժ լոյսով վառուած: Ու անվհատ կռւում էին ամբոխները խելագարուած: Աչքերի մէջ` կարմիր մի հուր, ու սրտերում – կարմիր կրակ` Վերջին թափով մի ամրակուռ` անգայթ կռւում էին նրանք: Խենթ երգելով, կրակելով նրանք անցնում էին առաջ- Ու թշնամին փախուստ տուեց` ահաբեկուած ու վտարուած Մութ էր արդէն, մայր էր մտել արեգակի շողը վերջին, Երբ գրոհով մի անվեհեր կայարանը գրաւեցին… XI. Մութ է հիմա: Գիշերը, խոր, իջել է վար: Մութ է հիմա, թանձր խաւար: Երկաթուղու կայարանում, ուր ո՛չ մի լոյս չկա վառուած, Խռնուել են հազարանուն ամբոխները խելագարուած: Գիշերնի մէջ չեն երևում յաղթ կամարները երկաթէ` Լոյս չեն վառել կայարանում, որ թշնամին չնկատէ: Սպասում են` աչքներն յառած խաւարամած հեռուներին` Մութը իջաւ համատարած, մինչ կայարանը վերցրին Սպասում են, որ մինչև լոյս գոնէ մի քիչ հանգստանան Ու առաւօտ դուրս գան նորից ու քաղաքի վրայ գնան: Աչքերն յառած թանձր մութին, սրտատրոփ, անապաքէն` Սպասում են առաւօտին, որ կռիւը շարունակեն: Մի քիչ առաջ, արիւնաքամ, երբ դեռ դաշտում կռւում էին Մօ՜տ էր թւում քաղաքն այնքան երկաթուղու կայարանին... Եկան իրենք, կռուով, երգով գրաւեցին կայանը մեծ- Իսկ թշնամին փախուստ տուեց ու քաղաքում պատսպարուեց: Սպասում են իրենք հիմա, որ մինչև լոյս հանգստանան- Ու առաւօտ դուրս գան նորից և քաղաքի վրայ գնան: XII. Ու մթի մէջ հազարամեայ, գիշերի մէջ խորը, անհուն` Խռնուել են նրանք ահա երկաթուղու կայարանում: Դաշտն է դէմը, խաւարակուռ ձգուած է նա: Չկայ մի ձայն, չկայ քամի, մութ է հիմա: Դաշտն է դէմը` անծիր, անծայր մի զանգուած խաւարամութ, Ուր նստել է անաչք, անլոյս խորհրդաւոր կասկածը մութ: Շնթռկել է որպէս մի շուն, որ խաւարն է հսկում հիմի,- Շնթռկել է թանձր մուժում, որպէս անտես մի թշնամի: Մութն է նստել կասկածը հին ու աչքերով խավարամած Նայում է նա կայարանին, որ կանգնած է նրա դիմած: Շարժըւում է մութը կարծես ու խաւարով իր աչքերի- Նայում է նա լուրթ աչքերին խելագարուած ամբոխների: Ու տագնապով անլռելի, հայեացքներով անթարթ լարուած` Նայում են մութ հեռուներին ամբոխները խելագարուած: Լուրթ աչքերով խորը, տխուր-մո՜ւթն են դիտում նրանք անհուն- Ու դժժում է աղմուկը խուլ գիշերային կայարանում… XIII. Հոծ բանակով, հսկայական կայարանի դէմ խռնուած` Լուրթ աչքերով արևակամ – դաշտն են դիտում խաւարամած: Մո՛ւթ է դէմը, ու խաւարում, որ բացուել է, որպէս անդունդ` Երևում է հեռո՜ւ – հեռո՜ւն կարմիր լոյսով վառուող մի գունդ: Աչքերի դէմ մթնակալած, հայեացքների դէմ ակընդէտ - Հեռու մթում լոյսն այդ վառուած գո՛ւնդ է թւում, կարմիր մի կէտ: Գիշերի մէջ – կարմի՜ր, կարմի՜ր, տագնապալից վառւում է նա` Գիշերի մէջ վառել են, որ զօրքը պատրաստ արթուն մնայ: Անծայրածիր մթում հեռուի կարծես կարմիր գլուխ է շան- Վառել են այն, որպէս կռուի ու տագնապի ազդանշան: -Քաղաքն է այն հազարամեայ, ուր տագնապ ու տենդ կայ հիմի Պահուել է նա, որպէս վախից խելագարուած մի թշնամի, Ու կրակը այդ կարմրակէզ – ահանշան ու վիթխարի – Մի արնագոյն կէտ է կարծես ուղեղի մէջ խելագարի: Բռընկուել է յոյսով յետին, հոգեվարքի տենդով վառուած – Ու նայում են կարմիր կէտին ամբոխները խելագարուած… XIV. Գիշերի դէմ խաւարամած, աչքերն յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարուած սպասում էին առաւօտին: Ու վառւում է խաւարակուռ հոգիներում նրանց անգայթ Կէտը այդ մուգ, որպէս հեռու, հրաբոսոր մի ճառագայթ: Սուր մխուել է նրանց սրտում, որպէս մի թէժ, կարմիր բևեռ- Թոյն է լցնում, ու բորբոքում, ու երազներ աշխարհաւեր… Աղմկում է նրանց սրտում մորմոքը հին, հազարամեայ- Տենդ է սփռում ու խլրտում նրանց անգայթ սրտում հիմա: Լուրթ աչքերում փայլում է վառ արիւնամած մի ցանկութիւն- Ու աչքերը միլիոնաւոր թո՛յն են թքում, արիւն ու թոյն: Բարձրանում է նրանց սրտից տարիների մաղձը աղի- Ու վառւում է լուրթ աչքերում` արիւնալից ու կատաղի: Ու աչքերը արիւնամած անթարթ յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարւած սպասում էին առաւօտին: XV. ...Գիշերի՛ դէմ գիշեր է մութ խաւարամած նրանգ հոգին, Որ կարօտով մի կրակոտ սպասում է առաւօտին: Խաւար է մեծ սիրտը նոցա, բայց խաւարում անծայրածիր- Երկինքնե՜ր կան կապուտաչեայ, հորիզոննե՜ր` անծա՛յր, անծի՜ր: Ու աչքերում նրանց կապոյտ, ուր իջել է գիշերը մութ- Հազա՜ր բողբոջ կայ կրակոտ, ու արշալոյս, ու առաւօտ: Նրանց ձգուած մկաներում ո՛յժն է նստել խոնաւ հողի- Եթէ ուզեն` արևներին նոր տե՛մպ կը տան ու նոր ուղի… Եթէ ուզեն` արեգակնե՜ր կը շպրտեն երկինքն ի վեր. Եթէ ուզեն` վա՛ր կը բերեն երկինքներից արեգակներ… Եթէ ուզեն` կամքով արի ու աշխարհի հրով վառուած… Ինչե՜ր միայն չեն կատարի ամբոխները խելագարուած... XVI. Ու հոսում է գիշերը մութ, մօտենում է առաւոտին: Հոսում է պաղ ու անօգուտ սպասումի ժամը յետին: Դաշտից ահա սուրում է զով, մարմանդ քամին առաւոտի- Ու վառւոմ է վերջին լոյսով կրակը այն կարմիր կէտի: Նօսրանում է խաւարն ահա, գունատւում է հետզհետէ- Ճեղքում է մութն արևելքում հսկայական, հրէ մի թև: Ու սուրում է հեռուներից առաւօտուայ կիսամթում- Մարմա՜նդ, մարմա՜նդ, բուրումնալից, գարնանային մի թարմութիւն: Շարժըւում է խաւարը թէն ու հեռևում խաւարամած Երևում է քաղաքն արդէն` մութ, անորոշ մի զանգըւած: Յաղթ շէնքերի պատերը յաղթ որոշւում են հետզհետէ, Երևում են ահա հպարտ ծխնելոյզները երկաթէ… Ու բորբ սրտում ամբոխների թո՛ւնդ է առնում կարօտը վառ, Երկինքներում լուրթ աչքերի վառւում է տենդը հոգեվար... Բո՛րբ աչքերով նայում են մեծ, խաւարակուռ զանգըւածին- Ու վառւում է սիրտը նրանց, որպէս հրդեհ արեգնածին… -Պիտի երթան առա՜ջ հիմա, պիտի առնեն քաղաքը մեծ, Պիտի թափե՜ն նրա վրայ հազարամեայ մաղձը իրենց: Քանդե՜ն պիտի ու աւերեն, տեղը փոշի՜ պիտի փռեն- Հազարամեայ քաղաքը այդ քանդե՜ն պիտի ու աւերեն: Այրե՜ն պիտի, խելագարուած պիտի պարե՜ն հրդեհներում, Ու կարմրավառ կրակ ու կայծ պիտի փռեն երկրի հեռուն: Ու մնացած մոխիրը ձիգ պիտի այրե՜ն նրանք նորից, Որ կեանքը հին, որպէս փիւնիկ, չբարձրանա՜յ մոխիրներից… Քամո՜ւն տալով մոխիրը այն, որ տանի ու ետ չբերի Դէպի հեռո՜ւն պիտի երթան դեռ չծնուած արևների… XVII. …Լուսաբացին, երբ կարմրածուփ հորիզոնում հրաշուշան Կարմիր վառուեց արևը բորբ, որպէս կռուի ազդանշան, Երբ բռնկուեց արևելքում արևը` նոր լոյսով վառուած- Դո՜ւրս նետուեցին կայարանից ամբոխները խելագարուած... Դէմը դաշտն էր անծայրածիր, ուր մշուշ էր արևագոյն, Ու մշուշում շոգիացող, առաւօտի մարմանդ միգում, Կրկէսի պէս մի վիթխարի, խայտաբղէտ, խայտանկար- Եզերքի մօտ ճանապարհի երևում էր քաղաքը քար... Աչքերն յառած հեռո՛ւ-հեռո՜ւն կարմիր վառուող արեգակին` Արևավառ հեռուներում նրանք կռւում էին կրկին. Հոծ խմբերով հազարանուն, արեգակի հրով վառուած` Դէպի Արե՛ւն էին գնում ամբոխները խելագարուած... Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 20, 2007 Author Report Share Posted February 20, 2007 (edited) ԱՄԲՈԽՆԵՐԸ ԽԵԼԱԳԱՐՎԱԾ (Նոր Ուղղագրությամբ) I. Հեռո՜ւ, մոտիկ ընկերներին, աշխարհներին, արևներին,- Հրանման հոգիներին Բոլո՜ր նրանց, ում որ հոգին վառվում է վառ,- Բոլո՜ր նրանց հոգիներին արևավառ,- Կյանքի՜, մահի՜ այս ամեհի աղջամուղջում` Ողջակիզվող հոգիներին – ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն II. Իրիկուն էր, հրակարմիր մի իրիկուն: Արևը բորբ` մայր էր մտնում արևմուտքում: Դաշտի վրա փռովել էր մուժ արյունամած` Թույն էր կարծես` բորբ արևի սրտից քամած: Արևը, թէժ` մայր էր մտնում արևմուտքում- Ու արյուն էր դաշտի վրա, թո՛ւյն էր թքում: Հորիզոնում վառել էր մի կարմիր քուրա- Ու արնավառ փայլ էր փռում դաշտի վրա: Ու արտերը, ալեծածան, վառովել էին Արեգակի կարմիր փայլով իրիկնային Դաշտը, անծայր ու անսահման, լայնատարած` Հրակարմիր տարածվել էր նրանց առաջ Ծով էր կարծես, որ սկիզբ ու սահման չունի- Ծով էր կարծես` մշուշի մէջ իրիկունի: III. Արևի տակ իրիկնային, իրկնային հրով վառված` Այդ հին դաշտում կռւում էին ամբոխները խելագարվա'ծ: Քաղաքներից ու գյուղերից, ստեպներից հեռու ու մոտ` Եկել էին նրանք նորից` լուսավառված ու կրակոտ: Ով քաղաքից էր հեռացել – նա թողել էր մշուշը ծեր,- Մշուշը, որ կյանքի վրա մխաշաղախ ամպ էր դարձել: Ով եկել էր գյուղից հեռու – նա թողել էր հողը խոնավ, Որի վրա կյանքը հլու ո՛չ մի ոսկի հասկ չծնավ: Ով եկել էր ստեպներից, նա թողել էր անծայրածիր Լայնությունը հորիզոնի, որ իր համար բանտ էր դարձել: Ով քաղաքից էր հեռավոր, ուր մառախուղ էր անորոշ` Նա բերել էր թոքախտավոր սիրտը, որպես կարմիր դրօշ: Ով եկել էր թողած հեռուն անծայրածիր մութը գյուղի` Բերել էր իր մկաններում բեղմնաւորված ույժը հողի: Ով եկել էր ստեպներից, ուր ապրում էր որպես գերի- Բերել էր իր լուրթ աչքերում լայնությունը ստեպների… Ըմբոստացած, խելագարված, չտանելով հին կյանքը էլ` Անծիր դաշտում այդ հավաքված` նրակք կռվի էին ելել: IV. Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թեժ լույսով վառված- Ու երգելով կռվում էին ամբոխները խելագարված: Դաշտն էր դեմը, փռված էր նա` շառագունած ու արևուն,- Ու հետևում, ճամբի վրա հսկա քաղաքն էր երևում: Ծո՜յլ նազանքով, իրիկնային արևի տակ անփույթ փռված` Պսպղում էր քաղաքը հին` հազարերանք մի զանգըված: Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ, անծայր ու լայն, տարածվել էր քաղաքը հին- Լողանում էր կարծես մարմանդ մշուշի մէջ իրիկնային: Հաղթ շենքերը, բարձր ցցված, կարծես կախված կարմիր օդում` Հետըզհետե մթնում էին, անգունանում ու աղոտում: Հեռու հրով միայն վառված պատուհանները ապակի Փայլում էին արյունամած վերջին հրին արեգակի. Արևի դեմ փայլում էին հրաբոսոր` Բռընկվել էր նրանց սրտում տագնապը սուր… Եւ երկընքի սիրտը մխված բևեռների պես արնաքամ` Փայլում էին արյունամած ծխնելույզներն հսկայական: Ծուխ չէր ելնում նրանց փողից` չէին փնչում երկինքն ի վեր. Չէր կարծրանում նրանց ծուխից իրիկնային երկինքը էլ Լոկ մշուշը իրիկնային թանձրանում էր հետզհետե- Ու մշուշում կորչում էին ծխնելույզները երկաթե: V. Իսկ քաղաքից դէպի հարաւ` ահատեսիլ ու յաղթական` Երևում էր երկաթուղու կայարանը հսկայական: Լսւում էր մերթ շոքեկառքի սուլոցը սուր հեռու մուժում- Մորթում էին կարծես այնտեղ խելագարված մի անասուն… Ճչում էր սուր, յուսակտուր, ու յուսահատ ձայնը նրա, Որպես անդարձ մահի մի լուր տարածւում էր դաշտի վրա Ցրված էր նա, կայարանը, հսկայ ու յաղթ, նրանց առաջ- Ու հանգույցից կայարանի, դաշտովը մէկ լայնատարած` Դէպի հիւսիս, դէպի հարաւ, ւ արևմուտք ու արևելք- Ուղիները երկաթաձիգ ձգուել էին ամէնուրեք Երակների պես երկաթէ քաղաքամոտ կայարանից` Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ ձգուել էին ուղիները երկաթաձիգ: Երակների պես երկաթէ` ամուր գրկած կուրծքը հողի` Սեղմըւելով հետզհետէ` փախչում էին գաղտնագողի… Ու ցցված էր ուղիների խաչակնքման սեղմ հանգույցում- Կայարանը, որպես մի հարց, որպես հսկայ մի քարացում: Ուղիների ճամբամիջում հանգույց էր նա կարծես կապված- Ու անզիջում կռւում էին ամբոխները խելագարված: Կարծես նետված մի յաղթ ձեռքով` աշխարհային կամքին հլու` Գնո՜ւմ էին կռուո՜վ, երգո՜վ կայարանը գրաւելո՛ւ: VI. Կռւում էին: Սուրում էր մի իրիկնային մարմանդ քամի: Դէմը քաղաքն էր տարածուել` հազարամեայ մի թշնամի: Սֆինքսի պես հսկայական, շէկ ծծերը դրած հողին` Նա կտրել էր արևակամ ամբոխների կարմիր ուղին: Ու կայարանը` յաղթանդամ, իրիկնային կարմիր մուժում, Յաղթ նստել էր նրա առաջ, որպես նրան հսկող մի շուն: Յաղթ նստել էր նրա առաջ ու տիրուհու կամքին գերի` Երթն էր հսկում գետնատարած, երկաթագիծ ուղիների: Ու գծերի մոտ երկաթէ, դէպի հիւսիս. դեպի առաջ` Ձգուել էին ալիքաձև խրամատներ գետնատարած: Թշնամին էր պահուել նրանց ալիքաձև գետնափորում Ու մատներով արիունոտված դէմը փռված դաշտն էր փորում: Մտել էր ջերմ կուրծքը հողի՜, հողի սրտում դարան մտած` Կրակում էր գաղտնագողի, նենգ ձեռքերով արյունոտած: Կռւում էին` մոտենալով, մոտենալով հետզհետէ: Պայթում էին զրընգալով հրանօթները երկաթէ Ե՜րգ էր կարծես կռիւը այդ, որ զրնգում էր մայրամուտում. Նայես` թռաւ մի հրանօթ ու թունդ պայթեց խրամատում… VII. Կռւում էին, ու կռուելով անցնում էին նրանք առաջ: Ու դաշտերում իրիկնային մա՜հն էր քրքջում համատարած: Երգում էր նա` երգը խառնած հրանօթի զրնգունին,- Անցնում էին նրանք առաջ ու կրակված կռւում էին: Ե՜րգ էր սիրտը ամէն մէկի, երգ էր հայեացքը կրակոտ. Վառւում էր սիրտը ամէնքի, որպես կարմիր մի առաւօտ: Ե՜րգ էր կարծես արևը հին` իրիկնային լույսով վառված- Եւ երգելով կռւում էին ամբոխները խելագարված... VIII. Եւ երգում էր մէկը` հզօր, հուժկու ձայնով ահեղագոչ, Գո՜վքն էր երգում կռուի ելած, արիացած իր ընկերոջ Որպես բազէ` երգը նրա սլանում էր հեռո՜ւ, հեռո՜ւ- Եւ երգելով կռւում էր նա` լուսաժպիտ ու ահարկու: Երգում էր նա: Մայր էր մտնում արևը հին` կարմիր քուրայ: Եւ դաշտերում իրիկնային – զանգ էր կարծես ձայնը նրա: Զա՜նգ էր կարծես, զնգում էր զիլ, որ ողջ աշխարհը իմանայ- Բորբ կարօտով անծայրածիր, կրակելով երգում էր նա: IX. "Ստեպներից, անտառներից, քաղաքներից հեռու ու մոտ, Մենք մեր սիրտն ենք բերել նորից` յուսավառված ու կրակոտ. Այնտեղ հիմայ կռիւ է, մահ, ու աղջամուղջ է անորոշ,- Մենք մեր սիրտն ենք պարզել հիմա – մահի հանդէպ` կարմիր դրօշ: Արյունաքամ մա՜յր է մտնում հազարամեայ արևը հին. Արյունավառ ժպտում էմ եզ այս աշխարհը իրիկնային… Ու խնդասիրտ կռւում ենք մենք, ե՜րգ ենք ասում, կռւում հիմի. Կուրծք է տուել աշխարհը ողջ` հազարամեայ մի թշնամի… Բայց անվհատ կռւում ենք մենք, ու մահը` սէգ, ժպտում է մեզ- Շատերս, ախ, պիտի զոհենք սրտերը մեր կարօտակէզ,- Անողոք է երթը այս սէգ, ինչպես կարմիր կարօտը մեր- Կրակեցէ՛ք, կրակեցե՛ք, խելագարված իմ ընկերներ…" X. …Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թէժ լույսով վառված: Ու անվհատ կռւում էին ամբոխները խելագարված: Աչքերի մէջ` կարմիր մի հուր, ու սրտերում – կարմիր կրակ` Վերջին թափով մի ամրակուռ` անգայթ կռւում էին նրանք: Խենթ երգելով, կրակելով նրանք անցնում էին առաջ- Ու թշնամին փախուստ տուեց` ահաբեկված ու վտարված Մութ էր արդէն, մայր էր մտել արեգակի շողը վերջին, Երբ գրոհով մի անվեհեր կայարանը գրաւեցին… XI. Մութ է հիմա: Գիշերը, խոր, իջել է վար: Մութ է հիմա, թանձր խավար: Երկաթուղու կայարանում, ուր ո՛չ մի լույս չկա վառված, Խռնուել են հազարանուն ամբոխները խելագարված: Գիշերնի մէջ չեն երևում յաղթ կամարները երկաթէ` Լույս չեն վառել կայարանում, որ թշնամին չնկատէ: Սպասում են` աչքներն յառած խավարամած հեռուներին` Մութը իջաւ համատարած, մինչ կայարանը վերցրին Սպասում են, որ մինչև լույս գոնէ մի քիչ հանգստանան Ու առաւօտ դուրս գան նորից ու քաղաքի վրա գնան: Աչքերն յառած թանձր մութին, սրտատրոփ, անապաքէն` Սպասում են առաւօտին, որ կռիւը շարունակեն: Մի քիչ առաջ, արյունաքամ, երբ դեռ դաշտում կռւում էին Մօ՜տ էր թւում քաղաքն այնքան երկաթուղու կայարանին... Եկան իրենք, կռուով, երգով գրաւեցին կայանը մեծ- Իսկ թշնամին փախուստ տուեց ու քաղաքում պատսպարուեց: Սպասում են իրենք հիմա, որ մինչև լույս հանգստանան- Ու առաւօտ դուրս գան նորից և քաղաքի վրա գնան: XII. Ու մթի մէջ հազարամեայ, գիշերի մէջ խորը, անհուն` Խռնուել են նրանք ահա երկաթուղու կայարանում: Դաշտն է դէմը, խավարակուռ ձգված է նա: Չկայ մի ձայն, չկայ քամի, մութ է հիմա: Դաշտն է դէմը` անծիր, անծայր մի զանգված խավարամութ, Ուր նստել է անաչք, անլույս խորհրդաւոր կասկածը մութ: Շնթռկել է որպես մի շուն, որ խավարն է հսկում հիմի,- Շնթռկել է թանձր մուժում, որպես անտես մի թշնամի: Մութն է նստել կասկածը հին ու աչքերով խավարամած Նայում է նա կայարանին, որ կանգնած է նրա դիմած: Շարժըւում է մութը կարծես ու խավարով իր աչքերի- Նայում է նա լուրթ աչքերին խելագարված ամբոխների: Ու տագնապով անլռելի, հայեացքներով անթարթ լարված` Նայում են մութ հեռուներին ամբոխները խելագարված: Լուրթ աչքերով խորը, տխուր-մո՜ւթն են դիտում նրանք անհուն- Ու դժժում է աղմուկը խուլ գիշերային կայարանում… XIII. Հոծ բանակով, հսկայական կայարանի դէմ խռնված` Լուրթ աչքերով արևակամ – դաշտն են դիտում խավարամած: Մո՛ւթ է դէմը, ու խավարում, որ բացուել է, որպես անդունդ` Երևում է հեռո՜ւ – հեռո՜ւն կարմիր լույսով վառուող մի գունդ: Աչքերի դէմ մթնակալած, հայեացքների դէմ ակընդէտ - Հեռու մթում լույսն այդ վառված գո՛ւնդ է թւում, կարմիր մի կէտ: Գիշերի մէջ – կարմի՜ր, կարմի՜ր, տագնապալից վառւում է նա` Գիշերի մէջ վառել են, որ զօրքը պատրաստ արթուն մնայ: Անծայրածիր մթում հեռուի կարծես կարմիր գլուխ է շան- Վառել են այն, որպես կռուի ու տագնապի ազդանշան: -Քաղաքն է այն հազարամեայ, ուր տագնապ ու տենդ կայ հիմի Պահուել է նա, որպես վախից խելագարված մի թշնամի, Ու կրակը այդ կարմրակէզ – ահանշան ու վիթխարի – Մի արնագույն կէտ է կարծես ուղեղի մէջ խելագարի: Բռընկուել է յույսով յետին, հոգեվարքի տենդով վառված – Ու նայում են կարմիր կէտին ամբոխները խելագարված… XIV. Գիշերի դէմ խավարամած, աչքերն յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարված սպասում էին առաւօտին: Ու վառւում է խավարակուռ հոգիներում նրանց անգայթ Կէտը այդ մուգ, որպես հեռու, հրաբոսոր մի ճառագայթ: Սուր մխուել է նրանց սրտում, որպես մի թէժ, կարմիր բևեռ- Թույն է լցնում, ու բորբոքում, ու երազներ աշխարհաւեր… Աղմկում է նրանց սրտում մորմոքը հին, հազարամեայ- Տենդ է սփռում ու խլրտում նրանց անգայթ սրտում հիմա: Լուրթ աչքերում փայլում է վառ արյունամած մի ցանկություն- Ու աչքերը միլիոնաւոր թո՛ւյն են թքում, արյուն ու թույն: Բարձրանում է նրանց սրտից տարիների մաղձը աղի- Ու վառւում է լուրթ աչքերում` արյունալից ու կատաղի: Ու աչքերը արյունամած անթարթ յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարված սպասում էին առաւօտին: XV. ...Գիշերի՛ դէմ գիշեր է մութ խավարամած նրանգ հոգին, Որ կարօտով մի կրակոտ սպասում է առաւօտին: Խավար է մեծ սիրտը նոցա, բայց խավարում անծայրածիր- Երկինքնե՜ր կան կապուտաչեայ, հորիզոննե՜ր` անծա՛յր, անծի՜ր: Ու աչքերում նրանց կապույտ, ուր իջել է գիշերը մութ- Հազա՜ր բողբոջ կայ կրակոտ, ու արշալույս, ու առաւօտ: Նրանց ձգված մկաներում ո՛յժն է նստել խոնաւ հողի- Եթէ ուզեն` արևներին նոր տե՛մպ կը տան ու նոր ուղի… Եթէ ուզեն` արեգակնե՜ր կը շպրտեն երկինքն ի վեր. Եթէ ուզեն` վա՛ր կը բերեն երկինքներից արեգակներ… Եթէ ուզեն` կամքով արի ու աշխարհի հրով վառված… Ինչե՜ր միայն չեն կատարի ամբոխները խելագարված... XVI. Ու հոսում է գիշերը մութ, մոտենում է առաւոտին: Հոսում է պաղ ու անօգուտ սպասումի ժամը յետին: Դաշտից ահա սուրում է զով, մարմանդ քամին առաւոտի- Ու վառւոմ է վերջին լույսով կրակը այն կարմիր կէտի: Նօսրանում է խավարն ահա, գունատւում է հետզհետէ- Ճեղքում է մութն արևելքում հսկայական, հրէ մի թև: Ու սուրում է հեռուներից առաւօտովայ կիսամթում- Մարմա՜նդ, մարմա՜նդ, բուրումնալից, գարնանային մի թարմություն: Շարժըւում է խավարը թէն ու հեռևում խավարամած Երևում է քաղաքն արդէն` մութ, անորոշ մի զանգըված: Յաղթ շէնքերի պատերը յաղթ որոշւում են հետզհետէ, Երևում են ահա հպարտ ծխնելույզները երկաթէ… Ու բորբ սրտում ամբոխների թո՛ւնդ է առնում կարօտը վառ, Երկինքներում լուրթ աչքերի վառւում է տենդը հոգեվար... Բո՛րբ աչքերով նայում են մեծ, խավարակուռ զանգըվածին- Ու վառւում է սիրտը նրանց, որպես հրդեհ արեգնածին… -Պիտի երթան առա՜ջ հիմա, պիտի առնեն քաղաքը մեծ, Պիտի թափե՜ն նրա վրա հազարամեայ մաղձը իրենց: Քանդե՜ն պիտի ու աւերեն, տեղը փոշի՜ պիտի փռեն- Հազարամեայ քաղաքը այդ քանդե՜ն պիտի ու աւերեն: Այրե՜ն պիտի, խելագարված պիտի պարե՜ն հրդեհներում, Ու կարմրավառ կրակ ու կայծ պիտի փռեն երկրի հեռուն: Ու մնացած մոխիրը ձիգ պիտի այրե՜ն նրանք նորից, Որ կյանքը հին, որպես փյունիկ, չբարձրանա՜յ մոխիրներից… Քամո՜ւն տալով մոխիրը այն, որ տանի ու ետ չբերի Դէպի հեռո՜ւն պիտի երթան դեռ չծնված արևների… XVII. …Լուսաբացին, երբ կարմրածուփ հորիզոնում հրաշուշան Կարմիր վառուեց արևը բորբ, որպես կռուի ազդանշան, Երբ բռնկուեց արևելքում արևը` նոր լույսով վառված- Դո՜ւրս նետուեցին կայարանից ամբոխները խելագարված... Դէմը դաշտն էր անծայրածիր, ուր մշուշ էր արևագույն, Ու մշուշում շոգիացող, առաւօտի մարմանդ միգում, Կրկէսի պես մի վիթխարի, խայտաբղէտ, խայտանկար- Եզերքի մոտ ճանապարհի երևում էր քաղաքը քար... Աչքերն յառած հեռո՛ւ-հեռո՜ւն կարմիր վառուող արեգակին` Արևավառ հեռուներում նրանք կռւում էին կրկին. Հոծ խմբերով հազարանուն, արեգակի հրով վառված` Դէպի Արե՛ւն էին գնում ամբոխները խելագարված... Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 23, 2007 Author Report Share Posted February 23, 2007 (edited) ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆԻՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Երբ խօսում էի մի անգամ քո հետ՝ Ասացիր դու ինձ, ով «յայտնի» պոէտ.- -Գրողը որ կա՝յ պոռնիկ է միայն- Ով որ շատ տւեց՝ կտրւի նրան Եվ դու տրւեցիր, պոռնիկի նման, Քեզ «շատ տվեցին»: - Բացագանչել է ինձ մնում միայն,- -Վա՜յ վերցնողին... ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐՅԱՆԻՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) Երբ խոսում էի մի անգամ քո հետ՝ Ասացիր դու ինձ, ով «հայտնի» պոետ.- -Գրողը որ կա՝ պոռնիկ է միայն- Ով որ շատ տվեց՝ կտրվի նրան Եվ դու տրվեցիր, պոռնիկի նման, Քեզ «շատ տվեցին»: - Բացագանչել է ինձ մնում միայն,- -Վա՜յ վերցնողին... 1928 Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 23, 2007 Author Report Share Posted February 23, 2007 (edited) «ՓՈՂՈՑԱՅԻՆ ՊՃՐՈՒՀԻՆ» ՇԱՄԻՐԱՄ (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Նորից անմար կարօտով գգվանքների ու հրի՝ Դու եկել ես տեսնելու քաղաքները Նաիրի: Անհրապոյր ու կանաչ քո աչքերը մեռելի Ցանկութիւնով հրահրւած՝ անյագ վառւել են էլի: Դու անցնում ես ու տեսնում քաղաքները հիմա այն, Որոնց տեղ խոտ էր բուսնում, երբ դեռ ապրում էր Արան: Ա´յլ է աշխարհը հիմա, ա´յլ է հիմա Նաիրին, Ո´չ մի արքայ էլ չկայ, որ չտրւի քո հրին: Մտի´ր ակումբը հիմա, մտիր թատրոնն ու կաֆէն՝ Հազար արքայ ու Արա կհանդիպեն ժպտադէմ: Ո´չ վէճ է էլ հարկավոր, ո´չ պատերազմ մահառիթ--- Արքաների համար նոր--- բաւական է մի ժպիտ.--- Միայն ակնարկ մի թեթև--- և կտրւեն նրանք քեզ, Քո հմայիչ ու անթև տարպանքներին հրակէզ.--- Կգան մէկ-մէկ ու սիրով --- ու կտանջես նրանց դու Անյագ կրքի ու սիրոյ նիզակներով քո հատու: Եւ այնպիսի՝ տարփանքներ նրանք կտան հիմա քեզ, Որ կամոքւի քո հոգին կարօտանքից սիրակէզ: --- Բայց կլինի մի գիշեր --- ու հմայքով նաիրեան Կբարձրանայ մշուշից մանկաժպիտ քո Արան: Նորի´ց հոգիդ անսփոփ կարոօտանքով կվառւի--- Ու սարսափով մի անօգ նորից կելնես դու կռւի: Եւ որպէսզի չտրւի նա ախտաժէտ քո հրին--- Ոտքի կելնէ նրա հետ հազարամեայ Նաիրին: Եւ դաշտերում Նաիրի կպարտւի նորից նա, Կնահանջե զօրքը հետ, երկիրը քեզ կմնայ: Նա կմեռնի, որպէս զոհ--- բայց չես յաղթի դու նրան. --- Դառն է խորհուրդը սիրոյ, շամբշոտաշուրթ Շամիրամ --- 1920 Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted February 23, 2007 Author Report Share Posted February 23, 2007 (edited) «ՓՈՂՈՑԱՅԻՆ ՊՃՐՈՒՀԻՆ» ՇԱՄԻՐԱՄ (Նոր Ուղղագրությամբ) ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ Նորից անմար կարոտով գգվանքների ու հրի՝ Դու եկել ես տեսնելու քաղաքները Նաիրի: Անհրապույր ու կանաչ քո աչքերը մեռելի Ցանկությունով հրահրված՝ անհագ վառվել են էլի: Դու անցնում ես ու տեսնում քաղաքները հիմա այն, Որոնց տեղ խոտ էր բուսնում, երբ դեռ ապրում էր Արան: Ա´յլ է աշխարհը հիմա, ա´յլ է հիմա Նաիրին, Ո´չ մի արքա էլ չկա, որ չտրվի քո հրին: Մտի´ր ակումբը հիմա, մտիր թատրոնն ու կաֆեն՝ Հազար արքա ու Արա կհանդիպեն ժպտադեմ: Ո´չ վեճ է էլ հարկավոր, ո´չ պատերազմ մահառիթ--- Արքաների համար նոր--- բավական է մի ժպիտ.--- Միայն ակնարկ մի թեթև--- և կտրվեն նրանք քեզ, Քո հմայիչ ու անթև տարպանքներին հրակեզ.--- Կգան մեկ-մեկ ու սիրով --- ու կտանջես նրանց դու Անհագ կրքի ու սիրո նիզակներով քո հատու: Եւ այնպիսի՝ տարփանքներ նրանք կտան հիմա քեզ, Որ կամոքվի քո հոգին կարոտանքից սիրակեզ: --- Բայց կլինի մի գիշեր --- ու հմայքով նաիրյան Կբարձրանա մշուշից մանկաժպիտ քո Արան: Նորի´ց հոգիդ անսփոփ կարոտանքով կվառվի--- Ու սարսափով մի անօգ նորից կելնես դու կռվի: Եւ որպէսզի չտրվի նա ախտաժետ քո հրին--- Ոտքի կելնե նրա հետ հազարամեա Նայիրին: Եւ դաշտերում Նայիրի կպարտվի նորից նա, Կնահանջե զորքը հետ, երկիրը քեզ կմնա: Նա կմեռնի, որպէս զոհ--- բայց չես հաղթի դու նրան. --- Դառն է խորհուրդը սիրո, շամբշոտաշուրթ Շամիրամ --- 1920 Edited March 8, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
hravart Posted March 2, 2007 Author Report Share Posted March 2, 2007 (edited) ԵՐԱԶ ՏԵՍԱՅ... (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Երազ տեսայ. Սայաթ-Նովէն մօտս եկաւ սազը ձեռին. Հրի նման վառման գինու ոսկեջրած թասը ձեռին, Նստեց, անուշ տաղեր ասաւ, հին քամանչի մասը ձեռին Էնպէս ասաւ, ասես ունեէր երկնքի ալմասը ձեռին: ՈՒ էն երգին օրոր-շորոր, ինչպես հուրի, ատլաս ու խաս, Երազիս մեջ գոզալն եկավ` ինքն էլ վառման քաղցր երազ. Նազանք արավ, Սայաթ-Նովի սիրտը լցրեց միրգ ու մուրազ, Կանգնեց-մնաց` դեմքից քաշած ոսկեկարած խասը ձեռին: Նայե՜ց-նայեց Սայաթ-Նովէն, ամպի նման տխուր մնաց. Ասաւ` Չարե'նց, էս գոզալից սրտիս մի հին մրմուռ մնաց. Սիրտս վառւեց, մոխիր դարձաւ` ինքը կրակ ու հուր մնաց. - Դո'ւ էլ նրա գովքը արա, որ գայ` ոսկէ մազը ձեռին: Էսպէս ասաւ Սայաթ-Նովէն ու վեր կացաւ, որպէս գիշեր, Գնաց նորից տխուր ու լուռ` սիրտը հազար մուրազ ու սէր. Երազն անցաւ - դո'ւ մնացիր, պատկերը քո մնաց լուսէ, Մէկ էլ իմ խեղճ սիրտը մնաց` Սայաթ-Նովի սազը ձեռին: ԵՐԱԶ ՏԵՍԱ… (Նոր Ուղղագրությամբ) ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ Երազ տեսա. Սայաթ-Նովեն մոտս եկավ սազը ձեռին. Հրի նման վառման գինու ոսկեջրած թասը ձեռին, Նստեց, անուշ տաղեր ասավ, հին քամանչի մասը ձեռին Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմասը ձեռին: ՈՒ էն երգին օրոր-շորոր, ինչպես հուրի, ատլաս ու խաս, Երազիս մեջ գոզալն եկավ` ինքն էլ վառման քաղցր երազ. Նազանք արավ, Սայաթ-Նովի սիրտը լցրեց միրգ ու մուրազ, Կանգնեց-մնաց` դեմքից քաշած ոսկեկարած խասը ձեռին: Նայե՜ց-նայեց Սայաթ-Նովեն, ամպի նման տխուր մնաց. Ասավ` Չարե'նց, էս գոզալից սրտիս մի հին մրմուռ մնաց. Սիրտս վառվեց, մոխիր դարձավ` ինքը կրակ ու հուր մնաց. - Դո'ւ էլ նրա գովքը արա, որ գա` ոսկե մազը ձեռին: Էսպես ասավ Սայաթ-Նովեն ու վեր կացավ, որպես գիշեր, Գնաց նորից տխուր ու լուռ` սիրտը հազար մուրազ ու սեր. Երազն անցավ - դո'ւ մնացիր, պատկերքը քո մնաց լուսե, Մեկ էլ իմ խեղճ սիրտը մնաց` Սայաթ-Նովի սազը ձեռին: Edited March 2, 2007 by hravart Quote Link to post Share on other sites
paran Posted May 5, 2010 Report Share Posted May 5, 2010 (edited) Hi, I came across this poem a while back and I've been trying to decipher it since. I was hoping some of you could help clarify some things. I understand the poem to be about the Stalinist persecutions of which Charents was a victim. The "kinto" goes around in his coach snatching people here and there and spilling blood and tears. My problem is with some of the details in the poem. There are some words that escape me and some lines that I'm having trouble understanding altogether. I've colored everything that I don't understand in red. If you have additional comments, please don't hesitate! Thanks a mil! ԹԻՖԼԻՍԻ ԿԻՆՏՈՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) Եղիշե Չարենց Բազմել է ցարերի գահին Թիֆլիսի նեղճակատ կինտոն, I'm assuming "narrow-minded, conservative, intolerant," as opposed to "having a small forehead." Խրոմե սապուգներ հագին Եւ գահը արել է ֆայտոն: Does this mean something like: "He has turned the coach (fayton) into a throne"? Նստել է քշում է բռի, I don't understand the word "բռի" in this context. Վարգում է, ոտնում է անցնում, Տիրան է, Ներոն է բռնի, "To catch Tira and Nero." Are Tira and Nero random names representing how random the persecutions were, or were they actual people? Սփռում է արյուն ու արցունք: Լռել են ձայները «ի զեն», "Take up arms"? Դառել են կեղծած հիացում, Նորավոր երկիրը հյուսկեն The newly braided/built country? Ժայթքում է իր մեջ մակածում, Որ հետո ահավոր պարպի, Խլացնի որոտներն ապեղեն, I don't understand the word "ապեղեն". Եւ ինչպես միջուկը պայթի, Հուրհրա լավան հրեղեն: Շառաչի, հորդանա, հորդի, Արնաներկ գահի վրայով, Զի բավ է արևներ մորթի Այս կինտոն սարդի ճակատով: Օ՜, երբ է Մըսըրը եղել, Egyptian? Մեր հիմքում նման հոր փորող, Ոչ ոք մեզ այսպես չի նեղել, Ինչպես այս հարճորդին կարող: Սև կառքի կառապան լկտի` Բազմել է ցարերի գահին, Լափում է որձակը մտքի, This means rooster, but I don't understand how I should interpret this line. Զրկում է մեզ հունդից ազգային: Ի՜նչ անե նստվածքը ռամիկ, "What can the common people do?" I don't understand "նստվածք". Does it mean "motionless, still, frozen"? Կավատի դավից անտեղյակ, Արև էր, դառել է մահիկ Աշխարհոմ մնացել մենակ: Օ՜, ո՞ւր էք, աստղեր, արևներ, Իջնում է ազգիս երեկոն, Եղավ մեզ չլսված մի նեռ, Թիֆլիսի նեղճակատ կինտոն: 1937 թ., բանտ (Գարուն) Edited May 5, 2010 by paran Quote Link to post Share on other sites
SAS Posted May 7, 2010 Report Share Posted May 7, 2010 Մի՛ լար, յավրում, ես հոս եմ: Նեղճակատ = նեղ ճակատով (Ստալինի ճակատը եղել է շատ նեղ) = " a small forehead." Բռի = կոպիտ, անտաշ = rough, uncouth Տիրան = բռնակալ=tyrant, despot Բռնի = violent,forcible,perforce(forcibly,by force,violently) Բազմել է ցարերի գահին Թիֆլիսցի նեղճակատ կինտոն, Խրոմե սապոգներ հագին Եվ գահը արել է ֆայտոն։ Նստել է, քշում է բռի, Վարգում է, ոստնում է, անցնում, Տիրան է, Ներոն է, բռնի Սփռում է արյուն ու արցունք։ Բոլշևիկները 1917 թվականին զավթելով իշխանությունը իրենց հետ բերին նաև մի նոր վարդապետություն(գաղափարախոսություն)` խոստանալով ժողովրդին երկնային արքայություն այստեղ՝ երկրի վրա:Ներկուսակցական պայքարը՝ հանուն իշխանության, վերածվեց համընդհանուր «կարմիր տեռորի»,բոլշևիկյան անողոք ու արյունառուշտ Մոլոքը միշտ զոհեր էր պահանջում: Ստալինը դարձավ միահեծան բռնակալ՝ ավելի դաժան, քան ռուսական ցարերը : Չարենցը նրան որակավորում է որպես մի նոր Ներոն, որպես տիրան, մի նոր, «չլսված Նեռ(=Antichrist) »: Ի զեն( գրաբարյան ձև) = դեպի զենք(զենք վերցնելու և կռվելու կոչ) Ապեղեն՝ վրիպակ է, պիտի լինի աՄպեղեն(ամպ-cloud) Լռել են ձայները «ի զեն», Դառել են կեղծած հիացում, Նորավոր երկիրը հյուսկեն Ժայթքում է իր մեջ, մակածում, Որ հետո ահավոր պարպի Խլացնի որոտներն ամպեղեն Եվ ինչպես հրաբուխ պայթի, Հուրհրա լավան հրեղեն: Շառաչի, հորդանա, հորդի Արնաներկ գահի վրայով, Զի բավ է արեւներ մորթի Այդ կինտոն սարդի ճակատով։ Այդ անարդարության դեմ պայքարելու ձայներն արդեն լռել էին, բոլորը ովսաննա էին երգում Ստալինին: Չարենցը հույս է հայտնում, որ նոր գաղափարախոսությամբ վերաշինված երկիրը(Նորավոր երկիրը հյուսկեն), չկարղանալով տանել այդ անտանելի բռնակալությունը, պիտի որ մակածի(մակածություն=induction) իր մեջ ուժեր՝ ոչնչացնելու համար ստալինյան բռնակալությունը: Մըսիր = Եգիպտոս - Սիրիա Նստվածք = Precipitate, Sediment( «հեղուկների մեջ եղած մասնիկների ամանի տակ նստելուց գոյացած շերտը» իմաստով ) Որձակ = աքլոր, աքաղաղ, ճեդ, խորոզ = Cock Կավատ(արաբ.) = բոզամիջնորդ = souteneur Օ, ե՞րբ է Մսըրը եղել Մեր հիմքում նման հոր փորող, Մեզ ոչ ոք այսպես չի նեղել, Ինչպես այդ հարճորդին կարող։ Սեւ կառքի կառապան լկտի, Բազմել է ցարերի գահին, Լափում է որձակը մեր մտքի, Զրկում է մեզ հունդից ազգային։ Ի՞նչ անի նստվածքը ռամիկ Կավատի դավից անտեղյակ, Արեւ էր, դառել է մահիկ, Աշխարհում՝ մնացել մենակ։ Օ, ո՞ւր եք, աստղեր, արեւներ, Իջնում է ազգիս երեկոն, Եվ եղավ չըլսված մի Նեռ Թիֆլիսցի նեղճակատ կինտոն։ Չարենցն այստեղ ընդլայնում է «որձակ- աքաղաղ» բառի իմաստը: Ընդհանրապես «որձ-արու» բառը խորհրդանշում է ուժ, հզորություն, քաջություն, առնականություն, բեղնավորիչ սկիզբ:Առանց որձակի հավերը ձու չեն ածի: Լափում է որձակը մեր մտքի՝ նշանակում է ոչնչացնում է ամենաբեղնավոր միտքը, առանց որի ժողովրդի հավաքական, ստեղծագործական ներուժը ամուլ է: Իսկ ամեն մի ժողովրդի «մտքի որձակը» ՝ իր ամենատաղանդավոր զավակներն են:Ոչնչացնելով ժողովրդի «մտքի որձակը» մնում է հասարակ ժողովուրդը՝ «նստվածքը ռամիկ»: Քո բերած տեքստում կան մասնակի անճշտություններ: Ահա Չարենցի բնագիրը՝ աննշան ուղղումներով(սապոկ = սապոգ, հունտ =հունդ): Թիֆլիսցի կինտոն Բազմել է ցարերի գահին Թիֆլիսցի նեղճակատ կինտոն, Խրոմե սապոգներ հագին Եվ գահը արել է ֆայտոն։ Նստել է, քշում է բռի, Վարգում է, ոստնում է, անցնում, Տիրան է, Ներոն է, բռնի Սփռում է արյուն ու արցունք։ Լռել են ձայները «ի զեն», Դառել են կեղծած հիացում, Նորավոր երկիրը հյուսկեն Ժայթքում է իր մեջ, մակածում, Որ հետո ահավոր պարպի Խլացնի որոտներն ամպեղեն Եվ ինչպես հրաբուխ պայթի, Հուրհրա լավան հրեղեն: Շառաչի, հորդանա, հորդի Արնաներկ գահի վրայով, Զի բավ է արեւներ մորթի Այդ կինտոն սարդի ճակատով։ Օ, ե՞րբ է Մսըրը եղել Մեր հիմքում նման հոր փորող, Մեզ ոչ ոք այսպես չի նեղել, Ինչպես այդ հարճորդին կարող։ Սեւ կառքի կառապան լկտի, Բազմել է ցարերի գահին, Լափում է որձակը մեր մտքի, Զրկում է մեզ հունդից ազգային։ Ի՞նչ անի նստվածքը ռամիկ Կավատի դավից անտեղյակ, Արեւ էր, դառել է մահիկ, Աշխարհում՝ մնացել մենակ։ Օ, ո՞ւր եք, աստղեր, արեւներ, Իջնում է ազգիս երեկոն, Եվ եղավ չըլսված մի Նեռ Թիֆլիսցի նեղճակատ կինտոն։ 1937, բանտ Quote Link to post Share on other sites
paran Posted May 8, 2010 Report Share Posted May 8, 2010 SAS, I don't even know where to start with thanking you! Thank you so much! If I manage to succeed even a little bit, I'll post a translation of this poem here once I'm done with it. Also, the version I posted here is the same version that is at the beginning of this thread. I've noticed that many works on the internet (poetry and prose) have mistakes in them. The sad thing is that once a "wrong" version is out there, everybody copies it from each other, and it becomes very difficult to find the right one. Quote Link to post Share on other sites
paran Posted June 26, 2010 Report Share Posted June 26, 2010 Okay, here's an attempt at translating the above poem. Feel free to comment... The Tbilisian Boor Sprawling on the throne of czars, This narrow-browed Tbilisian boor, Donning chrome boots on his feet, Has turned the throne into a coach. He sits and drives it recklessly, Gallops, tramples, presses on, A tyrant, a Nero, brutally Spilling blood and tears around. Calls "To Arms!" have died away, Forlorn of hope they have become, The country newly shaped and formed Seethes and simmers from within, To later spew horrifically, Louder than a thunderous cloud, And like a volcano's eruptive burst, Red-hot glowing fiery lava. To rumble, crash, to flood, and drown The bloody throne of this brutal boor, Slaughtered enough suns he has, This cruel brute with his spidery brow. Oh, when has Egypt ever dug Holes so deep down in our roots? No one has ever oppressed us so Like this mighty whoreson has. A vicious driver of the black coach, Sprawling on the throne of czars, Feasting on the fruits of minds, Depriving us of our national seeds. What can the frozen people do? Ignorant of the procurer's trap, Once it was sunny and now it's obscure, Alone in the world they are left behind. Oh, where are you, stars and suns? My people's evening is setting in, An unheard-of evil has befallen us: This narrow-browed Tbilisian boor. Yeghishe Charents, 1937, prison. Quote Link to post Share on other sites
Nazel Posted November 6, 2011 Report Share Posted November 6, 2011 Astrid Tcharents Վերջին ժամանակներս մամուլում և սոցալական ցանցերում նորից ակտիվացել են շահարկումները Չարենցի այսպես կոչված "գտնված" գերեզմանի առիթով:Մենք ,Չարեցի ընտանիքը մեր խորին վրդովմունքն ենք հայտնում, ոչ մի փաստացի հիմք չունեցող այս հայտարարության առիթով: Հիմք ընդունելով ընդամենը ինչ-որ մարդկանց հեքիաթները չի կարելի պատմություն հորինել,այն էլ ողբերգական կյանք ապրած ու նահատակված հանճարի պատմություն: Ես չգիտեմ թե ինչ հերթական անհեթեթ թյուրիմածություն է այս մարդկանց գտած ''գերեզման''-ը, միայն ասեմ որ այն չի կարող ''ստույգ'' լինել մի պարզ պատճառով; Մեր ընտանիքից ոչ ոք դՆԹ նմուշ չի տվել, մեր,Չարենցի ժառանգների արյան հետ համեմատություն չի եղել - ուրեմն սա չհիմնավորված վարկած է: Մենք ապրում ենք 21-րդ դարում և ոչ թե խուլ միջնադարում: Փաստեր են պետք: Մի շտապեք գերեզման փորել, եղածներն էլ շատ են;Եվ մի կեղծեք պատմութունը; Չարենցը գերեզման չունի ստալինյան ռեժիմի , մի քանի տականք հայ չինովնիկների և իր որոշ "գրչակից ընկերնրի"պատճառով; Թող մեր սերունդները այդպես էլ իմանան: Այլապես կստացվի որ մենք թուրքերի պես խմբագրում մեր ենք սեփական պատմությունը :Մինչև գիտական ստույգ հիմնավորում չլինի ,մեր ընտանիքը չի կարող սա փաստ համարել:Մեր կյանքի ընթացքում մի քառասուն անգամ "գերեզման"են գտել: Տասնյակ տեղեր մատնանշել: Անգամ ասում են Ռուսաստան են տարել բեռնատար գնացքով; Ասողը ՊԱԿ-ի հին կադր: Հետո... Ես համոզված եմ որ իմ ժողովուրդը իմաստուն կգտնվի և թույլ չի տա որ Չարենցի հանդեպ մի նոր անարդարություն տեղի ունենա: Չարենցի իրական գերեզմանը իր հարազատ ժողովրդի սրտում է, ուրեմն այնտեղ էլ թող մնա...կարևորը նրա հոգին է, որ ողջ է քանի ապրում է նրա պաշտած հայ ժողովուրդը... Quote Link to post Share on other sites
Recommended Posts
Join the conversation
You can post now and register later. If you have an account, sign in now to post with your account.