hravart

«ՓՈՂՈՑԱՅԻՆ ՊՃՐՈՒՀԻՆ» ՇԱՄԻՐԱՄ (Նոր Ուղղագրությամբ) ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ Նորից անմար կարոտով գգվանքների ու հրի՝ Դու եկել ես տեսնելու քաղաքները Նաիրի: Անհրապույր ու կանաչ քո աչքերը մեռելի Ցանկությունով հրահրված՝ անհագ վառվել են էլի: Դու անցնում ես ու տեսնում քաղաքները հիմա այն, Որոնց տեղ խոտ էր բուսնում, երբ դեռ ապրում էր Արան: Ա´յլ է աշխարհը հիմա, ա´յլ է հիմա Նաիրին, Ո´չ մի արքա էլ չկա, որ չտրվի քո հրին: Մտի´ր ակումբը հիմա, մտիր թատրոնն ու կաֆեն՝ Հազար արքա ու Արա կհանդիպեն ժպտադեմ: Ո´չ վեճ է էլ հարկավոր, ո´չ պատերազմ մահառիթ--- Արքաների համար նոր--- բավական է մի ժպիտ.--- Միայն ակնարկ մի թեթև--- և կտրվեն նրանք քեզ, Քո հմայիչ ու անթև տարպանքներին հրակեզ.--- Կգան մեկ-մեկ ու սիրով --- ու կտանջես նրանց դու Անհագ կրքի ու սիրո նիզակներով քո հատու: Եւ այնպիսի՝ տարփանքներ նրանք կտան հիմա քեզ, Որ կամոքվի քո հոգին կարոտանքից սիրակեզ: --- Բայց կլինի մի գիշեր --- ու հմայքով նաիրյան Կբարձրանա մշուշից մանկաժպիտ քո Արան: Նորի´ց հոգիդ անսփոփ կարոտանքով կվառվի--- Ու սարսափով մի անօգ նորից կելնես դու կռվի: Եւ որպէսզի չտրվի նա ախտաժետ քո հրին--- Ոտքի կելնե նրա հետ հազարամեա Նայիրին: Եւ դաշտերում Նայիրի կպարտվի նորից նա, Կնահանջե զորքը հետ, երկիրը քեզ կմնա: Նա կմեռնի, որպէս զոհ--- բայց չես հաղթի դու նրան. --- Դառն է խորհուրդը սիրո, շամբշոտաշուրթ Շամիրամ --- 1920

«ՓՈՂՈՑԱՅԻՆ ՊՃՐՈՒՀԻՆ» ՇԱՄԻՐԱՄ (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Նորից անմար կարօտով գգվանքների ու հրի՝ Դու եկել ես տեսնելու քաղաքները Նաիրի: Անհրապոյր ու կանաչ քո աչքերը մեռելի Ցանկութիւնով հրահրւած՝ անյագ վառւել են էլի: Դու անցնում ես ու տեսնում քաղաքները հիմա այն, Որոնց տեղ խոտ էր բուսնում, երբ դեռ ապրում էր Արան: Ա´յլ է աշխարհը հիմա, ա´յլ է հիմա Նաիրին, Ո´չ մի արքայ էլ չկայ, որ չտրւի քո հրին: Մտի´ր ակումբը հիմա, մտիր թատրոնն ու կաֆէն՝ Հազար արքայ ու Արա կհանդիպեն ժպտադէմ: Ո´չ վէճ է էլ հարկավոր, ո´չ պատերազմ մահառիթ--- Արքաների համար նոր--- բաւական է մի ժպիտ.--- Միայն ակնարկ մի թեթև--- և կտրւեն նրանք քեզ, Քո հմայիչ ու անթև տարպանքներին հրակէզ.--- Կգան մէկ-մէկ ու սիրով --- ու կտանջես նրանց դու Անյագ կրքի ու սիրոյ նիզակներով քո հատու: Եւ այնպիսի՝ տարփանքներ նրանք կտան հիմա քեզ, Որ կամոքւի քո հոգին կարօտանքից սիրակէզ: --- Բայց կլինի մի գիշեր --- ու հմայքով նաիրեան Կբարձրանայ մշուշից մանկաժպիտ քո Արան: Նորի´ց հոգիդ անսփոփ կարոօտանքով կվառւի--- Ու սարսափով մի անօգ նորից կելնես դու կռւի: Եւ որպէսզի չտրւի նա ախտաժէտ քո հրին--- Ոտքի կելնէ նրա հետ հազարամեայ Նաիրին: Եւ դաշտերում Նաիրի կպարտւի նորից նա, Կնահանջե զօրքը հետ, երկիրը քեզ կմնայ: Նա կմեռնի, որպէս զոհ--- բայց չես յաղթի դու նրան. --- Դառն է խորհուրդը սիրոյ, շամբշոտաշուրթ Շամիրամ --- 1920

ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆԻՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ Երբ խօսում էի մի անգամ քո հետ՝ Ասացիր դու ինձ, ով «յայտնի» պոէտ.- -Գրողը որ կա՝յ պոռնիկ է միայն- Ով որ շատ տւեց՝ կտրւի նրան Եվ դու տրւեցիր, պոռնիկի նման, Քեզ «շատ տվեցին»: - Բացագանչել է ինձ մնում միայն,- -Վա՜յ վերցնողին... ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐՅԱՆԻՆ (Նոր Ուղղագրությամբ) Երբ խոսում էի մի անգամ քո հետ՝ Ասացիր դու ինձ, ով «հայտնի» պոետ.- -Գրողը որ կա՝ պոռնիկ է միայն- Ով որ շատ տվեց՝ կտրվի նրան Եվ դու տրվեցիր, պոռնիկի նման, Քեզ «շատ տվեցին»: - Բացագանչել է ինձ մնում միայն,- -Վա՜յ վերցնողին... 1928

ՍԵԴԱ ԱՆՎԱՆ ՍՏՈՒԳԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՐԱՉԵԱ ԱՃԱՌՅԱՆ ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ԲԱՌԱՐԱՆ ՀԱՏՈՐ Դ ԷՋ 473 ՍԵԴԱ, իգ. ենթադրում եմ <արաբ. سیده seyda «տիրուհի» բառից, որի արականն էլ լինում է Սայդի <արաբ. سیدی saydi, seydi «տէր իմ»: Արաբ. سیده seyda բառի երկրորդ ձևն է سیدة seydet, որից անձնական հոդով سیدتی seydeti «տիրուհիս», իմ տիրուհին»: Ժողովրդական արաբերենում առաջինը դարձել է այժմ Սիթի, Սթի (տես առանձին): Երկու ձևերն էլ գործածական են այժմ: Արաբների մոտ իբր ար. և իգ. պատվանուն: - Justi, էջ 142-ը գրում է Seday կամ Iseday և համարում է իրանական անուն, ուրեմն կարծում է Isa «Յիսուս» և da «տված» բառերից ?! Այժմ մեզ մոտ տարածված է մի ուրիշ մեկնություն, որ իբր թե Սեդա ծագում է արաբ.صدا «ձայն» բառից : -- Իմ նոր ստուգաբանությունը առաջարկեցի մեր Ակադեմիայի հիմնադիր և պատվավոր նախագահ, ականավոր պատմաբան, հնագետ և բանասեր ակադ. Յ. Ա. Օրբելիին (1947 թ. հուլիս), որ ո´չ միայն ընդունեց այն, այլ և նոր ապացույցներով հաստատեց: Նախ հերքեց صدا şada բառը, որ պիտի տար հյ. *ծադայ, քանի որ արաբ. ص ş դառնում է հյ. ծ և ո´չ թե ս: Երկրորդ՝ նշեց որ մեր արձանագրությանց մեջ շատ անգամ այս անունը գրված է Սէդայ, ուր է գրված է էյ ձայնի դեմ: Հին հայերը չգիտեին ո´չ էյ և ո´չ եյ. և սրանց փոխարեն գրում էին է որ գոնե իր պոչով, թեկուզ ձևապես ներկայաց-նում է ձևը: Այս ճիշտ նկատողությամբ արդարանում է ոչ միայն Սէդա գրչու-թյունը, այլ և հաստատվում է մեր ստուգաբանությունը: - Սեդա անունը գործ-ածված է մեր մեջ Թ-ԺԳ դար. այնուհետև խափանվեց. նորից կենդանացավ 1912 թվից սկսված և այժմ շատ տարածված անուն է:

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ՃՈՃԻ (Անտիպ) (Դասական Ուղղագրութեամբ) ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ Կապոյտ կապարի մենակութեան մէջ անծէր երկնքի Թռչնակները իրենց երգն են չստացնում: Մինչդեռ լեռների պղնձապատ մթութեան մէջ Աւելացնում եմ ես էլ աչքերից թացութիւնը տաք: Եւ հորիզոնը ամառւայ տաքից՝ Դարձել է կարծես մանկական մի ճօճի: Ա¯խ, երանի թէ նա ինձ քնացնէր. Եւ կամ ստիպէր, Որ ուրախութեան ճիչեր ճչայի: Սակայն այդ ճօճքից Ուժեղանում է միայն ու միայն գլխապտոյտը Որով մի հսկայ զէրօ է գծւում՝ Իր մէջ առնելով ինձ, Թռչուններին, երկինք ու երկիր, Եւ դուրս թողնելով լոկ հորիզոնն ու մենակութիւնը, Որպէսզի... մէկը ճօճւի ու ճօճւի, Միւսն էլ քարանայ ու յաւերժանայ... Ոչ մի ժամանակ, ոչ մի ժամանակ, Մենք այնպէս մենակ ու մենակ չէինք, Ինչպէս որ հիմա, երբ միասին ենք բոլորս առաւել, Քան թէ որեւէ ուրիշ ժամանակ. Ասում եմ քեզ, երկրորդելով երրորդում, Որ երկնքում իրօք չկան աստւածներ. Նրանք վաղուց երկրի վրայ են բազմած Բայց ոչ ուղտի սապատի պէս, այլ ուղտի Անտանելի բեռի նման, որ մի օր Ցած կնետի համբերատար ուղտն անգամ: Խռովութեան սերմն իբրեւ մանանեխ, Տարածւում է արտաշմչմամբ մեր բերնի, Տարածւում է երկրից երկիր, վարակում Մինչեւ անգամ աստւածներին հողեղէն, Որ մեր հոգում ոտնագնդակ են խաղում, Որ խրւել են մեր կոկորդում՝ իբրրւ խորխ, Որ մեր լեզւից կախ են տւել կեռերով Անվերջ նեխող, բայց չփտող մի դիակ... Խռովութեան սերմը, իբրեւ մանանեխ, Իբրեւ որոմ փրկարար, իբրեւ ախտ, Ահաւասիկ եւ նրանց է վարակում, Եւ ահա ես՝ մանանեխի մի պտղունց, ՄԻ բառ՝ որոմ, ախտի մանրէ մի սրւակ, Ուզում եմ քեզ ուրախացնել ասելով ---Երբ աստւածներն են խռովում իրարից՝ Մարդիկ իրար հասկանալ են սկսում... ՄԱՆԿԱԿԱՆ ՃՈՃԻ (Անտիպ) (Նոր ՈՒղղագրությամբ) ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ Կապույտ կապարի մենակության մեջ անծեր երկնքի Թռչնակները իրենց երգն են չստացնում: Մինչդեռ լեռների պղնձապատ մթության մեջ Ավելացնում եմ ես էլ աչքերից թացությունը տաք: Եւ հորիզոնը ամառվայ տաքից՝ Դարձել է կարծես մանկական մի ճոճի: Ա¯խ, երանի թէ նա ինձ քնացներ. Եւ կամ ստիպեր, Որ ուրախության ճիչեր ճչայի: Սակայն այդ ճոճքից Ուժեղանում է միայն ու միայն գլխապտույտը Որով մի հսկայ զէրո է գծվում՝ Իր մեջ առնելով ինձ, Թռչուններին, երկինք ու երկիր, Եւ դուրս թողնելով լոկ հորիզոնն ու մենակությունը, Որպէսզի... մեկը ճոճվի ու ճոճվի, Մյուսն էլ քարանա ու հավերժանա... Ոչ մի ժամանակ, ոչ մի ժամանակ, Մենք այնպէս մենակ ու մենակ չեինք, Ինչպես որ հիմա, երբ միասին ենք բոլորս առավել, Քան թէ որևե ուրիշ ժամանակ. Ասում եմ քեզ, երկրորդելով երրորդում, Որ երկնքում իրոք չկան աստվածներ. Նրանք վաղուց երկրի վրա են բազմած Բայց ոչ ուղտի սապատի պես, այլ ուղտի Անտանելի բեռի նման, որ մի օր Ցած կնետի համբերատար ուղտն անգամ: Խռովության սերմն իբրև մանանեխ, Տարածվում է արտաշմչմամբ մեր բերնի, Տարածվում է երկրից երկիր, վարակում Մինչև անգամ աստվածներին հողեղեն, Որ մեր հոգում ոտնագնդակ են խաղում, Որ խրվել են մեր կոկորդում՝ իբրև խորխ, Որ մեր լեզվից կախ են տվել կեռերով Անվերջ նեխող, բայց չփտող մի դիակ... Խռովության սերմը, իբրեւ մանանեխ, Իբրեւ որոմ փրկարար, իբրեւ ախտ, Ահավասիկ և նրանց է վարակում, Եւ ահա ես՝ մանանեխի մի պտղունց, ՄԻ բառ՝ որոմ, ախտի մանրե մի սրվակ, Ուզում եմ քեզ ուրախացնել ասելով ---Երբ աստվածներն են խռովում իրարից՝ Մարդիկ իրար հասկանալ են սկսում...

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) VI. ԱՀԱԳՆԱՑՈՂ ԱՐՁԱԱՆՔ ՂՕՂԱՆՋ ՎԵՐԱԾՆՄԱՆ Ա՜խ, Վարդապե՛տ, Մեռած դանդաղ, Մեռած թէպէտ. Բայց և անթագ. Բայց և անփուտ մեր սրբութիւն. Կարելի էր եաթաղանով, Ջարդով, Խարտով, Դաւով-անդաւ Բնաջնջել մի ո՜ղջ անտառ, – Անմարդկային մի լրբութի՜ւն, – Եւ այդ մտքից զարհուրելի Չխենթանալ չէ՛ր կարելի: Սակայն չարի խոփը դիպաւ ժեռ քարերի, Եւ ժանգոտած խոփը նրա չդիմացաւ: Դու՝ Փարիզեան Վիլ-Ժուիֆում, Այդ չիմացար... Դու չիմացար, որ աշխարհով Կայծակեցին ահեղ շանթեր. Եւ ազգը քո որբ ու անտէր, Բզի՜կ-բզի՜կ, Ծւա՜տ-ծւա՜տ. Լքւած աստծուց և մարդկանցից. Զրկւած անգամ յուսոյ գանձից. Ի դէմս ամէն բարեկամի Լոկ տեսնելու ծախու կաւատ, Մինչև մրուր դատարկելով Վհատութեան գաւ ու գաւաթ, – Նոյն ազգը քո յանկարծ մեկէն Վերստացաւ նոր մի հաւատ. Հոգևարքի իր մահիճում Հոգեդարձը վերածնւեց, Մի նոր կեանքի յոյսով զինւեց... Իմ ժողովուրդ հնամենի, Ինչպէ՞ս գտնել դեռ չստեղծւած Բառն այն, Որով հնար լինի Քեզ ճշտօրէն անւանելու... Դու՝ Պատմութեան մութ առեղծված, Դու՝ Մարդկութեան բարդ հանելուկ, Տեղն ու տեղդ՝ զարմանալի... Քեզ որտեղի՞ց այն բանալին, Որով կեանքի դուռն ես բացել, Այն դարաւոր Հաստ դուռը, որ Ճակատի դեմ քո լուսաւոր Փակւել է միշտ, շրխկացել: Քեզ դարեդար հալածելով, խուժդուժօրէն սրածելով՝ Սպանեցին, Խաչ հանեցին, Սակայն մնաց դեռ հայությունն, Առանք նորից մենք յարություն, Եւ ո՛չ իբրև մի նոր Յիսուս, Այլ... հայի՛ պէս : Դարեր ի վեր վառում են մեզ, Այրում են մեզ, Դարձնում մոխիր Հնոցի մէջ խուլ չարութեան, խարոյկի մէջ քէն ու ոխի, Ու տաք մոխիրն անգամ թրջու՜մ... Սակայն ոգին մեր հայութեան Թե այրւեց էլ, ո՛չ, չի՜ կորչում. Ելք է ճարում նո՛ր յարութեան, Եւ... ո՛չ որպէս փիւնիկ թըռչուն, Այլ... հայի պէս... Սակայն ոգին մեր հայության Ավելի ճիշտ՝ չի՜ մոխրանում, – Միևնոյնն է, թէ չարութեան Հուրը թէժ է կամ մարմանդ է, Չի մոխրանում, Այլ ճախր անում, Սաւառնում է ոգին հայի, Եւ... ո՛չ իբրև հեքիաթային Կախարդական սալամանդըր, Այլ... ի՛ր նման՝ Հայ ոգո՜ւ պէս ... Դիակներով ձորն է լցվում, Դիակներով վիհն է խցվում, Արյուն հագնում սարաւանդը... Հարվածում են մեզ մահազու, Վէրքի վրայ նոր վէրք բացում... Ջարդեր հայտնի, դաւեր ծածուկ, Կործանումներ գունակ-գունակ... Դժխեմ բախտի մատեանի մեջ Սպառումի հազա՜ր սիւնակ... Իսկ մենք տոկուն ու կենսունակ, Ինչի՞ նման, – դե եկ ասա... Իսկ մենք՝ տոկուն ու կենսունակ Հենց... որպէս հա՜յ, Հենց... որպէս հա՜յ... Արցունքն՝ աչքին, Վէրքը՝ կրծքին, Պատա՜ռ-պատա՜ռ, ծւատ թէպէտ, Քո ժողովուրդը, վարդապե՛տ, Զնդանումիդ քսան տարում Ջանաց ասել մնաս բարև Ամէն բանտի ու զնդանի, Մտաւ հզօր մի ընտանիք, Ուր յոյսը նոյն Դարձել էր սիւն, Նոյն երազը՝ ծածկող տանիք... Մեր կեղեքման ու մեր տանջման, Մեր վերահաս բնաջնջման Ահեղ մտքից ցնորւելով, Դու չիմացար, որ հորւելով՝ Հանձնւելով խաւար հողին, Չփտեցինք մենք հողի տակ, Այլ վազի պէս մեր խաղողի, Երբ որ հասաւ գարունը տաք, Հողի մէջ էլ մեզ ուղղեցինք, Գարնան շնչով ընձուղեցինք Ու կանգնեցինք՝ նորից շիտակ, Իսկ գարո՜ւն էր, Ի՜նչ գարուն էր... Եւ դարաւոր մեր արիւնը Պատանօրէն տաք պղպղջաց, Հին աւիշը, նոր աւիւնը Կրկին եռաց մեր բնի մէջ, Անցաւ ջարդած ճիւղքի միջով, Ու մեր ծերուկ հողին ճչաց Նորածինի զնգուն ճիչով: Չլիացանք փրկված քիչով, Թէ պաղ էինք, շուտ հալւեցինք Ու շատացա՜նք, ծաւալվեցի՜նք, Եւ ուր կուզես՝ հայ մի անուն, Որ մեր պատիւն է պահպանում, Մեր մեծութիւնն է վեր հանում, Դռներ բանում պանծացումի, Հեռու տանում համբաւը մեր... Երեկ դեռ որբ ու սովագար՝ Մենք շողացինք անբաւ գանձով Ծովից զրկված, մի ազգ անծով՝ Եւ տւեցինք մենք...ծովակալ... Արդէն վաղո՜ւց, վաղո՜ւց թէպէտ Կորցրած զօրք, սպարապետ, Ոտնահարւած՝ բանակներից, Ապրած գրոհ, ջարդ ու արշաւ, Եւ... քո աւեր տնակներից Ծնունդ առան բիւր զօրապետ, Գեներալներ ու հայ... մարշալ... Դարեր ի վեր Մարմինը մեր, Մարմինը մեր խեղճ ու տոկուն Յիսուսի պէս չարչարեցին, Բայց քիչ էր դա, Հասան հոգուն, Նաև հոգուց մեզ զրկելու Մի անհոգի ճար ճարեցին. Ո՛չ մի երգիչ՝ մեզ երգելու, Մեր մահն անգամ ողբերգելու Ո՛չ մի երգիչ... Եւ չարեցի՞ն: Այն էլ ինչպէ՜ս, ի՜նչ արեցին... Բայց - ո՛վ հրաշք - պէտք չէր մի դար, Ոչ էլ կէս դար, որպէսզի մենք Ծնունդ տաինք մեր... Չարենցին, Որ... չծնւեց մօրից արդար Եւ ուժ չառաւ նրա կաթից, Այլ... դուրս թռաւ մեր հեքիաթից՝ Իբրև եղբայր մի արժանի Սիամանթօ-Վարուժանի, Կրտսեր եղբայր, կրտսեր զաւակ, Որ պիտի գայ և այն անի, Ինչ չարեցին միջնեկ-աւագ...: Մենք մատնըված ջարդ ու գաղթի, Անբախտներից անբախտ կեանքում, Բազմաստեղեան հոծ երկնքում Մենք՝ զուրկ նոյնիսկ աստղից բախտի, Հիմա փրկւած չար ու անգութ Սամում-խորշակ ուրագանից, Ողջ աշխարհին երեկ անյայտ Մեր երկնասէր Բիւրականից Ոչ թէ անյայտ կամ դեռ հեռու Աստղի ծինն ենք ազդարարում, Արև գտնում հազարաբիւր Աստեղնաբոց Աստղասփիւ՜ռ, – Եւ գիտութեան յոգնած դէմքով Անց է կենում թարմ մի զէփիւռ... Նոյն երկնի տակ, նորից այնտեղ՝ Արագածի ձնոտ լանջին, Ուր չէր վառւել Լուսաւորչի Առասպելեայ ոչ մի կանթեղ, Վերին կամքով ոչ արարչի, Այլ հայորդու Մտքով արթուն, Փնջւում են արդ, Դառնում կանթեղ Կոսմիկական ճառագայթներ... Դու մեր անթաղ, բայց և անփուտ, Տրոփասիրտ մեր սուրբ մումիա, Թէկուզ մարած, բայց վառւելիք Մեր հոգու ջահ հազարամեայ, Դու չիմացար և որտեղի՞ց իմանայիր, Թէ Մասիսի սուրբ փեշերից Մինչև լանջը Հիմալայի, Անունովդ հպարտացող մի Կվարտետ՝ Քեզ իւրովի կրկնելով, Քո հարկադիր կաշկանդումն է, որ կաւարտէր՝ Սկիզբ տալով քո վերահաս արձակ կեանքին, Հետզհետէ ահագնացող անլռելի արձագանքին՝ Երկրից երկիր, Սրտերից սիրտ, Շուրթերից շուրթ՝ Արևաշատ հայրենիքիդ երկնքից լուրթ Մինչև Կարպատ ու լանջերը Հիմալայի... Դու՝ երազկոտ, և չիմացար, Ա՜խ, որտեղի՞ց իմանայիր, Որ այն, ինչ քո ազգամեծար Ու մեծ հոգով դո՛ւ կամեցար՝ Որպէս երա՜զ մտքի շշո՜ւնջ, Պիտի մի օր ստանայ շո՛ւնչ, Ստանայ ձև՛... Դու չիմացար, Եւ որտեղի՞ց իմանայիր: Մինչդեռ հիմա, հիմա... Նայի՜ր... ՂՕՂԱՆՋ ՄԱՐՄՆԱՒՈՐՒԱԾ ԵՐԱԶԻ Քանի՜ աչիկներ, մանչուկնե՜ր քանի, Քանի՜ նորատի, պարման-պատանի Աչքերը սևսաթ, դէմքերը սուտակ, Ձեռքերին սրինգ, շեփոր ու ջութակ, Դպրոցից գալիս դպրոց են գնում՝ Պայուսակներում ու թևերի տակ Քո երգ ու տաղի պրակները տաք... - Դեհ ե՜կ, Վարդապե՛տ, եկ ու հաւատա՜: Որպես նորորակ հոյակապ տաճար Եւ մեր պատմութեան ու մեր քերթութեան Օջախ մի անշէջ ու սուրբ մի կաճառ, Մատենադարա՜ն ահա, խազագէ՛տ, Մի շէնք փառակազմ ու հրաշակերտ, Ամենապարփակ մի շտեմարան, Որտեղ պահւում է հունձքը մեր հոգու՝ Մեսրոպեան տառի կնիքը վրան, – Եւ նրա կողքին՝ Մէկ այլ շինութիւն Անցուդարձողի ուշք ու միտք գերող, Հայոց Առաջի՜ն Կոնսերվատորիան՝ Քո ամենասուրբ անունը կրող... - Դեհ ե՜կ, Վարդապե՛տ, ու խոսքեր ճարիր... Մկրտւած ոգով քո սուրբ հանճարի՝ Քանի՜ երգչուհի, քանի՜ հայ երգիչ, Եւ քանի՜- քանի՜ հայ երաժիշտներ՝ Գոյասիրահար ու գոյապաշտներ, Ելած քո ազգի բեղուն ընդերքից՝ Բեմերի վրայ համայն աշխարհի Մեր տաղ ու պարի Թովչանքն են ցրում, Բուրմունքը փռում Մեր բան ու բառի: Դեհ ե՜կ Վարդապե՛տ, մի՛ ժպտա բարի... Մեր երգի հունը լայնացընելով, Համանւագի շարքեր ծնելով՝ Ճախրում են Նորքից մինչևիսկ Նիւ-եօրք, Սևանից մինչև գոռ Նիագարա Քանի՜ երգաստեղծ ու նւագարար: Ու նրանց ամէն նոր համերգի մէջ, Ու նրանց իրե՛նց – և ամենքի՜ մէջ – Դո՜ւ ես, հոր նման արիւն ես դարձել, Փոխարկւել ջղի, նոր ձև ստացել: Դո՜ւ ես, նահապե՛տ, դու ես այն եան-ը, Որ հայութիւն է հաղորդում նրանց Իսկոյն ճանաչւող հայ ազգանւանը, Հայկական շունչն ու անտես ա՛յն ոգին, Որ համակում է նրանց ամենքին, Եւ որ աշխարհն է զգում-հասկանում, Ինչպէս Եւրոպա՛ն, այնպէս էլ Ասիան, Այն շունչն ազգային, մշտառկայ ոգին, Որ կեանքում նո՛յնպէս ունի ազգանուն՝ Քո՜ անունը սուրբ, քո՛ – Կոմիտասեա՜ն... - Դեհ ե՛կ, մահացա՜ծ, ու մի համբառնայ, Դեհ արի՛, պանդո՜ւխտ, Երկիր մի՛ դառնայ... ՂՕՂԱՆՋ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ Ու վերադարձա՜վ... Նրանից առաջ Աշխարհասփիւռ մազապուրծ հայեր, Դիպվածն էր որոնց չար մահից պահել, Որպէսզի յետոյ տայ լաց ու հառաչ Եւ – ի տրիտուր – իր հերթին տանջի՜, – Աշխարհասփիւռ – մազապուրծ հայեր Կրկին հայրենի հողն էին դառնում, Մարած շէների կրակը խառնում, Որ ծուխը փնչի, Երդիկը շնչի Սէգ Մասիսների աչքի յանդիման, Փէշերի վրայ Արագածների՝ Ի հանգստութիւն բիւր ընկածների: Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա Նա՝ անթաղ զոհը նոյն առուփախի, Խելաբորբոքը նոյն սառ ու պաղի, Մեր պար ու խաղի, Մեր երգ ու տաղի, Այն միակ յոյսը և ապվէնը, Մեր հինն ու նորը իրար շաղկապող Ծիածանակերպ այն ժապաւէնը, Որ հատվեց մի օր դանակով չարի, Եւ որին ահա քսա՜ն ձիգ տարի Նախ՝ վերափոխման ակնկալիքով Եւ ապա տենչով հանգստանալու, Սպասում էինք՝ Սիրով բանալու Մեր վէրքն՝ սպիով, ներկան՝ գալիքով. - Գալուստիդ մեռնի քո կարօտ եարը Ախպէր ջան, արի՜, դեհ արի երթա՛նք... Նա՝ Հեռագնաց մեր կարօտեալը, Նա՝ Մինուճարը, զաւակը մեր թանկ, Նա՝ Հէգ պանդուխտը մեր քսանամեայ, Վերադառնում էր, գալիս էր հիմա. – ...Քո գալո՛ւն մեռնեմ, ... Կարօ՜տըս առնեմ... Աև էր գնացել՝ բեղ մօրուքը սև, Վարդապետական սև սքեմ հագած: Սև էր գնացել՝ եկաւ ճերմակած... ... Ա՜խ շատը կուլ տամ, գոնէ քիչն ասեմ, Անաստւած Աստւած, բա քո ինչն ասեմ. Գնացել էր նա, Հիմա բերեցին. նաց՝ սեփական ոտքերի վրայ, Իսկ հիմա բերին Իսկ հիմա նրան Մեր տաղերեցին Ահա բերեցին... ձեռքերի վրայ... – Վախ, մէրդ մեռնի, Ծաղկաթափ նռնի... Գնաց այն պահին, Երբ ահի՛, Մահի՛ Շունչն էր մոլեգնում որպէս չար խորշակ, Երբ կուլ էր գնում ողջ ցեղը հայի, Ու դեռ չէր փակւել մի գազանային Մարդակերական անկուշտ ախորժակ, - Երբ հիմա հեռւից դառնում էր նա տուն, Մի տուն Որ փրկւած ամեհի հողմից Շինւել էր կրկին և ամէն կողմից Խաղողի վազով երեսն էր պատում: Գարուն է, արի, Վա՜խ, քեզ ի՜նչ արին... Ու վերադարձաւ հողն իր հայրենի, Որին առյաւէտ կորցըրած կարծեց, Եւ հենց ա՛յդ, հենց ա՜յդ միտքը վայրենի Որդի պէս նրա ուղեղը կրծեց... Ու վերադարձաւ Արարատներին, Արագածներին իր քառակատար, Իր հող ու ջրին, անարատներին, Իր տաճարներին ու պալատներին, Իր արտին, այգուն և արօտներին, Անցեալ, Ապառնի, Ու յարակատար Բոլորանւէր ա՛յն կարօտներին, Որ մնում էին յաւէտ անվթար, Որ կիտւել էին քսանհի՜նգ տարի Իր մթար սրտում, Վթար մտքի մէջ՝ Ա՛յն դժբախտ օրից, երբ Մայր տաճարի Գաւիթը թողած, ցաւած ու խռով Նա գնաց Պոլիս Եւ ապա... Փարիզ... - Ա՜խ գալըդ լինէր, Գնալ չլինէր... Ու վերադարձաւ մեր սուրբ հեռական... Ահաւոր մտքից ինքը խելագար՝ Չգիտէր թէկուզ, որ քսան տարում Իր վերածնւած ու նոր աշխարհում Վառ ղօղանջումը իր զնգուն զանգի Արձագանքել էր խելագար թափով՝ Լացով հիացման, Որոտուն ծափով Ելել էր, յորդել և նոր մի ափով Հասել, խառնըվել ուրիշ հոսանքի: - Ումուդ ջան, նանին Քո ցաւը տանի... Ու վերադարձաւ, Որ էլ չգնայ, Որ մրսած հոգին նորից տաքանայ, Ժողովրդական սիրոյ տաք օդով, Որ չիմանալով, դառնայ սեգ կոթող՝ Ողորկ գրանիտ ու բրոնզ հագած, Եւ այնտեղ... նրա հերքը ճերմակած Առաջւայ նման - ընդմի՜շտ - մգանայ, Հայացքի մուժը այնտեղ չքանայ Աչքերը փայլեն իրենց հին ցոլքով, Ու նորից ցրեն Ու փռեն Չորս կողմ Մարդեղացումը աստւածայնության, Եւ սուրբ բերանի մնջախաղ-երգով, Շարժումով ձեռքի Կրկին տայ դասեր Դասեր մեներգի Բազմաձայնութեա՜ն... - Աչքերըդ պայծառ, Բերանըդ՝ տաճար... Նա վերադարձաւ. Եւ ողջ մի երկիր, Ժողովո՜ւրդ մի ողջ սրտով վշտառու Ելաւ հերթ ի հերթ, Եկաւ շար ի շար՝ Իր խաղ ու պարի, իր տաղ ու երգի Կախարդիչ մոգին հրաժեշտ տալու... - Իմ կանաչ արև, Ի՜նչ մնաս բարև... ՂՕՂԱՆՋ ՀՐԱԺԵՇՏԻ Արագածի, Արարատի Հայացքի դէմ սգաւոր, Սև տուֆակերտ մի պալատի Տրտմահանդէս դահլիճում Պառկած էր նա՝ Որպէս անթագ, բայց յիրաւի թագաւոր, Որ ունի գահ. Բայց ոչ երբէք իր սէգ գահից վար իջնում: Եւ գահազուրկ մի ժողովուրդ, Որն, իբր արդար հատուցում, Յեղափողել մի ողջ աշխարհ Ու ջարդել էր հին գահեր, Հիմա ուրիշ մի արքայի Ծով յարգանք է մատուցում, – Ու փղձուկն են հազիւ պահել Կին, տղամարդ, ծեր, ջահել: Քարացել են ակնածանքից Սև երիզով դրոշներ, Լսո՞ւմ ես դու, Վարդապե՛տ: Եւ մի ամբողջ մայրաքաղաք, Մայրաքաղա՜ք, ո՛չ գաղութ, Իր հոգու մէջ – վերջի՜ն անգամ – Աշխատում է դրոշմել Կերպարանքը քո սիրելի, Քո դէմքը թանկ, որ թէպէտ Երգերիդ պէս չի շողշողում, Որ ցոլուն չէ ու ջղուտ, Բայց գունատ է ո՛չ որբի պէս, Այլ մի արդար սրբի՜ պէս... Ու կանգնում են պատւոյ պահակ Մասի՜ս, Սիփա՜ն, Արագա՜ծ՝ Ճերմակահեր գլուխն իրենց աճիւնիդ դէմ վար յակած... Ու կանգնում են պատւոյ պահակ Հայոց պետեր, Վարպետներ, Հայ աշխարհի մեծերն ամէն, Ամէն երեց ու աւագ... Եւ քեզ ծնած մի ժողովուրդ՝ Հիմա դարձած քեզ զաւակ, Հրաժեշտի խոր տրտմութեամբ միաժողով ու հաւաք, Կքված ցավից հայրակորույս, Կիզված վշտի խոր տապից՝ Գալիս է լուռ, գալիս հերթով, Որ հոգու մէջ խոր տպի Մասունքներիդ սրբազան տեսքն ու դէմքը քո, Դէմքը սուրբ... ՂՕՂԱՆՋ ԹԱՂՄԱՆ ԵՒ ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ Թաղման թափորն անվերջ ձգւեց Աբովեանից մինչ Պանթէոն, Որտեղ արդէն, ամենից վաղ, Հրազդանն էր նրան կոծում՝ Եղերական եղանակով: Եւ մարդկային ծովի վրայ յանկարծ ճօճւեց Պսակներով առագաստւած մի սուրբ նաւակ... Դարձել էին յուղարկաւոր Բազմահազար Երևանցիք, Եւ... ոչ միայն վերջին ու նոր մեր ոստանի Բնակիչներն արտասւաթոր, Եւ ոչ միայն մի ժողովուրդ, Որ ապրում էր իր պետութեան սահմաններում, Եւ ո՛չ միայն մի ժողովուրդ, Որ փռւած էր ողջ աշխարհի լայնքի վրայ, Այլև... բոլոր մեր զոհե՜րը միլիոնաւոր, Մեր բիւրաւոր մեռելն՜րը, Որ մինչևիսկ չարժանացան... թաղման ծէսի, – Բոլո՛ր նրանք, որոնց բախտից ահազարհուր Կորաւ և սա՜, Սա՝ զոհը մեր ամենամե՛ծ... Հայաստանեան լեռներն էին յուղարկաւոր Եւ գերեվար լեռները մեր՝ Կարսից-Զէյթուն... Բուրվառում էր հայրենաշունչ բուրիչ քամին... Զանգակաձայն իր դուստրերից Նա՛, որ ունէր Հայկից առած անուշ անուն, Շիրիմ կոչւած այն փոսի մօտ, Որ յիրաւի պիտի կոչւեր նոր Խոր Վիրապ, Անմարդկային լռութեան մէջ սկիզբ տւեց Պահիպատշաճ Չինար ես-ին. – Կեռանա՜լ մի... Ու կեռացան-խոնարհւեցին բիւր գլուխներ... Արցունք կաթեց պսակներին, Լսւեց փղձուկ համատարած՝ Իբրև երգի մի իւրատիպ նւագակցում... Եւ չէր ճարւի բոլորի մէջ մի անձ գոնե, Որ ակամայ և մեկուսի չմտածեր. – «Չի կեռանայ». Վկան, նաև առհաւատչեան՝ Արարատն էր՝ երկնաձիգը, Արագածն էր՝ Իր չորս անկոր կատարներով, Ինչպէս նաև այս երգը նոյն, Որ հայցում էր – ... Հեռանա՜լ մի: Հեռանում էր: Բայց հեռանում Ահաւասիկ այս իրիկւայ արևի պէս. Որ բնաւ էլ մայր չի մտնում, Այլ իր լոյսով ողողելու Ուրիշ ու նոր կողմեր գտնում: Հեռանում էր: Բայց հեռանում, որ մօտիկից հեռանալով՝ Հեռուներում լայն ծաւալւի ու տարածւի, Որ կիսատը նոր լրացւի Եւ տարածւած ու լրացւած՝ Երբևիցէ չմոռացւի: Եւ իզուր էր երգը խընդրում. Մոռանալ մի... ... Երբ սկսեց աճիւնն իջնել Շիրիմ կոչւած այն փոսի մէջ, Որ յիրաւի պիտի կոչւէր նոր Խոր Վիրապ, Նոյն այդ պահին հայ երկնքից Յանկարծակի անձրև՜ տեղաց. Զարմանալի զուգատիպո՜ւմ. Թէ՞ իսկապէս երկինքն անգամ Ողբում էր քեզ՝ Խաղա՜ղ-տրտո՜ւմ-հանգստարա՜ր իր անձրևով... ...Երբ սկսեց աճիւնն իջնել Շիրիմ կոչւած այն փոսի մէջ, Որ յիրաւի պիտի կոչւէր նոր Խոր Վիրապ, Այդ վայրկեանին ո՞վ չլսեց, Որ բովանդակ աշխարհով մէկ Փռւած բոլոր եկեղեցիք հայահաւատ Իրենց բոլոր զանգակներով ու զանգերով Դէպի երկինք ղողանջեցին. – Դռներըդ բա՜ց... Եւ հայկական տաճարների բիւր բեմերից Կոմիտասեան Պատարագ-ով Ժամերգեցին քե՜զ, Կոմիտա՛ս: - Երբեմն էի լուս, և այժըմ Խաւար եմ և ստւեր մահու... Ո՛չ, այս անգամ սխալւեցի՜ր, պատարագի՛չ, Նա լոյս էր վառ ու լոյս է արդ, Ու կմնայ միշտ լոյս զւարթ, Լոյս՝ աչքերում հայ մանուկի, Լոյս՝ մտքի մէջ հայ պարմանու, Հայ հարսների պտղած ծոցում, Հայ թոռնօրօր նանիների Ինքնամոռաց ժպիտի մէջ, Հայ այրերի ու հայ կանանց Ջերմ սրտերում սիրատրոփ: Քեզ, Վարդապե՛տ, Անփոս հողին ի պահ տալիս Իզո՜ւր էին պատարագում թաղման երգով, – Ի վերինըն Երուսաղեմ... Ո՛չ թէ թաղման երգն էր պատշաճ, Այլ յարութեան վառ մեղեդի՜ն. – Փառք ի բարձո՜ւնս... Օրհնեա՛լ ես դու... Օրհնեա՜լ ես դու, Եւ չես թաղւում ու հող դառնում, Այլ թաղւելիս յարութի՜ւն ես կրկին առնում... – Օրհնեա՛լ ես դու. Գա՜ռն աստուծոյ... Ա՜խ, գա՛ռն արդար, որ զոհ գնաց Եւ անդանա՜կ զոհւեց չարին՝ Արհաւիրքի այն սև տարին, Երբ հայ երկրում հայ չմնաց... – Ելն ի բարձունս... Բաշխեալ պարգևս... որդւոց մարդկան... Պարգև բաշխեց Որդիներին իր տարաբախտ ժողովրդի Եւ... մարդկութեա՜ն: Պարգև բաշխեց Աստծո՛յ նման՝ շռայլօրէ՜ն, Եւ բաշխելով՝ հարստացա՛ւ... – Գովե՛մք զքեզ, Բարեբանե՜մք... Բայց դրւատման ի՞նչ խօսքերով Բարեբանենք և քեզ գովենք, Թէ աղքատ է յանկարծ թւում Բառարանը մեր հայկազեան... Ի՞նչ խօսքերով բարեբանենք Քե՜զ Վարդապե՛տ... Դո՜ւ՝ Վարդապ՞տ... Դու ամենայն Հայոց երգի Վեհափառն ես, Դու՝ մեր երգի Մեսրոպ Մաշտոց, Գիրն ու տառն ես Հայոց երգի: Հայոց երգի Անծիր հերկի Ե՛ւ ակօսն ու խորունկ առն ես, Ե՛ւ մատընտիր սերմը նրա, Ե՛ւ խոստումը գալիք բերքի... Եւ ծիրանի մեր այն ծառն ես, Որ ինչքան էլ ճղակոտոր՝ Շտկըւել է ու բար տւել, Ու... մեր դարդը իրար տւել... Եւ հայրենի այն ծիծառը, Որ յաւիտեան բոյն է դրել Մեր հոգու մէջ, Մեր կիսաւեր ու դեռ կանգուն տաճարների Ու մեր երկնի գմբէթի տակ... Դու՝ մեր տաւիղ, Եւ քո լարը Մինչ անգամ և հատւելիս Հայերէն է նորից ճնգում: Դու՝ մեր սրտի ձայնալարը, Մինչև անգամ վհատւելիս Հայերէն ես դարձեալ տնքում... Դու ես քարը Եւ սրբատաշ մեր պատշարը. Հացը օրւայ Եւ նեղ ժամի մեր պաշարը. Մեր փակ հոգին, բաց աշխարհը, Սրբագործւած մեր նշխարը. Եւ մեր ճարը՝ Օտարամուտ ախտի դիմաց. Խնկածաւալ մեր տաճարը՝ Օտարահոտ աղտի դիմաց. Վերադարձի մեր պատճառը՝ Մեր հարկադիր գաղթի դիմաց. Համահաւաք մեր հանճարը՝ Ազգասփիւռ բախտի դիմաց... Դու մեր հաստատ Մասիս սարը՝ Վստահելի թիկունքն ես մեր, Մեր երգերի Ծովասարը Ու բիւրակեան ակունքն ես մեր, Մեր արնոտւած հաւքի լեզուն, Մեր կարոտած ֆիդան եարը, Մեր լեփլեցուն հոգիների ձայնատարը, Մեր երգերի խա՛ղը-նոտա՛ն-ձայնատա՛ռը Ձայնասփի՜ւռը կենդանի Ու ձայների թանգարա՛նը, – Մեր հայկական երգարա՜նը... Արտը մեզնից՝ դու ես մաճկալ, Յարդը մեզնից՝ ցորենը դու, Հարթը մեզնից՝ կատար դո սէգ. Լուրթը մեզնից՝ երկինքը դու, Շուրթը մեզնից՝ դու համբոյրը, Ցուրտը մեզնից՝ իսկ դու՝ կրակ, Իսկ դու՝ օջախ, Իսկ դու՝ թոնիր... Եւ մեզանից արդ ընդունիր Երախտիքի այս խաչբո՜ւռը, Այս խաչբուռը՝ քո՛ իսկ հերկի: Ընդունիր դո՜ւ, դո՛ւ՝ մեր երգի Մշտահնչուն նւագարան. Ընդունիր դո՛ւ՝ մեր ցաքուցիր Մասունքների հաւաքարա՜ր. Դու՝ խազերի մեր քերական, Դու՝ հոգևոր մեր շարական. Դու՝ սրբազան մի աւազան, Որ մեր հոգին ախտահանեց. Դու՝ բիբլիական մի գաւազան, Որ ուր դիպաւ՝ աղբիւր հանեց. Դու մեր կարօտ ու մեր մորմոք, Մեր տաղի քուրմ, Մեր խաղի մոգ, Մեր մշտահունչ ու մշտարթուն, Անլռելի զանգակատուն... (Սկիզբը) http://forum.hayastan.com/index.php?showto...rt=#entry695860

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) V. ԵՂԵՌՆԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՕՂԱՆՋ ԸՆԴՀԱՏՒԱԾ ևրոպայից նա վերստին սիրով դարձաւ Իր Գուսանին և խաղերին Իր Անուշ-ի նոր մասերին, Իր Վարդան-ի գոռ բառերին: Հնչիւններից պիտի կերտէր մի յուշարձան, Որ հաւասար պիտի լինէր Իր վեհութեամբ Սասնայ սարին.և Պիտի երգով ողորմի տար Բաղդասարին, Սանասարին Ու նզովէր Մսրայ չարին. Հորովելով Դաւիթ տղան Պիտի մենակ՝ Անեզ-անլուծ Գեղջուկի տեղ գութան քաշէր, Յետոյ՝ զօրքին հանգիստ թողած, Մսրայ տիրոջ սիրտը խաշէր. Պիտի՛, պիտի՛... Վարդապետի Գիշերածալ վեղարի տակ Բացւում էին լուսաթաթախ առաւօտներ՝ Մէկը մէկից պայծառ ու տաք, Մէկը մէկից վառ ու յստակ, Կրծքի ներքոյ սիրտը թնդուն Կարծես անվերջ նոյնն էր պնդում՝ Երաժշտի՛ր: Ամէնակուլ խորշակի դէմ ու երաշտի՝ Երաժշտի՛ր : Թշնամու դէմ ահեղացող Օղակի դէմ յար նեղացող, Ընդդէմ նրա երգի, ձայնի , նրա շեշտի՝ Երաժշտի՛ր : Մինչև մահըդ հրաժեշտիր ՝ Երաժշտի՜ր: Երաժշտում և դեռ պիտի Յորդաբխուն երաժշտէր: Վիշտ երգելով՝ ցրէր վշտեր, Յոյս երգելով՝ հաւատ շեշտէր, Սուտը հերքած՝ ճիշտը ճշտէր, Բայց...մի ահեղ գեշերւայ մէջ Արիւն հագան կանաչ դաշտեր, Եւ յոյս, հաւատ, կեանք ու անուրջ Օր-ցերեկով յանկարծ դարձան մի վատ երազ. Օդում կախւեց Աշխարհակալ մի պատերազմ... ՂՕՂԱՆՋ ՏԱԳՆՊԻ Օդում կախւեց աշխարհակալ մե պատերազմ, Իսկ գարո՜ւն էր... Լեռնաշխարհի կատարներին Ձիւնը՝ կիսւած պատառների, Արատսւում էր գլուլ-գլուլ Շրջանցելով լեռ ու բլուր Առու դարձած Հոսրւմ էր ցած Այնքան սիրած ու չսիրած բարձունքներից, Եւ խառնելով պուտ-պուտ արցունքն արցունքներին՝ Հովիտներում լացն էր փոխում հեցկլտոցի Ու գալարքով վիշապ օձի Ձոր ու կիրճ էր իրեն գցում. Դառնում էր գետ, մի գետ ելմա՜ն, Ու չէր գտնում խօսքեր ներման՝ Ծանր խաբւած կնոջ նման... Ողջ աշխարհում՝ Մահ ու արիւն, Իսկ գարո՜ւն էր... Ծաղիկներն են աչքով անում այստեղ-այնտեղ, Եւ ամէն թուփ, ամէն ցօղուն Դառնում է լար մի իւրովի, դառնում ստեղ՝ Երգում քամու մատների տակ: Օրը՝ օրին, և օդն արդէն Մեղմ է այնպէս, հողն այնպէս տաք, Ասես համայն աշխարհով մէկ Մի մայր բարի, սիրագորով, Մանուկ հողն է ջերմացըրել Իր բերանի տաքուկ գոլով... Մարտե՛ր, Ջարդե՛ր, Հո՜ւր ու հրդեհ, Արնակոլոլ հազա՜ր սրտեր, Իսկ գարո՜ն էր... Եւ շողակաթ առաւօտներ Ջինջ ցօղով են թրջում ոտներ, Թաւ սաղարթով ծառեր զուգում Ծաղիկներով ու կանաչով Պճնում ոչ թէ լոկ արօտներ, Սարահարթներ, Այլ մինչևիսկ ոտնահարւած արահետներ... Ամենուրէք քոյրեր ու մայր Հարազատի մահ են կոծում, Իսկ մի թռչուն յիմա՜ր-յիմա՜ր Ինչ-որ ուրախ երգի համար Ողջ ժամանակ ձայնն է փորձում... Ամէն ծառից՝ նոր մի տաղիկ, Ամէն քարից՝ նոր մի խաղիկ. Եւ դաշտերում՝ շաղն է շողում, Ու ծաղիկներ են փողփողում, Իսկ մի համեստ ծաղկածաղիկ Աշխատում է ոտքի ելնել՝ Մի կերպ շտկել ծռւած ցօղունն Ու...ոչ մի կերպ չի յաջողում... ՂՕՂԱՆՋ ՆԱԽՃԻՐԻ Ծնկածաղկի պէս Մեզ էլ չաջողւեց ոչ միայն նորից Շտկել վեցդարեայ ցօզունը մեր կոր Այլ բարբարոսի նոյն դաժան ձեռքով Ցօղունն այս անգամ արմատից հատւեց Հակական հարցից Թուրքիան ազատւեց Հայաստան երկրում հայ չթողնելու մի ահեղ ելքով, Որ ոչ լսւած էր ոչ էլ տեսնւած Մարդկային ցեղի երբևէ կրած անպատւութեան մէջ Եւ մինչև անգամ իրենց թուրքերի Արիւնով հունցւած սև պատմութեան մէջ: Մի ո՜ղջ ժողուուրդ մէկ-մէկ թրատել, Մի ամբո՜ղջ անտառ արմատից հատել... Եւ կոյսեր որոնց ծոցի մէջ լուսէ Լուսնի լուսն անդամ ծածուկ չէր հոսել, Որ երկչոտ էին ինչպէս եղջերուն, Որ աննիւթ էին ասես յօրինւած Մի հովւերգկան վէպի էջերում. Աղջիկներ, Որոնք անպարկեշտ բառից ու շոյիչ խօսքից Երկնքի նման բռնկւում էին շիկանքով ոսկի. Ամօթխա՜ծ, մաքո՜ւր, լուսաւո՜ր կոյսեր, Որ ֆրանսերէն անգիր գիտէին Լամարթին, Վիյոն, Ալֆրէդ դը միւսէ Եւ անգլերէն Խենթ Օֆելիայի պէս այժմ ցնորւած՝ Խելագարւածի իրենց ճիչերում Դարձեա՜լ մոռանալ չէին կարենում ա՛յն դժոխքը սև Եւ բռնաբարող ա՛յն ասկեարներին, Ա՛յն ենիչերուն, Ա՛յն անասունին ասուն, բայց անբան, Որի բութ գլխի կեղտոտ փռչերում Եթէ խլւլում-շարժւում էր մի բան, Ապա մարդկային միտքը չէր, օ՜, ո՛չ, Այլ...միայն ոճիր: Մարդի՛կ, որ չունեն մարդկային ոչինչ, Մարդի՛կ որ մա՜րդ չեն, Այլ աւելի շուտ մարդակերպ կապիկ. Որ եօթ տարին մէկ չեն տեսնում նոյնիսկ օճառի երես, Տասը տարին մէկ չեն փոխում շապիկ, Եւ սուր բահ է պէտք, Որ մարմինների սև տարթը քերես, – Հիմա ամէնուր Նորապսակի սուրբ առագաստ են պղծում անպատիժ, Հայոց մայրերին անում անպատիւ... Լլկւողները թող գոչեն «հրէ՜շ», Սակայն ո՞վ գոչի ու լուծի վրէ՛ժ, Թէ տղամարդիկ՝ Հեռու և մօտիկ՝ Դարձել են արդէն լէշ ու փորոտիք... Եւ մարդի՛կ, Որոնց բիրտ պչեղների քրտնքահոտից Անգամ յոպոպը իր շունչը կտար, Ճխլտում էին նոյն այդ ոտներով Մեր մանուկներին դեռ նորատոտիկ, Մեր մանուկներին՝ լոյսի պէս արդար, Առաւօտի պէս մաքուր ու գերող, Գարնան պէս բուրող... Եւ մարդիկ, որոնց աչքերը ճպռոտ Յիշեցնում էին ոտաց ճանապարհ, Եւ որոնց միտքը – դաւաճանաբար – Չէր կտրում այնքա՜ն, մինչևիսկ այնքա՛ն, Որ այդ ճպռումից կարող են փրկւել Եթէ...լւացւեն օրը մէկ անգամ, – Միևնոյն մարդիկ Մեր սուրբ մայրերի հանճարներ ծնած սիրտն էին փրթում Եւ չգոհացած սառն ու տաք զէնքից՝ Մօր աչքի առջև Քարերով էին փշրում ու ջարդում Գանգերը նրա՜նց, Ովքեր ստեղծում Ու բանաստեղծում, Հրաշքներ էին Աստծոյ պէս կերտում Եւ եթէ Աստծուց տարբերւում էին, Ապա այնքանով, Որ նա անգոյ էր, իրենք՝ իրական: Եւ հիմա սակայն Ձեռքն անասնական Ջնջում էր և այդ տարբերութիւնը, Ջնջում էր քարով, Հայոց աշխարհի հայկական քարը Ջարդում-փշրում էր հայոց քանքարը... – Ո՛վ արդարութիւն, Թող որ ես թքեմ ճակատին քո քար, Գոչել էր մէկը քարերով ջարդւած այդ հանճարներից, Գոչել ո՛չ հիմա, Այնժամ էր գոչել, Երբ խուժանն այս նոյն Արիւնով հարբած գազանի նման Դրդւելով միայն վայրենուն յայտնի իր պատճառներից, Ո՜րերորդ անգամ մոխիր էր թողնում Մեր արտ ու այգուց, մեր տաճարներից: Եւ հիմա՛, Հիմա՜, Երբ կոտորա՛ծ չէր, երբ ջա՛րդ չէր, Այլ մա՜հ Մահ համատարա՛ծ և համազգայի՛ն, Մահ ծերի՛, Մանկա՛ն, Խեղճի՛ Հսկայի՛, Երբ մահւան մրրիկ, Երբ մահւան բուք էր, – Այլևս որտե՞ղ, որտե՞ղ էր թուքը, Որ արդարութեան ճակատը փակէր: Ս՜խ չորացել էր հայոց աշխարհի բերանն ու բուկը, Էլ ինչպէ՞ս թքել, Եւ այդ ո՞վ թքէր, Թէ հայոց երկրում էլ մարդ չէր մնում, Բովանդակ մի ազգ թէ կուլ էր գնում Թուրք եաթաղանի պաղբոց պողպատին, Հայոց հայալիք Տիգրիս-Եփրատին, Սև արաբների շէկ անապատին՝ Օ՜րը ցերեկով, Ո՛չ թէ աննկատ: Եւ ունեցե՞լ էր արդարութինը երբևէ ճակատ, Օ՜, ո՛չ, նա ունէր միմիայն քամա՛կ, Քամա՛կ մի խելօք, Որ շուռ էր տւել մի բնաջնջւող հինաւուրց ազգի՝ Նախապէս նրան զրկելով զարկող ու փրկող բազկից: Ու թէ կար ճակատ, Դա ռուս-տաճկական այն ճակատն էր լոկ, Որ մօտենում էր՝ Ասես լսելով Կտրւողների, Կոտորւողների Ահաւոր ճիչը, Եւ – մէկ էլ յանկարծ – չգիտես ինչու Բռնում էր ճամփան արագ նահանաջի՝ Թոյլ տալով իջնի Եւ զարկը վերջին, Կարծես եղածը դեռևս քիչ էր... Եւ սակայն նրանց մեղքն ի՞նչ էր, ի՞նչ էր, Անաստւա՛ծ Աստւած, Ինչո՞ւ էր արւում այնքան անօրէն Եւ ահեղ մի դատ: – Կար երկաթուղի, Որ պիտի անցնէր Բեռլինից – Բաղդադ, Բայց ինչպէ՞ս անցնէր անապատներով այն օտարական, Որտեղ կանաչը կայարանների դէմքը չի պատում, Ու չկան շէներ, աւաններ ու տուն: – Մեղքը հայինն էր, որ յօժարակամ Չէր գնում ապրի շէկ անապատում, Չէր լքում բնիկ հայրական տունը, Իր բազմադարեան շէնն ու աւանը՝ Ամուր Կարինը, անառ Սասունը, Իր ծոցւոր Մուշը, պտղած իր Վանը... – Բովանդակ մի դար, դարուց աւելի՜, Տենչանքն էր կիզում ռուսաց նաւերին. Իրենց ձնառատ ու պաղ հիւսիսում Երազում էին, կարօտով յիշում Լուսեղ արևելք, արևոտ հարաւ, Ու խենթ տռպանքի խօսք էին բանում Այն Դարդանելին՝ պչրուհուն պառաւ Որ չէր դիմանում Առանց հոմանու, Բայց սրանց ինչո՞ւ թողնում էր ծարաւ, Նազը՝ նազ, սակայն...Յետո՞յ, ի՜նչ դառաւ, – Եւ ահա ռուսներն է՛լ չեն դիմանում: Մեղքը հայի՜նն էր. Նա թուրքի աչքին այլ բան չէր թւում, Քան յաջող քամի Եւ մի առագաստ, որ ինքն է պարզւում Մօսկովի կամին... ... Այս շարժիչների թանկ էժան դարում Նաւթի փոխարէն, ի ցաւ խեղճ հայի Դեռ անգլիաում ջուր չէին վառում: Բոլոր ծովերը ՝ նոյն անգլիաին, Մինչդեռ նաւթի ծովն, ա՛յ, Մուսուլումն է: -Եւ մեղքը ո՞ւմն է, – Իհա՛րկէ հայինն... Արդէն օսմանեան կաւէ հսկայի Ծեփն է ճաքճքւում Ու մէջքը ճկւում՝ Բանականութեան տաքուկ շողերից. Ռումին ու բուլգար, սլովակ ու սերբ Պոկւել են նրա կաւէ կողերից: Նոյն աններելի մտքին է հակւում, Նոյն ախտով նաև հայն է վարակւում՝ Իր մասն է ուզում իր իսկ հողերից, Գրոշ է ուզում իր այն փողերից, Որ յափշտակել Եւ ճչալ ուզող բերանն են յետոյ քացիով կապել: Ու դժգո՞հ է նա, Եւ ա՞յդ է ուզում անխօս ակնարկել: Ուրեմն պարզ է. նա յանցագործ է, Եւ պիտի ջնջւեն իր էգն ու որձը: – Եղունգ են քերծում, պտղունց են մաշում, Ժայռից վանք կերտում, քարից նուռ տաշում Դարպասի աչքին յօնք-կամար քաշում, Արձան են ձուլում, շինում ապարանք, – Եւ մեղաւու են այստեղ էլ նրանք – ...Հաշիշ չեն ծԽում, Խմում են գինի, Ապրում անթառամ և առաքինի, Չեն պահում հարեմ Ոչ էլ ներքինի, Եւ չունեն մոլլա, Որ կապի չալմա. Նրանց քեշիշը վեղարաւոր է – Եւ մեղաւոր են – – Ձեռքի հետքերը նրանց հայրերի Կնիք են դրել այս նոյն վայրերին՝ Իբրև սեպագիր Կամ շաղախ ու կիր, Իբրև շիրմաքար Կամ որմնանկար, Իբրև մագաղաթ Կամ լեռծակ-ջրանցք... – Եւ ո՞ւմն է մեղքը, – Իհա՛րկէ նրանց... – Ինչպէ՞ս չկտրել այն կոկորդը չար, Որ ցաւից յանկարծ կարող է ճչալ, Կարող է հայցել փրկութիւն ու ճար... – Պիտի ազատւել այն լիրբ աչքից էլ, Որ երազանքից շողում է պայծառ Եւ կամ մատնում է ապրած կսկիծը Ու դրանով իսկ դառնում է պատճառ, Որ օտարները – լացողին խղճան՝ Տեսնելով նրա աղի արցունքը – – Ինչպէ՞ս չջարդել յանցաւոր ծունկը Եւ այն մեղսակից յամառ արմունկը, Որոնց հենւելով՝ մարդը արնաքամ – Եւ գազանն անգամ – Ուզում է դուրս գալ ժանտ գերութիւնից – Ուրիշ աւելի յանցաւոր բան կա՞յ: Դեհ եկ, մի ելնի համբերութիւնից, Դեհ եկ թուրքօղլի ցաւից մի վնգայ... – Կեանքում կան բաներ, որոնք չեն քերւում, Ինչպէս չի քերւում արիւնը սրտից Կամ գոյնը վարդից: Կեանքում կան բաներ որոնք չեն ներւում Ինչպէս դրացուն, Այնպէս էլ համայն մի ժողովրդի, Չի ներւում և այն Ինչը կոչւում է առաւելութիւն... – Եւ այդ ահռելի յանցանքի դիմաց Դեռ պահանջում էք ներման վեհութի՞ւն ...Նրանք գիտէին սիրել ու ատել, Գիտէին խորհել ու համեմատել, Խոյս տալ ցաւերից, դաւերից ծպտեալ, Ծարաւել լոյսին, արևին ժպտալ: Թէ անսահման էր նրանց տանջանքը, Անծայր էր նոյնքան և անրջանքը, – Ահա և նրանց ծանր յանցանքը... ...Ունէին նաև մէկ ուրիշ յանցանք, Որ ահաւոր էր: Գիտե՞ս, թէ որը. Երբ մարդ ոչ մի կերպ չի կարողանում Ընդմիշտ մոռանալ մի հիմա՜ր անուն՝ Ի՛ր իսկ անունը և ազգանունը: – Ի՜նչ յանդգնութին, դուք հասկանո՞ւմ էք... Եւ նա ուզում է նոյնիսկ չդատւե՞լ. Խուսափել արդար կարգ ու կանոնի՞ց, Ուրեմն... պիտե ա՛յլ կերպ ազատւել Այդ լիրբ անունից և ազգանունից: Իսկ դա անունն էր մի ամբողջ երկրի, Ո՜ղջ մի ազգ էր դա կրում ու պահում... Եւ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում, Ուր ով ծանօթ էր հայոց հին գրին, Հայոց պատմութեանն ու պատմագրին, Դառնում էր դօկտոր ու պրոֆեսոր՝ Դեռ օրը նոյնիսկ չդարձած կէսօր. Եւ քաղաքակիրթ այն Եւրոպայում, Ուր մարդկայնութեան փութանց նոպայում Շատերի համար դարձել էր փեշակ Մեզ երկի՜նք հանել՝ Հային անւանել Ասիական մթնում գիտութեան մշակ, Է՛լ ջահ, է՛լ կերոն, է՛լ միակ փարոս, Իսկ թուրքին կոչել բերտ ու բարբարոս՝ Որ պէտք է նրա հողը հայրենի Վաճառքի դնել Կամ մէջ-մէջ անել, Որպէսզի... հոզը չմնայ խոպան, – Հիմա լուսաւոր այդ նոյն Եւրոպան Առանց շիկնանքի այնտեղ էր հասել, Որ ժառանգներին կարմիր սուլթանի Դասեր էր տալիս՝ Եղեռնի դասեր, Դասեր նախճիրի, բարբարոսութեա՜ն, Իրեն պահելով...դերը բոզութեան: Այդ նո՛յն Եւրոպան Նման չէ՞ր հապա Հարբած-արնախում այն թուրք զինւորին, Որ ձանձրանալով զառերից նարդու Կամ թուղթ խաղալուց, Իր թուրը դրած հայ յղի կնոջ սորբխորան փորին՝ Գրազ էր գալիս, թէ ի՞նչ կբերի. Աղջի՜կ, թէ տղայ, – Եւ մանկաբարձի նշտարի տեղակ Թուրն էր կատարում կեսարեան հատում... Իսկ նա կին չէր, ո՛չ, այլ Մայր Հայաստան, Որի սրբազան ու տաք արգանդում Մի լոյս մանուկ էր սկսում խաղալ. Մի վահագնակերպ-դաւթադէմ տղայ. Որ յղացել էր փրկութեան լոյսից Ու սնւել էր մեր անմոռուկ յոյսից՝ Այն ճանապարհին որ դարաւոր էր Ծանր ու խորդուբորդ: Բայց Եւրոպան էլ ունէր ճանապարհ Եւ որպէս ճամփորդ. Նա...կռւացըրեց իրար հետ շներ, Որ իր ճամփորդի բանը յաջողի: Իրօք. ի՜նչ էլ որ լինէր-չլինէր, Բայց պակաս չկար շան պէս հաչողի: Եւ այս շնային գզւռտուքի մէջ Շան թաթերի տակ քիչ մնաց կորչէր Մի ողջ ժողովուրդ բնի՛կ, Տեղական. Մազ մնաց դառնար թղթէ տեղեկանք Մի աղգ, որ կուռքիր շատ էր ճանաչել, Բայց որի... նոյնիսկ տոտեմը շուն չէր, Այլ եզը հերկող, Այլ ջուրը երգող Եւ ամպրոպածին փողը՝ եղեգան... Ու երկրագնդի այն ծանօթ մասում, Որին Հայաստան, Հայք էին դոչում Փարաւոններից մինչ Պուանկարէն. Հիմա Օսմանի թոռները բռի Վիլհելմ կայսեր հետ ուզեցին քերել Դարերով հնչող «Հայաստան» բառի Բոլո՜ր տառերը, Նրա ապագան, Մշահոտ ներկան Եւ մինչև անգամ անցած դարերը: Եւ համարեա թէ իրօք քերեցին, Իսկ Գլադստոն–Ջօրջ Լլօյդները Չխանգարեցի՛ն... ՂՕՂԱՆԱՋ ԵՂԵՌՆԱԿԱՆ Խանգարե՞լ, ինչի՞ համար... Գարուն էր չեկած ամառ՝ Փուլ եկաւ երկնակամար, Ձիւն մաղեց մեր բաց գլխին, Ձիւն մաղեց՝ կրակի՝ պէս... – Գարուն ա, ձուն ա արել... Գետերը մեր երերման Հոսեցին՝ կրակի՝ պէս... Արունը ջուր ա դառել... Ձորերը շիրիմ դառան, Վիհերը՝ գերեզմանոց. Ջուրը մեր տունն ա առել... Ամէն քար՝ լուռ մահարձան, Ամէն տուն՝ վաոման հնոց. Բնաւեր հաւք ենք դառել... Ինչքան բառ՝ ո՜ղջը մրմունջ, Ինչքան երգ՝ ողջը լալով – Զուլում էր, զուլո՜ւմ լաօ՛... Թրի դէմ, սրի, հրի՝ Լոկ մանգաղ, լոկ բահ ու մաճ, – Տնաւե՜ր, բնաւե՜ր լաճ... Մեր հողը, մեր հայրենին, Մեր երկիրն ամայացաւ, – Սև հագիր, սևսիրտ մարէ... Հինաւորւրց տոհմիկ մի ազգ Չմեռա՜ւ, այլ...մահացա՛ւ. – Գարուն ա, ձուն ա արել... Գարուն էր, Ամառ եկաւ, Ձագ հանեց ձորում կաքաւ, Իսկ հայը զրկւեց ձագից. Իր պոռթկուն թոնրի տաքից, Իր մօրից, հօրից, եարից, Իր բնից ու աշխարհից. – Գարուն ա, ձուն ա արել... ... Ա՜խ ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ Արհաւիրքն այն օրերի. Աշխարքում ով մոռանայ՝ Ջուխտ աչքով թոց քոռանայ Գառնարած-հովիւ-նախրորդ Ետ չեկան սար-ձորերից... Կէսօրին էլ ո՞վ երգեր. – Սարերը հով չեն անում, Իմ դարդին դարման անում... Հնձւորը արտում մորթւեց Իր ձեռքի սուր մանգաղով... Խեղճ հարսը էլ ո՞նց երգեր – Քաղւորին հաց եմ բերում, Բերանը բաց եմ բերում. Ձկնորսը Վանայ ծովում Չփրկւեց ճարպիկ լողով... Աղջիկը զո՜ւր էր կանչում, – Իմ ծամթել տամ լողւորչուն... Երկրի մէջ մարդ չնաաց՝ Մարդ թաղեր մարդու նման... Ա՜խ մնար մէկը գոնէ Ու կանչէր. – Դլէ եամա՜ն... Ա՜խ, ինչպէ՞ս, ո՞նց մոռանալ Արհաւիրքն այն օրերի, – Աշխարքում ով մոռանայ՝ Ջուխտ աչքով թոց քոռանայ Ջահերը վառ մնացին Ժամերգւող եկեղեցում, Ժամհարին կախ տւեցին Պարանից զանգակատան... Ջաղացից աղուն բերող Ալրոտւած խեղչ գիւղացուն Իր սայլը դագաղ դարձաւ, Ալիւրը՝ արնոտ պատան... Մայրն ընկաւ՝ ծիծը թողած Իր թմբլիկ մանկան բերնում. Ծծի տեղ ցից խրելով՝ Խեղդեցին մինուճարին... Տատն ընկաւ՝ ձեռքը մեկնած կչկչան հաւի թառին. Իր հիւանդ թոռան համար Խորոտիկ ճուտ էր բռնում... Կալի մէջ պապին ընկաւ, Իր ոսկէ թեղն էր էրնում, Որպէսզի տուրքը թուրքին Օր առաջ շուտ վճարի... Ով ծաղիկ հաց էր թխում՝ Խորովւեց թոնրի ծխում... Ով հասել ուխտատեղի, Վառել էր մոմը դեղին, Մոմի դէմ իջել էր ծունր Ու հայցում էր Աստըծուն, Որ բաշխի մի լաճ տղա, – Իր արեամբ մոմը մարեց՝ Չաւարտած «Տէ՜ր, քեզ մեղա՜յ»-ն -Գարուն ա, ձուն ա արել... -Խոցեցին ու ջնջեցին Հատեցին հաստ ու բարակ Հոշեցին ու տանջեցին, Փշրեցին, տւին կրակ. Վաթեցին արիւն-արցունք, Ներկեցին ձոր ու բարձունք, Քանդեցին երկինք մի լուրթ, Մորթեցին մի ժողովուրդ Հացառատ մի ողջ աշխարհ Սարքեցին փշրանք-նշխար, Սո՜ւրբ նշխար՝ շան բերանում, – Ուզեցին մի հայ թողնել, Եւ այն էլ...թանգարանում... Գարուն ա, ձուն ա արել... ՂՕՂԱՆՋ ԱՔՍՈՐԻ Իզո՜ւր Աստծուն պաղատեցին... Ալա՛ն-թալան, Կեռ եաթաղան... Ում որ պէտք էր՝ փողոտեցին, Գազանաբար ճղոտեցին, Խողողեցին սրածելով. Քարափներից ջուրն ածելով՝ Դիակներով խեղդւողների Ծանրացրին հոսք ու հոսանք, Չհարցնելով մանուկ ու ծեր: Եւ ո՞վ կոծէր, Կուրծքը ծեծէր. – Էս ի՜նչ քեաֆուր դարի հասանք... Իզո՜ւր Աստծուն աղաչեցին... Թէ բիւրերով հայ խաչեցին. Հազարաւոր այր ու կանանց Անդող ձեռքով տեղահանած՝ Քշեցին... ո՞ւր. Դէպի Դէր-Զօր: Մերկ ու բոբիկ, խեղճ ու անզօր՝ Անցան նրանք աւազներով արաբական անապատի, Մի շիրմուղի, որ ամէն քայլ դիակներով ուղենշւեց, Եւ նորացաւ նո՜ր Գողգոթան՝ Ահագնացած տասնապատիկ... Մեր փրկութեան աղաղակներն անցան իզուր, Իզո՜ւր հնչեց ողջ աշխարհով մի ահազանգ, Որ լոկ դարձաւ, վերջիվերջոյ, թառանչ մի սուր. – Էս ի՜նչ քեաֆուր դարի հասանք... – 15 թիւ: Ապրիլ 10... Ապրիլեան արբշիռ բոյրեր, Գարնանային ծաղկածլում. Կանաչների շքահանդէս, – Եւ ծաղկաբոյր գիշերւայ մէջ Հեռուներից մօտենալով Գաղտագողի-ծածուկ-անտես՝ Խորշակը նոյն, Որ շատ շուտով պիտի տանէր միլիոն հայեր, Խորշակը նոյն անցաւ նաև Պոլսոյ բոլո՜ր հայ թաղերով՝ Իր հրեղէն ոտների տակ Խաշխշելով ու թաղելով Վերջին յոյսի շունչը մեր տաք... Ահեղ գիշեր, Որ բորբ ներկւեց ո՛չ արևով. Այլ մեր արեա՜մբ. Ու կողոպտեց խորանները հայ կաճառի, Խորանները հայ դպրութեան սուրբ տաճարի. Բոլոր ճիւղերը կտրատեց Հայ հանճարի Ծաղկած ծառի, Ու մատեանից հայ մեղեդու Ամէնավա՜ռ էջը հատեց... Եւ անուննե՜ր որոնք երեկ Հնչում էին փաղաքշական մասնիկներով Մերձաւորի ու մտերիմ բարեկամի սիրող շրթից, Ու յիրաւի հպարտութեան տրոփ պոկում Մի բովանդակ ժողովրդի լեցուն սրտից, – Թէ կեանք էին՝ հիմա յանկարծ դարձան անգոյ՝ Մի գիշերում, բարբարոսի կամք ու ջանքով Ու մղումով անզսպելի Փոխարկւեցին առասպելի. Ապրող մարդուց յանկարծ դարձան Մի մտովին կերտած արձան... Ա՜խ, Բէրայի Բանկալթի թաղ... Ա՜խ, Ղալթիոյ եռատաճար եկեղեցի... Քո դարաւոր գմբէթի տակ Իրիկնային ժամերգութեան սուրբ պահերին Պատարագիչ Կոմիտասին չէ՞ որ երեկ Լսում էին հիացմունքով Զօհրապ... Սևակ... Քանքարալից հազար գլուխ՝ Փոքր ու աւագ, Միահաւաք Հակւում էին հայ մեղեդու սրբութեան դէմ Ու յղանում նոր մեղեդիք՝ Հնչիւններո՛վ, խոսքո՛վ, գրչո՛վ, Արձանակերտ նրբին մրճո՛վ. Երազների պնակի՛ մէջ. Յետոյ, մէկտեղ ակըմբւելով Բանկալթիի այնքա՜ն ծանօթ Ու սիրելի տնակի մէջ՝ Խնդրում էին վարդապետին՝ Երգել Կռունկ կամ Խնկի ծառ, Երգել Չինար ես... – Չինար ես՝ Կեռանալ մի... Սակայն ինպէ՞ս չկեռանաս, Երբ կացինն է բունդ տաշում, Երբ սղոցն է ճիւղդ մաշում, – Դէ՜հ, արի և -Կեռանա՜լ մի: Ի՞նչ, – Մեր, դռնէն հեռանա՞լ մի... Ա՜խ, ո՛ր շունը կհեռանար: Իսկ եթէ շուն, գայլ ու գազան Կամ անխնայ սրի քաշում, Կամ աքսոր են բռնի տանում Ամբողջ մի ազգ՝ սասա՜ն-սասա՜ն,և Դէ՜հ, արի և – Հեռանա՛լ մի: Ինչպէ՞ս, -Աստւա՜ծդ կսիրես... Բայց ո՞ւր է, ա՜խ, ո՞ւր է Աստւած, Եթք կոյր ու խուլ է Աստւած, Եթէ «Գթայ»-ն զուր է աստւած, Նման աստծուն ինչպէ՞ս սիրես... Իþնչ: -Հեռու ես՜ մոռանա՞լ մի... Ո՞նց մոռանալ, ե՜կ մոռացիր, Որ ապրիլեան այն ահաւոր Ու ոճրապարտ լուսաբացին Բարբարոսի խուժդուժ ձեռքեր Սուրբ խորաններ կողոպտեցին՝ Խորանները հայ կաճառի, Հայ դպրութեան սուրբ տաճարի, Հայ հանճարի Ծաղկան ծառի Բոլոր ոստերն անգթօրէն կտրատւեցին, Սուրբ մատեանից հայ մեղեդու, Բոլոր էջերն ամէնավառ Դարձան մոլի հողմին աւար. Մի գիշերում պոկոտւեցին ու զատւեցին Սև աքսորի սև փակուղուց չազատւեցին Ո՛չ մի հանճար, Ո՛չ մի տաղանդ, Ո՛չ մի քանքար՝ Ով որ Պոլսում եղեռնական այդ գարնան կար... Մարդիկ, որոնք կամքով վերին Անցնում էին և պիտի որ անցնէին դեռ Իրենց ճամփան անմահութեան ու սխրանքի, Բօլո՜րը մէկ՝ Հիմա արդէն կտրում էին ուղին մահւան. Ճանապարհը աքսորանքի... Մի-մի քուրմեր Լեցուն բանիւ ու մեղեդով մեհենական Հիմա պիտի ըմբոշխնէին Թւյնն ու լեղին գեհենական Դէ՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի Եւ քարէ սիրտ որ չճաքի Ու ձգւում էր ճանապարհը աքսորանքի: Ձգւում էր նա հայ բրգացած դիակների ստորոտով, Միջահատւած մանուկների թաղում հայցող բլրի մօտով... Մարտիրոսւած հայ մայրերի կոնքերը սուրբ Ուզում էին ամօթն իրենց փոշով ծածկել, Դեղին փոշո՜վ, Ո՛չ թէ փէշով, Որ և չկար, Ինչպէս չկար ո՛չ սրբութիւն, Ո՛չ էլ Աստւած... Լլկանքի մէջ նահատակւած անմեղ կոյսեր Ու լոյս հարսեր, Ջանում էին լանջերն իրենց ծածկել հողով անապատի, Դեղին հողո՛վ, Ո՛չ թէ քօղով, Որ և չկար, Ինչպէս չկար ո՛չ սրբութիւն, Ո՛չ էլ աստւած... Դէ,՜, շրթո՛ւնք բեր որ չանիծի, Դէ՜, բեր բռո՛ւնցք, պրկւած կռո՛ւփ, Որ չդառնայ քինայարոյց կրքի խոյանք Ու մխրճւի երկնքի մէջ՝ Իբրև նզո՞վք, Ո՛չ, ի՜նչ նզովք. Իբրև աստծու լիրբ հասցէին Մի առնակակն թունդ հայոյանք... Իսկ աքսորի ճանապարհը վախճան չունէր: Աւերակւած հայ շէներից, Իբրև նշան կենդանութեան, Ահազարհուր ոռնում էին անբուն շներ՝ Յիմարաբար չըմբռնելով, Որ այսուհետ Շունը մարդուց աւելի է գերադասւած Նրա՜նց կողմից, Որ կոչւում են մարդ ու աստւած... Բեկւած սնե՛ր, Այրւած շէնե՛ր Եւ մարդկանցից գերադասւած անտուն շնե՛ր, Որ երեկւայ իրենց տիրոջ Լուռ դիակն են նախ հոտոտում, Ոռնում՝ կարծես այրւող ցաւից, Ոռնո՜ւմ, վնգո՜ւմ, Մէ՛կ օր, երկո՛ւ, Յետոյ՝ մղւած ծանր սովից՝ Երեկ իրենց կերակրող ձեռն են ուտում, Գռմռալով իրենց տիրոջ դին յօշոտում... ...Ճանապարհն այս դժոխային Կարող էր և անվերջ տևել, Բայց սարսափի օրն է մթնում, Եւ քարւանը արդա՜ր-արդա՜ր, Եւ քարւանը մահապարտեալ Չանկըրըի բանտն է մտնում: Բանտ թուրքակա՛ն Եւ պատրաստւած...հայի՜ համար. Քստմնելի լլկանքների՛, Անպատւութեա՛ն, Ոչ թէ արդէն երազելի մահի՜ համար,և Մի բախտ դժխեմ, Մի անողորմ ճակատագիր՝ Հիմա արդէն ո՛չ անմարմին, ո՛չ էլ անգոյ, Այլ զնդանի դռան առաջ պահակացած Թուրք ասկեարի արիւնկզակ կերպարանքով... Եւ այդ պահին. – Տէր, ողորմեա՛ ... Առաւել քան երբևիցէ. Եւ աւելի քան այլուրեք, Այնքա՜ն տեղին, ժամանակի՛ն, Ա՜խ, վարդապե՛տ, գութ է հայցում Տխրալալուկ ամբողջ մի ազգ Քո սևասուգ սուրբ բերանով, – Տէ՜ր ողորմեա՛ ... Եւ զնդանում նեղ ու անձուկ Պղպջում է մի լայն փղձուկ, Մի տաք փղձուկ տղամարդկա՛նց, Որ եղեգան իրենց փողով Թունդ են հանել սիրտը դողով Ու երգերով իրենց թովիչ՝ Գարնա՛ն նման լոկ վրդովիչ, Ծայր են տւել շիթ արցունքի՝ Ո՛չ թէ ցաւի կամ տրտմութեան, Այլ յուզառատ հիացմունքի՜... – Յաղագըս հարց, եղբարց, մերոց, Որք են տարեալ ի գերութիւն, – Տէ՜ր, ողորմեա՛ ... Իսկ հայրերը արդէն չկա՜ն, Եղբայրներին թուր ու ձգան, Վերջ են տւել սար ու ձորում, Ուր ջրի պէս ու ջրի հետ Տաք արւիւնն ՝է նրանց ծորում... – Շիջո՛ զհուր վառ հնոցի, Փրկեա՜ զմեզ, ամենագո՛ւթ... Բայց աղօթքից այդ ի՜նչ օգուտ, Թէ հնոցի Ահեղ բոցին Կուլ է տրւած հայոց աշխարհ, Ա՜զգը հայոց՝ ցախի պէս խառն... – Հայցեմք ի քէն արտասւելով Եւ պաղատիմք զայս ասելով, – Տէ՜ր, ողորմեա՜ ... Ի՞նչ էր պահում վաղը նրանց՝ Հանճարարւոր այս մեծ արանց, Ի՞նչ մի վախճան բարբարոսի. Անշուշտ՝ զոհի՜, ո՛չ հերոսի... – Ընկալ զմեր աղաչանքս, Լո՛ւր, գթառա՜տ, և ողորմեա՛յ ... Ա՜խ, թէ լսէր ու գթառատ եթէ լինէր՝ Գազանադէմ այս խուժանին նա կզինէ՞ր Ու շա՞ղ կտար դաշտ ու սարին՝ Ակնից-Արճէշ, Վանից-Կարին... -Ցո՛յց մեզ զքո ողորմութիւն, Տուր աշխարհիս խաղաղութի՛ւն ... Խաղաղութի՜ւն... Եթէ այսպէս գնար քիչ է՛լ, Մէկ էլ տեսար՝ խաղաղութիւնն իրօ՛ք իջել, Վեր է ածել շէն աշխարհը մի շիրմատան, Ուր այլևս չեն էլ ճարւի ապրող մարդիկ, Որ բիւրաւոր հանգչողներին երանի տան... – Տէ՜ր ողորմեա՛... Ո՜չ, վարդապետ, ո՜չ չողորմա՛ց, Իսկ քեզ պատժեց պատժով մի նոր՝ Չառաւ հոգիդ, Ինչպէս առաւ նրանց հոգին, Որոնք միւս օր՝ Շիկադեղին անապատի աւազի պէս ծարա՜ւ-ծարա՜ւ, Աստւածային աչքերում՝ սով, Չսնւելով նոնիսկ յոյսով, Անգամ թրից կամ գնդակից չխոցւեցին, Այլ պարզապէս... այլ պարզապէս... քարկոցւեցին... Ի՞նչ էր արդեօք այն պատճառը, Որ քեզ զատեց Եւ անջատեց Քո բախտակից ու սրտամօտ ընկերների դժխեմ բախտից՝ Քարկոծւողի սուղ դրախտից Քեզ նետելով մի լայն դժոխք, Ուր ո՛չ մահ կար, Ո՛չ կեանքի շողք: Ա՜խ, նրանցից ինչի՞ համար քեզ զատեցին, Քեզ-այդքա՜ն ուշ-ինչի՞ համար ազատեցին: Եթէ դա էր ազատելը... ՂՕՂԱՆՋ ՄԹԱԳՆՈՒՄԻ Ա՜խ եթէ դա էր... Գթառատ տէրը Թո՛ղ որ ազատի իր ազատելուց... Ինչ է դաշնամուր և ինչ է ստեղ՝ Մոսացան նրա ճարտա՜ր մատները... Ինքը Բանկալթու իր տան մէջ, այստե՛ղ, Եւ Չանկըրըի բանտի պատերը Արդէն նրանից շատ-շատ են հեռու, Բայց ուղեղի մէջ...բայց ուղեղի մէջ, Կարծես թէ կպած նրա թաղանթից՝ Մթան մի քուլայ եռո՜ւմ է եռո՜ւմ, Մերթ իբրև ինչ-որ անմարմին զեռուն, Մերթ իբրև ջրի խաշող գոլորշի, – Պտոյտ էր տալիս ծանր ու բոլորշի, Պտոյտ էր տալիս Ու պոկ չէր գալիս... Երբ անցնում էր նա Բանկալթու մայթով Մի ձայն էր հնչում Յաճախ ականջում. Թւում էր՝ ձայնեց իր Սիամանթօն, Թւում էր՝ իրեն Դանիէլն է կանչում... Իրիկնանալիս իր տան սրահում Թւում էր՝ տեսաւ զէնք ու զրահում Այն վարազադէմ տաճիկ ասկեարին, Որ ձեռքը տարաւ շիկացող քարին, Ո՜ւ ճչում էր նա, Ճչում սոսկալի Եւ իսկոյն վառում մոմեր ու կանթեղ, Վառում էր, նստում, ու մէկ էլ յանկարծ Աչքերն էր շրջում այստեղից-այնտեղ. Արի՜ւն էր թւում բոցը կանթեղի... Ու փչում էր նա մոմեր ու կանթեղ... Վեր-վեր էր թռչում յաճախ անտեղի, Աւելի յաճախ... լինում էր այնտեղ, Լինում էր... այնտեղ՝ իր Հայաստանում՝ Կարինում, Մուշում, Վանայ ոստանում... Ինքը Պոլսո՛յ մէջ, Իսկ մի՜տքը այնտղ՛... ... Ասում են՝ Այնտեղ՝ Հայաստան կոչւած անհայ աշխարհում Կուժկոտրուկները, որոնց մոմագոյն ծաղկաթերթերից Փռւում էր չորս կողմ գինու թանձր բոյր, Հիմա (Եւ ընդմի՛շտ) Կարմիր են հագել Ու գինու բոյրը փոխարկել արդէն մի ծանր հոտի, Որ գրգռում է քոչւոր քրդերի նախրի պնչերը: Իսկ գեղեցկապաշտ բաղեղը կանաչ, Որ չի ախորժում տգեղութիւններ, Լուռ մագլցում է քարափներն ի վեր, Որ իր սեփական կանաչ թևերով Արեամբ ողողւած ժայռերը ծածկի, Շղարշի քերծեր, Որոնց դուրս պրծած ցցերից քարէ՝, Ինչպէս ժանիքից, Թէպէտ չուզելով, բայց ծածանւում է պատմաբան քամուց Հայ հարս ու կանանց երբեմնի գունեղ տարազից մի մաս՝ Արևի՞ց արդեօք, Թէ՞ իրենց կրած անլուր սարսափից Այժմ գունաթափ, այժմ ճերմակած, – Թէպէտ չուզելով, բայց ծածանւում է պատմաբան քամուց, Իբրև պատւաւոր ինքնասպանութեան սպիտակ դրօշ... Իսկ այն ծերպերը, Որտեղ մագլցել չի կարողանում բաղեղը նոյնպէս, Ու տեղ չի գտնում քարաքոսն անգամ, Կարմի՜ր ծերպերը՝ Մէկ՝ երկար, մէկ՝ կարճ սիւներով ճերմա՛կ, Նման վիթխարի քարէ բացօթեայ մի երգեհոնի Հայոց լեռների ամֆիթատրոնում, – Իսկ այդ ծերպերը տնքում են խեղճ-խեղճ Լսողութիւնից բոլորովի՜ն զուրկ, Երգ ու նւագից բա՜ն չհասկացող Բարբարոս քամու պաղ մատների տակ, Երգեհոնի պէս նոյն տակտն են տնքում, – Այս ի՞նչ պատահեց... Այս ի՞նչ պատահեց... Իսկ յիմար կկուն, Որ իր թռչնային անթռիչք խելքով Զգում է թէպէտ բայց չի հասկանում, թէ ի՛նչ պատահեց, Միամի՜տ կկուն Ամէն գարնան հետ ընդմիջումներով եթէր կճամփի Իր հայրենականչ ազդանշանը հեռագրային. Կո՛ւ-կո՛ւ-կո՛ւ (լսէ՜ք), Կո՜ւ-կո՜ւ (ի՞նչ եղաք)... Ա՜խ, իզո՜ւր կկուն կազդանշանի. Ովքեր մեռել են՝ չեն լսի նրան. Ովքեր կցրւեն աշխարհի վրայ Մի բուռ գարու պէս՝ հաւերի առաջ. Մի կուց արեան պէս՝ պղտոր ջրերում, Թէկուզ և որսան աղդանշանը՝ սրտերով իրենց, Բայց չէ՞ որ, աւա՜, չէ՞ որ կարող են լոկ պատասխանել Կարօտից մարող սրտի բաբախմամբ, Կսկիծից թացւող թարթումով կոպի, Զաւրոյթից ուռչող երակի զարկով, Սակայն ո՛չ երբէք Ուրախ ու զւարթ վերադարձողի քայլով կենսաթինդ. – Դո՜փ-դո՜փ (գալի՜ս ենք) Դըփ-դըփ-դըփ (եկանք)... -Դէմ ե՜յ Վարդաօետ Մի խելագարւիր... ...Այնտեղ՝ Երկնաչու Սասնայ լեռներում, Ժայռեր ու ծերպեր մագլցելու մէջ Ընկուզենիներն անգամ մրցում են իշայծեամի հետ՝ Նրանց ճիւղաւոր եղջիւրների պէս Բուսնելով ժայռի մազոտ ճակատին... Եւ այնտեղ Սասնայ սարում ու ձորում՝ Ծառի տերևին, Փշերի վրայ, Մանանայի պէս գազպէն էր ծորում, Որ շինականը գար ու հաւաքէր, Սակայն...երկնային մանանան փոխւեց Երկրային ահեղ մի պատուհասով... Եւ հիմա այնտեղ՝ Հին ծովասարի քարերի վրայ Գառնարած Դաւթի երկաթ տրեխի թողած հետքերում, Ինչպէս խաղալիք – փոքրիկ գուռի մէջ, Անձրևաջուրն է քմծիծաղ տալիս Պաղ կիսալուսնի ներում ակնարկող բառերի վրայ... Սասնայ վիպական Մարութայ վանքում Ուխտաւորի տեղ բուերն են տնքում՝ Այս փուչ աշխարհի բանը խորհելով... Ընկոյզի վրայ ընկոյզն է փտում, – Հաւաքո՜ղ չկայ... Ոչխարներ վայրի ու վայրենացած Բարձրիկ սարերից անվախ իջնում ցած, Հասնում են մինչև Մշոյ բաց հովիտ. – Կրակո՜ղ չկայ, Նոյնիսկ գո՜ղ չկայ... Խմորի տաշտում ցնկնում է կատուն, – Նկատո՜ղ չկայ... Եւ տանու կովեր, Թէպէտ մոռացած գոմեր ու մսուր, Ըստ սովորութեան Տանջւում են սաստիկ Իրենց սափորւած լեփլեցուն կրծից. – Որ կթո՜ղ չկայ, – Եւ խուլ բառաչով քարերի չեչոտ ափին են քսում, – Որ խտո՜ւտ չգայ... Արջերն են լիզում Սասնայ մանանան Եւ փորկապ ընկած՝ Թաւալ են տալիս հին տաճարների սուրբ խորաններում՝ Իրենց ոռնոցոմ Ձէնով Օհանի տնազն անելով, Էլ չե՜ն վախենում Սասնայ ծռերի ուրւականներից... -Դէ ե՜կ, Վարդապետ, Եկ ու մի՛ ծռւիր... Լուսաստղն այնպէս պայծառ է շողում Նեմրութի վրայ, Ասեղ աստըղ չէ, Սյլ մի պղնձէ նոր կլայեկած թառ է հովւական, Իսկ Կաթըն-Ծիրը Օտարերկրացուն պարզապէս ճերմակ մի ամպ է թւում... Եւ հայի որդին, Հրաշքո՛վ փրկւած հայի խեղճ որդին Օտար ճամբորդի իր անձնագրով Եթէ երբևէ ոտքով համբուրի փէշը Սիփանայ, Թերևս պիտի Վահագնի ճամբան Նո՛յնպէս շփոթի ճերմակ ամպի հետ... - Դէ ե՜կ Վարդապետ, Ու մի ցնորւիր... -Իջել է այնտեղ մի ծոյլ լռութիւն սարդոստայնային, Որ յօրանջում է՝ ականջ դնելսվ, Թէ ե՞րբ կշտացած գայլերը գոնէ պիտե զկրտան, Ինչքան չլինի՝ ձայն է կենդանի, Եւ որովհետև գայլը սակաւ է յագեցած լինում, Էլ ի՞նչ է մնում, Թէ ոչ մրափել Քուն բերող «շարքու» նւագի ներքոյ Երբ բախտը բերի՝ Տարւայ մէջ մի օր Այս բնակազուրկ վիլայէթը գան Զաբիթ-ոստիկան... Տարին մէկ անգամ մրափ յարուցող նւոցը «շարքու». Ո՛չ Ծիրանի ծառ, Ո՛չ Մոկաց Միրզա, Եւ ո՛չ Փեսին գովք. Չպիտի ծորայ Հորովել-ն այստեղ, Ո՛չ Լուսնակն անուշ, Ո՛չ էլ Կալի երգ. Հայաստան կոչւած անյայտ աշխարհում Չպիտի՜ հնչի հայ պարեղանակ, Հայ երգ Ու Խաղիկ... - Դե ե՜կ Վարդապե՛տ, Եկ ու մի՛ ցնդիր... - Եւ գէշ գոմշի պէս Գիշերը պիտի ծանրօրէն պառկի՝ Իր եղջիւրներին երկինքը պահած, Ու լուռ որոճայ մի կերպ կուլ տւած նախճիր ու ոճիր, Որ հեշտ չի մարսում անասունն անգամ... Մութի թանաքը Պիտի ողջ գիշեր եղեռնի մասին եղերերգ գրի, Բայց առաւօտեան թանձր թանաքը կը ջնջւի այնպէս , Ինչպէս...արիւնը և Հարցը Հայոց... Իսկ առաւօ՜տը... Նա ամէն անգամ Երեխայի պէս աչքը կբացի միամտօրէն, Եւ ամէն անգամ այնպէս կթւայ, Թէ ոչի՜նչ-ոչի՜նչ կեանքում չի փոխւել. Ուր որ է մայրը բակից ձայն կտայ իր քնկոտ որդուն՝ Ցմփոր խնոցու շրմփ-շրմփոցը մի պահ կտրելով... Եի գիւղի վրայ նորից կալիքւի նախրի բաառաչը, Այգիների մէջ հովի հառաչը ծաղիկ կթափի Ջուրը՝ Մարգերի փխրուն թմբերը մկան պէս ծակած՝ Լորտուի նման առաջ կսողայ... Մօտիկ արտերից, Առը շուռ տալիս, Խոփը կփայլի հայելու նման, Եւ շողքը կընկնի դրացու հարսի շարմաղ երեսին՝ Նրան մի վայրկեան ահաբեկելով, - Ամա՜ն, այ ամա՜ն, – Այդ ո՞ր ջահելն է սիրտ անում նրա դէմքին շողք գցել, Իսկ թէ իր մարդը իմանա՜յ յանկարծ – Ամա՜ն, այ ամա՜ն, – Իսկ թէ իր մարդը իմանա՜յ յանկարծ՝ Արիւ՜ն կթափւի... Իսկ առաւօտը, Երբ ամէն անգամ աչքերը բացի, Մի պահ խաբւելով երեխայի պէս՝ Քիչ յետոյ արդէն նա իրեն կզգայ հայի որբ մանուկ. Կուզենայ կանչել, Բայց ձա՛յն չի ելնի, Կուզենայ լացել՝ Արցունքներ չկան, Կուզենայ գոնէ – վերջապէս – մեռնել, Բայց...մա՜հ էլ չկայ, Չէ՞ որ սերում է փոքր Մհերի անիծւած սերմից... – Դէ ե՜կ Վարդապե՛տ, Ու մի խենթանայ... Մշոյ լայն դաշտում, Ծայրից մինչև ծայր, Անվերջ կը սուրայ կարօտեալ քամին Եւ մէն մի հատիկ երդիկ չի գտնի, Որ դուրս պոռթկացող ծուխը խլելով՝ Վայրի կատւի պէս քինոտ գզգզի կծիկը նրա... – Դէ ե՜կ Վարդապե՛տ, Եկ ու մի գժւիր... Բիւրակն էր կոչւում, Օսմանցին եկաւ Եւ թարգմանելով, Բինգեօլ անւանեց. Տաս հազար աղբիւր, Տաս հազար լճակ, Եւ հիմա... հիմա Այդ տաս հազարն էլ մարդ են երազում, Որ գայ և թեքւի իրենց ակունքին, Իրենց ափունքին, Իրենց հայելում իրեն տեսնելով՝ Ծարաւը կոտրի՝ «Օխա՜յ» ասելով, – Թէ չէ ի՞նչ աղբիւր, Թէ չէ ի՞նչ լճակ, Թէ չէ աղբիւր ես՝ լճակ կդառնաս, Թէ չէ լճակ ես՝ կդառնաս ճահիճ, Կդառնաս տանը պառաւած օրիորդ, Մինչդեռ հարսնութեան առողջ բնազդը խտուտ է տալիս, Մինչդեռ մայրական սուրբ հիւանդութեան Նոյնիսկ ծաղիկը ծեծելուց յետոյ Քորը չի՜ անցնում... Եփրատ էր կոչւում Եւ...Մուրազ ասւեց, Ջհանդամի գեօ՜ռը, թող կոչւէր Մուրազ, Միայն թէ գետը գետութիւն անէր՝ Գերաններ տանէր, Եւ ոչ թէ դիակ, Առվոյտի խրձեր, կոճղեր ափ հանէր, Եւ ոչ թէ գանգեր, ուսեր ու թիակ... Միայն թէ գետը գետութիւն անէր. Գեղջուկը բանէր, Տնկէր ու ցանէր, Գետն էլ իր ջրով մէկը տասն անէր, Խոր քարափների ամայութեան մէջ Նրա ջրերով աղորիք բանէր... Բայց հիմա... հիմա Էլ ի՜նչ վար ու ցանք, Էս ի՜նչ բան ու ջանք Եւ էլ ի՜նչ ջրտուք, Էլ ի՜նչ ջրաղաց, Ինչպէս մտքի մէջ հասուն աղջիկն է տեսնում մատանի, Գետն էլ կամուրջ է միայն երազում: Ու... խեղճ Եփրատը կամուրջ է տեսնում... լոկ երազի մէջ... - Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ, Մի՛ խելագարւիր... - Քանի՜ ժողովուրդ Վանայ լիճ ունի, – Օտար գրքերում և օտար լեզւով Օտար մարդիկ են այս հարցը տալիս, Եւ ոչ թէ Վանից զրկւած Վանեցին, Որ հար՛ց չի տալիս, այլ հաստա՛տ ասում, – Էս կեանքում մեր Վան, Էն կեանքում դրախտ... Ա՜խ, Բիայնայի ու Բզնունիքի, Տուշպայ և Վանայ սրտաձև՜ ծովակ: Վարագայ սուրբ սար, Սիփան ու Նեմրութ Իրենց ստւերը – ուռկանի նման – նետում են այնտեղ, Եւ տառեխի տեղ Որսում են գոյներ, որ անո՛ւն չունեն, Որ անո՜ւն չունեն... Իսկ այգեստանի բոյրերից արբշիռ Եւ Արտամետի հոտերից գինով՝ Խոր քուն է մտնում քամին Ոստանում, Այն խնձորենու հոծ սաղարթի մէջ, Որի պտուղը թափահարելիս Լսում ես նորից Ձոյլ կորիզների իրար զարնումը՝ Դեղին սաթերի հատիկների պէս: Փրկւած Վանեցին այսուհետ միայն իր երազի մէջ Կարող է լսել այդ ձայնը ծանօթ և օտարոտի... - Եթէ խելք ունես՝ Եկ մի թռցըրու... Նոյն Այգեստանում Ու նոյն Ոստանում Եթէ զարթնում է գինովցած քամին, Ապա զարթնում է ծոցւոր ծառերից կաթող մրգերի Թմփոցից միայն, Եւ գինովցածի մոլոր քայլւածքով լճակ է նետւում, Որ նրա ջրով քիչ զգաստանայ: Ու տաքուկ քամու մօտիկութիւնից Լիճը – կնոջ պէս – սրսփում է լուռ Եւ, ամաչելով սուրբ Աղթամարից, Մեղայ է գալիս՝ Իր ալիքները ձեռքի պէս մեկնած... Ա՜խ, ալիքնե՜րն այդ, Այդ ալիքնե՜րը... Ձիգ ամիսներով ջուր ու օճառի երես չտեսած Տաւարածն անգամ Թէ մերկանալով մտնի Վանայ ծով, Իրեն լաւ թրջի ու դուրս գայ ջրից՝ Կեղտի ո՜չ մի հետք. Եւ մաշկը մէկէն թաւիշ է դառնում՝ Անցուլ երինջի կռնակի նման... Վանեցին ուրեմն օճառ չէր առնում Եւ հարստացաւ ա՞յդ դրամներով, Թէ՞ Շամիրամի դարաւոր առուն Այգիների մէջ, Արտերի վրայ, Հանդում ու ձորում Ոսկի էր փռում... Ա՜խ, Վանայ ծովակ... Երբ մութն էր թառում Սիփանայ գլխին, Նեմրութի լանջին Եւ ուղղահայաց քարափին Վանայ, – Ջնջելով անջինջ սեպագրերը, – Ծովակի վրայ երբ մութն էր թառում՝ Երկինքը համակ հեզ շուռ էր գալիս ջրերում ծովի, Եւ ալիքների աշխոյժ խայտանքը չէր թւում ծփանք. Կարծես թէ ջուրը Իր կաթսան ընկած շէկլիկ աստղերի հրից էր եռում: Բայց աստղե՞րն էին բոցկլտում այնտեղ, Թէ՞ ազատւելու յուսահատ ճիգով Լող էին տալիս հազա՜ր ու հազա՜ր Վանայ կատուներ՝ Վառւող աչքերով, Թէ՞ ցոլում էին հազա՜ր ու հազա՜ր քարեր թանկագին՝ Շարժելով Վանայ ակնագործների նախանձը անկուշտ... Իսկ ամէնից վերջ՝ Երկնի ջատագով Մեծ Արջը իր մեծ փլավքամիչով Ցած էր կռանում, Անծայր ճողփիւնով թաքուն ներսուզւում Վանայ լճի մէջ, Որ...բազմացընի նրա լազուրով Գոռոզ երկնքի գոյները խամրած, Սակայն... քամիչի ծակոտիքներից Լազուրը նորից թափւում էր ներքև, Եւ Վանայ լճի համեմատութեամբ Երկինքը դարձեալ խամրած էր մնում Ու մի՜շտ կը մնայ... Ա՜խ, Վանայ ծովակ, Բայց ախր քե՜զ ինչ երկնքի խամրելն ու չխամրելը, Եթէ քո շուրջը և քո քաղաքում Ծնրադրել է խաւարը խոժոռ՝ Աղօթարարի ջերմեռանդութեամբ, Որ չյամենա՛յ, այլ յարատևի՛ Իր շողահալած իշխանութիւնը, Իսկ քո հեռաւոր-մօտաւոր քոյրը՝ Լիճը Սևանա՜յ... Վարդապետ իմ խե՜ղճ, Բայց և բախտաւո՛ր, Բայց և բախտաւոր, որ չգիտէիր, Թէ իր սեփական արիւնի գնով Սևանայ լիճը լոյսեր պիտի տայ Ծերպերի՛ն անգամ՝ Յարուցանելով քարայծեամների Դժգոհութիւնը և փռշտոցը. Բայց և ո՛չ մի կերպ չկարողանայ Լոյս տալ մթնախեղդ քաղաքին Վանայ, Վանայ ծովակի խաւար ափերին, – Նրա հեռաւոր – մօտաւոր քոյրը՝ Իր թանկ արիւնը լոյսի վերածած Լիճը Սևանայ... - Դէ ե՜կ, Վարդապե՛տ, խեղճ ու բախտաւոր, Եթէ կարող ես՝ եկ մի խևանայ... - Համայն աշխարհում Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, – Ո՛վ էլ որ չասի՝ Աստւածաշունչը իր մագաղաթէ դէմքը դէմ կանի Ու կ'ասի՝ կարդա՛, Այդ քանի՞ երկիր Արարատ ունի, Իսկ Արարա՜տը... Է՜հ անունը կայ-ամանում չկայ... Վարդապետ իմ խե՜ղճ, Բայց և բախտաւո՜ր, Բայց և բախտաւո՜ր, որ չգիտէիր, Թէ հայ կորովի երիտասարդներ՝ Լեռնագնացներ բարձունքներ սիրող, Մասիսի դիմաց կնստեն գնացք, Որ գնան Կազբեկ, Էլբրուս գնան, Լեռներ մագլցեն Նոյնիսկ հեռաւոր սահմանի վրայ հնդկառուսական, Մինչդեռ Մասիսի լանջը կուսական Մատնե՜ր է տենչում՝ Հայի տա՛ք մատներ, Որ հպւե՛ն իրեն, Իրեն գուրգուրե՛ն, Իրեն ունենա՛ն... Ու դեռ կան հայեր, Որ հաւատում են գոյութեանն Աստծոյ, Թող գիտութիւնը նոյնիսկ պապանձւի՛, Աստծուն ժխտում է Արարա՜տն անգամ՝ Աստւածաշնչի սրբազան լեռը՝ Բախտո՜վ իր դժխեմ... - Դէ՜, մի թռցրու խելքդ Վարդապե՜տ... Վարդապետ թշւա՜ռ, բայց և բախտաւո՛ր. Քո մտքով անցա՞ւ, որ Մասիսն, այո՛, Մեր նոր ու վերջին ոստանի առաջ, Մեր հայրենաքաղց աչքերի հանդէպ, Կարծես թէ դիտմամբ ու միտումնօրէն Մեզ անխղճաբար պիտի գրգռի՜, Մեր փակւած վէրքը նորից-նոր բանայ, Մագնիսի նման անվերջ ձգելով՝ Գէթ մօտիկանալ թոյլ չտայ բնաւ... Ի՞նչ կայ աւելի ծանր ու խղճալի, Քան թէ կսկիծը որդեկորոյս մօր: Իսկ եթէ դա էլ քիչ են համարո՞ւմ Եւ սպանւածի դիակը դիտմա՛մբ, Տնկում են թշւառ մօր աչքի առջև՝ Ո՛չ թէ մի շաբաթ, Այլ ձի՜գ տարիներ... Դէ՜, եթէ մայր ես, եկ մի՛ ցնորւիր... Մեզ լաւ է ծանօթ ծաղրուծանակը սյս հոգեխաբիչ, Դա ծանօթ է մեզ քանի դար արդէն, Մեր հայրենասէր թագաւորներին և հերոսներին Այսպէս պարսկական դահիճներն էին մորթազերծ անում, Մէջը լցնելով դարման ու չոր խոտ՝ Խրտւիլակ շինում Ու բռնի դնում Մորթազերծւածին պաշտողի առաջ, Որ... սքանչանան իրենք իերենցով... Արարատն – այսպէ՛ս դրել են ահա Երևանի դէմ... – Դէ ե՜կ, Վարդապետ... ՂՕՂԱՆՋ ՑՆՈՐՄԱՆ Եւ պատկերներից այս ահազարհուր, բայց և իրական Նախ ցնորւեցին աչքե՜րը նրա Եւ ապա մի՛տքը, Մի՛տքը տիրական... Վայրի աղմուկի, Խօլ աղաղակի, ժխորի տեղակ Մի գերեզմանւող լռութիւն տիրեց նրա հոգու մէջ. – Գլուխը նրա, Որ մի երկնային լուսատու էր ցարդ, Հիմա փոխարկւեց մի մոլորակի. Նոյնն էր արտաքուստ, Բայց ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս էր նոյնը, Եթէ լուսատուն... էլ լո՜յս չէր տալիս... – Նա չհասցրեց զոհել Վարդանին Գոռ Աւարայրի ճակատամարտում, Եւ ինքը զոհւեց. Ա՜խ, ո՜ւր էր գոնէ Վարդանի նման, Մեր խաղ ու տաղի զօրաւարն ուժեղ Վախճան ընդունեց որպէս նոր Մուշեղ, Ում վերջին խօսքը նա գիտէր անգիր Դեչ ճեմարանի առաջին տարուց, – Բայց իբրև եհաս ինձ մահս վատթար, Ո՛հ, թէ՜ դիպեալ էր ի վերայ ձիոյ... Մեր խարդախ բախտից՝ Նա չընկաւ մարտում ու ձիու վրայ, Այլ զոհւեց անլուր դաւաճանութեամբ. Մեր դժխեմ բախտից՝ Նա չըհասցրեց իր օպերայում Թշւառ Անուշին խելացնորել, Եւ ի՜նքը, ի՛նքը, ի՜նքը ցնորւեց... Մեր դաժան բախտից՝ Սասնայ ծռերին երգել չտւած, Նա ինքը դարձաւ նոր փոքըր Մհեր Ու դեռ կենդանի՛, ո՜ղջ-ո՜ղջ զնդանւեց Հոգեբուժական – Ագռաւաքարում... – Ով մազապուրծ էր մահից, Վարդապե՛տ. Քեզ կորցընելու ցաւից ահաւոր Աչքերս լիքը լաց ա... մրմնջաց, Առանց խօսքերի և անեղանակ Էրւում եմ, էրւում այրւելով երգեց, Սակայն... անօգո՜ւտ: Ով առուփախով, գաղթսվ էր փրկւել, Անդորութիւնից կրկին մոռացած Հայի անարդար Աստծոյ հանդէպ Իր քէնը արդար՝ Երկնքին նայեց լուռ պաղատանքով, Սակայն... ապարդի՜ւն: Ինչ եկեղեցի որ չէր աւիրւել, Եւ ամէն տաճար, Որ ժամերգւում էր դեռ հայ աշխարհում, Պատարագիչի դողդողջ շուրթերով Պահպանիչ ասաց՝ կեանքիդ ի խնդիր, Սակայն... չփրկե՛ց. Հայացքըդ կրկին անկենդան մնաց, Գլուխդ որ ցարդ լուսատու էր մի, Դարձաւ մոլորակ՝ պաղած ու անլոյս... ՂՕՂԱՆՋ ԱՆԱՆՑ ՍՈՒԳԻ Պոլսին մօտիկ Շիշլի գիւղում, Երկու տարի զնդանւեց նա, Որին մի ողջ ազգ էր պաշտում: Բժշկո՜ւմ են... Ի՞նչ են բուժում, Ուղեղի՜ վէրք, Մթագնած մի՜տք, Որ մնում է թանձր մուժում... Ովքեր նրա միտքը պաշտում Եւ կորստին դեռ չեն հաշտւում, Ուղարկում են նրան Փարիզ: Փարի՜զ, Փարի՜զ... Երկու տարի դեռ չի անցել, Ինչ նա այդպէս քեզ էր գալիս, Որ իր ձայնով, սրինգ-փողով, Որ իր մտքով, խելքով պայծառ Գերէր մի ողջ Համաժողով: Փարի՜զ, Փարի՜զ... Հիմա դարձեա՛լ, Վերստին է նա քեզ գալիս, Ո՛չ հիացմունք հաւաքելու, Նա՝ մարմրող ու վիրաւոր՝ Էլ թև չունի որ յաղթ սուրայ, Էլ հուր չունի որ հուրհրայ... Ո՛չ «բռաւո» Ծափուն «ուրա». Եւ ո՛չ էլ «բիս» Փարի՜զ, Փարի՜զ... Գալիս է նա, որ միտք մուրայ... Փարի՜զ, Փարի՜զ... Եղիր բարի՛, Ի սէր Աստծոյ գթա՛ծ եղիր, Այս ծուռ ճամբից նրան շեղի՛ր Ու բեր շիտակ ճանապարհի. Այնպէ՛ս արա, որ նա դարձեալ Քեզ ողողի մտքով պայծառ, Որ երգերով սիրտդ վառի, Նւագի փող, Շորոր պարի... Բայց խեղճ Փարիզն ի՞նչ դեղ ճարի, Ինչպէ՞ս փրկի քո հանճարին, Թէ մեկնելիս նաւի վրայ, Աշակերտներն իր սիրասուն Ծաղկեփունջ են տալիս նրան, Իսկ նա... նրանց բառ չի ասում, Ոչ էլ ժպտում բարի՜-բարի՜, Իսկ նա... փունջը չի հոտոտում, Այլ – անտարբեր – ծովն է նետում՝ Պաղ հայացքը՝ սար ու քարին... Տարւայ հետքով սողաց տարին, – Բուժում չկա՜յ քո հանճարին... Տարւայ հետքով տարին գնաց, – Եւ խաղերը մեր հինաւուրց, Որոնց ամբողջ տաժանակիր քսան տարի Նա մայրական իր ջանքերով Անխոնջօրէն ոտքի հանած՝ Քայլելու էր վարժեցըրել, Դրել ուղիղ ճանապարհի, – Նոյն խաղերը հիմա դարձեալ Քար կտրեցին ու կոնդացան. Ինչ արւած էր երկար ու ձիգ քսան տարում՝ Չար մի հողմով ցրիւ եկաւ քար ու սարում... Տարիների ոտնահետքով Նոր տարիներ վրայ հասան. Մէկ-տասնըմէկ՝ դարձան քսա՛ն: Տարւայ հետքով տարին գնաց, Իսկ նա՝ մեռած անթաղ մնաց: Քսա՜նի տարի անթաղ մնաց Մի սո՜ւրբ դիակ, Սուրբ ու միա՛կ... Տարւայ շունչը տարւայ հևքին՝ Մէկը մէկից սկիզբ առան, Իսկ նա՝ նման Զմրուխտ հաւքին, Նման հաւքին մեր Հազարան՝ Ո՛չ գնդակւած, Ո՛չ էլ մորթւած, Այլ ճակատի բութ հարւածից ուշակորոյս. Քսան տարի լուռ թպրտաց՝ Գոնէ... Գոնէ չթողնելով հնարք ու յոյս Փարատելու մեր ցաւը խոր, Աւարտելու կոծն ու սուգը, Մեր հոգու մէջ չորացնելու Սանդեր փորող արտասուքը... Քսա՜ն տարի մեռած-անթաղ. Ե՛ւ մահացած, և՛ ողջանդամ Մի սո՜ւրբ դիակ, Սուրբ ու միա՛կ...

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ ) IV. ԾԱՎԱԼԻՈՂ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՕՂԱՆՋ ՀՐԱՇԱՈՐԾՄԱՆ Թէ մինչև հիմա որտեղ որ երգն էր Այնտեղ էլ նա էր: Այսուհետ արդէն որտեղ որ նա էր՝ Այնտեղ էր երգը: Առաջին անգամ լայն դահլիճների Բեմից էր լսում ինքն իրեն հայը, Եւ բոլորովին ուրիշ էր հնչում Իր իսկ «Տույ-տույ»-ը, «Վայ լէ-լէ վայ»-ը Նո՛յն արտն էր յուռթի, Նո՛յն սերմը ցանւած, Բայց... խորն էր հերկը, Ու բեղուն բերքը: Հայ ելևէջի վայրի տարերքը, Հեղեղ մեղեդին, Տարափ պարերգը Էլ չէին արդէն հնչում ու կորչում, Ինչպէս հողմերը՝ դաշտերում լեռնոտ, Ցատկան ջրերը՝ ձորում ու կիրճումև Անօգո՜ւտ այնպէս, Այնպէս ապարդի՛ւն: Հայ ելևէջի հոսքը վարարուն Մի կախարդ ձեռքով մտել էր խոր հուն, Գտել էր անշէջ ու որոշ հասցէ Հասնում էր սրտին՝ ում էլ պատկանէր, Մօտիկ դրացո՛ւ, Ռուսի, վրացու, Թէ՝ օտարաձայն հեռաւորների՝ Լեհի՛, Ֆրանկի՛, Ավըստրիացո՛ւ: Այսպէս՝ կալակիտ ցորենն է դառնում Ընտիր սերմնացու, Ապառաժ քարը՝ սեղան խորանի Ու պատի վրայ ջուր խմող այծեամ: Այսպէս՝ դաշտերի ծաղկունքը ցանցիր Պսակ են դառնում հարսների ձեռքով Հարսների լանջին: Այսպէս՝ եղեամն է ապակիներին Լուսամուտների շրջանակի մէջ Հանճարեղագոյն բնանկարի կերպարանք առնում: Եւ յոյսը – այսպէ՛ս – հաւատ է դառնում... Նա մելամաղձոտ հայ եղանակին Հայկական ուրախ հորդան էր կցում, Եւ կարծես արփին ծագում էր յանկարծ Ցրում մուժ ու մէգ: Նա վիրաբոյժի հմուտ ձեռքերով Ինչ-որ կոյր աղիք կտրում էր գցում, Եւ մարմինն ասես ծնւում էր նորից, Դառնում մօրէ մէկ: Նա... ի՞նչ էր անում: Լոկ այն էր անում, Ինչ որ անում է աւազն ամանին՝ Մաքրում է ժանգից. Ինչ-որ անում է ջուրը մանչուկին՝ Դունչիկն է սրբում. Ինչ-որ անում է մայրը մանուկին՝ Ինն ամիս կրում իր կողերի մէջ Ու գերմարդկային մայրական ցաւով Աւելացնում է թիւը աստղերի՛,– Մի սովորակա՜ն... անսովո՜ր հրաշք: ՂՕՂԱՆՋ ՅԱՂԹՈՒԹԵԱՆ Եւ արտերի փոխանակ Հորովելը գեղջուկի Դահլիճներում է հնչում. – Ձիգ տուր քաշի՛, ա՛յ եզ ջան... Բաց երկնքի փոխանակ Շրթունքները պանդուխտի Բեմերից են մրմնջում. -Հո՜ւր են ձգէ մէջ իմ ջան: Գյուղակների փոխանակ Քաղաքներւմ է ծորում. – Սուփրեն կալում գցած ա: Հիւղակների փոխարէն Սրահներում է բուրում -Խնձոր ունեմ, կծած ա: ...Իսկ մեր խնձորն իսկապէս Արնածոր ու վիրաւոր՝ Հազա՜ր տեղից էր կծած. Առևանգած իրարից՝ Մեր խնձորը դարաւոր Հազա՜ր ձեռքից էր պրծած: Հազա՛ր եղունգ ու ճիրան, Հազա՛ր մագիլ էր խրւել Նրա փխրուն կողերում: Տիղմաբեր ու թմբատար Հազա՛ր հեղեղ էր ցրւել Նրան սնող հողերում: Ոսոխներից բարբարոս Շատերն անգամ յաւիտեան Կորել էին աշխարհից, Չքւել էին` թողնելով Լոկ պաղ մոխիր կամ մատեան Բևեռագիր ու քարից: Բայց մնում էր մեզ վրայ Հետքը նրանց ժանիքի` Նրանց արնոտ կնիքի: Խառնւել էր մեր երգին Օտարի շունչն անմաքուր, Օտար երգի ելևէջ, Աղ էր ցանւել մեր վէրքին, Աւազ լցւել մեր բերքին Եւ ջուր` արդար կաթի մէջ: Ականջ էր պէտք, որ ջոկի, Ու ձեռք էր պէտք, որ պոկի Օտարամուտ ամէն քող: Պէտք էր կոկորդ ու ոգի, Որ տաղ դարձած մեր հոգին Համերգանար ամէն կողմ: Մարդուն երբ ցաւ են տալիս` Հետն էլ արցունք է գալիս, Որ կսկիծը քիչ մարի: Վէրք է տրւում և դե՛ղ կայ, Ելք է ճարւում` թէ նե՛ղ գայ, – Այսպէս է կարգն աշխարհի: Ու եկար դու` վիթխարի՛, Եւ մեր Հայոց աշխարհի Անտերացած հայելուց Բիծ ու փոշին, խա՜ւ առ խա՜ւ, Բարեխնամ մի ձեռքով Կարծես յանկարծ սրբեցին. – Եւ մեզ այնտեղ նայելուց Աչքերը մեր հարբեցին. Մե՞նք ենք` այսքա՛ն վայելուչ, Այսպէս կոկի՛կ, հարդարւա՛ծ, Գոհարներո՜վ զարդարւա՛ծ: Չկշտացա՜նք նայելուց... Այսպէս յանկարծ և անձայն` Մեր հեքիաթի համաձայն` Միայն փոխւում է այգին, Երբ որ այգում այդ անջուր Կախարդիչ երգն է հնչում Մեր Հազարան զառ հաւքի: Եւ ամենքս մեր աչքին Երևացինք աշակերտ, Իսկ դու` երգի դասարան: Եւ ամենքս մեր աչքին` Թոշնած-խամրած ծաղկաթերթ, Իսկ դու` բլբուլ Հազարան: Եւ այն օրից, Վարդապե՛տ, Դու ծայր տւիր հրաշքի՜ն, Եւ յաղթական մի շքերթ Ձգւեց հեռո՜ւ և հեռո՜ւ Էջմիածնի կաւակերտ Ու սրբատաշ պատերից: Դու` սքեմիդ սևերում, Մինչդեռ քո լոյս մատերից Ծորանք առան շող շիթեր: Եւ ինչ երկար դարերով Քո ժողովուրդն էր կիտել Նմո՜ւշ-նմո՜ւշ, հա՛տ առ հա՛տ, Դու լիաբուռ-լիառատ Շա՜ղ տւեցիր աշխարհում, Որպէս մի նոր վաշխառու, Որ տւածի փոխարէն Բարձըր շահ է պահանջում` Հիացմունքի շող արև՛, Գոռոզութեան նահանջո՛ւմ: Եւ այն, ինչ հայ գիւղացին ձիգ էր տւել դարերով Ապարանի կամ Լոռւայ հերկում, կալում, խոզանում, Հիմա արդէն, Վարդապե՛տ, Ծաւալւում էր քո՜ շրթից, Ծաւալւում էր... Լոզանում: Հայ պատանու վիրաւոր սրտի մրմունջն էր հևում, Բայց քո՜ բերնից, Վարդապե՛տ, Այն էլ հեռու... Ժնևում: Կոմսուհիներ, բարոններ, Տիտղոսաւոր տէր-տիկին Քո մատներից լսելով մեր Նազպար-ը, Շուշիկի-ն` Նետում էին ակամայ գոռոզութեան ու շի՛կ-ի Ամէն դիմակ ու կեղծամ Եւ, մանկօրէն հիացած, Իրենց մտքում, պատրանքով, Տեսնում... պարող մի այծեամ: Հեռւից-հեռու, մօտ ի մօտ Մեր կարօտն էր սաւառնում, Ու մեր սրտի խօսքը տոթ Շիկանում էր քո բերնում, Սակայն ո՛չ թէ խաղողի մի ծանրածոց այգու մէջ, Ո՛չ էլ կտրից հայկական, Ո՛չ էլ արտից, այլ... Բեռնում: Մի գիշերում դու ձայնով նւաճեցիր Վիեննան` Ստիպելով, որ բոլորն օտար երգով հիանան: Լոկ ծիրանի մի փողով Ու շարժումով մատներիդ Տէր-տնօրէն դու դարձար խորթ ու խոժոռ Ցիւրիխում` Ստիպելով, որ զգան, թէ ինչպէս է մեր գինին Տաքանալով մեր երգից` սարքում զվարթ կերուխում: Նրբաճաշակ-բարեսուն Երեսառած փարիզում Բեմին բուսւեց ու ճօճւեց տղամարդկանց պարի սիւն, Սակայն... լոկ քո՛ երգերով, Քո՛ նւագով – ո՜չ մի խումբ: Ու խենթացած ծափ տւեց Փարիզն ինչպէս ձեռքերով, Այնպէս նաև բաց ու խուփ Թարթիչներով` զարմացա՜ծ... Ասես մէկէն թարմացած` Ներընդունած կազդուրիչ ինչ-որ առողջ շիթ արեան, Քեզ լսելով, Վարդապե՛տ, ջահելացա՛վ Իտալիան, Երբ դու հասար Վենետիկ: Ու մոռացած խստապահ ծէս ու կանոն, սնոտիք, Ու մոռացած հաւատի կապ ու կապանք, կաղապար Ամէ՛ն մոլի ուղղափառ, Բողոքակա՛ն, կաթոլի՛կ, Լուռ զգացին, որ իրենք մարդ են կեանքում ու եղբայր, Երբ մէկ դարձաւ փոթորիկ, Մէկ էլ ծփած մեղմաբար Հայ հոգևոր երգը ծով, Որ քո՜ շրթից, Վարդապե՛տ, Ալի՜ք-ալի՜ք, փերթ առ փերթ Ծաւալւում էր, Թաւալւում Ելնող-ընկնող կոր գծով: Ու Եւրոպան, որ գիտէր միայն ինչ-որ Արևելք` Միաշերտ ու միաշուրթ, Դժոխքի պէս մօտակայ, Դրախտի պէս հեռաւոր, – Հիմա արդէն Եւրոպան Գտաւ մի նոր ժողովուրդ Եւ հասկացաւ, որ ունի Նա մի անցեալ դարաւոր, Երակներում հոսք ու եռք Բազմադարեան Տոթ արեան, Եւ երկիրն այդ նորագիւտ Նոր անունով մկրտեց` Արևելքի Իտալի՛ա... ՂՕՂԱՆՋ ՄԻՋԱԿՈՒԹԵԱՆ Աշուն է նորից: Սարից ու ձորից Գալիս է կարծես մայրութեան բուրմունք Ու համ պտուղի: Քամու շնորհիւ ծառերի զառ-վառ խաշամն է թռչում թաւալ առ թաւալ, Այնպէ՛ս, որ հեռւից անծանօթ մէկին Մի վայրկեան նոյնիսկ կարող է թւալ, Թէ փասեանների երամն է ծառից Պոկւում ու յետոյ իրարից զատւում: Կանաչ եղեգնի սրերն անպատեան Դեղնում են` Ասես զանգով են պատւում: Լաչառ փշերը` արդէն չորացած, Արդեօք ո՞ւմ վրայ, ինչո՞ւ չարացած` Զգալ են տալիս անցուդարձողին, Որ իրենք են տէրն այս անփորձ հողի: Իսկ մէջքակոտրուկ մեղու և պիծակ Համերգ են տալիս անփող ու ձրի Բնութեան հսկայ անբեմ տաճարում, Եւ ամբողջ օրը ինչ-որ մեծերի Դուր գալ ցանկացող ճպուռներն անվերջ Քարոզչի նման ճառո՛ւմ են, ճառո՜ւմ: Իսկ չորամամուռ չեչոտ ժայռերի, Քարերի վրայ Արև են կորզում մողէս գորշաւուն Ու կանաչ խլէզ` Իւրաքանչիւրը, Իբրև Աստըծոյ սուր ծաղրուծանակ, Մի ցամաքային ու քարաբնակ Խեղճ կոկորդիլոս: Ասպետութիւնից բոլորովին զուրկ Ամպերն անքանակ Գրոհ են տալիս բանակ առ բանակ Մեն ու մենաւոր արեգակի դէմ, Որ կարծես իբրև փոքր ազգի հերոս Բիւր գաճաճների հոծ ամբոխի մէջ Կռիւ է մղում ողջ օրը` մենակ Ու երեկոյեան... նահատակւում է իբրև մարտիրոս... Այնպէ՜ս դուրեկան, Այնպէ՜ս փայփայիչ Աշուն էր կրկին, երբ Եւրոպայից Առօք ու փառօք ետ դարձաւ նա տուն` Եւրոպան յաղթած: Բայց թափ չէր տւել դեռ ճամբի փոշին, Ճակատից ճամբի քրտինքն էր կաթում, Դեռ չէր իսկ փոխել հագուստ ու կօշիկ, Երբ ոտքերի տակ ճահիճը ճօճւեծ, Վտառը վխտաց: Նա, որ գալիս էր Եւրոպան յաղթած, Հիմա յաղթութեան արևը սրտում, Վաստակած բազկով, հոգով տօնական, Հերոսի նման դառնում է իր տուն, Եւ յանկա՜րծ Այնտեղ... ուժը չի պատում Իր հրով հալել պաղը տնական, Եւ յանկա՜րծ Այնտեղ... զգում է իրեն Իր գալո՜ւց առաջ ջարդւած Ու պարտւած... Ամբաստանութեան ամեհի քամին Լցնում է նրա աչքերը փոշով, Ու բանսարկութեան մացառն իր փշով Հոգի բզկտում, խոցում է մարմին, Քանզի ոսոխ է փթածը թարմին Եւ հասարակը` ազնւազարմին, Քանզի չի պրծել ու չի վերջանայ Նրանց դարաւոր վիճարկութիւնը: Կարկին-քանոնով, Կարգ ու կանոնով Արտակարգի դէմ գրոհ էր տալիս Նոյն ինքը... Նորին Միջակութիւնը: Միջակութի՜ւնը... Նա աչքեր ունի՜, Սակայն... ծոծրակին. Եւ տեսնում է նա, Բայց ո՛չ թէ պայծառ բոցը ճրագի, Այլ նրա գցած ստւերը միայն, Եւ ոչ թէ գլուխ Մի առաջամուխ, Այլ պոչը, ագին: Նա ունի՜ ականջ, Բայց ո՛չ թէ նոր կանչ, Այլ անցած կանչի Թոյլ արձագանքը լսելու համար: Ունի՜ քաղցրութիւն, Բայց հիւանդագին-վաղահաս մրգի, Որ ցած է ընկնում` դեռ չեկած ամառ: Գո՜յն է ճանաչում, բայց միշտ էլ յամառ Սիրահարւած է քսմսւող ներկի՛ն... Միջակութի՜ւնը... Թէ թռչուն է նա` ապա թութակ է. Այն է կրկընում, ինչին վարժել են: Թէ կենդանի է` կապիկ է միայն. Անում է լոկ այն, ինչին մարզել են: Եթէ ուժեղ է` ապա ջորո՛ւ պէս. Ուժն իրենը չէ, Այլ ծնողների զօրեղութիւնն է, Ա՛յն ծնողների, որ – աւա՜ղ – նրան Մի՛ բան չեն տւել Հասարա՜կ մի բան` Ծնող դառնալու կարողութիւնը: Յուզւել էր ահա Ու տագնապում էր Միջակութիւնը: Արիւնապակաս-պաղած խեղճերին Տենդի ջերմ թւաց այն տաքութիւնը, Որ անջատւում է սրտից վառվռուն Եւ ահագնանում ցրտից շուրջբոլոր: Ու մարդիկ, որոնց հագինն էր լոկ նոր, Իսկ հոգին հին էր ու կարկատանւած, Կենարար հովին, զովարար քամուն Նայեցին իբրև ահեղ թշնամու, Որ գուցէ յանկարծ իր շնչով պոկի Ու փուլ տայ նրանց կարկատուն հոգին: Եւ մարդիկ, որոնց խօսքերն էին նոր, Իսկ միտքը` մաշւած, Ինչպէս դրամը առուծախի մէջ, Գոռ հրդեհ տեսան Լուսարար մտքի վառ օջախի մէջ Ու սրտապատառ աղմուկ գցեցին. – Հասէ՜ք, ջո՛ւր ճարէ՛ք, Օգնեցէ՜ք, մարէ՜ք... Ո՛վ Միջակութեան անխախտ բնութիւն, Դո՛ւ մտքի միայն թւաբանութիւն Եւ հանրահաշւի երդւեալ ոսոխ, Դո՛ւ անծայր երկնի լազուրի տեղակ նւող-վաճառւող մատչելի լեղակ, Բոլո՜ր դարերի դու մե՛ծ յաջողակ, Անցողիկ փառքի, էժան բախտի գող, Եւ ամենազօր... քո ա՛յն գաղտնիքով, Որ քաջ է յայտնի նաև մեծերին, Բայց որոնք մեծ են այնքանով նաև, Որ գիտեն թէև, Բայց այդ գաղտնիքից Չե՜ն կարողանում երբէք օգտըւել... Ո՛վ Միջակութիւն, Ո՛վ երանելի ցմահ խակութիւն, Ծերութիւն հոգո՛ւ, մտքի մանկութի՛ւն, Գոհ տիպարը քո սուր ծամածռւեց, Ինչպէս բութ ցաւից կամ փռշտոցից, Եւ խեղճ գիւտն ահա Մեսրոպ Մաշտոցի Բոլո՜ր տառերով ի սպաս տրւեց Սուտ-Յիսուսների անփակ բերանին, Եւ օտար աչքի չեղած շիւղն անգամ Վերածւեց հսկայ բարդու գերանի. Է՛լ սրբագործւած օրէնքի խախտում, Է՛լ արատասովոր մտքեր ու երգեր, Է՛լ ստւեր տեսնել լուսէ դրախտում... Կամ – մեղա՜յ Աստծոյ, դրա՛խտը հերքել, – Հազա՜ր մի տեսակ մահացու մեղքեր, Առագաստաւոր ենթադրութի՜ւն, Ոխ ու քէ՛ն, նախա՛նձ, խենթ ատելութի՛ւն Կիտւեցին անգիր, բարդւեցին գրով Նոյն սուրբ-սրբերի անսուրբ ձեռքերով: Եւ նոյնիսկ նրա օդը շնչելիք Ապականեցին շուրջբոլոր այնպէս, Որ նա շնչելիս և օդի փոխանակ - Մանրած ապակու փշրանք էր կարծես Բռնի կուլ տալիս... Եւ սիրտը նրա ցաւից կուչ եկաւ, Ինչպէս գիւղացու սիրտն է կծկըւում, Երբ ամռան կէսին կարկուտ է գալիս... Հացըդ, Վարդապե՛տ, Հացըդ դառնացաւ թալկաթփի պէս, Եւ գունաթափւեց Ու պաղ քրտինքով ճակատդ պատւեց՝ Վանքի ծեփի պէս: Հայացքը նրանց, ում պիտի որ դու Ըստ հին օրինաց եղբայր կոչէիր, Կամ աջդ տայիր, կամ աջ պաչէիր, Հայացքը նրանց դաղում էր հիմա Եւ այրում էր քեզ՝ եղնջի նման... Այս անմիաբան Միաբանութեան Պաղ պատերի մէջ, Չար ու փոքրոգի, խղճուկ ու չնչին Այս պատերի մէջ, Էլ ինչպէ՞ս պիտի դու քեզ զգայիր. Մասեաց վիհն ընկած մի նոր հսկայի՞, Թէ՞ չհասկացւած մի հին սրբի պէս: Չէ՜, փոխւել էին ժամանակները Պիտի զգայիր... միայն որբի՜ պէս: ՂՕՂԱՆՋ ՀԱՐՑՄԱՆ Նա որբ էր ծնւել ու սնւել կեանքում, Եւ ոնց սկսւեց՝ այնպէս էլ գնաց. Անձնական կեանքում նա միշտ որբ մնաց Որբ օթևանող հինաւուրց վանքում: Այդպէս էլ մնաց անտուն ու անտեղ. Լոկ խոնաւ մի խուց, թղթեր ու կանթեղ: Այդպէս էլ մնաց մենիկ ու մենակ. Հոգին՝ աննեցուկ, ինքը՝ անհենակ: Ամենից առաջ՝ նա հայր էր ծնւել... Այդպէս էլ կեանքում չունեցաւ բալիկ, Որ տան անկիւնում օրօրոց դրւէր, Կամարից կախւէր յուռութ-խաղալիք, Եւ ինքն էլ հակւած՝ նանիկ-նայ ասսէր, Իսկ երբ մեծանար՝ տը՛պ-տը՛պ-տը՛պ վազէ՜ր Ու նոր թղթերը խառնէր-խզբզէր, Անվերջ բլբըլար, Եւ շիւը դալար Աննկատ լցւէր ու նոր բուն դառնար, Երջանիկ մի օր տեղ ու տուն դառնար: Նա ունէր մատնե՛ր, Տաքուկ ու նրբին, աղերսո՜ղ մատներ՝ Շոյելո՛ւ համար, ցաւը մեղմելո՛ւ, Գրելո՛ւ համար, կրծքին սեղմելո՛ւ: Սական որտեղի՞ց և ինչպէ՞ս գտնէր Մի ժիրիկ մանչուկ, Հետն էլ՝ թևանցուկ Գանգուրիկ Քուրիկ... Նա ունէր շրթե՛ր Այրող կարօտից դողացո՜ղ շրթեր՝ Պաչելո՛ւ համար ու համբուրելո՜ւ, Եւ... պիտի կեանքում անյագ մի պապակ Հա՜ նրան դրդէր Օտար թաթիկից շոյանք մուրալու, Թմփլիկ թուշիկից հայցելու մի պագ... Եւ ունէր նա սի՜րտ՝ սիրելո՛ւ համար, Մի սիրտ՝ գերւելով տիրելու համար, Մի սիրտ՝ սէ՜ր համակ, Մի սիրտ՝ սիրոյ ծո՛վ, Իսկ ինքը սիրուց յաւիտեան ցամաք: Ինքը՝ սիրուց սո՜վ, Ինքը մենակեաց ու կուսակրօն Ինքն իրեն ծիւրող մի սիրոյ կերոն, Որ վառւում է յար խորանի խորքում Անմարդաբնակ դափ-դատարկ վանքի Եւ լուսարարի աչքին ու հոգուն Իր մուխն է տալիս, լոյսը՝ ոչ ոքի... Ինչո՞ւ է կեանքը յաճախ այնպիսի չար խաղեր խաղում, Որ մտածելիս մարդու սրտի մէջ արիւնն է պաղում: Դեռ վնաս չունի, Թէ Աստւածն անգոյ չեղեալ Մովսէսին Գերադասել էր ու նախընտըրել Միջնորդ իր միջև ու ժողովրդի՝ Միաժամանակ խեղճ ու կրակին ծնելով կակազ. Ե՜կ ու թարգմանիր քո թլւատ լեզւով Պատգամներն Աստծոյ, մտքերը խրթին: Դեռ կարելի էր աւել ու պակաս Չեղեալի համար անգոյին ներել: Բայց... Միլտոններին Վերցնել ու զրկել տեսողութիւնի՞ց, Բեթհովէններին՝ լսողութիւնի՞ց, Կոմիտասներին թոյլ չտա՞լ սիրել... Ինչո՞ւ է կեանքը յաճախ այնպիսի չար խաղեր խաղում, Որ մտածելիս մարդու սրտի մէջ արիւնն է պաղում: Ինչո՞ւ, և դարձեալ, և կրկին ինչո՞ւ, Եւ ի՞նչ է ուզում դրանով ասել Իր ո՞ւժն է շեշտում, կարողութի՞ւնը: Եկէք նախապէս, առյաւէ՜տ ու մի՛շտ Ընդունենք կեանքի զօրեղութիւնը, Միայն թէ երբե՛ք էլ այնպէս չանի, Որ աշխարհ գալիք նոր մի Կոմիտաս Իր անմեղ սէրը սրտում զնդանի՝ Իբրև դատւածի, Դատապարտւածի՝ Լերդ-լերդ արիւնով ծեփելով բանտի դուռն ու պատերը... ... Ո՞վ էր այդ թաքուն մեղաւոր սիրոյ Ահաւոր դժբախտ-երջանիկ տէրը, Վարդապե՜տ ասա՛, Զգա քեզ ազա՜տ. Քեզ հիմա ո՛չ ոք չի բանադըրի, Ո՜ղջ մի ժողովուրդ քեզ կունկընդըրի: Վարդապե՜տ ասա՛, Զգա քեզ ազա՜տ. Մի՛ խոստովանիր, այլ հպարտացի՜ր, Ո՞ւմ է սուրբը պէտք, եկ դու մարդացի՛ր: Ինքըդ թէժ կրակ՝ մի՞թէ, Վարդապե՛տ Բովանդակ կեանքում յար սառել ես դու Կուսակրօնի քո սևերի տակ: Վա՜խ, դա կլինէր ծանըր մեղանչում Կեանքի՛ դէմ, գարնա՛ն, Պտղաքաղութեա՛ն: Թէ՞ յաղթահարել և առել ես դու Քո սիրասարսուռ տաք թևերեի տակ Խումար-Շողեր-իդ կամ Սոնա եար-իդ՝ Իբրև կեանքի դէմ գործած մեղքերիդ Միակ թողութիւն: Ասա՛, Վարդապե՜տ, Ո՞վ էր քո սէրը, Բախտի պէս թաքուն Քո սիրոյ տէրը: Չէ՛, նա չէ՛ր կարող չլինել կեանքում, Նա պիտի՛ լինէր: Բայց ո՞վ է եղել: Ինչպէ՞ս իմանալ, որտեղի՞ց պեղել: Ասա՛, Վարդապե՜տ, մի՛ պահիր թաքուն. Մի՛ խոստովանիր, այլ հպարտացի՜ր, Ո՞ւմ է սուրբը պէտք, եկ դու մարդացի՛ր: Ո՞վ էր նա, ի՞նչ էր անունը նրա. Սոնա՞ էր արդեօք, Խումա՞ր էր, Շողե՞ր, Ականջին ունէր սրտաձև օղե՞ր, Խա՞լ ունէր արդեօք, ո՞ր այտի վրայ: Ունէր Տիրամօր աչքեր ու յօնքե՞ր, Տիրամօր ունկեր, Տիրամօր ծունկեր, Տիրամօր հասակ, Մազերը՝ պսակ, Շապիկը՝ կապոյտ, շորը՝ ոսկեկար, – Դարերից եկող մի մանրանկար, Որ կարծես և՛ կար, և՛ բնաւ չկար, Որ թէպէտ ունէր Չխամրող գոյներ... Թէ՞ ոչի՜նչ չունէր, այլ ունէր լոկ քե՛զ Այլ ունէր լոկ քե՛զ-մի ամբո՜ղջ աշխարհ, Եւ աղաչում էր, որ դու չլքես՝ Դառնաս օրւայ հա՜ց և ոչ թէ... նշխար: Ու աղերսում էր՝ առանց նայելու, Ու նւաղելով՝ տրւում թևերիդ... Զառ վառը նրա ո՞նց էր վայելում Վարդապետական ճնշող սևերիդ... Եւ մի՞թէ քեզնից նա չպահանջեց, Եթէ պահանջեց, Ինչո՞ւ նահանջեց՝ Լացով ու հայցով ինչո՞ւ չտանջեց, Ա՜խ, ինչո՞ւ անվերջ չհանեց հոգիդ, Որ ազատւէիր սքեմից քո սև, Որ դրսից նո՛յնպէս լինէիր լուսեղ՝ Վանքից աշխարհի գիրկը դառնայիր, Ամենամարդըդ նո՛ր մարդանայիր... Հա՜յր սուրբ, ինքդ ասա՛. Ո՞վ էր քո սէրը, Նրբին ու տոկուն, Բախտի պէս թաքուն, Երջանիկ-անբախտ քո սիրոյ տէրը: Ո՞վ էր քո շաղոտ-շողոտ Շողեր-ը, Քո Շողակաթը-Շողիկը-Շողը, Որ ընդունում էր սրտում իր լռիկ Անլուր ցաւերիդ այրող դողերը, Ինչպէս շանթերն է իր մէջ ընդունում Այս տարողունակ-բարեգութ հողը: Ո՞վ էր, որտեղի՞ց, ինչպէ՞ս էր գալիս, Իւրայիններին անվերջ խաբելով, Տնեցոց առաջ լեզու թափելով, Սիրտը հևիհև կարօտից մարած, Ահըն ու երկիւղը, Վախըն ու սարսափը Փայտփորի նման հոգու մէջ թառած,և Ո՞րտեղ էր գալիս, որ իր ափերով Դալուկ ճակատիդ ամպերը վանի, Որ չար աշխարհից մի պահ քեզ հանի Ու տանի – և ո՞ւր – թըշվառն ո՞ր տանի... Թշւառն ի՞նչ անէր, ի՞նչ հող տար գլխին, Նա ինչպէ՞ս դառնար քեզ համաար նեցուկ Իր թոյլ ձեռքերով ու սիրով ծածուկ, Ինչպէ՞ս օգնէր քեզ, ինչպէ՞ս պաշտպանէր, Երբ տգիտութեան հազա՜ր դեսպաններ, Քուրմեր մթութեան, Անվերջ, չո՛րս կողմից, առա՜նց գթութեան, Ամէն օր մի նոր առիթ հայթայթում, Հարւածում էին, խոցում քեզ, խայթում. Երբ քո շուրջ բոլոր հին ոխըն էր պայթում, Ճայթում նոր քէնը, Ցայտում նախանձը. Երբ քո ոսկեհատ սրսուռ ցորնի տեղ Սերմ էին հաշւում բոված աղանձը, – Մի անբախտ Շողեր իր սիրով ծածուկ Էլ ինչպէ՞ս օգնէր, դառնար քեզ նեցուկ... ՂՕՂԱՆՋ ՎԱՅՐԱՏՄԱՆ Մտքերով տարւած խորհուն քայլելիս Դաւադրաբար ոտք էին տալիս, Թիռ-թաւագլոր անւի ճաղերում Քինախնդրօրէն փայտ ու ձող խրում: Բայց նա Առաքեալ. Պիտի՛ որ կեանքում Չկարողանար երբէք ընդհատել Իր ճանապարհը առաքելական: Բայց նա՝ Ուսուցիչ, Ի՜նչ էլ որ լինէր, Պիտի՛ որ դառնար մեռած խազերի Առաջին դպիր, Միակ քերական. Թաղւածը պեղէր, Շաղւածը թեղէր, Բերէր մէկտեղէր Մեր խաղ ու տաղի մօտիկ-հեռական... Նա՛, Որ ծնւել էր ապրելու կեանքով մի ընկերական, Ուրախանալու միայն ազգովին, Տրտմելու դարձեա՛լ ամբողջ համայնքով, – Հիմա ստիպւած ապրում էր մենակ՝ Մենաւո՛ր ծառի խշշոցով տխուր, Մենաւոր ծառի ամբողջ հմայքով: Միայնա՜կ մի ծառ, Պտղատո՛ւ, Հսկա՛յ, Որին առիթով և կամ անպատճառ Անվերջ փայտլեխում ու քարում էին, Պտղի պտկումին խանգարում էին Մէ՛կ օր, տասնըմէ՛կ, Բայց... քանի՞ տարի, Եւ մի՞թէ ցմահ... Եւ ինչպէս կոպը վտանգի դէպքում Աչքերն է ծածկում բնազդով բարի, Այդպէս, Վարդապե՛տ, այդպէս էլ հիմա, Կտրելով իրենց խորդուբորդ ուղին, Ոտներդ են ահա տալիս զարտուղի՝ Էջմիածնից քեզ հեռացընում, Տանում և մի օր... Պոլիս հասցընում: ՂՕՂԱՆՋ ՊՈԼՍԱԿԱՆ Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Նախ՝ յունական մի հետերա, Ապա՝ տիկին Բիւզանդիոնի, Այնուհետև՝ տաճկած խանում, – Իսկ իմ նախնին՝ կռւից դարձող Կնակարօտ մի վետերան, Որ լեռնակոյտ տենչանքի հետ Մշտախայտանք ծով խանդ ունի, Եւ ինքն իրեն շւայտելով, Ցոփ վատնելով Ու հատնելով՝ Արդէն քանի՜ և քանի՜ դար Քեզնից բնաւ չի կշտանում Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Դու՝ հետերա, տիկին, խանում, Դու՝ պչրուհի մի կախարդիչ, Արմաւալանջ, նոճեթարթիչ, Մարմարայի պարեգօտով, Բոսֆորական կապոյտ գօտով, Մահիկայօնք, արևաչեայ, Մի ըզգլխիչ սիրավաճառ՝ Դէմքով բարի, իսկ սիրտը չար, Որ հնազանդ մեր ընտանուց սառեցընում, Իր մատներին՝ ուզածի պէս՝ մեզ պարեցընում. Շղթայում էր ոչինչ չարժող մի ժպիտով, Մի ժպիտով, Որ շատ շուտով Պիտի բաշխէր ուրի՜շ մէկին,և Շա՛տ հասկացող, Քի՛չ զգացող՝ Անսէ՜ր, անկի՜րք, – լոկ շահագէ՛տ, Լոկ հաշւարա՛ր-խելօք մի կին, Որ ո՛չ կարգին մօտն էր տանում, Ո՛չ էլ գոնէ կարգին վանում, Եւ... մեզանից ամենամեծ յաջողակին, Որ կարող էր Բիւզանդիոնում դառնար կեսա՜ր Դարձնում էր շա՜տ-շա՜տ... միայն խեղճ անփեսայ... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Հազարաւոր հայ պապերիս Նախ՝ բորբոքել շինծու խանդով, Յետոյ՝ փորձւած հոմանու պէս Տրւած նրանց խենթ ափերին Ու հրայրքի տենդ-տապերին՝ Հիւթերն ամէն և արիւնը, Քրտինքը ծով և աւիւնը Քամել ես դու քո արգանդով, Իսկ երբ նրանք հէնց ժառանգից են խօսք բացել, Դո՛ւ, որ գիտես կատւի նման ցնկնել դիւրին, Փոխարկւել ես իսկոյն ջորու՝ Չորացել ես ու ամլացել... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Քանի՜ անփուտ ու սերտ կորիզ Քո հողերում մենք ենք թաղել, Մինչդեռ պտուղն ո՞վ է քաղել: Քանի՜-քանի՜ հայ սերունդներ Ցանել են սերմ, ցրել հունդեր Ու հասցրել բերք ու բարիք, Ողջն՝ ուրիշի՜ն, իսկ մեզ՝ կարի՜ք... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Շքեղ ու ճոխ, չքնաղ ու պերճ, Արծաթակուռ ու ոսկերիզ: Շուք ենք տւել քեզ դարերով՝ Մեր սրբատաշ սուրբ քարերով, Մեր անասեղ նուրբ կարերով, Մեր աչքերի փայլ ու ցոլքով, Չճարւելիք-չեղած ճարով, – Մեր քանքարով ու հանճարով Պճնել ենք քեզ, Զուգե՜լ-զուգե՜լ Եւ... ամէն ինչ այլոց ձգել... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Մետաղաթել դու մի հանգոյց՝ Մեր պատմութեան պարանոցին Բախտի ձեռքով պնդւած մանկուց. Դու՝ անջինջ գիր օրհասական, Մենք՝ մի ճակատ խեղճ ու դալուկ. Դու՝ նոր սֆինքս փոքրասիական, Դու՝ դարաւոր մի հանելուկ. Մենք՝ դարաւոր մի առեղծւած. Դու՝ էն գլխից սրբապղծւած, Եղծւա՛ծ, Կեղծւա՛ծ Մի չար տաճար, Իսկ մենք՝ դարձեալ հաւատացեալ... Պոլի՜ս, Պոլի՜ս... Դու՝ դիւասիրտ-հրեշտակադէմ, Ներսից՝ գեհեն, Դրսից՝ եդեմ Կերտւած ձեռքով մարդակերպար սատանայի... Նոր էր պրծել հայ ջարդը նոր՝ Ադանայի, Ու 30,000 հոգի հող էր մտել Բայց չէր փտել. Ելդըզ քեօշքի տէրն արնախում ու սևանուն Սալոնիկում իր ձեռքերն էր դեռ լւանում՝ Գահը զիջած զաւակներին իր արժանի, Որ նորաձև Եւրոպական տարազի տակ Առժամանակ ծածկում էին ճանկ ու ժանիք. Գրավաճառ խանութների ցուցափեղկում Բուրում էին դեռ հեթանոս արբշիռ բոյրեր՝ Կախարդ ձեռքով ամենազօր Վարուժանի Խառնըւելով Գողգոթայի ծաղիկների հոտին անթով, Դեռ հրահան իր մատներով Սիամանթօն Շանթագըրել էր կամենում կարմիր լուրեր, Ու Թէքէեանն էր յղանում մի Յարութիւն հրաշալի, – Երբ Կոմիտասն այստեղ եկաւ՝ Բոյ՞ն գտնելու, Թէ՞... արթմնի քուն մտնելու... Այդ գիշերը, ա՜խ, թող ձգւէր, երկարանար, Այդ գիշերը թող քարանա՛ր, Որ չբացւէր բախտորոշիչ օրն այն դժնի, Ու քեզ հանէր Պոլիս տանէր... ՂՕՂԱՆՋ ՆՎԱՃՄԱՆ Թզուկ ծառերը հեշտ են չորանում Տաք ու պաղ քամուց, Քերծւածքից անգամ, Ճղակտրումից: Վիթխարի մայրին կրկին նորանում, Շիտակւում է շուտ՝ Մինչևիսկ անգութ ճղակտրումից Խորունկ նոր վէրքին գտնում է նոր ճար՝ Ապաքինւելով բուժիչ այն խէժով, Որ ուրիշ դէպքում կոչւում է... հանճար: Եւ ահա նորից նրա թարմ վէրքի Բերանն է գոցւում, Ու բացւում նրա բերանփակ հոգին, Ու բացւում այնպէ՛ս, Որ բնաշխարհի զովի ու շոգի Յարութիւն տւող շունչն է զգացւում Պոլսոյ թաղերում հայրենապապակ: Բացւում է նրա հոգին բերանփակ Ադրիականի ու Մարմարայի հեռու ափերին, Եւ ինքնամոռաց-ցնծուն ծափերի Որոտից մի պահ Ծովերն իսկ հպարտ Ուռչում են թէպէտ, զարկւում ափերին. Բայց... մի այնպիսի հարւածով զգոյշ. Բայց այնպէ՛ս անձայն, համրացած այնպէ՛ս, Ինչպէս... նկարին Այվազովսկու... Մի հայ վարդապետ՝ Ո՛չ միայն անզէն, Մինչևիսկ առանց խաչ ու արծաթի. Եկել էր՝ նորից Պոլիսն առնելու. Եւ անառ Պոլիսն իսկապէս առաւ, Բայց ոչ թէ իբրև գէօռբագէօռ Ֆաթիհն՝ Ահեղ հորդայի սանձը ձեռներում, Զէնքով ու զօրքով, Բարբարոս ձեռքով Կրակի մատնած հիւսիս ու հարաւ: Նա անառ Պոլիսն իսկապէս առաւ, Վերագրաւեց, միայն թէ... երգո՜վ. Մի երգչախմբով ամենասասան. Որ նա՝ գողթենցուց սերւած երգասան. Խորին խորհրդով կոչել էր Գւսան. Մի երգչախմբով, ուր ձուլւել էին Շուրջ երեք հարիւր պարման ու կուսան. Մի խումբ վիթխարի՝ Մասեաց մայիսեան եղեգնուտի պէս Բազմասոսափուն. Վանայ լճի պէս ծփան ու ծափուն, Արաքսից առոյգ, Եփրատից հոսուն, Բայց Արագածից շեշտւած ու հաւաք, - Շուրջ 300 Հնազանդ, խոնարհ ու հլու զաւակ, Հնազանդ, խոնարհ ու հլու մէկին, Որ դաժան կեանքի ահեղ տաժանքով Իր հայր դառնալու իրաւունքն անգին Փոխել էր դրա լոկ երազանքով, Եւ հիմա... Յանկարծ շուրջ 300 սիրելի զաւակ՝ Հո՛ր շնչով շնչող, Հո՛ր ձայնով հնչող. Մի սի՛րտ, մի հոգի՛, մի կա՛մք, մի արի՛ւն: Շուրջ 300... Իսկ ինչո՞ւ երեք: Հա՛յր սուրբ, վե՜ց էր պէտք, Այո՜, Վարդապե՛տ, Պէտք էր 600, Որ... մեր վեցդարեայ ահեղ որբութեան ամէ՛ն մի տարուց Վեց հարիւր տարի անվերջ շամփուրւած, Փայփայանքից զուրկ ու չհամբուրւած Մեր ժողովրդի մրմուռից գոչէր Ամէ՛ն տարւայ դէմ մի՛ անմեղ բերան. Եւ... ա՛յն քաղաքում, որ շէները մեր Իր լեզւով ասած դարձրեց վերան՝ Ջարդելով սիւներ, ձեղուն ու գերան, Եւ... այն քաղաքում, որ վեց դար արբեց Մեր գինով, արեամբ և արտասուքով, Մեր հագուստի հետ, մեր մաշկն էլ գոփեց, Պղծեց ա՛յն, ինչ որ մենք էինք պաշտում՝ Մեր սուրբ սուփրայով կօշիկը սրբեց, Ոտքերը լւաց մեր հացի տաշտում... Շուրջ 300՝ պարման ու կուսան՝ Մի համահաւաք-բազմամի ուսան, Որ առանց մի պուտ արիւն թափելու Եւ առանց դաւի, առանց խաբելու, Մի դաշնամուրով ու սրինգ փողով, Վեց հարիւր շուրթով ու ձեռքով մի զոյգ, Թէ յարուցելով լաց ու արտասուք՝ Ապա յուզելով, ո՛չ ահ ու դողով, Թէ յարուցելով կանչ ու աղաղակ՝ Ապա ցնծութեամբ, ո՛չ թէ երկիւղով, – Առա՛ւ-նւաճե՛ց-գերե՛ց մի քաղաք, Որ մի քաղա՜ք չէր, ո՛չ էլ տէրութիւն, Այլ միանգամից երկու մայրցամաք՝ Մի երկկողմանի եանոսեան դիմակ – Կիսով ասիական ու եւրոպական Մէկին՝ միջնաբերդ, Իսկ միւսին՝ մատոյց, Այստեղ՝ ապական, Իսկ այնտեղ՝ այտոյց... Եւ նա՛, որ երեկ տիրեց Եւրոպան Ու հիմա դարձել Ասիան էր գերում, Նա՛, որ ընկել էր մի յուռթի խոպան Եւ իր քրտինքով ջրած հերկերում Ե՛ւ խոփ էր ինքը, և՛ լուծ, և՛ ճոպան, Սերմնացան այնպէս՝ ինչպէս որ տափան, – Հիմա թերևըս նա զուր էր ուզում Պոլսում բաց անել երաժշտանոց. Չէ՞ որ նա ինքը մի մարդ էր թէպէտ, Հազարի նման մի հայ վարդապետ, Մի մարդ էր, Սակայն կարծես մի մարդ էր բազմահատորեայ, Մի մարդ էր, Աակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա՝ Երգիչ, նւագող, Խաղեր հաւաքող, Որքան խմբավար՝ Նոյնքան ուսուցիչ, Որքան հնագէտ՝ Մեռած խաղերի գաղտնիքը լուծող, Նոյնքան պատմաբան՝ Դարաւոր երգի մայրուղին գծող. Եւ մի երգահան, և մի տաղաստեղծ. Որի քրտինքի ամէն մի կաթիլ Դառնում էր նոր երգ ու մի եղանակ. Ե՛ւ աստւածային մեր Պատարագի մի նոր հեղինակ, Ե՛ւ զաւեշտական օպերետայի ուրախ խաղաստեղծ, , – Մի մարդ, Որ սակայն կարծես թէ մարդ էր բազմահատորեայ Մի մարդ, Որ սակայն ինքն էր մի ամբողջ կոնսերվատորիա... Եւ ահա նրա կախարդ ձեռքի տակ Ծերուկ խազերը դառնում են կարծես անլեզու մանուկ, Որ կամաց-կամաց իր թոթովախօս լեզուն է բանում, Թո՛ղ որ դեռևըս ինչ-որ տեղերում թլիկ է տալիս, Բայց կանցնի և՛ս մէկ-երկու տարի. –՝ Էլ հա՜մրը որտեղ, էլ ի՞նչ փակբերան... Մարմին է դառնում Անուշ օպերան, Որ էլ հարց չտայ հեգնող Ֆիգարոն, Թէ ո՞ւր են հապա Մոսին ու Սարօն... Մարմին է առնում Անուշ օպերան. Եւ ժողովրդի Ընդերքից յուռթի Միևնոյն տարում լոյս աշխարհ եկած Նոյն ժողովրդի Կարեվէր սրտի Հոգսերից, ցաւից, յոյսերից երգած, Նոյն հողը հերկած Սերմնացան երկու Մէկտեղ են բերում բերքը պանծալի՝ Սիրով գումարում հանճար-հանճարի... Մինչ ինքը այստեղ՝ Արդեօք Բերայի Բանկալթի թաղո՞ւմ. Արդեօք Իշխանաց կղզո՞ւմ ման գալիս, Թէ՞ քաղաքամերձ չքնաղ Հայ գիւղում, – Մինչ ինքը այստեղ՝ Իր միտքը լողում Թողնում է Բերա–Բանկալթի–Պոլիս Ու հասնում նորից Ո՞ւր... Էջմիածի՛ն: Ա՜խ, նրանք այնտեղ յաճախ, շա՜տ յաճախ Խուց էին մտնում լոկ լուսաբացին, Իսկ ամբողջ գիշե՜ր... Եւ ամբողջ գիշեր Ծերուկ մոկացին... Ինչպէ՞ս չյիշել Որքան էլ թւայ անցած ու հեռու: Նա ճեմարանի պահակն էր ծերուկ Անտուն ու անտեղ այդ Նախոյ քեռին: Նրա մացառփուշ խառնակ յօնքերի Տեղ-տեղ փլուզւած կամարի վրայ Դարադարսւած էին կնճիռներ մռայլ՝ Ամէն մէկն ասես կամարին վայել Մի-մի ձեղնափայտ, փոքր ու մեծ գերան, Ու թէ ծռմռւած վերից ու տակից, Ապա ճակատի պաղից ու տաքից: Եւ ամէն անգամ, երբ Նախոյ քեռին Իր իսկ մտքերի քամուց սարսւելով՝ Կամարն էր ցնցում քանդւած յօնքերի, Գերաններն անվերջ վեր ու վար թռչում, Հա՜ ճօճւում էին, բայց չէին փլչում... Թաղել էր քեռին՝ ինչ ունէր կեանքում, Թողել հայրենի Սասուն–Մոկս–Շատախ. Եւ հիմա զրկւած տեղից ու տնից, Մենակ չորգլուխ՝ պահակ էր վանքում: Եւ ամէն գիշեր սոսինձ սաների Կպչուն խնդրանքով և աղաչանքով Խեղճ Նախոյ քեռին կամայ-ակամայ Դառնում էր կրկին Սասուն–Մոկս–Շատախ՝ Միշտ սկսելով – Է՜հ, լաօ՛, մատա՜ղ... Ու նոյն աննվազ խոր հառաչանքով Ամէն օր պատմում Սասնայ մի ծռից Քուռկիկ Ջալալուց, կեծակէ թրից, Ագռաւաքարից Ու Ծովասարից: Դիցաբանելով վիպում էր քեռին, Բայց և վիպածին խորունկ հաւատում՝ Ապրում նրանց հետ, նրանց պէս դատում, Նրանց աչքերով սիրում ու ատում: Վիպում էր քեռին ու երգում տեղ-տեղ. – Դառնամ զողորմին... Ազգին ու տոհմին... Ու նորից վիպում ու երգում հերթով Իր ծերունական խզւած կոկորդով. – Էնոր լէ ծծէ՜ր-լուսնակ էր ջուխտակ Մեզի լոյս տալու... Էնոր լէ ճակա՜տ՝ մէյդան էր, լաօ՛, Քուռկիկ Ջալալու... Եւ Նախոյ քեռու միամիտ մտքով Ինչպէ՞ս անց կենար, Թէ ինչքան գնար՝ Այնքան աւելի յաճախ կը յիշւէր Այն խելօք սանից, որ յետոյ թէպէտ Հագաւ սև սքեմ, դարձաւ վարդապետ, Բայց ուշք ու միտքը տւեց երգերի: Նախոյի մտքով ինչպէ՞ս անց կենար, Թէ միշտ յիշւելիս՝ ինքը խեղճ քեռին Կը կանգնէր կողքին ինչ-որ Վագների: Այո՛, Վարդապետ, վիզը ծռելով Այդ խեղճ ու կրակ անգրագէտ քեռին Կողքից էր նայում գոռոզ Վագներին Եւ պահանջո՞ւմ էր, Թէ՞ աղաչում էր, Որ դու քո զօրեղ Սասնայ ծռեր-ով Խրատես նրա Նիբելունգներ-ին. Ձեռքի դէմ՝ բազուկ, Շուրթի դէմ՝ բերան, Օպերայի դէմ՝ Քո նոր օպերան... Քո ժողովուրդը՝ արեան ծովերում, Նորոգւող վէրքի անլուր ցաւերում, Իսկ նրա որդիք՝ պատմութեան մուժից Գոռ գոչում էին իրենց յաղթ ուժից, Կենաց ու մահու պայքարից արդար: Այստեղ էր ահա որ Դաւթի կողքին Գալիս էր կանգնում մի Կարմիր Վարդան Ու հանում էր քեզ Պոլսոյ Բերայից Դէպի Աւարայր ու Տղմուտ կանչում, – Եւ քո ականջում Խմբերգն էր հնչում Այն հերոսական նոր օպերայից, Որ այս անգամ էլ կոչւում էր Վարդան... ՂՕՂԱՆՋ ՄՐՑԱՎԱՐՏԻ Եւ մէկ անգամ յաղթարշաւով Արդէն անցած կէս Եւրոպան Այնուհետև նւաճելով սիրտն Ասիայի, Խլացնելով Նէյնիմական ու սազային Երգացաւի ծանըր նոպան` Հիմա նորից հրաւիրւեց նա Եւրոպա, Կանչւեց Բէռլին, յետոյ` Փարիզ: Ականաւոր երաժիշտներ ողջ աշխարհից` Չմահաւա՛տ, բարձրաճաշա՛կ, անմիաբա՛ն, Միջազգային Ընկերութեան Համաժողո՛վ: Եւ սիւնազարդ սրահներում լուսաողող Իւրաքանչիւր ժողովրդի երգ ու խաղից` Զեկուցումներ, Իւրաքանչիւր ժողովրդի պար ու սազից` Երգ-ցուցումներ: Իսկ բովանդակ ու բազմազգի Արևելքից` Մէ՛կը միայն... Ուրիշները, սրտի դողով, Զեկուցման հետ բեմ են հանում Նւագախո՛ւմբ, պարե՛կ, երգի՛չ: Իսկ սա՜... ինքը մեկնաբանում, Ինքն էլ ձեռքը ծոցն է տանում, Ծոցն է տանում Ու... դուրս հանում Օրկեստրի տեղ միայն մի... պարզ ծիրանի փող Եւ, փոխանակ մենակատար անհատների Ինքն է յանձնում իր շուրթերին ու մատներին, Ու... մի փոքրիկ փայտէ մի փող Մերթ հնչում է օրկեստրային ամբողջ թափով Մերթ` դայլայլում ու գեղգեղում, Մերթ ժայթքում է ու մէկ զեղում Մերթ կուտակում ու բարդում է, Մերթ` խենթ հոսքը մատով նեղում Ուզածի պէս հունից շեղում Ու վերջում էլ աւարտում է Ինքը` ինչ որ հանգոյց կապով, Իսկ դահլիճը` ընդոստ ծափով: Յետոյ փողը ծոցն է տանում Ու վերստին մեկնաբանում, Եւ մի վայրկեան տալով դադար, Նորից դառնում մենակատար` Ինքն է երգում սրտի ձայնով... Ա՜խ, Վարդապե՛տ, նորից այնօր Մտքերից` մէգ, աչքերից մուժ դու ցրեցիր, Աշխարհում մեզ դու պարզերես դարձրեցիր, Իսկ ինքըդ քեզ` Կրկի՛ն յաղթող մենամարտիկ, Որ ծափերի տարափի տակ Ցած է իջնում բեմից մարտի, Ցած է իջնում, Որպէսզի նոյն այդ ձեռքերով, իբրև հերոս Դեռ կենդանի՜ Վեր բարձրանայ... պատւանդանի

ՄԻՋՕՐԵԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՕՂԱՆՋ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹԵԱՆ Աշունն էլի զբաղվում է ներկարարի իր փէշակով. Նա օրն ի բուն աշխատում է, Իսկ գյուղացին՝ հանգստանում, Երբ աղունը տուն է գալիս Ծանր սայլով կամ իշուկով, Երբ աղւում է թթու-թուրշին, Նորոգւում է ճօճկան քուրսին, Ու չորացած ցան-փթիրը ամրոցի տեսք է ստանում: Ամբողջ ամառ Ջրի համար Հոգի տվող հողը հիմա Ծծողական թղթի նման Կլանում է եղեամ ու թոն Ու մեկ քրտնում, մեկ մրսում է: Փխրուն գետինն աշնան ցրտի պա՜րզ գաղտնիքով Նորից իրեն, մումիայի պէս , զմռսում է: Ընկուզենին ու խնձորին Իրենց խաշամն են ծալծլում հանդ ու ձորին՝ Նորահարսի փոթ-փոթ շորի Ալիքաւոր դարսի նման: Լոկ փշատն է կարմրատակված կախվել ճութ-ճութ՝ Մեղւի գնդւած պարսի նման: Վերի-վերի, պարապ-սարապ ջահելի պէս ՝ Չի կարենում քամին մի տեղ տիտիկ անել. Դէս է վազում-դէն է թռնում, Մերթ ուզում է ծերպի խորքը մտիկ անել, Մերթ ծառի հետ կոխ է բռնում, Քիթը կոխում ուր պատահի՝ Սափորի մեջ, Հարս ու կանանց խորհրդազոր փեշերի տակ: Լեռնաշխարհում աղբյուր վտակ Իրենց սնդիկ մարմնի վրա նորից հագնում են ապակի, Մինչ տներում՝ ներսի տաքից՝ Ապակիններն ուրախութեամբ լաց են լինում աննպատակ: Ղաւուրման է ամէն թոնրի Աղ ներծծում ու ճարպ հսլում: Ամէն կողմից կանչում խաշի, Հարիսա են անվերջ հարում: Այստեղ՝ ծնունդ, Այնտեղ՝ կնունք, Աչքալոյսի ժպտուն օղի: Ամէն մատուռ՝ հաւաքավայր, Եւ ամէն վանք՝ ուխտատեղի: Ու վանք տանող ամէն ճամփա ու սայլուղի Նախշըւում են տեսակ-տեսակ ոտնահետքով. Տրեխաւոր, մաշիկաւոր, բոբիկ ոտքով Վանք են գնում Հեռու-մոտիկ ամէն գիւղից: Տան առաջնեկ գառը՝ կապւած էշի վզից, Առաջ վազում, կախ է ընկնում, շուրջը նայում, Ու տանջւում է այն հարկադիր ու կեղծ հազից, Որ անկասկած պիտի հնչէր իբրև մայուն... Այն ինչ ջորու մէջքին կապւած Զնգզնգացող սև կաթսայից՝ Ինչպէս ասպետն իր զրահից՝ Մի զառ խորոզ, Գոռո՜զ-գոռո՜զ, Իր կատարն է մէկ դուրս հանում, Մէկ՝ ներս տանում, Եւ թափ տալով իր թևերը հրանման՝ Չհրկիզող կայծերի խուրձ Ու բոցեր է ցրում իր շուրջ: Եւ սայլերն են առաջ սողում՝ Լծից պռչուկ բեռնաւորւած Աղմըկարար ճիժ ու պիժով, Աման-չաման-կուլա-կժով, Աչքերն ածուխ աղջիկների անծուխ բոցով, Նորածընի օրօրոցով: Ու դալարուկ ճիպոտն ահա Իր ազդեցիկ սուր սուլոցով Մինչև եզան մէջքը դաղի՝ Նախ երկնքի կապոյտ երեսն է կտրատում՝ Երկրից ճայթած կայծակի պէս : Ոմանք ուրախ՝ Ոմանք տրտում, Սա՝ տխրադէմ-որբ ձագի պէս , Նա՝ ժպտերես ու բախտաւոր, Սա՝ կարմրաթուշ, նա՝ ախտաւոր, Եւ բոլորը՝ ուխտը սրտում – Թը՛փ հա թռը՜փ, Զը՛նգ հա զրը՜նգ, Ճը՛ռ հա ճռի՜նչ – Հասնում են վանք՝ Ուխտատեղի: Եւ մոմերի ու կանթեղի Բուրումնալից բոցն է ճթթում, Ծաղկի նման փունջ-փունջ փթթում, Ծաղկի նման վառ ու դեղին: «Տէ՜ր» են կանչում մի-մի բերան, Մի-մի ծունըր աղօթք անում, Մատղացուի ոտ ու վզից Արձակում են կապ ու պարան, Եւ գաւիթի սալարկը պաղ Զոհի արեամբ է տաքանում... Եւ հնչում է դհոլ-զուռնան, Որ վանքերը հնամենի, Մատուռները մէկէն դառնան Խրախճանքի արբշիռ ու ցոփ հրապարակ: ՂՕՂԱՆՋ ԽԱՂԿԱՊԻ Ու տեղներից վեր են թռչում Թիկունքը լայն մէջքը բարակ Բոյը թիլ-թիլ Բեղը ծիլ-ծիլ Ջահել տղերք, Տղամարդիկ մացառմօրուք, Կուրծքը՝ փոշոտ, Դէմքերն՝ այրւած, Աչքերն՝ այրող, Հագած-կապած՝ Որը քաթան կամ շալ-շապիկ, Որը չուխա կամ արխալուղ, Բրդէ գօտիկ, արծաթ քամար, Իսկ զոլաւոր և կամ պուտ-պուտ գուլպաներին՝ Խռոմ սապոգ, մազէ քոշեր, Սև կարիճի պոչի նման կեռքիթ տըրեխ: Վեր են ցատկում գալիս շարւում իրար կողքի, Եւ թուխ-թանաք ու պատ-կտրիճ տղամարդիկ Պարսպւում են ու բըրգանում: Սկսվում է բոլորպարը: Ծանըր քայլքով, Անեղանակ-աներգ-անծափ, Բայց համաչափ, Երկու շրջան բոլորում են, պտոյտ տալիս Ինչ-որ զգոյշ ու կարկամած, Հետո քայլքը արագացնում կամաց-կամաց: Պարագլուխ ձայնեղ տղան խաղ է կապում, Փէշդ եմ ընկել Աստւածածին... Խումբը բռնում վերջին բառից ու ձգում է, Աստւածածին... Իսկ հողեղեն Աստւածածնի անմատչելի կախարդանքով Աղջիկները ծուլ-ծուլ տալիս, Մօտ են գալիս, Բայց չեն մտնում պարաշրջան: Իր խաղկապն է խաղասացը առաջ տանում, Ա՛խ, ջանեջա՜ն, Բարով հասնեմ իմ սիրածին... Խումբը բռնում վերջին բառից ու ձգում է, Իմ սիրածին... Լայնանում է պարաշրջանն ամէն րոպէ, Դհոլն անվերջ շարունակում է տրոփել, Հանգոյցներ է տալիս զուռնան՝ Եղանակն է կոտորակւում, Իսկ դհոլը, սպառնալով՝ Այնուհանդերձ չի տրաքւում: Յետոյ նւագն արագ-արագ, Փշուր-փշուր կուտակվում է, Ձիգ է տալիս, Վրայ տալիս, Եւ թէ մէկ էր՝ չորստակւում է, – Ա՜խ թէ չառնեմ, Ես կմեռնեմ... Ու կոպալի թակութակից Մինչև անգամ փուչ դհոլի անմազ դէմքն է փշաքաղւում, Իսկ զուռնայի ծակուտակից Արցունքներն են կարծես շաղւում... Պարեկների ողկոյզ-ողկոյզ մազերի մէջ Մոլորւում է մեղւի նման բզբզացող աշնան քամին Կամ պլլւում նայողների վիզ ու լանջին՝ չխայթելով. – Քամին զանայ, Ծոցըդ բանայ... Հարս ու աղջիկ, ջահել կանայք Դեռ չեմուչում, նազ են անում Ու չեն մտնում պարաշրջան. – Ե՛կ, ջանեջան... Յետոյ արդէն չեն դիմանում Ոսկորների ու լօդերի տանջող ցաւին, Ու հնչում է մի ձևացո՜ղ, Թէ՞ ամաչկոտ թուլ-թուլ ծիծաղ: Իսկ երբ տեղից մէկը պոկւում Ու թռչում է պարաշրջան, – Ա՜յ ջանէջան... Միւսներն էլ՝ Լորերի պէս քլթիկ-մլթիկ՝ Հետևում են ողջ երամով: Եւ արևի համ ունեցող, Չորեքդիմաց ծամ ունեցող, Մէջքակոտոր ծնկածալիկ, Ծոցւոր, Բոցւոր, Խնկածաղիկ, Խունջիկ-մունջիկ Հարս ու աղջիկ՝ Սիրոյ հրշէջ-սիրոյ հրձիգ՝ Տասի համար անգութ դահիճ, Մէկի համար խոնարհ ծառայ, – Ճակատներին բոլոր «շահի» Ու մէջքներին ոսկէ քամար, Արեգակից շատ աւելի Կարմրատակած իրենց շողից, – Շաղ են գալիս ծլընգոցով, Յետոյ շարժւում իրար կողքի՝ Ինչպէս անտես թելի վրայ Հազարերանգ հուլունքի ծոր: Պարաշրջանն է լայնանում, Եւ փոխեփոխ՝ Հանգոյց-հանգոյց, օղակ-օղակ՝ Երգ են կապում աղջիկ-տղայ: – Ի՞նչ ես կտոր-կտոր գալիս, Ականջ արա, բան եմ ասում, – Պարագլխի ձայնն է հոսում: Խումբը խլում ու ձգում է, -Ա՜յ եարէ ջան: – Երբ խօսելու տեղն է գալիս, Խոսկան տղի թութակ լեզուն... – Մի աղջիկ է շուտ սկսում: Օգնութիւն է խումբը տալիս, -Ա՜խ մարէ ջան... – ...Խօսկան տղի թութակ լեզուն Սէրից էրւած խաղ է ասում, – Տղան նրա խօսքն է կիսում: – ...Չէ՝, բերնի մէջ լեզուն ասես Կոտրւում է բանալու պէս, – Ծամկտրածն է տղին կիզում: Խումբը՝ -Հա՜-հա՜, հէ՛-հէ՛, հա՜-հա՜, – Քրքջում է: Ու թռչում է: Իսկ ջահելը թէպէտ դաղւում, Բայց և ուշքըն է գլխին ժողւում, Ու երբ նորից հերթն է գալիս, Պատասխան է մի կերպ տալիս. – Էրւած սրտով եկել եմ ուխտ, Որ պաղ սրտիդ անեմ մէկ թուղթ... – Սեղան պաչեմ մէկ-մէկ ու ջուխտ, Որ չբռնի ինձ գիր ու թուղթ... – Օրոր-շորոր ով քեզ տեսաւ՝ Հաց ու ջրից կկտրվի... – Հերի՜ք փչես, ա՛յ շան փեսայ, Դալար շի՜վ եմ՝ չե՛մ կոտրւի... – ... Հաց ու ջրից կկտրւի, Կգայ ձեր տուն՝ դառնայ մշակ... – ... Դալար շի՜վ եմ չե՛մ կոտրւի, Սուտ խոսելն ես շինել փեշակ... Խումբը նորից է խառնըւում Իր գոչերով Ու կոչերով. – Դէ, թը՜ռթըռի, Հոպտատըմբա՛: Եւ դհոլչին ու զուռնաչին Նւագում են թունդ Թռնոց-ին: Եղանակը ծալծլւում է Դարսւում իրար՝ ալիքի պէս, Եւ փրփուրը կայտառութեան Պղպջում է ջահելների գժւած սրտում: Նոյնիսկ պարին չմասնակցող Նախանձ կանանց բերանի մէջ Սև ծամոնը՝ Օգտւելով հիացմունքի ազդու պահից, Հանգստանում-շունչ է քաշում՝ Ատամների հետքով կնքւած իրաւունքով: Սրա վզի «նապոլէոն»-ի, Նրա մէջքի արծաթ գօտու Շողքն է ընկնում վանքի պատին Կամ դհոլչու նեղ ճակատին, Յետոյ չքւում չաղ զուռնաչու չռւած աչքում: Կրակ կըտրած կաղ դհոլչին Հսկայական իր կոպալով Եղանակը ետ է կծկում. Ու զուռնաչու թշերն ուռած Փուքսի նման իջնում են ցած. Եւ աչքերը, որ խմիչքից ու զոռ տալուց Լայնացել են ու կարմըրել՝ Գութան քաշող եզան հսկայ աչքերի պէս, Հիմա նորից Ստանում են մարդկայինի տեսք ու շնորհք... Իսկ գաւիթի պարապից դուրս` Դարձեա՛լ նւազ, պարեր ու տաղ, Մանրիկ ժպիտ, զնգուն ծիծաղ, Շիվ տւած սէր, Ծլած յոյսեր, Երազների Լուռ թևածում, Կարօտներից ծանրած հոգու թեթևացում: Այստեղ Հորթուկ զոյգ պատանի կոխ են բռնել` Այնտեղ` Թաքուն` Մի մատանի Սիրած տղի ձեռքով դողդոջ Չափսի գալիս սիրած եարի մատի վրայ Ու վառում է մատն իր բոցով: Այստեղ` Ծերեր, որ մանկացած Վէգ են խաղում կամ ներկած ձու: Այնտեղ` Ջադու պառաւների Ասէկոսէ ու մերկացում: Նոր ժամանած ուխտաւորներ Վանքի ներսում, վանքի առաջ, Դեռ չզոհւած հորթի տրտինգ, Ու երինջի վերջին բառաչ, Դեռ չմորթւած աքլորների Անժամանակ զիլ ծուղրուծու: Իսկ այս կողմում` Լարախաղաց Ու վազվզող մի ծաղրածու, Եւ մի քամի, որ չգիտես` Ծաղրածուին կապկո՞ւմ է, թէ՞ տնազ անում, Լխիկոնծի-գլխիկոնծի` Գժուկի պէս թաւալւում է, փոշի հանում, Յետոյ, յանկարծ, թափ է տալիս կեղտ ու փոշին Կիրակնօրեայ հագուստներին տղամարդկանց Կամ ձեռքերն է շուտ մաքրելու սուտ փորձ անում` Ջահել կանանց ազդրերին քըսմըսելով... Վանքի շուքն է մէկ երկարում մէկ կարճանում Ասես կրիայ մի վիթխարի` Մերթ շոգելով մերթ մրսելով` Իր գլուխն է սև զրահից դանդաղ հանում Ու ներս տանում: Իսկ լեռները` Նոյնպէս իրենց ստւերներով, Որ ձգւում են հետզհետէ, Ասուլիսի թունդ սիրահար կանանց նման Մօտենում են լուռ, թաթերին, Նայում պիշ-պիշ... Եւ մինչ խարոյկ-օջախների Անբոց շեղջերն են մարմըրում, Մատղացուի նման զոհւած արեգակի արեամբ բոսոր Երկնի ամպերն են կարմրում: Մութն այլևս չի ընկրկում բամբ ձայներից, Որ մնջում են` չուզենալով, Կամաց-կամաց: Եւ լռութիւն մի վիթխարի, Նախ դողէդող ու կարկամած, Յետոյ քիչ-քիչ սիրտ առնելով` Մօտենում է, ծանր թառում Շշմած վանքին ու ձանձրացած սար ու քարին: Եւ ոչ մէկը, Բացի գուցէ մի անմարմին ներողամիտ հրեշտակից, Եւ ոչ մէկը չի նկատում, Որ կարճմօրուս մի անծանօթ, Բերանքսիվայր պառկած կտրին դիմացի տան, Ողջ ժամանակ աչքը նրանց Եւ ականջը` եղանակին, Անափ սրտում` հիսցմունքի ծփան մի ծով, Սեղմ շրթերին` երանելի շաղւած ժպիտ, Նրանց երգ ու նւագին է ականջ դնում ինքնամոռաց, Եւ մատիտը ու թուղթն առած` Նկարո՞ւմ է, Թէ՞ գրում է Ինչ-որ նախշեր ծուռտիկ ու ծուռ` Նման կարծես այն գրերին, Որ գրբացն է թուղթ անելիս միշտ գըծմըծում: Ո՞ր գիւղացու, Ո՞ր միամիտ աստւածաւախ շինականի մտքով կանցներ, Թէ հոգևոր Մի վարդապետ բեղ-մօրուքով Վանք է եկել` վանք չի մտել Վանք է եկել, բայց ո՛չ ուխտի, Ո՛չ քարոզի կամ օրհնութդան, Այլ հեթանոս ու կռապաշտ: Դատարկ-մատարկ խաղ լսելու, Որ կապում են աղջիկ-տղայ, Լակոտ-լուկոտ: Մ ե ղ ա յ ք ե զ, տ է՛ ր... ՂՕՂԱՆՋ ՁՄԵՌՆԱՄՈՒՏԻ Աշունն անվերջ խորանում ու խորանում է, Արագածն ու Մասիսներն են արդէն ձնել: Մինչ տանիքին արքադն արդեօք չորանո՞ւմ է, Թէ՞ թացանում շաղոտ-ցօղոտ առաւօտից Եւ իրիկւայ եղեամաշունչ խոնաւ օդից, Նոյն այդ պահին նկուղներում ու մառանում Կախանները սրսըփալով Սեղմըւում են, կպչում իրար՝ Իրենց ճխտուն՝ առանց այն էլ նեղ շարանում: Այնպես հաստ է սերակալում մածունն արդէն, Որ գդալը պիտի խրես բահի նման, Բայց իր տեսքով հիմա ամէն մածնաման Տեսնողի մէջ իսկոյն սարսուռ է հարուցում: Իսկ զարս-կարագն անգամ հարուստ տան խնոցու Երեկ` հսկայ դդմի նման, Այսօր` դառնում հազիվ մի ձու, Փոքրանում է` անհետանալ շտապելով: Եւ մանրամաղ ուշ անձրևներ վար թափելով` Պատրաստւում է երկինքն արդէն Ձնով նախշել գետինը պաղ: Բարակում են, դառնում ճապաղ Ծիծղուն աղբիւր, ցատկան վտակ: Օրստօրէ` պատերի տակ Էլ ո՛չ նարդի չխկացընել, Ո՛չ էլ խաղալ վէգ ու դամա. Արդէն կարգին ցուրտ է հիմա: Եւ ներկարար աշնան հետքով Ինքը ձմեռն է մօտենում Ինքնավստահ, ծանրաբարոյ Վարագուրւած երկինքներից Դանդաղօրէն իջնում է ցած, Անցնում, գալիս սար ու քարով, Նստում ծանըր ու պնդանում Եւ անշտապ մի լրջութեամբ Զբաղւում է սա էլ արդէն... նկարչութեա՜մբ, նկարչութեա՛մբ, Որ մէկ գոյն է լոկ ընդունում: Երբ արևը ցոյց է տալիս իրեն մէկ-մէկ` Սակաւ, ինչպէս թոյլ ժպիտը Հիւանդ դէմքին մի աղքատի, Սկսում են սառոյց ու ձիւն դառնալ կաթիլ, Սկսում են, բայց և իսկոյն Իրենց սխալն իրենք զգում, Շար են շարւում սրա-նրա տան ճակատին, Ջրհորդանի շիլ երկաթին, Եւ – թէ՞ ինչպէս չե՛ս նկատի – ամենուրեք Ու յատկապէս եկեղեցու բարձր պատից Կախ է ընկնում սառցի լուլան` Մէկը մէկից երկար ու լայն` Երեխեքի ախորժակը բաց անելով: Կախ է ընկնում և – ըստ տատի – Ճերմակ Դևի դիտմամբ չռւած մատների պէս Երեխեքին ահ է տալիս` չանչ հանելով, Որ փայտ-քարով ցած չգցեն, Վերցնեն ծծեն, Թէ չէ` կապոյտ հազ կկպչեն... Երդիքներն են որ ամէն օր լուսածագին Թոնիրների ծուխն են անվերջ երկինք փնչում, Իսկապէս որ կարծես շնչում Խոր քուն մտած Սև Դևի պէս: Ու երբ ձմռան անծայրածիր սպիտակին Մարդիկ իրենց մժեղային սևն են խառնում` Տաք տներից ելնում են դուրս ու, խևի պէս, Ո՞ւր են գնում-ո՞ւր են դառնում` չես ըմբռնում, Եւ իրենց իսկ շունչն է իսկոյն եղեամ դառնում Իրենց փռչոտ-թաւ բեղերին, Որ սարեակի թևերի պէս Մեկնւում են տարբեր կողմեր, - Հենց ա՛յդ պահին, Նո՛յն ժամանակ Սառնամանիքն է ինքնակամ կարգւում հսկիչ, Ու պահակ են դառնում անվարձ Ամէն տեսակ պաղ-պաղ հողմեր... Իսկ աղքատի դատարկ գոմում Մսրան պատի քարերն ամբողջ Այնպէս առատ են եղեամում, Որ աղասէր ու դեռ անփորձ Հորթ ու երինջ Եղեամը ջինջ Մոլորութեամբ կարծելով աղ` լիզմըզում են ու ի՜նչ, աւա՛ղ, Լեզուն քաշել են շտապում Ծանօթացած Այն սրտփորիկ-կեռակտուց զգացումին, Որ այդպէս էլ չեն իմանայ, Թէ կոչւում է հիասթափում... Տարւայ այս ուշ եղանակին, Երբ դեռ վաղուց` աշնան տաքին Հարկաւորը աղել, Մաղել, Աւելցուկը հողում թաղել, Սարքաւորել, Կարգաւորել, Կժի ճաքին, Շորի ծակին Կիր են դրել ու կարկատան, Երբ տանիքի ծուռվիզ դէզի Անգամ տեսքից մարդ է մրսում, Մինչդեռ այդ նոյն դէզի ներսում, Ձիւն-սառցի տակ Այնպէս է տաք, Ինչպէս մարմինն անթև ճուտի, Կարծես վաղուց` ամռան մուտին, Դրսում գերել, Այստեղ բերել Ու պահում են ձմռան համար Մի պատառիկ ջերմին ամառ Եւ մի բաժին անուշ գարուն` Ծիածանի գոյներ պահած իր խոտերով, Իր զմռսւած ծաղիկների ծով հոտերով, Տարւայ այս ուշ եղանակին, Երբ կոշտապատ ձեռք ու բազուկ Հանգստանում փոքրիշատէ Ու դառնում են մի քիչ նազուկ, Տարւայ այս ուշ եղանակին, Երբ բահը թանկ, եղանն անգին, Լուծը երկար, սամին թզուկ` Մի անկիւնում, Իրար գլխի, Պարապ-սարապ` Վերևից են նայում հիմա խեղճ թիակին, Որով անվերջ պէտք է բակի Ու կտուրի ձիւնը սրբել, – Տարւայ այս ուշ եղանակին Էլ գիւղացուն ի՞նչ է մնում, Թէ ոչ երգե՛լ, պարե՛լ, հարբե՛լ, Ժամանակն է սուրբ պսակի, Մէկ-տասնըմէկ հարսանիքի... ՂՕՂԱՆՋ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ Արդար լոյսը դեռ նոր բացւած` Թագւորահօր տան տանիքին Զուռնան զլում է Ս ա հ ա ր ի Եւ հեռաւոր ու թաղական, Ազգ-ազգական, Գիւղ-գեղովի Հաւաքւում են կամաց-կամաց Ուրախութեան մի ժողովի, Որին թող որ աստծու կամքով Արժանանայ ամէն օջախ: Ու զուռնայի փողն է դառնում Թէ` աջ ու ձախ, Թէ` վար ու վեր, Մարդիկ օղուն գինին խառնում Ու մոռացած դարդ ու ցաւեր Հանձնւում են ուրախութեան: Ե՛ւըս մի փարչ չափից աւել, Ե՛վըս մի գաւ թունդից ըմպում` Ու սիրտն ի սէր անկախութեան Գլխի դէմ է ապստամբում: Իբրև ազդու քաջալերանք` Գոռ դհոլն է անվերջ դմբում, Ու կորչում է, ամէն վարանք. Պար են մտնում արդէն նրանք` Մինչև մի պապ կամ մի նանի, Մոլութիւնից նրանց հանի, - Տո՛, կսպասե՜ն հարսի հէրանք... Եւ աղմուկով, ուրախ-զւարթ աղաղակով, Գլուխները նւագից ու խմիչքից տաք, Իրար խառնած խօսքեր քնքուշ ու բիրտ կատակ` Թագւորահօր տան լի բակով, Կալատակով, Հոծ ամբոխը հարսնահիւրի Գիւղամիջով հեղեղում է խնամոնց տուն:՜ Դհոլ-զուռնի խենթ նւագն է անվերջ թնդում, Եւ դհոլչու ու զուռնաչու առջևն ընկած Կրակ կտրած երիտասարդ մի թխադեմ` Թագաւորի սրտամօտիկ մակարներից Լող է տալիս գետնի վրայ՝ զոյգ ոտներով, Մինչ ձեռները օդի մէջ են թիավարում: Մերթ պպըզում, Ասել յոգնած էլ չպիտի տեղից ելնի, Վեր է ոստնում մի պահ յետոյ Եւ մի ոտը կեռած օդում` Տնկւում է նա միւսի վրայ, Ապա արդէն երկու ոտով Քայլ է անում մանր ու մօտիկ, Վազ է տալիս արագ-արագ, Վազ է տալիս ոչ թէ առաջ, Այլ նոյն տեղում դոփդոփելով, Յետոյ քայլը զգուշօրէն այնպէս փոխում, Իր ոտները չի կամենում ասես թրջել Աներևոյթ ջուր ու ցեխում: Ու մի վայրկեան նայում է դուրս Ձմեռային արփին քնկոտ, Ասես զարթնած այդ զուռնայի ձայնից վայրի Եւ ապակու ինչ որ բեկոր` Ափսոսանքով ջարդւած մի շիշ կամ աղաման, Պսպղում է կեղտաջրում` Ցերեկային ու Երկրային աստղի նման: Պար է պարում հիմա արդէն Մի շորորուն զրինգ պառաւ` Թագաւորի մի մօրաքոյր կամ քեռակին, Եւ կարծես թէ իւղ են ածում Ուրախութեան թէժ կրակին. Ծափ ու ծիծաղ, Սուր-սուր խօսքեր, Որ չեն պահում վիրաւորանք... Ա՜խ, վարդապե՛տ, Այսպէս սրանք Երգ ու տաղով, Պար ու խաղով Պիտի հասնեն խնամոնց տուն, Պիտի այնտեղ ուրախ կոնծեն, Պիտի ուզեն հարսի խոնչեն, Պիտի պաչեն պառաւներին Ու յագուրդ տան ծարաւներին Վառ օղիով, գինին` աւել: Ա՜խ, վարդապե՛տ, այնտեղ նրանք, Ըստ ընդունւած սովորոյթի` Դեռ կսարքեն անմեղ դաւեր. Կգողանան թմփլիկ հաւեր, Աքաղաղներ զառ ու գիրուկ, կթռցընեն ճաշի պնակ, Կքաշքըշեն իրար ականջ, բեղ ու մօրուք` Իբրև զւարթ ուրախութեան անմեղ հանաք, - Ու դեռ կերգե՛ն, կերգե՛ն, կերգե՛ն, Կայրեն հոգի, սիրտ կմըրկեն... Էհ, վարդապե՛տ, ո՞վ չգիտի, Էլ ուր մանց դու չիմանաս, Որ հարսնահօր տնից պիտի Դուրս գան սրանք ուրախ-խնդուն, Ճափայ ընկնեն դէպի ժամտուն, - Ոմանք` Արդէն ետևառաջ «ութ գծելով», Ոմանք` Կանանց կռնակներին պագշոտօրէն աչք գցելով, - Պիտի գնան գիւղի ժամտուն, Լսեն փոշոտ-մաշւած խօսքեր գրաբարի` Հասկանալով իմաստը լոկ երկու բառի. – Տէ՞ր ես,որդեա՛կ... Հազա՜ր անգամ տեսած մի ծես, Սուրբ է թէպէտ, Բայց, վարդապե՛տ, Նոյնքան ծանօթ ու տաղտկալի, Վառւող մոմեր ու խնկի ծուխ, Որոնց հոտից յաճախ կարծես Մարդու քիթ է խտուտ գալիս, Ուխտ պահանջող-երդում կնքող Աւետարան, Որ մագաղաթ իր շուրթերն է իրար տալիս, Բախտաւորին օրհնանք դառնում, Իսկ դժբախտին` ցմահ դարան... Հարսանեկան բազմութիւնը տաք ալիքով Հիմա արդէն, տե՛ս, յորդում է գաւթից ժամի` Ճանապարհին կանգ առնելով դռների քով Սեղան հանած մօտ ու հեռու բարեկամի: Կարկտում է ամբողջ թափով, Կարկտում է կոպալը, տե՛ս, Եւ հաւքերի երամի պէս Թռչկոտում են թղթէ փողեր: Զուռնան գծում մանրիկ օղեր Ու ճարմանդով ելևէջի Կապ է գցում, իրար հինում` Եղանակից շղթայ շինում... Եւ ընկնելով Յանկարծակի բարիացած քամու վիզը` Քայլ է անում նաև խեղդւած-կոնդւած ձիւնը:՛ Տեղ են հասնում: Կրակւում են հրացաններ` Դէպի երկինք, Որ կէս մի ժամ Ազատւել է մութ ամպերի ձեռքից դաժան: Կրակւում են հրացաններ, Եւ այդ անմեղ-անչարամիտ մահափորձից Մեծահոգի երկինքն անքէն Ո՛չ դատի է տալիս նրանց, Ո՛չ էլ նոյնիսկ պահում վրէժ Այլ ժպտում է կապո՜յտ-կապո՜յտ Ու ծիծաղում մեծավարի` կրակոցը կարծես նրան Պատճառել է միայն խտուտ: Հարսանքատուն մըտցնելիս Թագաւորի ու թագուհու գլխին Վերից Ցած է տեղում չամիչ-փշատ, Նողուլ-նաբաթ, Չիր ու չոր թութ Կարկտախառն յորդ անձրևի խշխշոցով, Եւ սերկևիլ, տանձ ու խնձոր` Զատկին ներկած ձւերի պէս գունակ-գունակ: Դռան շեմին Թագաւորի ու թագուհու ոտքերի տակ Փշրւում է բոլոր ափսէ մի սպիտակ, Ինչպէս լուսնի երկւորեակը` Խաղաղ լճում ներկւած քարից, Որ ցաւ ու չոռ, անբախտութիւն հետը տանի... Դէ, վարդապե՛տ, հիմա նրանք Բաժակների չրխկոցին Պիտի խառնեն հարսանեկան Քեզ սիրելի ու դուրեկան Փունջ-փունջ երգերը Ծաղկոցի. Քիչը` ծանօթ, Շատը` նոր գիւտ, Եւ բոլորը` ուշագրաւ: Եւ իսկապէս հարսանքատան Ծխոտ-մրոտ օճորքի տակ Անկրկնելի եղանակով Գովերգւում է թագաւորի մահուդ չուխան Գուլպան պուտ-պուտ, Քիրման գօտին, Շապիկը շալ, Ձին հրեղէն` Ինքն էլ վրէն. – Աստծո՜ւ բարին Մեր թագւորին, Մեր թագւորին`թագն ի գլուխ: Իսկ բքաշունչ ձմռան քամին Չարանում է իր մտքի մէջ ու կատաղում, Ինչ է թէ, տե՛ս, Հարսանքատան դուռն են ահա իր դէմ փակել, Ու րոպէն մէկ սկսում է դուռը թակել Կամ աւլելով ձեան շեղջերը տանիքներից` Բաց երդիքից ներս է մաղում, Բուռ-բուռ շաղում` Կարծես դիտմամբ ուտելիքն է անվերջ աղում, Որ ամէն ինչ... չուտւելու չափ աղի լինի: Օճորքի տակ հարսանքատան Երգում են դեռ Գովքը փեսին: Այնուհետև – այդպէ՛ս – արդէն երգ են դառնում Ու թագուհու բոյրին իրենց հոտն են խառնում Ճերմակ շուշան, ոսկէ ծաղիկ Եւ վարդենիս, Որոնց նման. - Անուշ բուրէր քո թագուհին: Կոշտ կոպալն ու վայրի զուռնան` Քնքուշ երգից ամաչելով` Ետ են քաշւել ու տեղ տւել, Որ կարկաչեն դափ ու դուդուկ. – Պնդուկի ծառ կապէր պնդուկ, Էնոր նման պտկէք և դուք: Բարեբանող երգը հիմա Օրօրւում է, Շորորւում է Այգու նման մի պտղաբեր. – Խաղողի ուռ կոչակ կապեր, Պտղէք դուք էլ էնոր նման: Ու երգողի ձայնը ծորուն Երգի ծայրը ետ ոլորում, Աւարտում է` հանգոյց տալով... Ու տեսնում են դէմքերն իրենց Օղի-գինով մի բաժակում, Եւ կոնծելով նոյն պահին հենց` Աւերում են դէմքերն իրենց Ու հետևից շուտ ճաշակում Կէս թաս շորւա, Մի ֆոնտ գէր միս, Եւ այնպիսի ախորժակով, Խեղճերն ասես սրբի նման Պաս են պահել մի ողջ ամիս: Դափ դուդուկից հիմա արդէն ծայր է առնում Նուրբ ու նազուկ մի Ձեռնախաղ Յարուցելով հիացագին «վա՜յ-վա՜յ... ա՜խ-ա՜խ»: Հասակակից հարս աղջկայ հրմշտոցից սրտապնդւած` Չեմուչումով վեր է կենում Մի թուխ վարսեղ հասուն աղջիկ, Ու նազում է մի ամաչկոտ թուլ-թուլ ծիծաղ: Շագանակէ իր աչքերը պատսպարած թարթիչներով` Նա թափանցիկ իր ականջին Պահ է տալիս անհնազանդ մի սև խոպոպ Եւ կէս մարած քայլ է անում Դէպի կենտրոն պարաշրջան: Եղանակը մօտենում է ու հեռանում: Եւ որսալով մօտեցումը եղանակի` Իր ամօթն է անմիջապէս նա մոռանում Ու դալարուկ մէջքը իսկոյն կեռ-մեռ անում, Սահ է սահում, Այնպէ՜ս սահում, Որ մի վայրկեան... ամենքի հետ` Դուդուկահարն ինքն էլ նոյնպէս շունչն է պահում... Դիւրագրգիռ դափն է յանկարծ ընդոստ զարկում, Ու դառնում է նւագն ահա է՛լ աւելի լարաթրթիռ, Ձեռքերն ասես թէ խրտնելով վեր թևարկում, Յետոյ, կարծես ապահովւած Ետ են գալիս թառում սրտին: Իսկ ոտքերից մէկը` Կարծես գորովանքով ապտակում է Պաչ պահանջող գժուկ գորգին. Մերթ կրունկով ու մերթ թաթով Մանրիկ-մանրիկ տկտկում է, Մինչդեռ միւսը ինքն իր կարգին Սահում է լուռ, սակայն յուզւած, Կարծես շոյում մաքուր խուզւած Խիտ մազերը այդ նոյն գորգի: Պարո՜ւմ է նա, Եւ աչքրն են դառնում տամուկ: Պարո՜ւմ է նա, Եւ հագուստը խայտաճամուկ Մերթ ծալեծալ, փոթ-փոթ գալիս, Մատնիչօրէն ցոյց է տալիս Իր թաքցրած ձևերը պերճ ու խելքահան, Մերթ էլ կիտւած ծալքերն ահա Ետ են դարսւում, Բացւում-պարզւում Եւ վաւաշոտ տղամարդկանց Հայացքների նետերի դէմ Կրկին դառնում մի իւրովի ազնիւ վահան: Պարո՜ւմ է նա, Վառո՜ւմ է նա, Եւ բոլորը` մեծ թէ պուճուր, Մոռանում են հասակն իրենց, Դուրս են ելնում տարիքներից: Եւ չափ տւող թունդ ծափերի ալիքներից Արձանի պէս անշարժացած նորահարսի Քողն է ուռչում ու կուչ գալիս, Ու նորատի հարսնաքրոջ Զառ լաչակն է բաց-խուփ անում, Ամէն անգամ մերթ` թաքցընում փոսիկն այտի, Մերթ` դունչիկի ոսպանման խալը բանում: Ծափ է տալիս մինչև անգամ նորափեսան` Մոռանալով, որ ուրիշի պսակ չէ սա, Մոռանալով, որ ինքն այստեղ Ոչ մակար է, ոչ էլ քաւոր: Իսկ նա... կարծես չի էլ լսում. Ոտն է հազիւ գորգին քսում Եւ շարժումով մի հարկաւոր` Թէ՛ նազելի, թէ՛ յարգևոր, Պտտըւում է կրունկներին, Որից նրա շորը ճամուկ Քիչ ուռչում է թեթև քամուց. Յետոյ` կարծես ամաչելով` Նորից կպչում սրունքներին: Եւ խելքամաղ ջահել տղերք, Տղամարդիկ սիրակեղեք Իրենց մատնող-դաւաճանող աչքերն ահա Թարթիչների սուտլիկ-մուտլիկ խաղով կոծկում Եւ թուլակամ շրթունքներն են բռնի կոճկում... Ա՜խ, Վարդապե՛տ, յիշո՜ւմ ես դու Գարնանային այն օրն անցած, Դաշտում դաղձ ու սիբեխ քաղող Այն հարսներին, աղջիկներին. Փախուստը քո դէպի պաղ խուց... Վաղուց էր դա, Վաղո՜ւց, Վաղո՜ւց, Յիշո՞ւմ ես դու, Ա՜խ, Վարդապե՛տ, Ո՞նց չյիշել, Երբ ողջ գիշեր Մի տանջալից ծանըր երազ քեզ տւայտեց, Քեզ փարւելով` նաև խայթեց, Խայթեց` ինչ-որ անուշ ցաւով, Անո՜ւշ-անո՜ւշ, ինչպէս հիմա` Այս վայրկեանին... Նոյն վայրկեանին Մի թուխ կտրիճ մէջքին քամար, Հագին չուխայ մէջքապնդուկ, Հնոցի պէս բոց աչքերին Ածուխի պէս սև-սև կամար, Հայացքը` լուրջ, դէմքը` յանդուգն, – Արջի նման մէջ է գալիս, Ծանրամարմին պտոյտ տալիս, Բայց... կոպալի դեղին հարւած – Նա` նւագին հաւասարւած, Արջից յանկարծ վագր է դառնում` Թեթև ցատկով վեր է թռնում Ու թէև նա ոչ մի բանից Ո՛չ կախւում է, ո՛չ էլ բռնում, Բայց մնում է վեր` օդի մէջ: Ու պարուհու Սև յօնքերի երկաչքանի կոր կամրջով Անց է կենում Մոլորաքայլ մնջախաղի մի մտածում: Յետոյ կամուրջն իր յօնքերի Կշեռքի է նա վեր ածում Եւ թոյլ տալիս իր աչքերին, Որ վեր ու վար նժար ճօճեն. Մնջախաղով կշռում է նա Նրա բախտը` Իր «հա»-ն ու «չէ»-ն... Ու քայլում է աղջիկն այնպէս զգուշօրէն, Քայլ է փոխում կարծես ոչ թէ գետնի վրայ, Այլ սառոյցի. Ամա՜ն, յանկարծ չսայթաքի ու չընկնի վայր, - Ցաւը ոչինչ, փակ տեղերը բաց կլինեն` Կդառնայ խաղք ու խայտառակ: Նոյն այդ պահին Տղան այնպէս է կտկտում, Այնպէ՛ս արագ, Կարծես սրա ոտների տակ, ընդհակառակն` Արդէն ոչ թէ սահուն սառոյց, Այլ լոկ կրա՜կ, Խարոյկի մեծ շեղջ է փռած, Եւ որպէսզի չայրի իրեն` Աշխատում է քիչ դիպցընել ոտքը գետնին Ու շատ մնալ օդում` թռած... Կոտրատւում է աղջիկն էլի ու նազ անում, Եւ ժպիտը` Գարնանային երիժնակի ցօղունի պէս, Որքան քաղցր է ու հիւթալի – նոյնքան` փշոտ: Ու տեսնելով, որ աղջիկը չի հեզանում, Պարեկ տղան, ցաւը դէմքին, ցատկում է օդ, Փլւում, գետինն է սասանում: Ոտներն արդէն յաճախ-յաճախ Թեք են տալիս մէկ աջ մէկ ձած, Մինչ իրանը` գոտկատեղից` Չի էլ շարժւում անգամ տեղից: Իսկ ձեռքե՜րը... մի կատարեալ, Մի կատարեալ... ի՞նչ... գալարա՜նք. Առաջ ու ետ, վերև-ներքև` Բան են որսում ասես նրանք, Մերթ` բարկացած ու կատաղի, Մերթ էլ յանկարծ տատամսում են ու վարանում, Կարծես արդէն մթան մէջ են բան որոնում: Նորից` ընդոստ. – Տաշի-տուշի... Յետոյ` յուշիկ. – Հոպտտա-տմբա... Եւ դառնում է պարն աւելի առոյգ ու ժիր: Ու պարեկի շալէ թումբանն Իր իսկ հանած հողմի առաջ Փռփռում է` կարծես դառած Դարբնոցի մեծ փուքսը կաշւէ: Հետզհետէ մեծ ու փոքր աւելի են մօտիկանում, Իրար սեղմւած` պարողներին մտիկ անում, Յետոյ սրտի ամբողջ տապով Ծափ են տալիս պարի չափով Ու պարն անվերջ տաքացընում. - Սը՛-սը՜, Սը՛-սը՜... Իրենց դմբոյ էրիկներից դժգոհ կանայք Մտքների մէջ կամ բացայայտ հոգոց հանում Ու ձեռքերն են ցաւով տանում Իրենց կրծքին... ինչի՞ց ուռչող: Մինչ պարեկը Ձմռան պաղած հողն է – թը՛կ-թը՛կ այնպէս դոփում, Մեխ է կարծես այնտեղ խփսւմ Իր ոտքերո՜վ, ոչ թէ մուրճով. Մինչ պարեկի ուսերը, տե՛ս, պար են պարում Իր իրանից ու ոտքերից ասես անկախ ու ինքնավար, Յօնքերն, ահա՛, պար են գալիս իրենց համար` Կամ շինելով, կամ քանդելով երկու կամար, Պար են գալիս աչքերն անջատ, Դաստակը` ջոկ, Թաթն` առանձին, Ծունկը` ծալւած, Իրանը` ձիգ, Գլուխն` ուղիղ, Իսկ վիզը` թեք. Բոլորն` անջատ և առանձին, Բայց և այնպէս` բոլորը մէկ, – Նոյն ժամանակ Շիւ աղջկայ թևիկները, աղաւնու պէս, Մերթ տեսնում ես` քիչ է մնում թառեն գետնին, Ասես սրսուռ կուտի վրայ, Մերթ էլ տեսար` վեր են սուրում, Ճախր են տալիս, Յետոյ, ինչպէս բոյնի չորս կողմ, Գլխի շուրջն են պտոյտ գալիս, Ու վերջում էլ, Երբ նազելի մի շարժումով կանգ են առնում, Խոնարհաբար գլուխ տալիս` Իբրև նշան ներողութեան, Որ դադարում են պարելուց, – Ձեռքերն այնժամ հեզ ու հլու` Երկու յոգնած աղաւնու պէս` Թևը ծալած կուչ են գալիս, Որ անհանգիստ-վայրիվերող կրծքի վրայ Հանգստանան, Մինչդեռ տղան վերջին անգամ Ոտքի վրայ օղակ տալով` Ցատկում է վեր, Եօթ-ութ վայրկեան օդում մնում արձանացած Եւ, քարի պէս, ընկնում է ցած Ընկած տեղը ծնկի գալով... Ու հնչում է կենաց մի նոր` Թագւորահօր, Թագւորամօր Կայ-չկայի, ծետ ու պետի: Ա՜խ, Վարդապե՛տ, հիմա պիտի Պատկառելի մի նոր տաղով Կանչեն փեսի պապ ու տատին, Հօրն ու մօրը, Քուր-ախպօրը` Ամէն մէկին մի տուն խաղով, - Որ գան նստեն, դարպաս անեն, Ծնրիկ զարկեն սուրբ սեղանին, Հրամմեն բարին մեր թագւորին... Յետոյ արդէն մի բաղաձայն կատակասէր, Սկսելով զաւեշտական իր խաղն ասել` Գովքի դիմաց պիտի չուզի, այլ պահանջի՛ Փեսահօրից` Սել մի սեղան... Փեսախպօրից` Խոյ մի խորվու... Փեսաքուրից` Գուլպայ եօթ ջուխտ` Իմանալով, որ կստանայ Իր խոպաձայն երգի դիմաց, Երկու ճնճուղ, Մէկ գարեհաց... Յետոյ պիտի կարգով հնչեն Կարգի դրւած հազար կենաց Աւանդական ու կրկնւող՛ Համեղ թէպէտ, Բայց չփոխւող ճաշերի պէս հոգնեցուցիչ, Որ և սրանք պիտի կուլ տան Թունդ օղիով, գինով անուշ Ու հետադարձ ճամփան թակեն Խաշլամայի պատառներով: Դեռ Վարդապե՛տ, դու կտեսնես Ալիք-ալիք ծփան Շորոր, Ապա Նազպար, Եւ, հակառակ իր իսկ կամքին, Մի կաքաւող աղջիկ կամ կին, Ա՜խ, Վարդապե՛տ, Մինչև անգամ վարդապետին կուսակրօն Յիշել կտայ... պիղծ մի ջաննաթ` Մեր անալի դրախտի տեղ, Յիշել կտայ պիղծ մի ջաննաթ` Խարդաւանքով անգոյ չարի: Յետոյ... ապա... Դեռ կայ Դարձպար, Կայ Թոնոցի, կայ Քոչարի, Երբ սկզբում կռնաբռնուկ` Քիչ ծալւելով, Շատ տարւելով, Յետոյ արդէն թևատրուկ` Շեշտով հատու և կտըրուկ Դէպի առաջ քիչ են տարւում, Այլ մօտեմօտ ծնկածալւում, Ասես իրար ուժ գումարած, Մի սի՛րտ-մի կա՛մք-մի մա՛րդ դառած` Աչքի համար անտես մի պատ Պիտի քանդեն իրենց ուսով. Յետոյ, յանկարծ, ամբողջ ուժով, Ասես իրար խիստ կարոտած Պիտի ամուր գրկեն իրար Մէջք ու իրան Եւ թի՜ռ թռչեն մէջքագրկուկ: Եւ ժամանակ առ ժամանակ Իր կոպալի զարկերի հետ Խաղացնելով ողկոյզի պէս գռուզ բաշը, Խմած գինուց ու եռանդից կարմրատակած` Աքլորի պէս կծղրտայ գէր դհոլչին. -Այ շաբաաաաաա՜շ - հա, - Ու փութաջան թքոտելով թուման-տասնոց` Կկպցնի իր ճակատին Կամ կխրի գդակի տակ` Կէսը կախած իր ծոծրակի, Իր յօնքերի, դէմքի վրայ` Թղթէ գունեղ ծոպքերի պէս: Եւ կըտևի դա մինչև լոյս, Մինչև բարի աղօթարան, Երբ որ Պարոն աքլորն, իզո՜ւր, Երբ որ Տիկին հաւերն, իզո՜ւր, Ուժ պիտի տան կոկորդներին` Յայտարարեն լոյսը բացւած, Ու չլսեն իրենց ձայնը անգամ իրենք` Դհոլ-զուռնի զորութեանը կուլ գնալով... Ա՛խ, միամի՜տ իմ պապերի Մանկաբարոյ ուրախութիւն, Որ տևում էր եօ՜թ օր-գիշեր, Որ անցնում էր երգ ու պարով, Կռիւներով գինեհարոյց, Ու հաշտութեամբ գինեմիջնորդ... Ա՛խ, միամի՜տ իմ պապերի Մանկաբարոյ ուրախութիւն Սերմի առթիւ` դեռ չցրւած, Մանկան առթիւ` դեռ չծնւած... Ա՜խ, անգիտա՜կ իմ պապերի Բնապարգև հարստութիւն Հազար երգ ու եղանակի, Որ չունէին տէր-տնօրէն Ու զուրկ էին հեղինակից. Անհատնելի մի գանձանակ, Որ շաղ տալիս անփութօրէն, Ցրում էին հայ գիւղացիք Իրենց մաքուր շրթունքն ի վար` Ինչպէս որ միշտ և ամենուր, Այս անգամ էլ հարսանեկան Ուրախութեան այս առիթով` Ցանկանալով սէ՛ր, միութի՛ւն, երջանկութի՛ւն, Բոլորովին մոռանալով այդ վայրկեանին, Որ հեշտօրէն չի կատարւում ամէն մաղթանք, Որ կարող է նաև լինել... ՂՕՂԱՆՋ ՄՐՄՈՒՌԻ Իսկ թէ լինէր - Աստւած չանի - Իսկ թէ յանկարծ այնպէ՜ս լինէր, Որ այգու պէս անուշ բուրող նորահարսի առագաստում Գառի նման մշմըշալով Ամէն գիշեր հանգիստ քնէր Ընդամենը մի տասներեք գարուն տեսած նորափեսան Մէջքը հարսին, դէմքը պատին, - Այնժամ պիտի հարսն ի՞նչ անէր: Ա՜խ նա ինչպէս բութ մանգաղից, անվերջ քսւող անիւղ յեսան, Քար էլ լինէր` խարտւէր պիտի, Փոշի՜-փոշի՜ պիտի մաշւէր, Եւ ձեռն ի ծոց ու վիզը ծուռ` Մի խուլ անկիւն պիտի քաշւէր, Գրտնակի պէս լիք ու լխտիկ իր թևերը յօշոտելով, Անիծելով իր բախտը սև, Երազելով գգւանք ու սէր Պիտի երգէր ողի՜կ-ողի՜կ, - Իմա՜լ էնեմ, իմա՜լ չենեմ, Եար պստիկ ա, շիւարել եմ... Իսկ թէ`լինէր, այնպէ՛ս լինէր, Որ ընջաւոր Ու փնջաւոր` Ծամո՛վ մի կին, Որ կարճըլիկ Ու կարճուլիկ` Համո՛վ մէկին Օր ծերութեան դարձնէր կին Մի անատամ կծու խոջա Քիթը` բարդան, ոտքը` քոթուկ, Աչքը` ճպիռ, վիզը` ճօճան... Իսկ թէ` լինէր, այնպէ՛ս լինէր, Որ լի տունն իր վանդակ շինէր Ու այդ ոսկէ նեղ վանդակում Փակէր կաքաւ մի կլորիկ Մի սիրաւոր Եւ վիրաւոր Եւ սևաւոր Անբախտ լորիկ, – Իսկ թէ ահա այսպէ՛ս լինէր, Այդ օր մահու քաւթառի հետ Նոյն չոր բարձին Լերկ գլխի դէմ վարսեղ գլուխն ինչպէ՞ս դնէր, Ծմակի պէս պաղ այդ ծոցում ինչպէ՞ս քնէր, Կրակ կողերն ինչպէ՞ս հպէր լուլա-սառցին, Ինչպէ՞ս, ինչպէ՞ս մալուլ երգով ծունկ չծեծէր, Ծամկտրածը իր մարէին ո՞նց չանիծէր, Ինչպէ՞ս չասէր, որ նա արեց իր բախտն աւեր, Ջահել սրտում կրակի պէս վառեց ցաւեր, Արար աշխարհ լիքը լաւեր` Ինչո՞ւ թողեց կտրիճ քաջին, Ինչո՞ւ տւեց քաւթառ խոջին, – Իմ կեղտ էնոր մեղրի միջին, Էնոր ոսկուն նստեն հաւեր, Բա մարէ՜ ջան, բա տնաւե՜ր... Իսկ թէ տային ո՛չ թէ հարուստ բայց ծեր խոջի, Այլ հենց մի լաւ` սրտով սիրած ջահել քաջի, Մինչև անգամ չոր քարի տեղ խսիր տային, Չոր գետնի տեղ տային նաև մաշւած կարպետ, Է՜հ վարդապե՛տ, Ի՜նչ է պիտի բախտաւորւած հա խնդայի՞ն: Չ՛է վարդապե՛տ, Աղքատութեան ծունկը չնկնի մինչև անգամ քո թշնամին... Հարսանիքի դհոլ-զուռնան դեռ չլռած, Եւ պահունի շորերն անգամ սնդուկի մէջ դեռ չդրած` Պանդխտութեան անգութ քամին, Հարսի ծոցից նորափեսին փրցընելով Եւ քարէքար ու սարէսար թռցընելով` Իր սիրածի անուշ համին Բաժանումի դառնութիւնն է արդէն խառնում, Գնում է նա Եւ... մի՛ տարի, երկո՛ւ, երե՛ք... ետ չի դառնում, Եւ կարօտից ու տանջանքից, Անկարելի անրջանքից Մարմինն ասես վէրք է դառնում համատարած Ու նւո՛ւմ է, անքո՜ւն ցաւո՜ւմ: Սէրն է մխում կուրացուցիչ-դառըն ծխով, Ինչպէս ծառից հենց նոր ջարդւած խարոյկ դառած Թաց ոստերը` անթթւածին քարանձաւում... Անկողինն է հարսին այրում կրակի պէս, Օրն է մթնում, իսկ իր սէրը տուն չի գալիս: Եւ – Էս անտէր բարձի վրայ Առանց եարի քո՜ւն չի գալիս... Ու վէրքերը դառնում են երգ, Ու երգերը դառնում են վէրք, Ու սրտերը՝ ծանըր մի քար, Երբ զինւոր են տանում եարին, – Ա՜խ երթար ու էլ ե՛տ չգար Քեզի սալդաթ գրած տարին... Երբ չեն տալիս եարը եարին, – Որ ախ էնէմ, կուգայ արի՜ն... Երբ խախտում են խօսք ու երդում, – Տաք արիւնն է մէջս լերդում... Երբ... Վարդապե՛տ, ի՞նչ էիր դու, Մօրից ծընւած հող հօ չէի՞ր, Որ լուռ ու մունջ ներծըծէիր Անձրև ու ջուր, Եղեամ ու ձիւն, Կարկուտ ու ցօղ: Թէ լինէիր մինչև անգամ անլեզու հող, Այս ամէնը ինչպէ՞ս և ո՞ր հոգիդ տանէր: Չէ՞ որ հոգիդ պիտի մի օր Պոռթկար, Որպէս մի արտեզեան խորունկ ջրհոր, Ժայթքէ՛ր, Չորս դին ցրեր ցայտքեր, Ծիածանւած շատրւաննէ՜ր. (Շարունակելի) http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=31873

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) II. ԱՐԵՒԱԳԱԼԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՕՂԱՆՋ ԱՄԱՌՆՕՐԵԱՅ Եւ որտեղ երգը՝ այնտեղ էր հիմա և Կոմիտասը: Նա՛, որ դեռ երեկ, իբրև մի ձայնեղ երգիչ-տիրացու, Երգչախմբի մէջ մեներգ էր միայն վսեմ տարածում Ու լսարանում հեզ պատասխանում սերտումի դասը, – Հիմա դարձել էր խմբավար վանքի, Դարձել էր հիմա երգի դասատու: Թեթևանում էր երբ աշխտանքից, Ծառայութիւնից օձիքն ազատում, Հեռանում էր նա խուցից ու վանքից, Գնում էր այնտեղ, ուր երգն էր հնչում: Իսկ նա հնչում էր ամենո՜ւր ու մի՛շտ, Ամենո՛ւր ու միշտ, Ուր հայն էր շնչում: ...Ինչպէս աղջիկն է յանկարծ հարսնանում՝ Գարունն էլ այդպէս դառնում է ամառ. Համբարցման տօնը պաղ հովն է տանում Ու տեղ է բանում, Որ գայ Վարդավառ: Քանի չեն թոշնել կաթնառատ խոտեր, Կանաչ ու ծաղիկ, Գերանդիներն են սրւում-բթանում, Եւ ծլարձակման յաղթ օրէնքի դէմ Կարճ յաղթանակ է վերստին տանում Ոգին խոտքաղի: Բայց քիչ առաջւայ մարտում կատաղի Իւրաքանչիւրը մի անգութ մարտիկ՝ Հիմա տմարդի Նոյն տղամարդիկ Ասես գթութեան եղբայր են դառնում՝ Իրենց աւշաքամ զոհերին առնում Իրենց իսկ ուսին, իրենց շալակին. Խնամքով դարսում սայլ-պատգարակին, Ջորուն են բառնում Կամ աւանակին, – Եւ մեռած խոտեր, ծաղկունք մահացող Գերեզմանի տեղ մարագ են գալիս, Որ այնտեղ դառնան բոյրի պահածոյ: Շոգը, որ մինչ այդ հիւր էր ցանկալի, Աներեսօրէն դառնում է տանտէր Ու խռովեցնում կնկան ու մարդուն: Անբոց վառւում են արոտ ու հանդեր, Արծաթ է հալում վաղահաս գարին, Այնինչ հաճարի, Ցորենի արտում Հասկերը հասուն, Հասկերը հոսուն, Իւրաքանչիւրը մի հրէ լեզու, Ձգւում են վերև, կարծես թէ ուզում Մօտիկ երկնքի կապուտակ ծովից Զովութիւն ըմպել, (Ինչպէ՜ս չէ՝ կըմպես), Չեն ըմպում սակայն, այլ միայն լիզում Եւ անմիջապէս քաշում են լեզուն, Երբ հասկանում են բուսական խելքով, Որ մինչև անգամ երկինքը ծաւի Նո՛յնպէս կապտել է անյագ ծարաւից... Ամառվայ արփին այնպէս է կիզում, Որ արևի տակ, Թէկուզ անկրակ, Եթէ ուզում ես՝ «իշխան» տապակիր. Անշարժանում են լճեր ու լճակ, Դառնում են կարծես կապոյտ ապակի, Մինչդեռ նրանց տեղ օդն է ծփծփում ալիքով հրէ, Եւ օդի հետ էլ երգն է ալիքւում. - Հո՛վ արէք, սարեր... Սարերը սակայն Հովը պահում են հօտերի համար և սարւորների, Որ գիւղը թողած՝ սար են բարձրանում: Ու երգն էլ հիմա Աղօթքի նման, Երկինք է թռչում. Ամպերին կառչում. - Մի քիչ զո՛վ արէք. . . Ամպերը սակայն ինչպե՞ս զով անեն Եւ ինչպե՞ս անձրև թափեն, ծով անեն, Եթէ բովանդակ երկնակամարին Դեղի համար էլ ամպիկ չես ճարի: Եւ աշխատանքի ոգին է կրկին Խելահեղօրէն տիրում ամենքին: Գւղացիները, տղամարդ թէ կին, Հաւ-աքլորի պէս զարթնում են հիմա Գիշերը դեռ կէս և ոչ թէ ծէգին Եւ, աքլորների-հաւերի նման, Իրիկնանալիս՝ դեռ հացը բերնում՝ Չե՛ն թառում - օ չէ՜ - յոգնած ու դադրած Ոչ թէ քնում են, այլ կարծես մեռնում, Իրենց խշխշան անկողիններին Քրիստոսի պէս Խաչւում են այնպես, Որ կրկին շուտով Յարութիւն առնեն Եւ կիսամութով Վերստին բռնեն Նոյն աշխատանքի Վառվռուն պոչը Ու նորից խառնեն Հրդեհին ծէգի Իրենց աչքերի հրավառ բոցը, Եւ որ քրտինքի շիթը ծորացող Անվերջ շտկւող-անվերջ կորացող Իրենց թիկունքին վազի մանեման՝ Ճամփան կորցըրած մրջիւնի նման... Եւ աշխատում են մրցման մեջ մտած, Աչքերը յոյսից ու երազից թաց, Ու հետն էլ երգում. - ...Զո՜վ արէք մի քիչ... Հովից են երգում, Զովից են երգում, Որ շուտ չդադրեն տաքից ու շոգից: Իսկ շո՛գը, տա՜քը, Իսկ տո՛թը, տա՜պը... Թո՛ղ որ շները՝ Բները մտած, Շոգից շնչասպառ՝ լեզուն դուրս գցեն, Իրենց կաս-կարմիր բոցաձև լեզուն. Կարծես սխալմամբ կրակ են կրծել Եւ հիմա, իզո՜ւր, Ործկալ են ուզում... Շոգի սիրահար դդումներ ցմփոր Թո՛ղ որ թխսի պէս նորից ետ տանեն Փարթամ թևերը իրենց թաղերի Եւ ճտերն իրենց ետևը գցած՝ Ցանկապատն ի վեր արևկող անեն, Թառեն էյվանի փայտէ ճաղերին... Ուրիշի աչքին խիստ ծիծաղելի Արևածաղկի մի պուճուր գնդիկ, Կապելով հսկայ մեր երկրագնդին՝ Երկրագնդի պէս ծանրօրէն ու լուրջ Թո՜ղ որ պտտւի ինչպէս արևի, Այնպես էլ նաև իր առանցքի շուրջ՝ Անշարժ պահելով ծաղկատերևի Դիրքը նախնական... Թո՛ղ որ շոգն իրօք չարամտօրէն Մարդկանց խեխդելու մահափորձ անի, Եւ շուք ու շւաք տան վկայութիւն, – Միևնոյնը չէ՞ գիւղացու համար, Թէ նա մեռնի էլ՝ պիտի գործ անի, Քանի որ ամա՛ռ, ամա՛ռ է, ամա՜ռ... Խեղճ այրի կնոջ անծեփ-անսւաղ տանիքի նման՝ Այգիների մեջ հասած պտուղն է անվերջ կաթկթում. Պիտի հաւաքել-փռել տանիքին Շէկ ծիրանները՝ Մանրակոտորակ արևների պէս , Սև սալորները՝ Եզան աչքերի միամիտ փայլով, Եւ կորիզահան դեղին դեղձերը՝ Անանուն ծաղկի փերթերի նման... Սայլը բեռնաբարձ՝ Ծանր խրձերից խղճուկ ճռռալով՝ Անիւի կունդից իր մաշված սռնու Քիթն է մերթ հանում Ու մերթ՝ ետ տանում, Աղուրի փոշում, լորձունքի նման, մազութ ծորալով: Իսկ ջառջառների սեպերը երկաթ, Քար ատամները գիշատիչ կամի (Ծամի հա՛ ծամի) Հաշանն են ծանում, հաշանը ոսկէ, Որ չուզենալով դարմանը խառնել Սրսուռ ցորենի արևահամին, Մի բան է տենչում՝ Էրանի քամի. - Սարե՜ր ջան սարե՛ր, Մի քիչ հո՛վ արէք... Իսկ քամին Կարծես մարդու գնացած աղջիկ է դարձել Քանի ամիս է՝ հէրանց չի գալիս, Իսկ եթէ եկաւ՝ չի ուզի գնալ. - Օտար դո՞ւռն ընկնեմ, Լաւ է ջո՜ւրն ընկնեմ... Մղեղն է թառում պատահած տեղում և ամէն ինչի, Մինչև իսկ վանքում կիսաբաց ննջող Աստւածաշնչին. - Մեղա՜ քեզ... Աստւած բարին կատարի: Իսկ բարին՝ Թառած դէզի կատարին, (Պարզ խրտւիլակի ծիծաղկոտ տեսքով) Ծտի պարսերն է շեղջերից քշում. Իսկ բարին՝ Մաղւած ցորեն-գարու հետ Փայտէ ամբարի դռնով է խշշում: Մեծ կարասները Ծոյլ յօրանջում են դատարկ մառանում, Բայց վնաս չունի՛, Խաղողի վազն է կրկին մայրանում. Ճութը, ծոցի պէս , ուռչում է հիւթից Եւ օգոստոսեան եռացած օդից Ու խեղդող տօթից Շնչահատ արդէն, Մի պահ զրկւելով աբուռ-ամօթից, Անզգուշօրէն կոճակն է բացում զմրուխտ թփերի. – Հէրն էլ անիծած. - Ի՞նչ անեմ, Մարէ՛, Արևն ինձ կերէ՜... ՂՕՂԱՆՋ ԱՇՆԱՆԱՇՈՒՆՉ Բայց ահա Նաև շոգն է կոտրւում՝ գոռոզութեան պէս, Եւ տեղը զիջում իր գինն իմացող համեստութեանը: Կապող անձրևի միջամտությեամբ Երկիր ու երկին Գրկւում են կրկին՝ Վերջ տալով իրենց սուր գժվածութեանը: Եւ աշունն էլի, Չարչիների պէս ու բոշաների, Տեղից-տեղ գնում, Դռներ է ընկնում Եւ զբաղւում է իր ներկարարի սիրած փեշակով: Չարչին բարձրականչ կհպարտանայ Իր յուլունքների հազար տեսակով, Ասեղ ու շիւղեր, ծամոն կծախի Պառաւ տատերին, հարսներին շարմաղ: Բոշան ցորենով զամբիւղ կփոխի Եւ ինչով ուզես՝ մեծ ու փոքր մաղ: Մինչդեռ աշո՜ւնը... Նա բա՛ն չի ծախում, Օդ ու եղանակ, գոյներ է փոխում: Մինչդեռ աշո՜ւնը... Միայն բաշխում է՝ Ցորեն ու գարի, Խմիչք ու փշատ, Հազա՜ր մի բարիք Եւ, ամենից շատ, Անվարձ ու ձրի Միայն նախշո՜ւմ է... Եւ այնպես դանդաղ, որ չես նկատի, Աւելուկների ծամերը կանաչ Էյվանի դէմքին ու տան ճակատին Դեղնում են յանկարծ, դառնում անճանաչ: Ու քաղցրութիւնից ճաքող սեխերի Անուշ բուրմունքով Օծւում են կրկին բոստան-բաղերը, Իսկ ձմերուկի կերւած ճաղերը – Լուսնի հաստ-բարակ փուլերի նման – Հող ու փոշով են ամպոտւում հիմա: Ընկուզենիներն իրենց սաղարթով Այնպէս են մէկից դառնում հուրհուրան, Կարծես թէ լինեն հսկայ ծխամորճ, Եւ որպես ծխի առկայծող քուլայ՝ Մշուշն է սողում դաշտերի վրայ Ու պտոյտ տալիս Ծերուկների պէս պպզած լեռների Սանըր չտեսած-փոշոտ գլխի շուրջ: Մինչ դեղձին պարկեշտ ու ծիրանին լուրջ Իրենց սաղարթն են աշխատում կոճկել լիրբ քամու հանդէպ, Հաստլիկ ուռենին ու ձիգ կեռասին Պատրաստ են իսկոյն իրենց լաչակը գլխներից քանդել՝ Մարդաթող հարսի, Լաչառ կնկայ պէս : Նորից, իսկապե՛ս, Աշուն է, աշու՜ն: Նորից սանդի մէջ ծեծում են կորկոտ, Չաւար են խաշում, Տաք հնձաններում ճմլում են խաղող Ու գինի քաշում: Նորից արիշտան, Որ ձողերին են շարէշար փռել, Թաց՝ օրօրւում է լուռ ու անշշուկ, Չորացած՝ խշշում Ու փշուր-փշուր Թափվում է գետին՝ Խսիր-կարպետին: Քամին կարծես թէ բան է կորցրել Եւ որոնելով աւլում է գետինն Ու տեղից-տեղ է խաշամը քշում: Եւ տերևների հաստ ծածկոյթի տակ Առվակ ու վտակ Հոսում են ոչ թէ խշշոցով ջրի, Այլ կարծես անվերջ տժտըժում-թշշում՝ Իրենց մէջ ընկած բոց տերևների Չմարող հրից: Սերկևիլները սրտի թրթիռով Վերջինն են լքում անխռով այգին Ու տեղափոխւում-մտնում են սնդուկ, Որ հաստակաշի ու կողքապնդուկ, Զառ խնձորների հարևանութեամբ Պլըլւեն սիրով ու գորովագին Կանանց պահուսոի շորերին փոթ-փոթ Եւ իրենց բոյրը խենթօրէն խառնեն Նրանց մարմնային բուրմունքին տարփոտ: Աշուն է, աշո՜ւն: Լուսաստղը հիմա Նոյնիսկ ցերեկւայ դռներն է մաշում Եւ ճառագայթուն ու մեծ է այնքան, կարծես թէ բացւած հովհար է որ կայ: Հովհարը սակայն Ո՞ւմ է հարկաւոր, երբ շոգ չէ արդէն, Երբ եղանակը այնքան է ցրտել, Որ նորից ահա տան խոնաւ օդից Մինչ աղը լալիս՝ լաւաշն է ծաղկում, Իսկ պաղ եղեամի հալւելուց յետոյ Կալում մնացած կոյտը ծղօտի Կպչում է իրար, Կարծես թէ թաղքում Մազերի նման շեկլիկ աղջըկայ: Անցած ձմրանը նշանւածների կոպերի տակով Անհամբերութեամբ սահում է հիմա երազանքն այրող Այն հարսանիքի, Որ պիտի լինէր, բայց դեռ, ա՜խ, չկայ: Գիշերւայ կէսին ոռնոցն է լսւում Հօտ ու նախրի հետ սարից գիւղ իջած անկուշտ գայլերի, Իսկ նոյնքան անկուշտ ջրաղացների անխոնջ չախչըխկան կոչնակի նման կանչելով անվերջ՝ Ճամփան է պահում աղունով բարձւած սողուն սայլերի: Եւ ահա՛ – Կամաց քշէք սելերը... Եւ ահա՛ - Աշուն եկաւ սարիցը Եւ ահա՛, Այստեղ՛ – Երկինքն ամպել է... Եւ ահա՛, Այնտե՜ղ – Էս լուսնակ գիշեր... Եւ ահա՛ – Այնպէ՜ս՝ Միշտ նա է ներկայ, Նա՛ ՝ Շինականի յար հաւատարիմ, Յաւէտ անբաժան Մեծ օգնականը. Նա՛ ՝ Շինականի համկալ-ընկերը, Հոտաղ-մշակը Ու... երրորդ ձեռքը. Նա՛ ՝ Ինքը... ե՜րգը: ՂՕՂԱՆՋ ԱՀԱԳՆԱՑՈՂ Ե՛րգը... Կարծես տնից ելած մի պանդուխտ էր բազմաթափառ Եւ ուզում էր կրկին փարւել հայրենիքին Հայրենիքն էր... նրա հոգին: Ե՛րգը... Կարծես մի թռչուն էր, որ չւելով բնազդաբար, Ետ էր թևում գիշերն ի լույս և օրն ի բուն: Եւ նրա շէն ականջն էր... բույն: Այդ ակա՛նջը... Ջրւորների, Սարւորների ուրախ կանչը, Ձոյլ զանգերի ծոյլ ղօղանջը, Առվի յիմար բլբըլոցը, Ճրագների պլպըլոցը, Հովի հունչը, Թոնրի շունչը, Մերժւած սրտի խուլ մրմունջը, Երազների ու ծաղկունքի փսփսուքը, Ողբասացի կոծն ու սուգը, Արտասուքը, Որ ծնւելով վառ ցաւի մէջ, Դուրս չի պոռթկում, Այլ կաթում է սրտի խորքում, Ինչպէս մթին անձաւի մէջ, Եւ այդ ահեղ կաթկթոցը Միչև անգամ քար է ծակում. Կէսչոր-կէսթաց փայտի նման Վառւոդ լոյսի ճթճթոցը, Որ վառ ցրտի դէմ-հանդիման Ոնց էլ լինի դուռ է փակում. Չարաճճի քամու առաջ Տերևների սրսըփումը՝ Աշնան վառած անհուր բոցում. Նոր մայրացած ստինքների Մէկմէկի հետ լուռ շփումը՝ Այգու նման բուրող ծոցում. Ջրի ճամփին աղջիկների քչփչոցը, Մինուճարի հեռու ճամփող Մոր խելագար պաչպչոցը, Տաք հնձանի կպչուն դռան զիլ ճռինչը, Անգըղ տեսած թուխսի սարսափն ու կռինչը, Նորածինի ազդարարիչ-հրամայող բարակ ճիչը, – Ամէ՛ն, ամէ՛ն, ամէ՛ն ինչը Ալիք տալիս, Գալի՜ս-գալի՜ս, Ծովանում էր այդ ականջում, Հազար ձևով այնտեղ հնչում, Յետոյ տանջում ու պահանջում՝ Ելնե՜լ-թափվե՜լ սրտերից-սիրտ, Հոգուց-հոգի, Յոյզով ցօղել Ու ողողել Ամէն ոքի... Ա՛յն, որ այնպես ցիրուցան էր, Կամենում էր լինել հաւաք, Ա՛յն, որ միայն աղմուկ էր դեռ, Ցանկանում էր դառնալ նւագ. Ա՛յն, որ հնչիւն, անկապ ձայն էր, Եղանակ ու երգ էր ուզում, – Վարարումի ու յորդումի Ելք էր ուզում: Իսկ թղթերին՝ Հազար ու մի երգ-եղանակ, Դարձած նոտա. Իսկ թղթերին՝ Հազար ու մի խաղիկ-տաղիկ Հայաշխարհիկ, Նաև օտար: Իսկ թղթից դուրս Որքա՜ն երգեր, Որ չեն տեսել ձայնագըրող, Օտար ժանգը գոնէ քերող Հմուտ ձեռքեր: Իսկ թղթից դուրս՝ Որքա՜ն-որքա՜ն Շինականի ձեռքով ցանւած, Բայց չհնձւած-անտէր բերքեր... Ա՛յն, ինչ ականջն էր հաւաքել, Ա՛խ, թէ հիմա իր շրթունքով կրկնապատկւած ետ տար կրկին, Սիրով բաշխէր նրանց, ովքեր Իրենց արեամբ ու քրտինքով Խմորում են տւել երգին: Իր հետ մեկտեղ այն ժամանակ Գիւղացին էլ գուցէ երգէր. - Հ ով , հով, հո՜վն ընկաւ, Դարդս ծո՛վն ընկաւ» ՂՕՂԱՆՋ ԲՆԱՇԽԱՐՀԻԿ Սակայն դարդը խեղճ ու կրակ գիւղացու Եթէ անգամ Ծովն ընկաւ, Նոյնիսկ ծովն էլ դարդի վրայ գիւղացու Իր ծովային աղաջրի փոխարէն Կարծես դիտմամբ իւղ ածում, Դարդը իւղով է օծում, Որ... ջրի մէջ չընկղմի Ու չդառնայ կեր տղմի: Կարիքների ալիքային մոլի ծա՜փ, Զրկանքների կոհակացող խաղացո՜ւմ, – Եւ նոյն դարդը ողջ-առողջ Շպրտւում է նորից ափ Ու... կպչում է գիւղացուն, Ինչպէս շապիկը մէջքին, Տաք քրտինքից թաց մէջքին, Եւ ի՜նչ քրտինք. Հիմա արդէն իսկապէ՛ս որ աղաջուր: Զուր է գեղջուկն աղաչում Եւ յոյսի շողն իր աչքի Նետում երկնի հրաշքին: ՎԵրում՝ Աստւած ծանրականջ, Ցածում՝ Աղօթք ու զուր կանչ, Անտէր՝ պատառ-պատառիկ, Սարի լանջին կարկատան. Ծխոտ-մրոտ պատ-առիք, Բոբիկ ոտներ, հին քաթան. Եւ հազար ու մի կարիք Հազար ու մի ծակ ու ծուկ. Պիտի ուզեն հարսնացու, Առնեն շոր ու մատանիք, Պիտի փոխեն ծածկը տան, Պարտքը մարեն, հարկը տան Ու կաշառեն ջրպետին: Նաև պիտի... դեռ պիտի... Պիտի վարեն ու հերկեն, Վարեն-հերկեն Ու երգեն. – Օրհնեա՜լ է Աստւած. Յիշեա՜լ է Աստւած. . . Աքլորը կանչեց գոմի դռանը, Դեռ նոր է բացւում աղօթարանը. – Աստւա՜ծ, փառքդ շա՜տ... Եզնարած տղան թող անուշ քնի, ութանաւորը վեր կենայ բանի. – Աստւա՜ծ, փառքդ շա՜տ... Գութանն է գնում-գութանն է գալիս. – Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . . Ուրախութիւնից ակերն են լալիս. – Այ ճը՛լ-վը՜ստ, ճը՛լ-վը՜ստ. . . Մաճկալը՝ մաճին, Իմ պաչն իր աջին. – Շուռ տուր, սև՜ արա: Հոտաղը՝ լծին, Մատաղ վարոցին. – Ձէ՛ն տուր, թև՜ արա: Հօ՛ արա, Շեկօ՜, Շօ արա, Լաչի՜ն. – Մէջը կորդ մնաց: Քշիր հա՜, Նիկօ՛, Դաղի՛ր սատկածին. – Գնաց հա՜ գնաց: Գնաց հա՜ գնաց. – Ոտըդ լէ՛ն արա, – Էն էլ ո՜նց գնաց: Գնաց հա՜ գնաց. – Տղա՛յ, ձէ՜ն արա, – Էլ բան չմնաց: Արտը լեռ քար է, Առը երկար է. – Բայց խոփն էլ սուր է: Քաղցած ենք, ծարաւ, Ա՛յ հարս, ի՜նչ դառաւ. – Բա գալըդ ո՞ւր է: Է-հէ՜յ, հորիվա՛ր, ճիպտի՛ն տուր, Սևին հօ՛ արա, Կապտի՜ն տուր. – Կապո՛յտ եզ, չսատկե՜ս հա: Թէ հօ ես անում՝ լա՛վ արա, Բերան չես բանում, ա՛վարա. – Վարել ենք արտի վատ կէսը: Ծիր տանք հա՜ ծրենք, Մեր դարդը ցրենք. – Ես քեզ եմ ասում, Սրա՛պ ջան, Հողը սևանայ: Հացն եկաւ: Բանանք, Ուտենք կշտանանք, Որ, քեզ եմ ասում, Արա՛բ ջան, Ուսըդ հովանա: Ձեզ՝ Խոտի լաւը, Մեզ էլ՝ փլաւը. – Հորովե՜լ, հօ: -Դե՛, ելէք լծենք, Խոփը հող գցենք. – Հօ՜, հորովե՛լ: Նո՛ր ակօս բացենք, խո՛ր ակօս բացենք Է՛լ առաւել: Յաջող է տարին. Նամուսով վարի՝ Մէկին եօթ կտայ: Խոտի տեղ դու, տե՛ս, Չոր ճիպոտ կուտես, Ա՛յ եզ անպիտան: Գիտե՜մ, ոտմաշ ես, Ոտերի՛դ մատաղ, Բա ե՞ս, Ծիրա՛ն ջան, Իմ սի՜րտն է մաշած: Քրտընքախաշ ես, Իմ համե՜ղ հոտաղ, Բա ե՞ս, Տիրա՛ն ջան, Իմ սի՜րտն է խաշած: Ականջ մի՛ դրէք. Հո՜ արէք. Դարդներըդ ցրէք. Շօ՜ արէք: Դարդը քա՞ր կ'անի... Աստված ճա՛ր կ'անի. – Հորովե՜լ: Աստւած ինչ չանի՝ Մարդը դի՜նջ կ'անի. – Առաւե՜լ: Եզո՜, շո՛ւտ արա, ո՜տ արա, ախպէ՜ր, Դադրած մաճկալը քո ցա՜վը տանի. – Պրծնենք ու գնանք: վրան են զարկել սև ու մութ ամպեր, Ձեռ ու ոտ արէք, ա՛յ, անձրև կ'անի. – Մոլո՜ր կմնանք: Ուժ տուր՝ վերջանայ, Ջանըդ դինջանայ. – Հօ՜ արա, էյ ե՛զ: Վարենք ու ցանենք, Խոփը դուրս հանենք. – Լինենք պարզերես: Թող չկտրվի ակի ճռինչը, Գութանի անուշ ճլվստիկ ձենը. – Իր ձենի՜ն մատաղ: Առանց գութանի աշխարքը ի՞նչ է, Նրա վրայ է աշխարքի շէնը. – Իր շէնի՜ն մատաղ: Հօ՜ արա, եզո՛ ջան, հորովե՜լ, Ծարաւ ես՝ ես էլ եմ ծարաւել, Դադրած ես՝ ես քեզնից առաւել, Ինձ էլ է արևը խորովել. – Հորովե՜լ: Թե մեզնից Աստւած է խռովել՝ Աստըծուն ձէն կտանք առաւել. – Օրհնեա՜լ է Աստւած, Հորովել Յիշեալ է Աստւած, Հորովեեեե՜լ... ՂՕՂԱՆՋ ՑԱՒԻ ԵՒ ԲՈՂՈՔԻ Մեր խելքն էր մեզնից խռովել. Մոռացած Կալերգ, Հորովել, Մոռացած խալիկ, զվարթ տաղ՝ նէյնիմ-ով ու Բէյթ-ով էինք Շատերս մեր հոգին պարպում. Թողած մեր գինին անխարդախ՝ Օտարի շէրբէթ-ով էինք Մեզ խաբում Եւ ոչ թէ հարբում: Մենք կայինք, Մենք Դաւիթ էինք, Սակայն դեռ մեզ չգիտէինք. Դեռ պառւի շաղգամի արտում Քիչն ուտում, Շատն էինք ջարդում՝ Մանկօրէն ոտքի տակ տալիս: Եւ մէկը պիտի գար ահա, Մեզ նորից կայծակը տար թուր Ու թամբեր Քուռկիկ Ջալալի, Տար նաև մկունդ ու վահան, Որ... Մսրայ նւոցին ընդդէմ Զգայինք մեզ Ձէնով Օհան: Սկզբում ինքն էլ վարանում՝ Գործում էր, բայց դժւարանում Իր գործին տալ յարմար անուն: Եւ ահա իր գործը նաև Ստացաւ անունն իր վայել. – Աշխարհում դուք ձե՛ր երգն ունէք, Ձե՛ր երգը, խլացա՛ծ հայեր... ... Ու թէ հայ խաղի ու տաղի հանդէպ Խլացել էին մեզնից շատերը, Եթէ մերային խեղճ ու վատերը Մեր արդար հացն ու պանիրը թողած, Աչք էին տնկում օտար փախլսւ-ին, Ապա օտարը՝ Ամենա՛յն սիրով, Ապա օտարը՝ Խօսքերո՛վ, Գրո՛վ – Թաքուն-բացայայտ մեզ էր բանսարկում՝ Մի ամբողջ ազգի հեշտօրէն զրկում Իր անկապտելի երգից ու պարից, Մի ողջ ժողովուրդ կապում օտարից, Օտար դռանը տնփեսայ սարքում Մի տղամարդու, որ շէն տուն ունէր, Տան մէջ սիւն ուներ, Սեան վրա՝ տանիք Ու տանիքի տակ՝ հսկայ ընտանիք, Որ, ճիշտ է, գիտէր հիւրեր ընդունել, Բայց գիտէր նաև ճանապա՜րհ դնել, Ու թէ կտուրը կաթէր անձրևից՝ Գիտէր վերստին պատել սվաղով... Մինչդեռ խուլ, անլուր, և կամ չարալուր Ականջներն օտար միշտ յակւած էին Հայոց երգի մէջ Լսել սօսափը պարսկազենդական, Հայոց տաղերում Որսալ մեղեդին յոյն-բիւզանդական, Թուրք-թաթարական բայաթի-շարքին: Հայերն աշխարհում բանսարկւած էին. Սրերից յետոյ, Թրերից յետոյ՝ Հիմա էլ լեզւի թունաւոր նետով – Ա՛ռ – Զարկւած էին... Քեզ հարւածողին որպէսզի զարկես Եւ ունեցւածքըդ ու կեանքըդ փրկես, Պիտի զարկողին իր զարկից զրկես: Թե ոստայնի պէս ստեր են հիւսում, Եւ դու կեղծիքը ճեղքել ես ուզում, Պիտի սովորես ստողի լեզուն: Իսկ նա շատ յաճախ ինքն էլ էր զգում, Որ իր յաղթ բազկում Տալիք հարվածի թափը պակաս է. Դատապաշտպանի իր լեզուն արդար Պտտում է հազիւ, Պտտում է այնպէս, կարծես կակազ է: Մինչդեռ ուզում էր Ու երազում էր Պաշտօն ստանալ և դատախազի. – Աշխարհի առաջ բարձրանալ տեղից Ու հատ-հատ ասել. – Խօսելն իզուր է, ճառելն՝ անտեղի: Միստը՛ր, աղա՛, սը՛ր, Տիկնայք մեծարգոյ, պարոնայք ազնիւ, Քար ու կշեռքին ի՞նչը կհասնի: Այս՝ կշռաքարը, այս էլ կշեռքը. Մեզանից՝ ահա մեր տաղն ու երգը, Ձեզանից՝ կշեռքն ու կշռող ձեռքը: Թող դժվարութեամբ ու հսկայ ջանքով Բարձրանան-իջնեն կշռաթաթերը, Անվստահութեամբ ու կասկածանքով Իրար հոտոտեն կշռաքթերը, Եւ ճիշտը խօսի, լռեն ստերը: Այս էր նա ուզում, Այս օրը յուսում, Բայց և զգում էր, Որ յաղթ բազկում իր Տալիք հարւածի թափը պակաս է. Դատապաշտպանի ու դատախազի Իր արդար լեզուն Շարժւում է հազիւ՝ Պտտում է այնպես, կարծես կակազ է: Իսկ եթէ սուտը հերքել ես ուզում, Պիտի սովորես ստողի լեզուն՝ Հրաժարւելով դատարկ զեղումից: Պէտք է սովորել, Իսկ ո՞րտեղ, ումի՞ց: Պէտք է սովորել, Իսկ ո՞ւմ մօտ, իսկ ո՞ւմ... ՂՕՂԱՆՋ ՊԱՆԴԽՏԱԿԱՆ Հայ դասատուներն իրենք են զգում, Որ ջահել սանի առաջմղումից Հոգնում կես ճամփին ու ետ են մնում: Եւ Կոմիտասը Բեռլին է գնում: Ու գերմանական քաղաքում խոժոռ Ինչ-որ վանական՝ Աչքերը խոշոր, Դէմքը՝ բանական, Քայլքն՝ անբնական, Պաղ անցորդների հայացքն է անվերջ վրան սևեռում, Մինչ մոլեռանդի նայւածքը նրա՝ Որքան ներհայաց-նոյնքան բևեռուն, Չի մեխւում սրա կամ նրա վրայ, Այլ պեղում կարծես անծանօթ հեռուն: Եւ կոշտ ու կոպիտ գերմաներէնը Շուրջ երեք տարի, յարկադըրաբար, Ճկւում է անվերջ նրա բերանում, Սակայն չի ջարդւում վերջնականապէս, Կարծես թէ թողած լեզուն կենդանի, Գրում-կարդում է նորից գրաբար՝ Ճեմարանական խելօք սանի պէս: Ի՜նչ անենք. շատ էլ հոգ չէ, որ այդպէս Գերմաներէնը նեղում է հային: Կար այլ մի լեզու՝ համամարդկային, Այդ լեզւով խօսող գերմաններ կային, Ու չեր վերջանում նրանց զրոյցը: Կոտրելով բառի բարակ սառոյցը Ոչ իբրև օտար-սառն ու կեղծամիտ, Այլ մեծ պապի պէս՝ առանց կեղծամի, Գալիս էր Բախը ու ծանըր նստում Երգեհոնի դեմ, ֆիզհարմոնիայի Ու բարի ժպտում մրայօն հային: Եւ ալիքւում էր մի վսեմ Մեսսա, Ու Բախը կարծես ասում էր. -«Տեսա՞ր»: Անհուն սրբութեամբ երկինք էր միտում Մի հոգեսրբիչ հոյակապ Խորալ, Եւ ծերուկ Բախը ջահելին դիտում, Հարցնում էր կարծես – և գրաբարով, – «Իմա՞ստը դորա»: Իսկ այնուհետև՝ Օրատորիա-ի նարեկանման ծփացող մի ծով Լռիկ մեղմութեամբ, աղօթքի ճիչով Դիզւում էր դանդաղ, փլչում շատ արագ, Մինչդեռ ականջում մոլեռանդ հայի Օրատորիա-ի ծփանքի միջով, Խեղդելով խորթ ձայնն Օրատորիա-ի, Իրենն էր հնչում՝ Մի նոր Պատարագ... Ու մէկ էլ յանկարծ Մոցարտն էր գալիս, Գեղեցիկ, ջահել, կայտառ ու խնդուն, Եւ պաղ դահլիճում ծիծաղն էր թնդում: Նա մերթ՝ բարեկիրթ մանկան պէս՝ ուշիմ Լսում էր հային, խփում էր ուսին, Մերթ՝ յանպատրաստից երգ եղանակում, Եւ մեկ էլ՝ խօսում համբոյրից կոյսի, Սրա վեղարը ծաղրուծանակում, Պատմում արկածներն իր և ուրիշի՝ Չափից աւելի անկեղծանալով: Իսկ երբ տեսնում էր՝ իր կատակն է զուր, Յուսահատօրէն ձեռքը թափ տալիս, Իբրև միջնարար՝ մի բերան հազում Ու լրջանալով, Անկեղծ ջանալով՝ Նորից էր ուզում հային համոզել, Որ պէտք է այսպէ՛սև ո՛չ այնպէս խօսել: Մէջտեղ էր գալիս ուրախ ֆիգարոն, Դահլիճում սարքում շքեղ հարսանիք, Իսկ նրա մտքո՜ւմ... Աղջիկ-պատանիք Սարից իջնելով ելնում են տանիք, Որ մեկ էլ տեսնեն, թէ ինչպէս Սարօն Անուշի տեսքը հեռւից որսալով, Մոռացած ադաթ, ընկեր ու աշխարհ՝ Գետնում է Մոսուն... – Դուք ինձ չե՞ք լսում, Այս է ճիշտը, հե՛ռ, այս է պէտք, պարո՛ն: Իսկ հեռ-պարոնը լսում էր ուշիմ, Ձմեր ու ամառ Ուսանում յամառ, Բայց և կրկընում. – Ուրիշն՝ ուրիշին, Ես ի՛մը, ի՛մը, ես ի՜մն եմ ուզում, Ի՜մը, դուք հասկա՞ն... Ու չէր աւարտում «հասկանում էք»-ը: Իսկ երբ այս հսկան Եւ կամ թէ ուրիշ վիթխարու մէկը Հայ վարդապետի հոգին էր յուզում Եւ գերեվարած տանում իր հետքով՝ Երբ նա չեր գտնում փրկումի դեղ-ճար, Նրա բերանից ձգւում էր «Խղճա»-ն. Հայցում էր Բախի մեներգ-աղօթքով... Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք, Լսո՞ւմ ես արդեօք մենակ ու մենիկ Զղջացող որդուդ: Մի՞թէ չես զգում, Որ հեռւից-հեռու անձայն գոռալով Այդ քեզ է դիմում Բախի Խորալ- ով. «Քեզնից հեռացայ, բայց դարձայ իսկոյն»: Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք, Այդ ինչպե՞ս, ինչպե՞ս դու դարձար կնիք Եւ ինչո՞ւ դու հենց ընտրեցիր նրա՛ն Ու դրոշմը քո, իբրև սուրբ խարան, Դրեցիր վրան՝ Ասելով. «Ի՛մն ես, Ո՜ւր էլ որ գնաս՝ իմ ճո՛րտը, ծառա՛ն, Իմ մինուճարն ու հաւատարի՜մն ես»: Ա՛խ, նրա հեռո՜ւ-հեռո՜ւ հայրենիք... Ժամեր շարունակ մենակ ու մենիկ, Եւ համբերութեամբ մի անհատնելի Խեղդելով հոգու ներհակությունը՝ Պաղ ստեղներին հաղորդում էր նա Իր ամենազգայ ու ջերմ մատների Սրսփումն այրող ու տաքութիւնը: Նրա վեղարի թողած ստվերը Ժամեր շարունակ անվերջ ընկնելով Ֆիզհարմոնիայի սևափայլ ներկին՝ Մթագնում էր այն կրկին ու կրկին: Գոթական ոճի գրադարանում Նա, աղեղի պէս, անշարժ կորանում Եւ ամե՜ն ինչ էր շուրջը մոռանում: Բայց ամէնանգամ իրիկնամուտին, Երբ մոտենում էր գիշերը՝ Մթին, Ինչպես փակեղը, Եւ Վարդապետին Փակեղի նման նեղութիւն տալիս, Մի անկոչ հիւր էր մթան հետ գալիս, – Ա՛խ, գալըս ո՜րն է, – Կարօտից մարող կնոջ պէս վազում, Գոնէ մի թեթև հարց էլ չէր տալիս, – Հարց տալըս ո՜րն է, – Ձևի համար էլ նոյնիսկ չէր ասում, Թէ Վարդապետը ուզո՞ւմ է, – Վազում Եւ թևերն իր տաք՝ Մէկ-երեք-չորստակ՝ Փաթթում էր, պլլում պանդուխդի նրա կարեվէր սրտին: Թո՛ղ նա վերստին Կուսակըրօնի կոչմանն իր վայել, Սրբօրէն հաստատ իր տւած ուխտին՝ Անկոչ սիրուհուն իրենից վանէր: Թէ դռնից հանէր՝ Պիտի երևար բաց լուսամուտին, Լուսամուտի պէս աչքերը փակէր՝ Հիմա էլ մտքի դուռը կթակէր. – Ընդունիր տունըդ: – Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ... – Սուտլիկի՜ս մի տես, Դու ինձ լա՛վ գիտես: – Ո՞վ ես, անո՛ւնըդ... – Հայրենակարօ՜տ.... Եւ Վարդապետի հայացքի դիմաց, Նրա կարօտած աչքերին ի տես, Ձգւում էր յանկարծ կածանը քարոտ. Սարաւանդակից գութանի խոփն էր յանկարծ պսպըղում. Թոնրի պռնկին, սև պուտուկի մէջ, ապուրն էր պաղում. Ճակատին շարւած բոլոր «արծաթի» ծափերի ներքոյ՝ Արմաղան մի հարս նախշուն կարպետին ձաւար էր մաղում. Իրենց մացառէ ցանցառ բեղի տակ Ծիծաղում էին քարափներն անտակ՝ Աղունակների ու կաքաւների Խտուտ յարուցող կրկրան ձայնից. Բարակ գոլորշին, անուշ խնկի պէս , Ծփում էր այգում, ելնում հնձանից. Հարթ կտուրներին ծփծփում էին Աներեսօրէն կանաչած Խոտեր. Ջահել ու բոբիկ կանացի ոտեր Թփթփում էին Ու տպում էին Իրենց հետքերը աղուրի փոշում... Յստակ էր այնպէ՛ս ու շոշափելի՜, Տեսնում էր կարծես և ոչ թէ յիշում: Եւ աչքերն էին բացւում-մշուշւում Ինչ-որ մորմոքից, որ անուն չունի. Թիկունքի վրայ զգում էր կարծես Վազքը երթևեկ ինչ-որ մրջիւնի. Ու դուռը զարկող կարօտ կոչւածը. Էլ ի՜նչ հրաւէր, – Սենեակ էր խուժում Եւ անմոռացն էր վերյիշում. – Կռունկ... Խաբրիկ մը չունի՞ս... ՂՕՂԱՆՋ ԿՈՏՈՐԱԾԻ Չէ՛, կռունկ չկա՜ր Բեռլին քաղաքի երկնքում մթար, Որ վարագուրւած հայոց աշխարհից գէթ խաբրիկ մը տար: Բայց Գուտենբերգին ծնած աշխարհում՝ Սև կռունկների սև երամի պէս՝ Սև տառերն էին լրագըրերի էջերին թառում: Եւ մի օր յանկարծ (Ահաւո՜ր վայրկեան) ... Եւ մի օր յանկարծ այդ տառերը սև՝ Քիչ առաջ հանգած Ածուխներ ասես՝ Մատներն են այրում գրաշարների, Ու տաք ոսպի պէս Ընթերցողների լեզուն են վառում: Նորի՜ց ու նորի՜ց Հայոց աշխարհում Մինչ թոնիրները՝ արիւնից մարում, Խաղաղ ծխացող լուռ երդիկներին Աքաղաղի տեղ բոցերն են պարում: Եւ լեղապատառ մայրերը հայոց Զո՜ւր են մրմնջում աղօթքը կերկէր, Համըր Տիրամօր նիհար ծնկերին Իզո՜ւր են այդպէս աղերսով փարում. Եթէ ունենար Որևէ հնար՝ Խեղճ տիրամայրը իրեն կփրկեր, Մինչդեռ քիչ յետոյ ինքն է դառնալու Պիղծ հանաքների, Կեռ դանակների Եւ ա՛յն հրդեհի չար կրակին կեր, Որ նորից հիմա Մարդկային մսեր ու ոսկորներ է շան պէս ճարակում: Տարաբախտ երկրի Եւ Աստծուց թափուր երկնի արանքում, Իբրև ամօթի ծանըր վարագոյր, Փռվում էր ծուխը, Եւ ճենճահոտը օդի շերտերն էր այնպէս վարակում, Որ – անժամանա՜կ – Կռունկներն անգամ թողին-չւեցին Եւ ուր թևեցին՝ Ահ ու սարսափից լեզուն կապ ընկած Հայ մանչուկների խմբերի նման՝ Կը՛վ-կը՛վ հա՜ կը՛վ-կը՛վ՝ Անվերջ կվվեցին, Անլուր աշխարհին իմաց տւեցին, Որ հայոց երկրի ձորերում անտակ, Կիրճերում խորունկ... Ա՛խ, էլ ի՞նչ կռունկ, Երբ հիմա վառման թոնիր էր դարձել Թոնիրի երկիր Հայաստանն ինքը, Ու թոնրին դրված սև խուփ էր կարծես Հայոց երկինքը... Եւ ո՞ւր է ինքը. Այստե՛ղ՝ Բեռլինո՜ւմ, – Սրամիտ բախտի ինչպիսի՜ հանաք, Ճակատագրի ի՜նչ ծաղրուծանակ: Է՛հ, հայի կեանքում ինչե՜ր չեն լինում. Վաղուց է զրկվել նա զարմանալու կարողութիւնից: ...Երբ ռուս-տաճկական կռւում հերթական Ռուսաց սւինը, թուրն ու բերդանկան Անձնատուր արին ճամփին հանդիպող Թուրքական բազում բերդ ու բերդակալ, – Է՛լ գերմանացի, Է՛լ ֆրանսացի, Է՛լ անգլիացի՝ Իւրաքանչիւրը խփեց իր ծնկան, Ու բոլորը մէկ ձեռ ու ոտ ընկան, Սան-Ստեֆանոյ քաղաք գնացին՝ Այնտեղ գումարւող Վեհաժողովին, Որ... Պետերբուրգը յաղթութեան դաշտից Իր սպասածից քիչ բերք ժողովի: Երկար նստեցին, ուշ-ուշ վեր կացան, Դրսից ժպտալով՝ ներսից բարկացան, Անգամ լռելով՝ իրար հասկացան, Ու երբ, վերջապէս, պիղատոսաբար Մաքուր լվացած իրենց ձեռքերով Հայկական հարցը մէջտեղ բերեցին, Քանի տաք էր դեռ՝ մերթ վերցըրեցին, Մերթ էլ վերստին ներքև դրեցին, Եւ ամէն մէկը մատներն իր վառեց: Բայց ամէն մէկը այնքա՛ն շատ ճառեց, Մինչև որ հարցը բաւական սառեց, – Ու ցիների պէս ընկնելով վրան՝ Կտուցով, ճանկով լա՜ւ քրքըրեցին, Առան-տւեցին, տւեցին-առան Ու վերջում... հարսի լեցուն կոնքերով Փեսայի աչքին լաւամարդ դառան. Այս ու այն կողմից միաւորների զերօն քերեցին Ու մնաց մի թիւ, Որ էլ չի քամւի՝ ինչքան էլ քամես, Ու մի թիւ մնաց... համեստից համեստ. Մնաց 16 – «Հայկական յօդւած» – Հայկական հարցի բզկտւած մարմնից Ոչ թէ մինչևիսկ դաշոյնով հատւած, Այլ քաշքշոցո՜վ, այլ եղունգներո՜վ Մի կերպ ծւատւած... Սակայն... աշխարհում ինչե՜ր չեն լինում: Սակայն... աշխարհի ցմփոր տէրերին դա էլ շատ թւաց: Եւ ահա նրանք վերստին եկան Վեհաժողովի՝ Այս անգամ արդէն այս նոյն Բեռլինում, Հայկական հարցը – Յուշաթելի պէս – Մատին փաթ տւած: Երկար վիճեցին, տվեցին-առան. – Հայ պատւիրակը թող նստի դռանն... Ամէնքը մի-մի պողպատէ կռան՝ Իջա՛ն մեր սալին. – Վա՜յ տամ մեր հալին... Մեր արեան դիմաց՝ ծախսեցին թանաք. – Ա՜յ քեզ խաչապաշտ թրի յաղթանակ... Աղւէսութեանը խառնած շնութիւն, Ներհակութեանը՝ միաբանութիւն, Մեր արցունքի դէմ մի կում ջուր տւին, 16-ն այսպէս մի կերպ շուռ տւին: Աչքըդ լո՜յս լինի, Դու օգտւեցի՜ր, թվաբանութի՛ւն. Շուռ գալով՝ Աճեց քո 16-ը – Դարձաւ 61: Իսկ մեր հա՜րցը, մե՞նք: Իսկ Հարցը Հայոց քամւեց վերստին՝ Կարծես թէ՝ թափւած արեան համեմատ. Մի թիզ էր եթէ Սան-Ստեֆանոյում, Բեռլինում արդէն նա դարձաւ մի մատ: Այո՛, այյստեղ էր՝ այս նո՛յն Բեռլինում, Որ բարեխընամ մի Վեհաժողով Որոշում հանեց... հայ հողազուրկին Չբաւարարել վեց արշին հողով, Այլ – ընդամէ՜նը – չխենթացընել Մահւան ու ջարդի մշտական դողով... Քաղցած հաւի պէս , քուն թէ արթմնի, Հայն էլ ինքն իրեն տեսնում էր անվերջ Ինքնավարութեան կորեկով լեցուն հսկայ մարագում, Ինքնավարութիւն, որ հիմա դառձաւ – բարենորոգում: Բարենորոգո՜ւմ... Գլուխը քա՛րը. Թո՛ղ լինէր թէկուզ բարենորոգում, Բայց ոչ թէ թղթին, ոչ թէ թանաքով: Բարենորոգո՜ւմ... Եթէ ամէն ինչ Ջարդում ես քարով ու դագանակով, Փրթում ես թրով ու կեռ դանակով, Խուժանի խուժմամբ՝ ասես հանաքով, Նաև լրջօրէն՝ կարգին բանակով, – ի՞նչ ես նորոգում. Իհարկէ լա՛ցը, Որ չի չորացել, Եւ կոտորա՛ծը, Որ չեն մոռացել... Եթէ անջրդի հող ես ոռոգում, Ի՞նչ է, եթէ ոչ բարենորոգում... Եւ ահա Կարմիր սուլթանն իսկապէս Հայի... ջուր դարձած արիւնի գետով Հայոց անջրդի հողն էր ոռոգում, Եւ այդ էր կոչվում բարենորոգում՝ Այս նոյն Բեռլինի 61 կետով: Եւ հիմա -դատարկ այս որոշման տակ, Իբրև մի կնիք վաւերացումի, Կարմիր սուլթանը՝ պաղ թանաքի տեղ Լաւ թաթախելով մեր արեան մէջ տաք՝ Դնում էր վայրի մի կրունկ... – Կռո՜ւնկ – Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ, էլ ի՜նչ սև Կռունկ, Սրտաւե՛ր պանդուխտ. Ո՞րտեղ ես տեսել երկինք հասցընող Փրկարար սանդուղք. Ո՞վ կըկշտանայ՝ Հացի փոխարէն թէ նրան տան թուղթ... Սրտամե՜ռ պանդուխտ, Էլ ինչ ես այդպես լալիս, Ձայն տալիս Կռո՜ւնկ հա Կռո՜ ւնկ,... Ա՜խ, էլ ի՞նչ կռունկ, Թէ՝ ճռնչոցով դարպաս ու դրունք Հայոց յոյսի դէմ ուժգին փակւեցին, Թէ հայոց Ուխտի Յոգնատանջ ուղտի Երկու ծնկներն էլ երեքտակւեցին. Նորից մոլեգնեց մահւան հարսանիք, Եւ Պոլսից մինչև պատժւած Սասուն՝ Հայոց աշխարհի ամէ՜ն մի մասում Անբան անասուն դառնալը թւաց մի մե՜ծ արժանիք. Թող կթե՛ն, շորթե՛ն, Միայն... չմորթե՜ն, Միայն... ՂՕՂԱՆՋ ԶԱՐԹՕՆՔԻ ԵՒ ԿԵՆՍԱՏՄԱՆ Եւ խորհել, որ այդ նոյն պահին, Երբ թուրք սուլթանը այսպէս վեհաշուք Տօնում էր ծնոննդն ու չմեռնելը յոբելեար Մահի, Միևնոյն պահին Այդ նոյն աշխարհում Գարուն էր գարո՜ւն: Քարայծը նորից Իր քարայծիկի դունչիկն էր լիզում կիրճում ու սարում՝ Լեզւի ծայրով էլ թոյլ չդիպչելով բերնի ընկոյզին. Արագիլն էլի Ծեր խնձորենու, ծաղկի բոցի մէջ իր ոտն էր վառում՝ Վերցնում ու դնում միևնոյն ճիւղին Իբրև կշտամբանք ուշացած մարդուն՝ Իր իսկ սեփական նախաձեռնութեամբ լոյս աշխարհ եկած Մի ինքնագլուխ արևածաղկի աչիկն էր թարթում Հէրւայ բոստանից. Գութանի խոփը ժանգից էր նեղւում, Ինչպէս որ մարդը՝ իր դէմքին կպած սարդի ոստայնից, Բահն աղջկայ պէս ուզում էր փարւել Ու յետոյ մարել կարօտած հողի կրքոտ հպումից. Սամին ուզում էր անկրակ այրւել՝ Եզան մկանուտ վզի շփումից. Լծացու բարդին գոհ չէր երևում սուր կացիններից. Դեղձենիներից մարջան էր կաթում, Շեփորիներից՝ երկնքի կաթիլ, Եւ ձիւնի փաթիլ՝ Ակացիներից... Անցած աշնանը հարսնացածների մայրութիւնը սուրբ Զարթնում է յանկարծ՝ Ծնւելիք մանկան Թոյլ քացիներից... Շողերն են ընկել օրօրոցի մէջ խաղացող մանկան Հինգջահեան ձեռքի պարզւած մատներին, Ինչպէս մոմերին՝ բոցը բարակող... Առւոյտից թափուր հսկայ մարագով Պաղ ստւերների հսկայ ամբոխն է դէս ու դէն անում, Լուռ հրմշտոցով իրար ոտ կոխում, ջարդում իրար կող. Դուրս գալ են ուզում, բայց սիրտ չեն անում... Անուն են ուզում, ծաղկունքն անանուն, Ծաղկունք անւանի ուզում են նորից, Քնքշանքով իրենց անունը լսել Կոյս աղջիկների շրթերից լուսէ... Գարուն, է գարո՜ւն:... Անփորձ ու անգէտ մի ճուտ յիմարիկ Փակ բողբողջների ստւերին ընկած՝ Երևի սիսեռ կամ ոսպ կարծելով՝ Կտցահարում է հա՜ կտցահարում... Կիսով չոր ու թաց խաղաղ բակերում, Կալատակերում, Ու ծիլ են տւել Աշնան կալսումից հողում մնացած հատիկներն արդէն, Աքաղաղն այնպէս գոռոզ է քայլում Անկիրթ հաւերի անփակ հարեմում՝ Աչքը շուռ տալով մէկ դէս ու մէկ դէն, Ասես երէկւայ ասկեարը այսօր դարձել է սպայ... Սարալանջերին, հարսնիքի նման, Կրքոտ պուտերը բռնել են նազպար՝ Հարսներիի նման մոռացած մի պահ, Որ աշխարհում կայ բիրտ առևանգիչ... Մի տարի առաջ թսւրք թնդանօթի երկաթէ ճանկից Վիրաւոր վանքին Սրբատաշ քարի պաղ վերակապ է վերստին ճարում Ձեռքը ճարտարի Նորից հաճարին Սեփական խէժով Թսւրքի գնդակից տեղ-տեղ պատռւած կեղևն է կարում... Գարուն է, գարո՜ւն, Բայց մարդասպանին դա չի խանգարում, Դա չի խանգարում, Որ արեամբ յորդի հայկական առուն, Որ դիակներով քարափն անյատակ Իր պռունկներով գայ հաւասարւի... Ա՜խ, եթէ անգամ քարէ սիրտ ճարւի, Մարդկային սրտում բա կրա՞կ կարւի... Որտե՞ղ էք տեսել որ թել-ասեղով, Կտրւած երակ վերստին կարւի... Այս արհաւիրքից, զուլումից այս չար Դէ ե՛կ տնաւե՜ր մի՛ խելագարւի... ՂՕՂԱՆՋ ԶԱՐՄԱՆՔԻ Բայց նա այս անգամ չխելագարւեց: Ո՛չ, նրա միտքը դեռ չխանգարւեց, Դեռ չխանգարւեց և այն ժամանակ, Երբ նա Բեռլինից հայրենիք հասաւ, Եւ, իբրև կեանքի նոր ծաղր ու ծանակ, Ապշած աչքերով այստեղ էլ տեսաւ Եթէ ոչ արնոտ նոյն ահն ու մահը, Ապա երկւորեակ ախն ու վախը նոյն, Նոյն լաց ու կոծը, հառաչն ու վայը: Այստեղ էլ հայի ձեռքը ծոցումն էր, Այստեղ էլ հայի սիրտը բոցումն էր. Ու մոլորւած էր գլխիկոր հայը: Այստեղ էր արդէն ցար նիկոլա՜յը... Վաթսունմէկ թւի ձևափոխութեամբ Լոկ թղթի վրայ ջնջւած չարիքը Եւ չնւազած նոյն հին կարիքը՝ Ենթակայ պարապ տեղափոխութեան, Ձուկ դարձած՝ լողում-չէին խեղդւում Ճորտատիրութեան անփոփոխ ծովում, Ու ծառանում էր յեղափոխութեան Մակընթացային կանաչ ալիքը: Եւ Նիկոլայի աչքը ոխակալ Ամենուր ու միշտ Եւ ամենքի մէջ, Անգամ երազում, Տեսնում էր անվերջ Միայն «տեռորիստ», «յեղափոխական», Միայն «դաւադիր», միայն «սոցիալիստ». Թւում էր նրան կայսրութիւնն իր ողջ Մի անծայրածիր ստէպ օձալից... Եւ կայսերական բանտին ու բերդին Բիւրաւոր հայեր զոհւելու տարան, Դէմքին դաղելով մի ահեղ խարան՝ «Յեղափոխական» և կամ «դաւադիր»: Քա՜րշ տւին տարան, Որ այնտեղ մորթեն Իբրև մատղացու գառներ ու հորթեր՝ Ի սէր Յիսուսի արդար հաւատի. Գառնուկներ անմեղ՝ Լոկ նրա՛ համար, Որ միսն էր յարմար՝ Որ միսն էր համեղ՝ Ու եթէ նաև հորթեր բազմամեղ՝ Լոկ ա՛յն հանցանքով պատժապարտելի, Որ սին յոյսերի քաղւած բոստանում Հորթուկի նման տրտինգ են տւել... Այսպէս է. Որտեղ շատ են խոստանում, Միշտ էլ այնքան են յետոյ խստանում, Որ ձեռք են կտրում, ոչ միայն թևեր: Եւ կամոք ցարի՝ Նրա ոխակալ Համայն Կովկասի պատիժ-փոխարքան՝ Յաւէտ անմոռաց մեր Գոլիցինը, Երկու գլխանի արծիւը կրծքին Այդ մոլի ցինը, Փակում է հայոց դպրոցներն ամէն. – Ովսա՜ննա... ամէ՜ն, Եւ խաչապաշտի անկշտում ձին էլ Թուրքավարի է կամենում ծամել՝ Խոտ է որոնում... ջրւած մարգերում. – Ովսա՜ննա... ամէ՜ն: Հայոց դարաւոր գիրն են արգելում, Բռնագրաւում վանքի հողերը. Գանձերը չեղած, Եղած փողերը, Պեղում մառանը, Շտեմարանը, Որ մի անգամ էլ քամւածը քամեն: – Ովսա՜ննա... ամէ՜ն... Փակել դպրո՜ցը, ուսումնարա՜նը... Բայց ինպէ՞ս փակես մի ազգի լեզուն, Մի ժողովրդի խօսուն բերանը: Լեզուն կարող է սարսափից լալկւել Կապ ընկնել ահից, Բայց ոչ թէ փակւել: Արգելել գի՜րը, Այրել գրքե՜րը... Բայց ո՞նց արգելես կսկըծող սրտի, Մղկըտող հոգու ժայթքուն երգերը: Այսպէս է. Միշտ էլ երբ համն են հանում՝ Ուղիղ հակառակ բան են ստանում: Եւ արդ՝ չուզելով և ակամայից՝ Ուխտեալ հայատեաց այդ Գոլիցինը Մինչև իսկ արդէն ռուսացած հայից Մոլի հայ սարքեց: Կրկընւեց հինը. – Ուր հայերէնը վաղուց էր մնջում՝ Հնչում էր հիմա, Նոյնիսկ մռնչում. Ով հայ գրքի դէմ աչքերն էր փակում, Արդ սովորում էր հայ գիրը Թաքո՜ւն. Ով ռոմանսով էր թրջում իր բուկը, Բերան ողողում օտարի երգով, Հիմա գրգըռիչ մի հպարտութեամբ Սեղան էր գցում հա՛յ երգի ձեռքով, Հա՛յ երգով վարում իր գինարբուքը, Հա՛յ նւագի տակ ուրախ պար գալիս, Հա՛յ խաղով-տաղով երգում ու լալիս Հայ երգն էր յուզում, Հայ խօսքն էր հոսում Հակառակութեա՜ն ոգին էր խօսում, Հակառակութեան այն զարմանալի՛, Սնիմանալի՛, Արտառո՜ց ոգին, Որ պարգևած է եթէ ամէնքին, Ապա հայ հոգում այնքան է առատ, Կարծես բախշելիս բնաւ չե՜ն նայել, Իսկ թէ նայել են՝ Բա՜ն չեն խնայելև Փռել են այնպէ՛ս շռայլ ու առատ, Որ չես հասկանում՝ Ազգային արա՞տ, Թէ՜ արժանիք է... Այն է թերևըս, Որ մեզ ջնջել է, բայց և պահպանել, Որ մեզ սպանել, Ծնել է նաև Ու որով գուցէ ապրում տակաւին Եւ աշխարհումըս կոչւում ենք հայեր... Ինչպէս մարդկանց մէջ՝ անցողիկ կեանքում. Այդպէս պատմութեան ծանըր երկայնքում Երևի նաև լինում են ցեղեր. Երևի նաև ազգեր են եղել. Որոնց վիթխարի մարմինը թէպէտ Գինու տկի չափ արիւն է տանում. Բայց դա արիւն է. որ չի լերդանում. Մի քերծւա՛ծք, մի վէ՛րք, Ու բանը բո'ւրդ է. Կողքը պատըռւած գինու տկի պէս Քամւում է իսկոյն. Եւ անհետանում. Չքւում է ազգը կամ ժողովուրդը... Իսկ մեր արի՜ւնը... Նա ջրի՛, ցեխի՛ Եւ մինչև անգամ գարշահոտ նեխի՝ ԱմԷ՜ն ինչի մէջ իսկոյն լերդանում. Փակում էր վէրքի բացւած բերանը: Եւ այդ մակարդը, նոյն այդ մերանը Որդուն է անցել հօրից ու մօրից. Եւ արիւնաքամ, Կիսամեռ անգամ, Մենք քանի՜, քանի՜, մենք քանի՜ անգամ Հոգեդարձի պէս փրկւել ենք նորից ... ՂՕՂԱՆՋ ՀԵՐՈՍԱԿԱՆ Ա՜խ իմ ժողովուրդ Ես դեռ չկայի՜, Որ քեզ պէս ես էլ քեզ հետ տոկայի՝ Ծալւելու պատրաստ մէջքդ գրկելով: Սակայն դու, Որ քո պատմագրքերով Մի ձիգ ցուցակ ես Ու լեցուն ցանկ ես Նահատակների՛, Զոհի՛, Հսկայի՛, Դու չես զգացել երբևէ կարիք Նաև քաջերի, Անբ՝կ աջերի, Որ կրծքիդ վրայ Դարձել են զրահ, Որ սուրբ են պահել պատիւդ ազգային Իրենց պարզ կեանքով-մահով հսկայի: Ա՜խ իմ ժողովուրդ Ես դեռ չկայի՜, Բայց կտրիճ որդիք մի՞թէ քիչ կային, Որ – հողի տակից – զէնք էին պեղում Եւ քո արեան դէմ սև արիւն հեղում: Սասո՜ւնը... Արդէն ո՞րերորդ անգամ Նորից տէր դարձաւ նոր Դաւիթ մանկան, Որ – ինչո՞ւ սակայն – Կոչւեց... Անդրանիկ: Ահեղ ջարդերի ճարակող բոցում Ամէն սասունցի դարձաւ սասնայ ծուռ, Սասնայ տուն դարձաւ ամէն ընտանիք, Սասնայ դիւցազուն՝ թէ՛ մեծ, թէ պուճուր, Որ – բաւակա՜ն է – Քառսունծամ կոյսեր, հարսներ արմաղան Օսմանցու համար էլ երկանք չաղա՛ն, Որ – բաւակա՜ն է... Խանդութ խաթունի գովքի փոխարէն, Սասնայ զմբզմբան ջրերի նման, Հնչեց սարերում, ճամփեքում ոլոր Աջ ու ձախ jորդած Երգը քաջորդաց Մարտաշունչ «Լօ-լօ»-ն «Վայ զուլում-վայ»-ը մի պահ խեղդելով... Կիլիկիոյ տունը՝ Անառ Զէյթունը, Որ մեն ու մենակ, Սակայն միակամ Կռվել-յաղթել էր քառասուն անգամ, Հիմա՝ Քառասունմէ՛կերորդ անգամ, Շէկ բուրւառի հետ Սև վառոդ խնկեց, Խաչը վերստին դրօշակ տնկեց, Ճորտութեան գիրը կրկին հերքելով՝ «Սուր ու թուր, գնդակ ու հրացանը Մեր խաղալիքն է» խրոխտ երգելով: Միակուռ դարձաւ, ինչ ցիր ու ցան էր: Կամք-սիրտ-նպատակ Իրար յօդւեցին: Եւ մեր դարաւոր թշնամու սրտում Իւղոտ գնդակներ ճենճահոտւեցին: Նրանց էր լսում մի ողջ Հայրենիք, «Պատերազմիկ ենք, Ոչ թէ վայրենիք»: Նրանց էր լսում թշնամին սաստւած. «Դուք ունէք սուլթան, Մենք ունենք Աստւած»: Նրանց ձայնի մէջ լսեցինք մեզ մենք, «Մարդ կոտորելը Սովրեցանք ձեզմեն»... Ու եկեղեցիք պահքի մէջ մտան՝ Սգաւորւեցին Ամբողջ չորս ամիս, Քանզի քայլում էր Մաքառումն ինքը Իբրև գինովցած մի Բարեկենդան: Սուրբ սեղանների վարագոյրները Փակւած մնացին Ամբողջ չորս ամիս, Քանզի բացւել էր Հերոսութիւնը, Որպէսզի իր տաք Կրունկների տակ Ազատութիւնը ահարկու թնդայ: Հարսներ, Աղջիկներ, Մայրեր, Մանուկներ Մերկացան իրենց արդ ու զարդերից, Հագան քուրձ, Ինչպէս հագնում են զրահ: Եւ ամէն հայ սիրտ Դարձաւ մի սրահ, Ուր Վհատութիւնն էր հոգեվարում «Կա՛մ-կա՛մ»-ի հատու հարւածների տակ, Եւ Ազատութեան ոգին էր պարում Որպէս վրնջող մի խենթ հովատան: 110,000 զօրքի յանդիման Մարտնչում էին 6000 քաջեր: Չմարդկայնացած թուրքի յանդիման Մարտեղինացած մի ազգ էր խաչել Իր բախտն իր վրայ: Եւ սո՛ւրը նրա, Որ ամբողջ վե՜ց դար սնար էր դարձել Մեր մանուկների օրոցքի համար, Սուրբ մատեանների գրքածածկերից Խենեշ ժպիտով կարել էր բարձեր Իր հաստ-իգացող նստուկին յարմար, – Եւ սուրը նրա Դիպաւ մեր խոփին, Մեր թարթիչ-նետով զինավառ կոպին, Մեր մամիկների ասեղին ճարտար, Մեր մանուկների հայացքին արդար, Մեր մանգաղների շեղբերին տոկուն, Մեր Թոնիրների խաչերկաթներին, – Երբեք չմեռած Հայկեան մեր ոգուն, Որ ճառագայթող տասը մատներին Չէր դրել հինա՝ Հոմանու նման, Այլ քսել արիւն՝ Յովաննու նման, Որ Յայտնութեան օրն ի վերջոյ հասնի, Եւ ամէն մի ազգ արժանին տեսնի... Իր վարդապետի մթին վեղարով Թէ ուզէր՝ գուցէ և նա էր կարող Հարկադիր մարտին միջամուխ լինել՝ Գոտեպնդումի խօսքերով զինել Յուսահատւածին, Քաջին մաքառող, Որպէս նորօրեայ մի Ղևոնդ երէց: Սակայն պայքարի զոհասեղանին Նա բոլորովին ուրի՜շ զէնք դրեց: Իր ժողովրդի Երգահան որդին Իր ե՛րգը բերեց Քաջորդաց մարտին, Իր «Լօ-լօ»-ն՝ Մի ջո՛կ, Մի դասա՛կ, Մի գո՛ւնդ, Եւ կռւողների հոգին հանեց թունդ, Մեկին տասն արեց Եւ հարիւր՝ տասին, Նա՛ Խրոխտ «Լօ-լօ»-ն լուռ Կոմիտասի: Սիփանայ սարը գոռ արձագանքեց՝ Խռպոտ Նեմրութից չափը խլելով. – Սիփանա՛... Լօ՜-լօ՜ ... – Սուրբ Կարապետ»-ի զանգը զիլ զանգեց, Ամէն մի զանգը՝ մի-մի... եօ՜թ հոլով – Կտրիճնե՛ր, Լօ՜-լօ՜ ... Վարագայ լեռը, Շամիրամ-առուն Նոյն մէկ բայն էին անվերջ խոնարհում. – Սուրը հագեցաւ... Ներկւած Եփրատը ափերին տալով. Վանայ ծովակը տրտում խնդալով՝ Իրար ձայն տւին. – ... Դրեցին պատեա՜ն... Ո՛չ, Չյագեցան սրերն, իհարկէ, Սակայն իսկապէս դրւեցին պատեան, Ու երազելով մի ահեղ ատեան՝ Հայ մաքառումը, Կտո՜ր առ կտո՜ր, Իւրաքանչիւրը՝ մի կարմիր հատոր, Այս անգամ նորից չաւարտւեց. Հատվեց՝ Բացականչութեան ու կախման կէտով... Հայի արիւնը նորից լերդացաւ, Ու վէրքը դարձաւ ապաքինելի: Կսկիծ ու մրմուռ, Ճմլող սրտացաւ Աչքերի խօսուն ապակիներին Գրեցին, թէ երբ ի չիք կդառնան... Ձմեռը նորից գարուն է դառնում, Ամառն է կրկին հետևում գարնան, Ամառւայ տեղը գարունն է բռնում, Եւ նախ՝ Վախւորած, շււար ու մոլոր, Ապա՝ Աննկատ և ակամայից Ժպիտն է խաղում շուրթերին հայի. Թևերն է ծալում ուժասպառ Լօ-լօ-ն, Կոկորդն է ցամքում Վայ-աման-վայ-ի, Նորից է հնչում ուրախ Նայ-նայ-ը: Իսկ որտեղ երգը՝ Այնտեղ էլ նա է...

ABU LALA MAHARI Preface Avetik Isahakian is one of the greatest Armenian poets of the 20th century. The centenary of his birth is being celebrated this year in Armenia and in many countries throughout the world. He is a poet of intricate temperament embodying the "sorrow of love," the "sorrow of the Armenian people" and the so-called "world sorrow"; he has expressed with a burning passion the grief and desolation, the faith and rebellion of all mankind in many of his poems and especially in his "Abu Lala Mahari", now being brought to your attention. A. Isahakian was born in the country in an Armenian family; he traveled all over the world, and was educated in Germany and Switzerland; he got acquainted with all the religions and teachings, the faiths and sects known to the world; he studied Buddha and Confucius, Christ and Mohammed, Lao-Tsze, Nietzsche and Schopenhauer, Marx and Lenin; and all this complex moulding of human emotions and thoughts Isahakian expressed in his limpid, almost rural songs. He began his life under the light of the oil lamp; he ended it under the radio signals of the first artificial satellite of the Earth, and expressed, during the whole of his lifetime, the complicate and often unchangeable inner soul of Man-- from the cave of the protoman up to the…rocket. Isahakian's poems, especially his love and pilgrim songs, have won the highest approval of many poets of modern times; Louis Aragon admired him; so did Nikolai Tikhonov; Alexandre Blok translated his verses and considered him as one of the best poets of Europe of the twentieth century. Isahakian's song-verses are so deeply rooted in the hearts of the Armenian people that almost all of them…are being sung; and it must be noted, that a considerable number of them have been composed by unknown and anonymous peasant-artisans. Isahakian is a master in creating lyrical miniatures full of wisdom; they immediately penetrate deep into the heart of the reader and accompany him all his life; as, for instance, his verse "Where is that stone fallen now?", and the one devoted to Mt. Ararat ("At Ravenna") which is probably the best of all the verses dedicated to that eternal mountain. But it seems we went just a little astray; so let's turn to our real subject, to the poem "Abu Lala Mahari" which is now being introduced to both Armenian and foreign readers. "Abu Lala Mahari" is a poem, but not in its classical sense with a narrative subject as those written in the twentieth century. The subject of the poem may be told in a few words: Abu Lala Mahari is t he renowned Arab poet; he traveled all over the world; lived in Baghdad for scores of years and sat at the table of the mighty and the needy; he saw and tried everything that was evil and good; and disappointed and embittered of this unjust world, one night, he gathered his caravan of camels and moved out of Baghdad, or rather left the world, never to return… He sets out in search of Freedom and Truth; he goes towards the Sun which is for him a symbol of what is Good and Perfect… The Arab poet himself is purely a literary device which might as well…be omitted; since, for one thing, calling the hero of the poem by his historical name would naturally give way to undesirable parallels and arouse arguments and misunderstandings; and, for another, it wouldn't be convenient, either, for the mere reason that, as we know, Abu Lala Mahari, the Arab poet, had been deprived of his sight at the age of three; therefore, he would be absolutely unable to embody a hero who could see and observe everything thoroughly and deeply. As for the caravan, it really existed and should exist, inasmuch as A. Isahakian was a truly Armenian poet; and the caravan has been the main symbol accompanying the Armenian people and its literature beginning from the early caravans of the medieval pilgrim songs up to t the caravan of Hovanannes Tumanian's poem "In the Armenian Mountains" which symbolizes the Armenian people itself. Then, there was the Sun and its Light which has also been the permanent symbol accompanying the Armenian people and its literature beginning from the ancient times of sun-worship up to the medieval songs of "Aravot Luso" (=Morning of Light), "Luyss Zvard" (=Merry Light) and Daniel Varoujan's wonderful poem "I go towards the Spring of Light". The poem "Abu Lala Mahari" consists of seven "Sura's"; each of them, in its own way, is a passionate and wrathful "NO!", or rather a "Down with!" flung violently at this pillar or that column of the world surrounding the poet… Down with the man and friend, the woman and love, the family and kins-man, religion and gold, the law and rights, the masses and homeland, all of them degenerated in this unjust and defective world! Each "Sura-Down with!" of the poem possesses a shocking power and a shocking effect; because A. Isahakian, the talented poet and master of deeply felt emotions, thoughts and images, was able to crystallize all he wished to express in his sharp, almost aphoristic lines which are as formidable as the power of the curse of a heathen priest…! So, what is a woman? Trust yourself to the sea, in a rotten boat, But never trust in a woman's word… Love? But to tortured spirits a woman's love Is like salt-water, it fires them more. Triumphant woman your passions will take, And leave you thirstier than before. A friend? The dog who calls you his friend will not bite; The friend will attack and slander your deeds… Gold? Hypocritical world, where Almighty Gold Will prove the villain noble and right. The idiot a genius, the coward brave, The shameless harlot, an Angel of Light. Glory? … To-day you will find The populace carry you shoulder-high; To-morrow those people will throw you down, Will trample on you, your merits decry… or, They worship your gold, their hearts are not true… The law? The laws that you make are burdens and whips, Like a spider's web, a maze without clues; …All-powerful weapon in mighty hands, A sword hanging over the poor and meek. The masses? … The enemy's camp,--each man a slave With invisible chains… The homeland? I do hate, alas, the homeland, as well, Which the lustful rich make a pasture bed; The toiler who tills its damned bloody soil. Gets the stone to gnash, deprived of his bread. (Transl. by M. H. Soghikian) . The Power? It sits like a monster upon my breast, Its talons are struck in my very heart, It has put a lock on my mind and tongue, It has chained my steps and my every part. And finally, what is Man, degenerated by the traditions of that unjust world? …the Image of God, Whom 'Sons of the Devil' would best describe… One just reads this poem and is upset not only by its contents and the red-hot form expressing it, but also…out of sheer Surprise! How bitter and outrageous, loathsome and inhuman the world and life must have been, so as to break up the patience and inborn kindness of even…an Armenian! The Armenian people, whose son he was, stood firm (and this is one of the greatest miracles and enigmas of history) in the face of many centuries of sufferings; grieved and was embittered most of all, but never nursed or held in its heart any grudge and misanthropy; and with every new suffering grew kinder and kinder, forbearing and… philanthropic, or rather Altruistic! As a proof of this, here is, for one, A. Isahakian's mother's prayer, where the Armenian mother, checking her own sufferings and the grief of absence of her pilgrim son, prays: Let Him, first of all, keep under His guard, The sick and the poor, and the traveler mild; Let Him reach you last and be on thy guard, Wherever you are, my only poor child! (Transl. by M. H. Soghikian) And, for another, here is an Armenian proverb expressing the kind of hospitality characteristic for the Armenian people, as noted above: "My home is not mind; it belongs to the one who happens to open the door of my home…!" Just to think of it! A proverb of this kind created by the Armenian peasant who had seen for many centuries the door of his house flung open by the gun and plot, by the fist and kick; who had been subdued and robbed of everything he had; and then slaughtered at the very threshold of his house for all the hospitality and philanthropy he had shown as a host… With all this havoc in mind, it would be difficult, indeed, to find anybody still willing to avoid becoming a misanthropist, and, instead, utter such kind and open-hearted words…! Then why and how had the Armenian poet "profaned his lips with imprecation?". Was it a sense of malediction and misanthropy? A violent fury of Nietzscheic Superman to destroy the world? Or, something else? A. Isahakian, the son and poet of his people, had suffered every bitterness and grief which befell his nation… In his early youth, when the whole world seemed to him to begin and to end with love, he was soon bitterly deceived by that same love; it opened in his heart the first deep wound, the scar of which grieved him to the end of his life. When he grew up, he witnessed and understood the tragedy of his people and homeland; this opened the second, and probably the most horrible and incurable wound; its scar agonizes up to this day the heart of the whole Armenian people (that was the holocaust and massive deportations of the Armenians and the seizure of their lands by the Turkish yataghan…) Now the world seemed to him to begin and end in his fatherland, as it did with love in his early youth; the poet appeared to believe that in this wide and free world, only his homeland and people endured such a deep sorrow. But when he traveled, like most Armenian emigrants from one country to another, he understood that it was the whole of mankind plunged in sorrow and grief; thus, he sustained the third deep wound which led him to ponder over the "world sorrow", apart from the "sorrow of love" and the "sorrow of the Armenian people". He understood that the root of the evil was hidden in the implacable and unjust structure of this world; that "something was wrong somewhere in the world". and that, one had to look for the Sun, Justice and Truth not only for his own sake and his people's, but also…for the whole of mankind! Where was that Truth and which was it? He knew not, and he couldn't have known it, either! (And which poet has ever known it?) Being faithful to the centuries-old traditions of his people, he was simply going towards the Light, towards the Sun! It is always easier to depict clearly what is negative and defiable (as well as…evil) in life, (and life, alas, offers always too many such opportunities), than the positive, Ideal (which, in this case, was luminous -- the Sun --but not too tangible); and, on this ground, some people were inclined to think that "Abu Lala Mahari" was only a poem of negation, escape, or departure from life, without piercing into the essence of the poem. But they were wrong; it was necessary to penetrate deeper into the poem; it would enable them to understand that such a departure was only a departure from the object (in this case, from the world) and to see and appreciate it fuller and more thoroughly (indeed, as the saying goes -- "The high mountain is seen better from afar") Then, it wouldn't be difficult to notice that in each of Isahakian's imprecations, wrathful words and ailing stings, there are…seas of tears, all of them springing out of his love, deep love for the man and friend, the woman and love, the people and homeland suffering and degenerating in the "unjust world…" He caressed and fondled the gentle beast, And he kissed its innocent limpid eyes, While on his own lashes there trembled and shone Tow burning tears he could not disguise… Or, And tearlessly he wept in his heart, And his sorrow resembled infinity… At any rate, in the whipping and stinging words of the poet there is much more love (and a passionate and feverish love) than in the most joyous smile and enthusiastic blessing of an indifferent man, or a "philanthropist"…! Love, a sea of tears, and, above all, admiration, a deep admiration for the "wondrous story" of this world, the only world which is granted to man only once! And the wondrous story is always told To every babe as it enters the world, For each new-born babe it begins and ends, To every person the scene is unfurled… And for the "Fairy tale" which people, alas, hear not, because, They turn its nobleness into a hell, And like beasts of prey each other they rend… There is, indeed, a deep love, sorrow, admiration, a yearning for what is good and perfect, and…above all, confusion and excitement; an excitement resulting from a desperate situation with no room left for a way out whatsoever! because "it would be unthinkable to live in a society and to be out of it", as one of the great thinkers of our century would say; so that, here, neither a caravan, nor any desert would ever be a safety place to be saved… Indeed, Abu Lala Mahari, who had violently abandoned and run away from the world in search of Freedom outside it, seems to have finally reached his goal; he is in the desert and feels himself free, absolutely free… He even advises the desert to cover the unrighteous and unjust world under its sandy blanket. But why cover it? Was it for the sake of ruining and destroying the world, as Nietzsche's Superman would have wished? NO, no! And a thousand times, No…! It turns out that the poet's greatest wish was to see "Freedom reign all over the world"; or, the sun of Truth illuminate the world. But which world? Would there ever be any world after the poet had cursed it and covered under the sands of the desert? And how much of a petty penny would Freedom cost…without Man? And the sun of Truth, or simply the sun, without …the World? To ruin the world and enjoy the sun…? It sounds quite strange, indeed! As, in the first place, the sun itself would be utterly displeased! After all, the glory of the sun is nothing less, than the illuminated world and man; and the glorifying word and blessing-prayer of those who are illuminated and warmed…! If it is true that a poet is the breath and spirit, the word and voice of his time, then, in this poem, Isahakian has expressed his time most ably and passionately. And this poem (apart from its exceptional literary merit) is bound to retain its immortal, ever-burning and up-to-date traditions degenerating man, as described by the poet, will continue to drag on even at one corner of the globe… It is no wonder, then, if Isahakian's "Abu Lala Mahari" has been translated into many foreign languages; and the immortal caravan of Abu Lala Mahari has marched on over Italy and Germany, Spain and Japan, France and the Arab countries; and has left its footprints everywhere, and the cling of its bells ringing in the ears and hearts of many peoples in all parts of the world… Gevorg Emin ABU LALA MAHARI By Avetik Isahakian Translated from Amemeinan By Zabelle Boyajian Abu Lala Mahari, renowned Arab poet of the 10th - 11th century, for thirty years lived in Baghdad, the magnificent city of the Khalifs, always lived in glory and munificence; sat at the table of the mighty and the wealthy; argued with the learned and the wise; loved and tempted his fellow-beings; traveled far in the lands of other nations; saw and observed people and their laws, and his penetrating soul understood the man, and comprehended and deeply hated the man and his laws. And because he did not have a wife and children, he distributed all his wealth among the poor and the needy; and one night while Baghdad slumbered on the bands of the cypress-dotted Tigris River, he gathered his caravan of camels and silently moved out of the city towards the unknown… FIRST SURA And the caravan of Abu Lala through the sleeping night moved calmly along; Stepped softly along through the hush of night, like a gentle stream's soft, murmuring song. With measured footsteps they followed the road, that winding and twisting before them lay; The music that streamed from their swaying bells flowed over the desert and far away. Baghdad lay lost in voluptuous dreams of Houris and Paradise, passing fair; The nightingale warbled of love and pain in rose-gardens scented with perfumes rare. The fountains tossed high their waves in the air with diamond laughter they filled the night; Perfumes and kisses were wafred around in the Caliph's palace ablaze with light. While above caravans of gem-like stars were wandering along uncharted careers, And the heavens were filled with their majesty, with the glorious music of the spheres. Soft tales were told of Arabian Nights by breezes heavy with gilly-flower scent, The poplars and palm-trees that lined the road to the sighs of the night wind swayed and bent. Swinging and ringing the camels went on, they never looked to the left nor the right, And joyful visions filled Abu Lala as he watched the road get lost in the night. "Move on, move on, beloved caravan, move forward until I have ended my days". "Twas thus that he mused, the Poet sublime, Abu Mahari, the Maker of Lays. "Go forth to the lonely place of earth, the emerald fields, unsullied and bare; Fly on to the burning heart of the sun, in that mighty heart consume me up there. "No gratitude to my mother I feel, to my father's grave no duty is owed. Nothing but bitterness fills my soul for the life which they gave, the love they bestowed. "I loved all mankind; to comrades and friends I was ever faithful, loving and true. I saw men's hearts and I loathed what I saw; my love to a torturing viper grew. "I hate and despise what I loved before- in the soul of man such things I have seen; The spirit of man, so lofty and grand, is filled with evil, and passions obscene. But most of all I loathe and detest, the halo thy don so shining and bright, That sanctifies all the evil they work, and crowns their foul deeds with a pious light. "O language of man, whose accents divine conceal his infernal spirit from view,- Soft accents, in fragrant gossamer veiled – didst ever thou speak one word that was true? "I will pitch my tent amidst writhing snakes – yes, on the poisonous basilisk's den- A thousand times safer I'll be with them than in cities with false and smiling men. "Or with a companion upon whose breast my weary head I trustingly laid- A heart that I loved, which with lying smiles my love and my infinite trust repaid. "For ever- as long as on Sinai's flanks the fiery sun beats mercilessly – As long as the heaving waves of the sand break into spray like the foam of the sea – "I will not return to the haunts of men, nor will I salute them or with them eat; The beasts of the wild my comrades shall be, with them I will gladly sit down to meat. "Let ferocious beasts dismemeber my limbs, and the sun pour down his fiery rays – Onward, still onward, my sweet caravan – move onward until the end of my days!" Abu Mahari threw a parting glance at sleeping Baghdad that behind him lay. But his fingers sought the camel's soft neck as with frowns and anger he turned away. He caressed and fondled the gentle beast, and he kissed its innocent limpid eyes, While on his own lashes there trembled and shone two burning tears he could not disguise. To the gentle rhythm of measured tread they went through the landscape, peaceful and lone, So onward towards the distance they passed, to the virgin distance of realms unknown. SECOND SURA They twisted and turned as they wound along between slender palm-trees that lined the roads; They raised as they passed caravans of sand, that wind-tossed like waves of the ocean flowed. "March on caravan! Have we left behind one thing we shall pine for at any time?" Thus spoke from his heart Abu Mahari, the maker of verse, the Poet sublime. "Have we left behind a wife or a friend, or justice or law, or honour and truth? March on, never stop! For all we have left is fetters and chains, and lying uncouth. "And what is a woman but crafty and mean? Like a jealous spider she weaves her thread; Her kisses are false; in your very arms she dreams of others – loves only your bread. "Trust yourself to the sea, in a rotten boat, but never trust in a woman's word – She is fair and sweet, a beautiful hell; the voice of Iblis through her lips is heard. "You have dreamt of a distant star of light – a lily as white as an angel's wings; A radiant being to live at your side, to soften your sorrows and sufferings. You have longed for her voice breathed in your ear by the sound of distant, murmuring streams Have visioned soft dews of eternity, and wept on her heavenly breast in dreams. "But to tortured spirits a woman's love is like salt-water – it fires them more, Triumphant woman your passions will take, and leave you thirstier than before. "O serpentine shape that a woman wears, - criminal, fiendish, beautiful shell Thou that with bitter delights of the flesh turnest the sun of the soul into hell! "Love I detest – it is cruel as death; for ever it burns and secretly stings A poisonous wine that to him who drinks wickedness teaches, or slavery brings. "And woman I hate. She's the fertile cause of unbridled crime, of passion the seed; A well never failing, whose copiousness steams earth's growing wickedness water and feed. "Once more I repeat – I hate woman's love. Her pangs of childbirth I curse and denounce. Her sinister kiss is loathsome to me, her arms and her unclean bed I renounce "Agonized childbirth forever her lot, her progeny over the earth run wild. Vipers and snakes, that each other devour, till their sins the very stars have defiled. He is guilty of crime who begets a child. Who out of the heart of nothingness Endows the atom with feeling and thought, and flings it into life's storm and distress. "My father sinned against me, but I have sinned against no one," I write in my will; I would have these words engraved on my tomb when some crevice beneath the moon I fill. "As long as the sea with its gnawing waves the emerald shores of Hejaz devours I will never long for a woman's charms, nor visit her baneful, pestilent bowers. "The prickly thorns of the desert I'll kiss, on the angry thistles I'll take my rest; I will lay my head on the burning rocks, and weep out my heart on their fiery breast!" And with gentle ringing the caravan measured the twists of the tortuous road; To the golden far-off dreamland ahead, all peaceful and calm, it tranquilly flowed. As though the musical sound of the bells were gentle laments, that would fall and rise, For all Mahari had loved and forgone, they seemed to be mourning with tender sighs. While the flutes of the zephyrs, soft and mild, sweet melodies played with their dreamy sound; Of the wounds of love, of longing and pain, they wafted entrancing music around. And Abu Lala, in his musings lost, visions as long as eternity dreamed;- Visions as long as the road he pursued, that endlessly winding before him streamed. Enmeshing himself with that endless road he mourned in his heart by night and day; He sought the invisible stars of heaven, and somberly pensive went on his way. And he never vouchsafed a glance behind; for all he had left there was no regret. No word he exchanged, no greeting he gave to the passing wayfarers that they met. THIRD SURA And the caravan of Abu Lala to its rippling bells marched calmly along. Went softly along in the moon's soft light, to the sound of its sweet and gentle song. Like a beautiful Houri of Jennet, now heedlessly showing her snow-white breast, Now coyly hiding in gossamer clouds, the moon glided over a world at rest. The sweet-scented flowers had fallen asleep, they sparkled with diamonds and jewels bright; The rainbow-winged birds each other caressed, and warbled their songs in the hush of night. And the scented breezes unfolded tales of the thousand and one Arabian Nights, While over the road the poplars soughed, and the palm-trees swayed in their feathery heights. And listening to the speech of the wind, Abu Mahari spoke his wordless thought; "The world is also a tale that is told, with endless, beginningless wonders fraught. "And who has woven this tale sublime, entwined it with stars, and its wonders planned? Who tells the story in thousands of forms, in eternal words surpassingly grand? "Great nations have come, great nations have gone; but none of them could this marvel descry; to poets alone it is revealed, who have lisped it in words that will never die. "No man its beginning has ever heard, and no one will hear the end of this tale; Each accent and word for ages endure, no syllable can be irksome or stale. "And the wondrous story is always told to every babe as it enters the world – For each new-born babe it begins and ends, to every person the scene is unflured. "the world is a story, life is a dream, nations and men, caravans that pass by. From cradle to grave still onward they pass, in a living dream, without knowing why. "O dull and visionless children of men, to this transcendence you will not attend; You turn its nobleness into a hell, and like beasts of prey each other you rend. "The laws that you make are burdens and whips, like a spider's web, a maze without clues; They poison the very nightingale's song, the perfume of flowers and their rainbow hues. "O hapless men, your iniquitous hearts, the contemptible works in which you trust, By Time's indiscriminate hand effaced, will turn to ashes and crumble to dust. Your mouldering bones, your miserable works, by ruthless storms will be shattered and blown; And you never turned to gladden your hearts with the glorious works around you strown!" On the pathways of heaven the star-jewels blazed, wandering along their lonely careers, And the heavens were filled with the joyful sound, the majestic music of the Spheres. And the whole of the earth overflowed with joy, enchanted with these eternal strains; She lifted her soul from the slimy depths, and listening, forgot her sorrows and pains. "Onward caravan! And mingle your bells with the jubilant music of the sky; Onward through Nature's motherly heart; let your sordid cares to the tempest fly! "To new horizons bear me away, to an unknown climate, a luminous strand; A lone oasis my cloister shall be, an ever fresh stream in a thirsty land. "Softly, in star-language, speak to my heart – converse with my spirit, thou wordless sky. Comfort my soul lacerated by men, and list to my tortured, pitiful cry. "There lives in me an unquenchable thirst for a mourning heart akin to my own— A vision divine possesses my soul, a dream out of all my sufferings grown. "My spirit is free – I will not permit coercion or force to rule over me; Neither laws or bounds, nor evil nor good; neither courts of judgement nor destiny. "I want no protection over my head, no rights I demand, no surety ask – All is debasing that's outside my will – it's Tyranny wearing Protection's mask. "Without any restraint – yes, god-less, too—I wish for unlimited liberty; My soul for unbounded liberty cries – for freedom as infinite as the sea!" And the caravan weaved it's way along, while star-jewels brightly shone overhead – The ever-free stars, with their child-like smile – the eternal stars over all were spread. And lovingly to his spirit they called, with luminous twinklings of golden eyes, And with noble music his soul was filled, the unbroken harmonies of the skies. In the turquoise night the enchanted road like a wisp of silver before them lay; So swinging and ringing its magic bells – the caravan went on its endless way. FOURTH SURA Like an ebon eagle, gigantic and grim, the awesome Night spread its wings around; Swooped down from the skies on camels and road, and about the desert its pinions wound. The heavens were blackened from end to end, covered with threatening, lowering clouds; The moon and the stars no longer shone out; black vapours enwrapped them with sombre shrouds. Like reinless horses the terrible winds without any check to the onslaught flew. They raised in columns the burning sands, and the face of the sky was hidden from view. While in mortal terror they shrieked and yelled, and their howlings filled the spaces around; They sounded like agonized beasts of prey which in upheaval a voice had found. In the narrow valleys they staggered and reeled, in the palm-groves they seemed to shiver and mourn; The suffering winds lamented and wept, like spirits disconsolate and forlorn. "March on, caravan, on the edge of the world unfearingly face the pitiless wind!" Thus Abu Lala, the Poet sublime, conversed with himself in the depth of his mind. "Ye tempests, your fury pour down on my head - - collect your forces from far and near, I stand in your presence with blameless heart, I don not fear you – my conscience is clear. "The venomous cities, where senseless men allow their passions to swelter and burn Are whirlpools of blood and hot-beds of crime, to them I shall never again return. "My shelterless head shall never return to luxuries which I loathed and disdained; Woe unto the man that posses wealth—to his doorstep like a dog he is chained. "Strike at the house of my father ye winds – its very foundation annihilate. Scatter its dust over all the earth, for endless wanderings are henceforth my fate. "Nothing but solitude henceforth I crave, the camels alone my comrades shall be; My consolation the road without end, and the star-strewn heavens my canopy. "O enchanted road, whose vanishing end is in magic realms and unexplored skies— Bear away my heart with its ceaseless grief to regions untarnished by human eyes. "With en thou must ever be on thy guard – thy sword in thy hand and always alert; Must guard against friend and foe alike if thou wouldst not be rifled or wronged or hurt. "And first from my friends I ask to be saved. Like insatiable gnats they buzz around. They will fly away if your blood is thin, and follow you if you're rich or renowned. "Only a friend or a comrade I loved could have wouldned me so incurably. My heart with a lying kiss they unlocked, with kisses they stabbed and agonized me. "A thousand times false is the heart of man. With the friendship which he proffered and gave, He stole the innermost thoughts of my heart, then bound me in chains and made me his slave. "Once more, what are friends? For jealous and mean, though they dog you steps they are broken reeds. The dog who calls you his friend will not bite; the friend will attack and slander you deeds." The winds like mischievous friends rushed on, and lunged at the face of Abu Mahari. They sported and revelled and clapped their hands, and tugged at his garments mercilessly. And slithering down the slopes of the hills raised legions of sand with every gust. They broke on the sages's desolate thoughts; they plugged his eyes and his nostrils with dust. FIFTH SURA And turning neither to right nor to left the caravan made its fearless advance. To the sound of its agitated bells it cut through the elements' impish dance. "What is a friend?" Thus Abu Mahari, resumed his reflections, that had no end, "In my faithful heart I cherished a snake – fly on caravan, my only true friend. "Wherever you go pass on from that place – still onward! – march on, never rest nor stay. And let men never my sufferings know – take me and lose me in realms far away. "What have we foregone, what is left behind that should call us back to the seething town? Fly on, caravan! – what is there behind? Power and glory, or wealth and renown? "And what is glory? Today you will find the populace carry you shoulder-high; Tomorrow those people will throw you down; will trample on you, your merits decry "What is the applause, the homage of men? They worship your gold – their hearts are not true. When you are fallen, the dust of your feet becomes a hero and persecutes you. "And what is money? The symbol of power, the robe of office an idiot wears. It is blood pressed out of a million souls, the flesh of dead bodies, the orphan's tear. "The untaught rabble I view with contempt; tyranny's anchor, man's spirit they crush. Their ignorance is the germ of all crime, like beasts of prey on their victims they rush. "What are the masses? The enemy's camp – each man a slave with invisible chains. Have they ever soared to your spirit's height, or followed the nobler trend of your brains? "Pitiful millions, a struggling mass, your good and your evil imposed with the lash; With ravenous shears, that rifle the world, reducing all to a uniform hash. "And what is the law, so reverenced by man? A shield to the strong, a threat to the weak. All-powerful weapon in mighty hands, a sword hanging over the poor and meek. "Seven times seven, I loathe human rule; whole generations it swallows or maims. Rapacious usurers, sponging thieves, ever inciting to war and flames. "The law was a brigand and murder in all past ages – and coming ones, too. The paths which it tool are strained with crime, they are full of sorrow and blood and rue. It sits like a monster upon my breast, its talons are struck in my very heart; It has put a lock on my mind and toungue, it has chained my steps and my every part. "It crushes our shoulders and weighs them down, it finds and oppresses us everywhere. And in our innocent country's name raises tombs and monuments high in the air. "The will of the ruler is all in all; righteousness, justice and law he decides; He is our conscience for evil and good; we are just nothing – our morals be guides. "I curse the potentates – pillars of state; like long-clawed badgers they stir up the mud. Infants and aged are their victims alike – each of their steps is a downpour of blood. "Contemptible man, both coward and slave, who placed the sword in your similar's hand? Who gave him the right of revenge, and the task his fellow-men to rule and command???? "Beloved caravan to the home of the asps take me and bury me peacefully. Deliver me from the rulers of men, from their cruel protection liberate me!" The lightnings, flashing in fiery haste tore up into shreds the mountains of cloud. The sand in columns flew from the assault, and the silvery hills their summits bowed. And the tempest roared, while the poplars and palms swaying and moaning wept overhead. The camels flew on the wings of the wind – faster and faster still onward they sped. They ran and they raced to their jangled bells, they raised up the sands that hid them from sight. You would think that they fled from some evil power—form the drunken despot's malice and spite. SIXTH SURA And under the burning noonday sun narcissus and rose wafted fragrance around, While the caravan, exhausted and worn, crawled languidly over the sand-heaped ground. "Fly on caravan, through storm and through stress, to the heart of the sands your journey's goal!" Thus Abu Lala, the Poet sublime, still voice the laments of his bitter soul. "Let the desert wind my countenance lash, forever my footprints let it efface; Let no man breathe the air I have breathed, and let no one discover my hiding place. "I see the tawny lions at time, through their golden lashes they look in my eyes. I see them and see with each gust of wind from their ruffled manes bright flashes arise. "Come on! I call to them, I'm not afraid; my sickened heart you can take and devour. I ask no protection of wicked men; before you I neither tremble nor cower. "For what are men but demons in masks? What tentacles armed, and invisible claws, Sharp teeth they have and are raving wolves', their toungue is a poisoned spear in their jaws. "A pack of foxes, malicious and false, designing and hypocrites—men are such; They are brutal slayers of innocent babes; they torture all that fall in their clutch. "Adversity makes them servile and mean – when they are needy they kneel and they whine. When thriving they give no thought to the poor, they're contemptuous, haughty and malign. "Virtue is ever the victim of vice, the loss of the one is the other's gain; The handful of good in the field of life they smother with thorns and thistles remain. "O far-away men, your evil and good, your sham religions I loathe and dipraise, They only serve to forge fetters and chains, for your hapless victims of dungeons to raise. "Hypocritical world, where Almighty Gold will prove the villain noble and right – The idiot a genius, the coward brave, the shameless harlot an Angel of Light! "O world of men, an ocean of blood, where the weak is guilty, the mighty is just; Where contemptible man will use his powers to work for nothing but profit and lust! "For nothing but gain. To the grabbing claw honour and sanctity men will ascribe; Such ever is man, 'the Image of God' – whom 'Sons of the Devil' would best describe. "My camels' footsteps could I but count impressed by one by one on this measureless way; Those footsteps would never equal the sum of wickedness done in a single day. "The North and the South, the East and the West, I challenge, denouncing the human race. Let the winds of heaven give heed to my words, and candidly judge the rights of my case. "From ocean to ocean, from land to land transport on your wanderings my thoughts of flame. That if there is anything worse than man, it is man again –this dogma proclaim. "As long as the stars with unquenchable rays above the desert twinkle and gleam; As long as the shifting sand of the waste with hissings and rustlings like serpents stream – "Fly on caravan! --and leave far behind, those disgraceful scenes of pleasures obscene -- Lascivious feasts and wicked delights, lies and hypocrisy, profits unclean. "Escape from it all -- from the vengeance of man-- his bloodstained justice and righteousness; Fly from your friend, your wife and your love-- discard all those pleasures that storm and stress. "Go on, my camels, and under your feet trample down the laws of Justice and Right. Let all authority, evil and good by the dust you raise be hidden from sight. "Let lions and tigers tear me to bits, let serpentine whirlwinds about me twist -- Go on through them all, beloved caravan, as long as I live on your way persist!" Their bow-shaped necks to the utmost stretched the camels like arrows shot forward and sped. They ran and they raced, while the dust they raised in towering columns behind them fled. To the distant horizon, the desert's heart, through many a sundried plain they flew, Veiling in curtains of dust the huts and the palm trees that in the oases grew. You would have thought that Abu Mahari was flying away from some dreadful sin; You would have thought that Woman and Law with their fearful weapons were close upon him. So faster and faster, with clanging bells, the camels raced on, and never looded rourd. Many a city they passed on their way, in chains of passion and avarice bound. For ever their pace accelerating, spurred on by their love for the Star of Day They ran and they clanged past towers and towns where age-long ignorance petrified lay. To his joyless eyes the camels appeared like a flight of falcons tossed by the wind All scattered about and trying in vain from the blasting storm some refuge to find. And tearlessly he wept in his heart, and his sorrow resembled infinity -- Like the endless road that before him lay, which seemed to wind onward eternally He never repined for what he had left -- on look of regret he did not accord; He never greeted the passers-by, and their greetings to him he camly ignored. SEVENTH SURA And the caravan of Abu Lala in the great Arabian deserts wild knelt wearily down. All the horizon, the wastes of sand, and the desert around flamed fiery red; And Darkness was weaving her velvet screen across the flames of the heavens to spread. And Abu Lala sat down by himself, his forehead against a boulder reclined, His eye still searching the distance, but now his soul was at rest and peaceful his mind. "At last I am free -- unfettered and free! Did the desert perform this miracle? Has it taken me into its sandy arms my tortured spirit to soothe and still? "No human eye can behold me now, no wickedness cause me grief of despair; O liberty thou art sweet to my heart as the roses of heaven with perfumes rare. "Enlighten my soul with thy shining torch, thy roses entwine round my forehead pale; O liberty, essence of Paradise, immortal Koran of the Nightingale! "And beautiful desert of golden sands, a thousand times I pay homage to thee-- Thou undefiled land, where no evil is wrought, no wickedness lives -- man from man is free! "Let thy waves flow out over all the earth -- thy yellow waves over nation and race-- Over town and hamlets, markets of gain, the glorious palace, the meanest place. "Let thy dragon-tempests Freedom enthrone, let Liberty reign over all the world, And let it be sanctioned and glorified by the noble Sun, with its beams unfurled!" With a thousand, thousand effulgent hues and dazzlingly brilliant the sunrise came; Majestic, and steeped in ineffable light, with rainbow colours and shafts of flame. And to greet the light of the radiant Sun the awakened desert its face upraised -- Like some titanic lion of old the aureate waves of its sandhills blazed. "All hail unto thee, bright Day Star, all hail! Thou fountain of life, all-powerful one; My mother eternal, my mother's arms, thou only art pure, and good thou alone. "Inexhaustible cup of golden wine, thou dispensest happiness everywhere -- The wine of pleasure, the light of joy, and peace and contentment are all in thy sphere. "O thou that inspires a thousand hearts, thou beautiful Sun, come forth in thy might! I open before thee my thirsting soul; O pour into it the wine of thy light! "Thy brightness vouchsafe, with thy joy of life, with joy eternal intoxicate me! Grant me everlasting forgetfulness, replenish my spirit with ecstasy! O make me drunken, intoxicate me, with wine immortal intoxicate me! I want to forget what is dark and false; I would fain relinquish life's misery! By your deathlessness and nobility enrapture my heart with radiant delight; Invincible fow of all that is dark, mother of springtime and everything bright. "My only beloved, thou alone art good, beloved as my mother's spotless embrace. Thou art all-merciful, loving and sweet, thou art enchanting, and lovely thy face. "Thou art my loved one, thou art my beloved, with fiery love consume me, and burn. Thy glorious tresses over me spread, speak softly to me, to caress me turn. "And draw the blood from my colourless lips, with kisses of fire; let them burn and sting; And clasp me close to thy bosom of light, my passionate heart to thy feet I bring". Then Abu Lala to the camels turned. "My noble camels, arise to your feet, And shake from your knees the serfdom of earth; rise up the all -- glorious Sun to greet! And let my ears grow heavy and deaf, let me no more hear the turmult of earth, And let my eyes be blinded and gone that they never more see what is nothing worth. "Forever towards the Sun you must fly, beloved caravan, from age until age-- Forever towards the Centre of Light whose splendour alone my grief can assuage. "Dear Sun, my mother, thy rainbow of gems around my shoulders encircle and bind -- That triumphantly I may fly to thee, and in thy effulgence salvation find! "O strongest of gods, and light of my Eyes, my only mother, I come unto thee! Only thou art good, thou holy and pure, I would rest in thine arms eternally." LAST SURA And the camels shining like golden boats, through the ardent sandhills cleaving their way Raced forward anew on their nimble feet in the dazzling light of the new-born day. And never sirocco on wings of flame was rapid enough to fly in their wake; And never a dart from the Bedouin's bow their fleeting footsteps could overtake. Cool shadows that lay at the sandhills' foot seemed songs of passion to breathe and inspire; And the rippling fountains warbled and sang of innocent love to a virgin lyre. But Abu Lala would pay them no heed; with the joys of earth long since he had done Relentlessly on and onward he fled his visage aglow, his eyes like the sun. The mirages gave him transcendent thoughts with myriads of strange and alluring dreams. They made his enchanted spirit to leap with their shimmering lights and flashing gleams. With loosened halters the camels flew on -- exalted, alert, still quickening their pace, They rushed wildly on like a mighty wind, swirling and frenzied they fled into space. And still as farther they joyously pressed more brightly in the transcendence they glowed, And the music of their sonorous bells in the purified air more sweetly flowed. His eye unflinching bent on the sun, like an eagle that knows no thought of fear, Abu Mahari flew tirelessly on, his spirit lightened and full of cheer. Behind him lay only the desert sands in the arms of the glowing light outspread, And the blazing hair of the beautiful Sun streamed far in the heavens above his head. And clothed in purple all broidered with gold Abu Mahari, the Poet sublime, Triumphantly flew through the fields of space victorious and great till the End of Time. The End

ԱԱԲՈՒ-ԼԱԼԱ ՄԱՀԱՐԻ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Աւետիք Իսահակեան Աբու-լալա մահարին, Հռչակաւոր բանաստեղծը բաղդադի, Տասնեակ տարիներ ապրեց Խալիֆաների հոյակապ քաղաքում, Ապրեց փառքի եւ վայելքի մէջ, Հզօրների եւ մեծատուների հետ սեղան նստեց, Գիտունների եւ իմաստունների հետ վէճի մտաւ, Սիրեց եւ փորձեց ընկերներին, Եղաւ ուրիշ-ուրիշ ազգերի հայրենիքներում, Տեսաւ եւ դիտեց մարդկանց եւ օրէնքները: Եւ նրա խորաթափանց ոգին ճանաչեց մարդուն, Ճանաչեց եւ խորագին ատեց մարդուն Եւ նրա օրէնքները: Եւ որովհետեւ չունէր կին եւ երեխաներ, Բոլոր իր հարստութիւնը բաժանեց աղքատներին, Առաւ իր ուղտերի փոքրիկ քարաւանը՝ Պաշարով ու պարէնով, Եւ մի գիշեր, երբ բաղդադը քուն էր մտել Տիգրիսի նոճիածածկ ափերի վրայ, - Գաղտնի հեռացաւ քաղաքից... ԱՌԱՋԻՆ ՍՈՒՐԱՀ Եւ քարաւանը Աբու-Լալայի՝ Աղբիւրի նման մեղմ կարկաչելով՝ Քայլում էր հանգիստ, նիրհած գիշերով, Հնչուն զանգերի անոյշ ղօղանջով: Հաւասար քայլով չափում էր ճամբան Այն քարաւանը ոլոր ու մոլոր, Եւ ղօղանջները ծորում քաղցրալուր՝ Ողողում էին դաշտերը անդորր: Մեղկ փափկութեան մէջ բաղդադն էր նիրհում Ջեննաթի շքեղ, վառ երազներով, ԳԻւլստաններում բլբուլն էր երգում Գազելներն անոյշ՝ սիրոյ արցունքով: Շատրուանները քրքջում էին Պայծառ ծիծաղով ադամանդեղէն, Բոյր ու համբոյր էր խնկարկւում չորս կողմ Խալիֆաների քէօշքից լուսեղէն: Գոհար աստղերի քարաւանները Թափառում էին երկնի ճամբէքով, Եւ ղօղանջում էր ողջ երկինքն անհուն՝ Աստղերի շքեղ, անշէջ դաշնակով: Մեխակի բոյրով հովն էր շշնջում Հեքիաթներն հազար ու մի գիշերուայ, Արմաւն ու նոճին անոյշ քնի մէջ Օրօրւում էին ճամբէքի վրայ: Եւ քարաւանը՝ օրօր ու շօրօր, Զնգում էր առաջ ու ետ չէր նայում. Անյայտ ուղին էր աբու-լալային Բիւր հրապոյրով կանչում, փայփայում: Գնա՛, միշտ գնա՛, իմ քարաւանս, Եւ քայլի՛ր մինչեւ օրերիս վերջը, - Այսպէս էր խօսում իր սրտի խորքում Աբու մահարին, մեծ բանաստեղծը: Գնա՛ մենաւոր վայրերը թափուր, Ազատ, կոյս եւ սուրբ զմրուխտեայ հեռուն. Դէպի արեւը սլացի՛ր անդուլ, Եւ սիրտս այրիր արեւի սրտում: Ա՜խ, մնաք բարեւ չեմ ասում ես ձեզ, Իմ հօր գերեզման, օրոցք մայրական, Իմ հոգին յաւերժ խռով է ձեզ հետ, Հայրենական յարկ, յուշեր մանկական: Ես շատ սիրեցի իմ ընկերներին, Եւ բոլոր մարդկանց մօտիկ ու հեռու, Իժ դարձաւ խայթող իմ սէրը հիմա, Թոյն-ատելութեամբ սիրտըս է եռում: Ատում եմ, ինչ որ սիրել եմ առաջ, Ինչ որ տեսել եմ մարդկային հոգում. Մարդկային հոգում՝ զազիր ու նանիր՝ Համրել եմ հազար գարշանք ու նողկում: Բայց ամէնից շատ ատում եմ հազար Ու մէկերորդը - կեղծիքը հոգու, Որ զարդարում է անմեղ սրբերի Լուսապսակով երեսը մարդու: Մարդկային լեզու, դու որ երկնային Բոյրով ու թոյրով, շղարշով պայծառ Ծածկում ես մարդու դժոխքը հոգու, Ոգե՞լ ես արդեօք ճշմարիտ մի բառ: Իմ սէգ քարաւան, գնա՛, մխրճուի՛ր Անապատի մէջ՝ վայրի ու բոցոտ, Եւ իջեւանիր այն պղնձացած, Շէկ ժայռերի տակ, գազանների մօտ: Խփե՛մ վրանըս, օձ-կարիճների Բըների գլխին վրանըս խփեմ, Այնտեղ բիւր անգամ ես ապահով եմ, Քան թէ մարդկանց մօտ, կեղծ ու ժպտադէմ: Քան ընկերի մօտ, ա՜խ, որի կրծքին Դնում էի ես գլուխըս սիրով, Կուրծքը ընկերի, որ շղարշում է Անդարձ կորստի անդունդը ստով: Այնքան ժամանակ, որքան արեւը Կþայրէ սինայի սնարները վէս Եւ անապատի դեղին շեղջերը Յորձանքներ կը տան ալիքների պէս, - Ես չեմ կամենայ ողջունել մարդկանց, Նրանց սեղանից պատառ չեմ կտրի, Գազանների մօտ հացի կը նստեմ, Ողջոյնը կþառնեմ բորենիների: Եւ գազանները թող ինձ յօշոտեն, Վայրագ հողմերը շաչեն ինձ վրայ, Եւ այսպէս, մինչեւ օրերիս վերջը Քարաւանս անդարձ, գնա՛ ու գնա՛…- Եւ վերջին անգամ Աբու Մահարին Ետ դարձաւ նայեց նիրհած Բաղդադին, Գարշանքով շրջեց ճակատը կնճռոտ Եւ փարուեց ուղտի թաւ պարանոցին: Սիրով գուրգուրեց, ջերմ շրթունքներով Համբուրեց ուղտի աչքերը վճիտ. Եւ թարթիչներից նրա կախուեցին Անզուսպ արցունքի երկու այրող շիթ: Անոյշ մրմունջով, նիրհած դաշտերով Մեղմ օրօրւում էր ձիգ քարաւանը, Գնում էր առաջ, դէպի անապատ, Անյայտ ափերը, կոյս-հեռաստանը: ԵՐԿՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ Եւ ոլորւում էր այն քարաւանը Սէգ արմաւների շարքերի միջով, Փոշի էր հանում, - փոշու քարաւան, Որ վարում էր լուռ՝ խորշակն հուր շնչով: - Քայլի՛ր, քարաւան, ի՞նչ ենք թողել մենք, Որ կարօտանքով ցանկանք մեր դարձը, - Այսպէս էր խօսում իրեն սրտի հետ Աբու Մահարին, մեծ բանաստեղծը: - թողել ենք այնտեղ կի՞ն-աստւածային, Սէ՞ր-երջանկութիւն, անհուն երազա՞նք.- Քայլի՛ր, կանգ մի՛ առ, թողել ենք միայն Շղթայ ու կապանք, կեղծիք ու պատրանք: Եւ կինն ի՞նչ է որ… խորամանկ, խաբող, Արնախանձ մի սարդ, յաւերժ նանրամիտ, Որ հացդ է սիրում, համբոյրի մէջ սուտ Եւ քո գրկի մէջ գրկում ուրիշին: Խարխուլ մակոյկով յանձնուի՛ր ծովին, Քան թէ հաւատայ կնոջ երդումին. Նա՝ կաւատ, վարար, մի չքնաղ դժոխք, Նրա բերանով իբլիսն է խօսում: Դու երազել ես աստղը հեռաւոր, Հրեշտակաթեւ շուշանն ըսպիտակ, Որ քո վէրքերին բալասան լինի, Ոսկեշող երազ կեանքի ցաւի տակ, Դու տենչացել ես լոյս-ափերի մէջ Քեզ իրեն կանչող աղբիւրի երգին, Եւ անմահութեան ցօղն ես երազել Եւ անոյշ լացել երկնային կրծքին,- Բայց սէրը կնոջ՝ տոչորւած հոգուդ, Աղ-ջուր է տալիս, որ միշտ ծարաւնաս, Հուր տարփանքի մէջ յաղթական կնոջ Մարմինը լիզես եւ չըյագենաս: Ո՜հ, կնոջ մարմի՛ն, պագշոտ, օձեղէն, Դիւական անօթ ոճիրների չար, Դո՛ւ, որ մսեղէն դառն հաճոյքով Արեւը հոգու դարձնում ես խաւար: Ատում եմ սէրը՝ մահի պէս անգութ, Յաւիտեան այրող, խոցող գաղտնաբար, Այդ քաղցր թոյնը, որով արբողը Ստրուկ է դառնում եւ կամ բռնակալ: Ո՛վ սէր, բնութեան դու խոշտանգիչ կամք, Նենգ ու դաւադիր ոգի աննահանջ, Դո՛ւ, թոհուբոհի ընդերք մոլեգնած, Արիւն ցաւատանջ, արեան մղձաւանջ: Ատում եմ կնոջ՝ տարերքը կրքի, Միշտ բեղմնաւորող եղեռնը անսանձ, Աղբիւրն անսպառ, որ կուտակում է Աշխարհի վրայ տիղմը չարութեան: Ատում եմ նորից սէրն ու կնոջը, Իր համբոյրները շողոմ ու դժնեայ,- Փախչում եմ նրա ճահիճ-մահիճից, Եւ անիծում եմ երկունքը նրա: Երկունքը դաժան եւ յաւերժական, Որ հեղեղում է վտառն իժերի, Որոնք խայթում են, յօշոտում իրար, Աստղերն են պղծում տռփանքով ժահրի: Սրիկայ է նա, ով հայր է լինում, Ով երանաւէտ ծոցից ոչնչի՝ Ոյութեան կոչում թշուառ հիւլէին Եւ գլխին վառում գեհէնն այս կեանքի: - իմ հայրը իմ դէմ մեղանչեց, Սակայն՝ չմեղանչեցի ես ոչ ոքի դէմ,*- Այս իմ կտակը թող գրուի շիրմիս, Եթէ լուսնի տակ մի խորշ պիտþ գտնեմ: Այնքան ժամանակ, որ ծովը պիտի Փարէ հեջազի ափերն զմրուխտեայ, Ես ետ չեմ դառնայ կնոջ մօտ երբեք, Ես չեմ կարօտնայ թովչանքին նըրա: Կը գգուեմ վայրի տատասկը դժնի Եւ կը համբուրեմ փշերը նրա, Լուխս կը դնեմ այրուող ժայռերին Եւ կը լամ նրանց ջերմ կրծքի վրայ Եւ քարաւանը մեղմիկ կարկաչով Չափում էր ուղին ոլոր ու մոլոր, Դէպի երազուն եւ կապոյտ հեռուն Հոսում էր առաջ հանգիստ ու անդորր: Զանգակներն, ասես, հեկեկում էին Եւ ծորում հատ-հատ հնչուն արցունքներ, Քարաւանն, ասես, լալիս էր անոյշ, Ինչ որ մահարին սիրել, լքել էր: Եւ զեփիւռների սրինգները մեղմ Գեղգեղում էին շարքիներն անոյշ Սիրոյ վէրքերի, վշտոտ կարօտի Եւ երազական թախծանքի քնքուշ: Եւ աբու-լալան խորհում էր մռայլ, Եւ նրա վիշտը անհունի նման, Ինչպէս իր ուղին, որ գալարւում է, Ձգւում է անծայր ու չունի վախճան: Հիւսուելով անծիր ճանապարհի հետ՝ Լուռ թախծում էր նա ցերեկ ու գիշեր, Հայեացքը յառած անյայտ աստղերին, Հոգու մէջ դառըն ու ցաւոտ յուշեր: Եւ ետ չէր նայում անցած ճամբէքին, Եւ չէր ափսոսում թողած-լքածին, Ողջոյն չէր վերցնում, ողջոյն չէր տալիս Անցնող ու դարձող քարաւաններին: ԵՐՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ Եւ քարաւանը աբու-լալայի, Աղբիւրի նման մեղմ կարկաչելով, Հանգիստ, միաչափ քայլում էր առաջ, Հեզ լուսնկայի շողերի միջով: Եւ լուսինն, ինչպէս ջեննեթի մատաղ, Փերիի կուրծքը՝ չքնաղ, լուսավառ՝ Մերթ ամաչելով պահւում էր ամպում Եւ մերթ թրթռուն փայլում էր պայծառ: Նիրհ էին մտել ծաղկունքը բուրեան, Ադամանդներով, շքեղ գինդերով, Ծիածանաթեւ հաւքերը իրար Գուրգուրում էին քնքուշ մրմունջով: Մեխակի բոյրով հովն էր շշնջում Հեքիաթներն հազար ու մի գիշերուայ, Արմաւն ու նոճին անոյշ քնի մէջ՝ Օրօրւում էին ճամբէքի վրայ: Հովի զրոյցին ունկն դնելով Աբու մահարին խօսում էր անձայն. - - աշխարհն էլ, ասես, մի հեքիաթ լինի՝ Անսկիզբ, անվերջ, հրաշք դիւթական: Եւ ո՞վ է հիւսել հեքիաթն այս վսեմ, Հիւսել աստղերով, բիւր հրաշքներով, Եւ ո՞վ է պատմում բիւր-բիւր ձեւերով՝ Անդուլ ու անխոնջ՝ այսպէս թովչանքով: Ազգեր են եկել, ազգեր գնացել, Եւ չեն ըմբռնել իմաստը նըրա. Բանաստեղծներն են հասկացել դոյզն ինչ Եւ թոթովում են հնչիւններն անմահ: Ոչ ոք չի լսել սկիզբը նըրա, Եւ չի լսելու վախճանը նըրա, Ամէն հնչիւնը դարեր է ապրում, Ամէն հնչիւնին վերջ, սկիզբ չկայ: Բայց ամէն մի նոր ծնւածի համար Նորից է պատմւում հեքիաթն այս շքեղ, Նորից սկսւում եւ վերջանում է Ամէն մի մարդու կեանքի հետ մէկտեղ: Կեանքը երազ է, աշխարհը՝ հեքիաթ, Ազգեր, սերունդներ - անցնող քարաւան, Որ հեքիաթի մէջ, վառ երազի հետ, Չւում է անտես դէպի գերեզման: Կոյր ու գուլ մարդի՛կ, առանց երազի, Առանց լսելու հեքիաթն այս վսեմ, Իրար կոկորդից պատառ էք հանում Եւ դարձնում աշխարհն ահաւոր ջեհնեմ: Ձեր օրէնքները - լուծ ու խարազան, Եւ անելք մի ցանց խօլական սարդի, Եւ որոնց ժահրով թունաւորում էք Երգը բլբուլի, անուրջը վարդի: Եղկելի՛ մարդիկ, փոշի կը դառնան Ձեր վատ սրտերը, ձեր գործերը չար, Եւ ժամանակի ձեռքը անտարբեր Կը սրբէ-կþաւլէ պիղծ հետքերը ձեր: Եւ ունայնաշունչ հողմը կը շաչէ Ձեր ոսկորների քարերի վըրայ, Իսկ վայելելու դուք միշտ ապիկար՝ Երազն այս չքնաղ, հեքիաթն այս ոսկեայ: - Ոհար աստղերի քարաւանները Թափառում էին երկնի ճամբէքով, Եւ ղօղանջում էր ողջ երկինքն անհուն՝ Աստղերի պայծառ, անշէջ զընգոցով: Եւ արար-աշխարհ լցւած էր, դիւթւած Բիւր նուագներով յաւերժ երկնային, Եւ անուրջներում նա վերասլաց Լսում էր հոգով վսեմ երգերին: - նա՛, քարաւան, մեղմ հնչիւններդ Հիւսելով երկնի լոյս-ղօղանջի հետ, Վիշտս տո՛ւր հովին, քայլի՛ր բնութեան Ծոցը մայրական եւ մի՛ նայիր ետ: Տա՛ր ինձ լուսազգեստ, օտար մի եզերք, Հեռու, հեռաւոր, մենաւոր ափեր. Սուրբ մենակութիւն, դո՛ւ, իմ օազիս, Դո՛ւ, երազների աղբիւր զովաբեր: Լռութեան երկինք, խօսիր դու ինձ հետ Աստղերիդ լեզուով եւ ամոքիր ինձ, Ուրգուրիր հոգիս՝ աշխարհից խոցւած, Մարդուց խայթըւած վիրաւոր հոգիս: Իմ մէջ այրւում է մի անյագ կարօտ Կարեկից մի սիրտ՝ լացող յաւիտեան. Եւ իմ հոգում կայ մի չքնաղ երազ, Ե՛ւ սուրբ արտասուք, ե՛ւ սէր անսահման: Ոգիս ազատ է, ես չեմ հանդուրժում Իմ վրայ իշխող ո՛չ մի զօրութեան, Ո՛չ օրէնք, սահման, ո՛չ ճակատագիր, Ո՛չ չար ու բարի, եւ ո՛չ դատաստան: Իմ գլխի վերեւ չպէտք է լինի Ո՛չ մի հովանի, ո՛չ մի իրաւունք, Եւ իմ կամքից դուրս ամէն ինչ բանտ է, Ե՛ւ ստրկացում, ե՛ւ բռնադատում: Ես կþուզեմ լինել անսահման ազատ, Անպարտք, անիշխան, այլեւ անաստւած, Հոգիս տենչում է միայն, միմիայն՝ Մեծ ազատութեան՝ անհուն, անտարած Եւ քարաւանը հիւսւում էր առաջ, Եւ նըրա վերեւ շողում էին վառ Մանկան ժպիտով աստղերը ազատ, Այն յաւերժափայլ աչքերը գոհար: Եւ կանչում էին նրան կաթոգին Լոյս թարթումները ոսկի աստղերի, Եւ հոգին լցնում վսեմ ղօղանջով Երկնքի հազար բիւրեղ զանգերի: Վճիտ գիշերի դիւթական ցոլքով Փայլում էր ուղին փիրուզեայ հեռւում, Եւ քարաւանը՝ օրօր ու շօրօր, Քայլում էր անդորր փիրուզեայ հեռուն… ՉՈՐՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ Իշերն ահարկու՝ ե՛ւ սեւ, ե՛ւ հսկայ Մի չղջիկի պէս թեւերը փռեց, Անծիր թեւերը իջան, ծածկեցին Քարաւանն, ուղին եւ դաշտերն անափ: Եւ հորիզոնից մինչեւ հորիզոն Երկինքը լցուեց մռայլ ամպերով. Չէին շողշողում լուսինն ու աստղեր. Խաւարն՝ ասես թէ՝ պատած խաւարով: Եւ հողմերն ահեղ՝ նժոյգների պէս՝ Սանձարձակ, վայրի արշաւում էին, Յորձանքներ տալով, եւ հողն ու փոշին Այրւած դաշտերից խառնում ամպերին: Ե՛ւ մահասարսուռ շառաչում էին, Ե՛ւ աղաղակում հազար ձայներով, Ասես, վիրաւոր գազաններ էին, Մռնչում-ոռնում հողմի բերանով: Նեղ ձորերի մէջ գալարւում էին Եւ արմաւենու անտառներում կոյս Հեծեծում էին հողմերը տխուր, Որպէս թէ՝ մի սիրտ լաց լինէր անյոյս: - նա՛, քարաւա՛ն, հողմերի դիմաց Աննկուն քայլիր աշխարհի եզրը.- Այսպէս էր խօսում իր սրտի խորքում Աբու-մահարին, մեծ բանաստեղծը: §շաչեցէ՛ք գլխիս, ամեհի հողմեր, Դո՛ւք, մրրիկնե՛ր, պայթեցէ՛ք գլխիս, Ես բաց ճակատով ձեր դէմն եմ կանգնած, Ես վախեցող չեմ, զարկեցէ՛ք ճակտիս: Ես ետ չեմ դառնայ ժանտ քաղաքները, Ուր բազմաժխոր կրքերն են եռում, Ոստաններն արեան, ուր մարդը դաժան Իր նմաններին է միշտ պատառում: Ի՛մ անտուն գլուխ, տուն չես դառնայ դու, Ինքդ մարեցիր երդըդ հայրենի, Վա՛յ նրան, ով որ տուն ու տեղ ունի, Կապւած է շան պէս իրեն տան շեմին: Արշաւէ՛ք հողմեր, իմ հօր տան վերայ, Քանդէ՛ք, աւերէ՛ք հիմերը նրա, Եւ փոշին ցրէ՛ք մեծ աշխարհով մէկ,- Անծայր ճամբան է իմ տունը հիմա: Մենակութիւնն է իմ սէրը հիմա, Երկինքն աստղաբիբ-վրանս հայրական, Եւ քարաւանն է ընկերս հիմա, Եւ իմ հանգիստը՝ ուղիս անկայան: Դո՛ւ, կախարդ ուղի, յաւիտեան անյայտ, Յաւիտեան դիւթող իմ նոր հայրենիք, Տա՛ր ինձ, իմ սիրտը՝ յաւիտեան լացող՝ Այնտեղ, ուր բնաւ չեն եղել մարդիկ: Մարդկանց մօտ պէտք է աչալուրջ լինես, Միշտ ոտքի վրայ եւ սուրը՝ ձեռիդ, Որ քեզ չլլկեն, քեզ չյօշոտեն Թէ՛ բարեկամըդ եւ թէ՛ թշնամիդ: Բարեկամներից հեռու տա՛ր դու ինձ, Որոնք անկշտում մժղուկների պէս Հետեւում են քեզ, երբ արիւն ունես, Իսկ երբ ցամաքես՝ կը մոռանան քեզ: Իմ խոր վէրքերը ո՞վ կը նիւթէր ինձ, Թէ չլինէին ընկեր, բարեկամ, Որոնք համբոյրով սիրտս բացեցին, Որոնք համբոյրով խայթեցին նրան: Բիւր կեղծիք ունի իր ակունքի մէջ Համբոյրը մարդկանց, համբոյրն ընկերի, Որով որսում է գաղտնիքը սրտիդ Եւ դարձնում է քեզ յաւիտեան գերի: Ի՞նչ է ընկերը եւ բարեկամը՝ Նենգ ու դրուժան, չարակամ ու վատ: Իմ հոգում մեռաւ սիրոյ մի երկինք, Մի վառ արեգակ, ե՛ւ սէր, ե՛ւ հաւատ: Բարեկամն ի՞նչ է - լաւիդ նախանձող, Քայլիդ խուզարկու, բամբասող, ագահ. Ծանօթ շները չեն հաչում վրադ, Ծանօթ մարդիկ են հաչում քո վրայ Հողմերն անհեթեթ ջինների նման՝ Աբու-լալայի խոժոռուն դէմքին Քրքջում էին, ծափ տալիս, ծաղրում Եւ ապարօշից քաշքշում ուժգին: Եւ քղանցքներից կախ էին ընկնում, Եւ աչքերի մէջ աբու-լալայի Շաղ էին տալիս բուռերով փոշի Եւ կտրում թելը նրա խոհերի: ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ Եւ քարաւանը ճեղքելով վստահ Մըրրկապարը վայրագ ջինների, Անշեղ ու անվախ ձգւում էր առաջ Ղօղանջիւններով յուզւած զանգերի: - ի՞նչ է ընկերը...-կրկնում էր անդուլ Զայրացած սրտում աբու մահարին.- Ծոցիդ մէջ սեւ օձ, մահիճդ պղծող... Թռի՛ր, քարաւա՛ն, ընկեր մտերիմ: Եւ ուր որ կþերթաս, այնտեղից նորէն Գնա ու գնա, առանց հանգրուան. Իմ բարի ճամբայ, տար ինձ, կորցրու, Չքուիմ, տանջանքս մարդիկ չիմանան: Եւ ի՜նչ ենք թողել, ի՞նչ կայ մեր ետեւ, Որ մեզ պատրանքով ետ կանչէ նորից. Փա՞ռք, գա՞նձ, օրէնքնե՞ր եւ իշխանութի՞ւն... Թռիր, հեռացիր բոլոր-բոլորից: Եւ ի՞նչ է փառքը.- այսօր քեզ մարդիկ Եղջիւրներից վեր կը բարձրացնեն, Վաղը նոյն մարդիկ սմբակների տակ Ճմլելու համար քեզ վար կը նետեն: Ի՞նչ է պատիւը, յարգանքը մարդկանց, - լոկ ոսկուց - վախից յարգ են մատուցում, Իսկ երբ սայթաքես, մուճակիդ փոշին Մեծ մարդ է դառնում եւ քեզ հարւածում: Եւ ի՞նչ է գանձը, որով յիմարը Տիրում է մարդկանց, ե՛ւ հանճար, ե՛ւ սէր,- Բիւրաւորների քամւած արիւնը, Մեռելների միս, որբի արցունքներ: Ի՞նչ է ամբոխը - մեծ յիմարն է նա, Ոգին հալածող եւ տարրը չարի, Բռնութեան խարիսխ, ե՛ւ սուր երկսայրի, Ե՛ւ զայրոյթի մէջ գազան վիթխարի: Ի՞նչ է համայնքը - թշնամու բանակ Եւ անհատն այնտեղ անշղթայ գերի, Ե՞րբ է հանդուրժել հոգու թռիչքին Եւ սլացումին վսեմ մտքերի: Նողկալի համայնք, հեղձուցիչ օղակ, Քո լաւն ու վատը - ահեղ խարազան, Մի անհուն մկրատ բոլորին խուզող՝ Միահաւասար եւ միանման: Ատում եմ, աւաղ, ե՛ւ հայրենիքը - Պերճ արօտավայր հարուստների ցոփ, Որի հողն արնոտ՝ անդուլ հերկողը Չոր քար է կրծում իր հացի հանդէպ: Ի՞նչ է օրէնքը,- մարդկանցից օրհնած, Բիրտ ուժեղների այդ սուրը դաժան, Անզօրի գլխին կախւած յաւիտեան, Խեղճին խողխողող, հզօրին պաշտպան: Ե՛ւ իրաւունքը, ե՛ւ օրէնքները Բոլոր զայրոյթով ատում են, ատում, Արշ իրաւունքով բռնաբարում են Եւ գարշ օրէնքով լլկում ու մորթում: Եօթն անգամ ահա՛ ատում եմ, ատում Իշխանութիւնը - սերունդներ լափող. Անյագ վաշխառու, անկուշտ ձրիակեր, Պատերազմների յաւերժ յերիւրող: Անցած դարերի, գալիք դարերի Մեծ դահիճն է նա եւ մեծն աւազակ, Իր անցած ուղին՝ ոճիր ու նախճիր, Սարսափներ վիժող, ոխակալ վոհմակ: Նա հրէշի պէս կրծքիս է նստել, Բռունցքն է ահեղ սեղմել ճակատիս, Եւ ամէն քայլիս շղթայ է զարկել, Փականք է դրել լեզուիս ու մտքիս: Նա փշրում է միշտ մեր ուսերը վար, Ամէնուր հասնում, ճզմում է մարդուն, Եւ իրաւունքի դաժան անունով Բիւր կառափներից բուրգեր է կերտում: Եւ ամէն ինչ է իշխանութիւնը - Իրաւունք, օրէնք եւ արդարութիւն. Նա ինքն է խիղճը եւ չարն ու բարին, Իսկ դու գերեզման, դու՝ ոչնչութիւն: Եւ նզովում եմ իշխանութիւնը՝ Հազարաճիրան մոլի բորենին. Իր ամէն քայլը՝ արիւնի հնձան, Ուր տրորում է ծերին, մանուկին: Ապիկա՛ր մարդիկ, ստրուկ ու վախկոտ, Ո՞վ տուեց սուրը նմանիդ ձեռին, Ո՞վ տուեց նրան վրէժի իրաւունք Իշխել, խողխողել իր նմաններին: Տա՛ր ինձ, քարաւան, իժերին յանձնիր, Թաղիր հէգ սիրտս աւազների տակ, Տա՛ր ինձ, ազատիր իշխանութիւնից, Ազատիր նըրա հովանուց վայրագ Խօլ կայծակները հրեղէն սրով Ծուատում էին վաշտերն ամպերի Եւ արշաւասոյր՝ փշրւում էին Ճերմակ բաշերին հեռու լեռների: Եւ մրրիկները մռնչում էին, Արմաւն ու նոճին շաչում, շառաչում. Եւ քարաւանը կամուրջ քանդելով Եւ քառատըրոփ վազում էր, թռչում: Վազում էր, թռչում, զրը՜նգ, հա զրը՜նգ, Փոշու ամպերով ծածկելով ճամբէն, Ասես, փախչում էր չար իշխանութեան Քինոտ բռունցքից, որ չհասնի իրեն: ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ Եւ միջօրէի բարկ արեւի տակ Խիստ բուրում էին նարճիս ու ծոթոր, Եւ քարաւանը փոշու մէջ կորած՝ Քայլում էր դանդաղ, յոգնած, քրտնաթոր: - թռի՛ր, քարաւան, խորշակ ու մրրիկ Ճեղքելով մտիր աւազի ծոցը.- Այսպէս էր խօսում զայրացած սրտում Աբու մահարին, մեծ բանաստեղծը: -թող անապատի բոց հողմն իմ դէմ գայ, Աւազի վրայից հետքերս ջնջէ, Որ մարդը երբեք տեղս չգտնի, Իմ շնչած օդը մարդը չըշնչէ: Տեսնում եմ ահա շէկ առիւծներին՝ Դեղին շեղջերից աչքիս են նայում, Տեսնում եմ նրանց, որոնց ոսկեղէն Բաշերից հողմը կայծեր է պոկում: Արի՛ք, կանչում եմ, ես փախչողը չեմ. Արի՜ք, լափեցէ՛ք սիրտս վիրաւոր, Ես ետ չեմ դառնայ մարդու մօտ երբեք, Դուռը չեմ բախի մարդու նենգաւոր: Մարդիկ ի՞նչ են որ... Դիմակւած դեւեր, Ժանիքներ ունեն, անտես ճիրաններ, Սմբակներ ունեն եւ որոճող են Եւ նրանց լեզուն՝ թունաւոր սուսեր: Եւ ո՞վ են մարդիկ... Աղուէսների հօտ, Եսամոլ անհուն, ուրացող, մատնիչ, Անկումիդ ուրախ, արիւններ լակող, Գազան մանկասպան, եւ դահի՛ճ, դահի՛ճ: Աղքատութեան մէջ՝ քծնի, վաճառուող, Թշուառութեան մէջ՝ վախկոտ, դաւաճան, Հարստութեան մէջ՝ լկտի, չարախինդ, Ե՛ւ վրիժառու, ե՛ւ ամբարտաւան: Զոհւում է լաւը վատերի համար, Եւ վատն ու չարը լլկում են, տանջում Մի բուռ լաւերին այս վատ աշխարհում, Եւ կեանքի արտում որոմն է աճում: Նզովում եմ ձեզ, հեռաւո՛ր մարդիկ, Ձեր չարն ու բարին, կրօնները ձեր, Որոնք միմիայն շղթայ են կռում Եւ ստրկութեան կոփում զնդաններ: Ապիրատ աշխարհ, ուր հզօր ոսկին Դարձնում է գողին՝ ազնիւ բարեյոյս, Ապուշին՝ հանճար, վախկոտին՝ կտրիճ, Տգեղին՝ չքնաղ եւ պոռնիկին՝ կոյս: Մարդկային աշխարհ, արեան բաղանիք, Ուր թոյլն՝ յանցաւոր եւ հզօրն՝ արդար, Ուր մարդը տխեղծ՝ ինչ որ անում է Այս գարշ աշխարհում՝ սոսկ նիւթի համար: Սոսկ շահի համար, շահին միշտ գերի, Աստւածացնող թաթը եղեռնի, Ահա մարդը միշտ - պատկերն աստծու, Սակայն իրապէս վիժւածք շէյթանի: Համրելով մէկ-մէկ անթիւ քայլերը Իմ քարաւանի, իմ անծայր ճամբու, Անթիւ քայլերը չեն հասնում չափին Մի օրում գործած յանցանքին մարդու: Ասում եմ ահա ե՛ւ արեւելքին, Հիւսիս, հարաւին, ե՛ւ արեւմուտքին, Որոնց հողմերը իրար հետ ներհակ՝ Լսում են մէկտեղ իմ արդար խօսքին: Տարէ՛ք, տարփողէ՛ք խօսքս հրեղէն, Որ ծովերից ծով աշխարհներ լսեն, Թէ աւելի վատ, աւելի զազիր՝ Քան մարդը դաժան - այդ մարդն է նորէն: Այնքան ժամանակ, որքան աստղերը Անշէջ թարթում են լուռ անապատին, Եւ գալարւում են շեղջերն աւազի, Շչում ու ճչում նման օձերին - Փախի՛ր, քարաւան, այդ պոռնկութեան Լպիրշ ու արբշիռ ցոփ խնջոյքներից, Կեղծի, կեղեքման հրապարակներից Եւ վաճառանքի պիղծ շուկաներից: Համայնքից փախի՛ր, փախի՛ր վրէժից, Մարդկանց արիւնոտ արդարութիւնից, Փախի՛ր կնոջից, սիրուց, ընկերից, Շնչահեղձ փախի՛ր մարդու ստուերից: Նա՛, քարաւան, ներբաններիդ տակ Տրորիր, կոխիր օրէնք, իրաւունք, Եւ ուղիներիդ փոշիով ծածկիր Թէ՛ չարն ու բարին, թէ՛ իշխանութիւն: Եւ թող յօշոտեն ինձ վագր ու առիւծ, Բոցոտ հողմերը շաչեն ինձ վրայ,- Եւ այսպէս, մինչեւ օրերիս վերջը, Քարաւանս անդարձ, գնա՛ ու գնա՛...- Իրենց աղեղի պարանոցները՝ Ուղտերը լարած նետերի նման, Զիլ վազում էին, եւ իրենց հետքից Թողնելով փոշու անծայր քարաւան: Զիլ վազում էին խանձւած դաշտերով Դէպի անյայտը, դէպի հեռաստան, Սքօղում էին հողի թուխպերով Անծիր դաշտերը, աւան ու ոստան: Կարծես՝ վախեցած փախչում էր արագ՝ Առանց հանգրուան, աբու մահարին, Կարծես՝ օրէնքը, կինն ու համայնքը Նրան կրընկոխ հետեւում էին: Եւ քարաւանը զրընգ, սրընթաց, Առանց նայելու անցնում էր անդարձ Բուրգերի տակով մեծ քաղաքների՝ Հացի ու կրքի ժխորով լցւած: Վազում էր հապճեպ՝ անգիտութեան մէջ Դարեր քարացած գիւղերի մօտով, Վազում էր, սուզւում հեռուների մէջ՝ Ոսկեհոս աստղի անզուսպ կարօտով: Քարաւանն հեստոտ օրեր-գիշերներ Լափում էր ուղին ոլոր ու մոլոր, Եւ խռով հոգով աբու մահարին Խորհում էր ցասկոտ՝ ճակատը խոլոր: Խօլ քարաւանը նրա խոհերի՝ Բազէների պէս ծեծկւած մրրկով, Սլանում էին՝ խռիւ ու ցրիւ՝ Մի լոյս-հանգրուան գտնելու հեւքով: Եւ լալիս էր նա առանց արցունքի, Եւ նրա վիշտը նման անհունի, Ինչպէս իր ուղին, որ գալարւում է՝ Անծայր օձի պէս, եւ վախճան չունի: Եւ ետ չէր նայում անցած ճամբէքին Եւ չէր ափսոսում թողած, անցածին. Ողջոյն չէր վերցնում, ողջոյն չէր տալիս Եկող ու անցնող քարաւաններին: ԵՕԹՆԵՐՈՐԴ ՍՈՒՐԱՀ Եւ քարաւանը աբու-լալայի Արաբստանի մեծ անապատի Դարբասների մօտ ծունկ իջաւ յոգնած... Հորիզոնները հրդեհւում էին Իրենց ամայի, ազատ ափերում, Մութն հաւաքում էր քղանցքը թաւշեայ, Բոցերով բոսոր երկինքն էր ծփում: Եւ աբու-լալան նստեց մենաւոր՝ Յակինթեայ ժայռին գլուխը յենած, Հայեացքը սուզած դիւթական հեռուն, Եւ հաշտ ու պայծառ, հոգին անդորրած: - ո՜հ, ի՛նչ ազատ եմ, անպարփակ ազատ. Միթէ կարո՞ղ է այս մեծ սահարան Պարուրել, գրկել իր ծիրերի մէջ Ազատութիւնըս՝ անհուն, անսահման: Ո՛չ մի մարդկային աչք ինձ չի տեսնի, Չի հասնի ո՛չ մի մարդկային բազուկ. Ո՛վ ազատութիւն, դու դրախտային Չքնաղ վարդերի լուսեղէն բուրմունք: Քո պերճ վարդերով դո՛ւ պսակիր ինձ, Վառի՛ր իմ հոգում ջահերդ հուր-հրան. Ո՛վ ազատութիւն, դու դրախտային Լոյս-բլբուլների անմահ ալ-կորան: Չքնաղ առապար, դու իմաստութեան Ոսկեղէն աշխարհ, հազար ողջոյն քեզ, Անարատ բադիէ, ուր մարդը մարդուն Չի լլկել բնաւ, յար օրհնեալ լինես: Տարածուի՛ր անծիր, փռի՛ր աւազիդ Դեղին ծովերը ազգերի վրայ, Ծածկիր ողջ մարդկանց, քէօշք ու խրճիթներ, Գիւղ ու շահաստան, շուկայ ու կլայ: Վիշապ հողմիդ հետ ազատութիւնը Թող գահակալէ աշխարհը հանուր, Եւ ոսկեվառէ վսեմ արեւը՝ Ազատութիւնը աշխարհասփիւռ: Հազար ու հազար հրաշալիքներով Եւ հրաբորբոք հրապոյրներով Շէմս-արեւն ելաւ՝ շքեղ, լուսավառ, Վարդի, սնդուսի բիւր պարոյրներով: Եւ վեհ արեւի ջահերի ներքոյ Փռուեց, ծաւալուեց ծիրն անապատի, Վառ-վառ հուրհրաց, ինչպէս տիտանեան Հսկայ առիւծի ոսկեփառ մորթի: - սալա՛մ քեզ, արե՛ւ, շիւքըր բիւրաբիւր, Դու աստծուց հզօր, դու կեանքի աղբիւր, Դու, իմ անմահ մայր, մայրական դու գիրկ, Դու միակ բարի, դու միակ սուրբ, սուրբ: Տիեզերական դու բաժակ անհուն՝ Ոսկի արբեցման եւ երանութեան, Դու հրճուանքի, հրապոյրների Հրեղէն գինու դու անհուն ովկիան: Տիեզերական հազարահանդէս Դու մեծ խրախճանք, բարի՛ արեգակ, Ահա իմ հոգին - մի ծարաւ բողբոջ, Թափի՛ր նրա մէջ գինիդ անապակ: Քո երջանկութեամբ, քո իմաստութեամբ, Քո յաւերժութեամբ հարբեցրո՛ւ ինձ, Տո՛ւր ինձ անցեալի անզարթ մոռացում, Լոյս անուրջներում քո բուրումնալից: Հարբեցրո՛ւ ինձ, հարբեցրո՛ւ ինձ, Քո անմահ գինով հարբեցրո՛ւ ինձ, Մոռանամ մարդուն, սուտն ու մռայլը, Մոռանամ յաւերժ չարիքն ու թախիծ: Քո վսեմութեամբ հարբեցրո՛ւ ինձ, Հարբեցրո՛ւ ինձ լոյս-հիացքներով, Խաւարների դէմ անյաղթ ախոյեան, Գարունների մայր, ուրախութեան ծով: Դու միակ բարի, դու միակ իմ սէր, Դու միայն սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, մայրակա՛ն դու գիրկ, Դու յաւէտ գթոտ, մահը խորտակող, Դու գերահրաշ, միակ գեղեցիկ: Ես սիրում եմ քեզ, ես սիրում եմ քեզ, Հրակոծ սիրով կիզիր, խոցիր ինձ, Եւ ոսկեճաճանչ վարսերդ շքեղ Փռիր ինձ վրայ, եւ գուրգուրիր ինձ: Եւ արիւնոտիր իմ շրթունքները Համբոյրիդ խայթով քո հրդեհակէզ, Երջանկասփիւռ քո լոյս-գիրկը բաց, Ես սիրաբորբոք թռչում եմ դէպ քեզ: Եւ թող խլանան իմ ականջները՝ Աղմուկն աշխարհի չլսեմ յաւէտ, Յաւէտ կուրանամ աշխարհի համար, Մարդկանց տեսնելու այլ չնայեմ ետ: Դէպի արեւը դարեր ու դարեր Թռի՛ր, սլացի՛ր, ազնիւ քարաւան, Նրա լուսեղէն, բոցեղէն գրկում, Որ արեւանամ եւ յաւերժանամ: Ո՜հ, իմ մայր-արեւ, քո ոսկեփրփուր Ծիրանիդ շքեղ ձգի՛ր ուսերիս, Որ ես յաղթական, լոյս փառքերիդ մէջ Սրարբած սուրամ դէպի, դէպի քեզ: Դու աստծուց հզօր, դու միակ իմ սէր, Դու միակ իմ մայր, մայրական դու գիրկ, Դու միայն բարի, դու միայն սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, Դու գերահրաշ, միակ գեղեցիկ... Վերջին սուրահ Եւ ուղտերն, իբրեւ ոսկի մակոյկներ, Հուր ալիքները ծով-անապատում Ճեղքելով արագ սլանում էին Դէպի բոցավառ, լուսավառ հեռուն: Եւ ոչ մի սամում հրաշունչ թեւով Չէր կարող հասնել նրանց արշաւին, Նրանց թռիչքին չէր կարող հասնել Սլացքը նետի վայրի բեդուինի: Վուհադիներից զով սիւք էր բերում Վառ քասիդները այրող կարօտի, Դայլայլում էին կաթնաղբիւրները Երազներն իրենց կուսական սրտի: Եւ հեքիաթների լոյս փերիները Մայր-արմաւենու քնքուշ սօսիւնով Համբոյր ու ողջոյն ուղարկում էին Եւ կանչում նրան գաղտնի խոստումով: Բայց աբու-լալան չէր ուզում լսել Սիրոյ ողջոյնին, գողտրիկ սօսաւին, Թռչում էր անյագ՝ դէպի արեւը, Եւ ինքն էլ պայծառ՝ նման արեւին: Իսկ սերաբները նոր տեսիլներով Բիւր պատրանքների, հրապոյրների՝ Թռցնում էին կախարդւած հոգին Ոսկի թեւերով լոյս-անուրջների: Ուղտերը արձակ պարուսաններով Հուժկու, մոլեգին, այնպէս խօլաբար Սլանում էին, ճախր էին առնում Հրեղէն թափով, խենթ ու խելագար: Եւ արեգական վառ ցնցուղի տակ Բոցկլտում էին ուղտերը զուարթ. Եւ բարձրաղօղանջ կայլակում էին Զանգակներն ազատ, ցնծուն լուսազարդ: Աբու մահարին արծուի նման Աչքերն անքթիթ՝ արեւին յառած, Թռչում էր աննինջ հոգին լուսարբած Եւ երանութեան ջահերով վառւած: Նրա ետեւում լոկ անապատն էր Փռւած հոլանի՝ լոյսերի ծոցում, Իսկ գլխի վերեւ արեւն էր նազում Շափիւղեայ վարսերն անծիր տարածուն: Եւ ոսկեփրփուր ծիրանին ուսին Աբու մահարին, մեծ բանաստեղծը, Թռչում էր անդուլ՝ յաղթական ու վեհ, Դէպի արեւը, անմահ արեւը...

«Պատմութիւնը Կարծիքներ Է» Ասում է Փրոֆ. Ռիչարդ Հովհաննիսյանը Ռոզա Արվահի Վերջերս 26-րդ ալիքով,նոր սերունդ հեոուստահաղոդաշարով հարցազրույց ունեցավ Կալիֆոոնիայի պատմության համալսարանի ամբյոնի վարիչ Ռիչարդ Հովհաննիսյանը: Պահը հարմար էր տալու մի պարզ հարց, թե արդյոք Ռիչարդ Հովհաննիսյանը որպես հայ և որպես պատմագետ խղճի խայթ չի զգում, որ 1997 թվականին խմբագրել է երկու հատորից բաղկացած մի կոլեկտիվ աշխատություն "Հայ ժողովուրդը հին ժամանակներից մինչև մեր օրերը" գիրքը որի հեղինակներն են խիստ հակահայ պատմագետների մի խումբ, որոնք են Ռօնալդ. Սյունին, Նինա Գարսոյանը, Ջեյմզ Ռասսելը, Ռ. Թոմսոնը, Բուռնազյանը: Սրանք իրենց ամբողջ գիտակցական կյանքում աղավաղել են Հայոց պատմությունը, ունեցել են թրքամետ ուղղվածություն, քաղաքականացրել են այն և դուրս չեն եկել ամերիկյա արտաքին քաղաքականության սկզբունքների սահմաններից: Նրանց հար'ակումը հայոց պատմագրության վրա եղել է բիրտ ու բազմաթիվ ուղղություններով: Նրանք հենվել են ոչ թե փաստերի, այլ ոչ գիտական աղբյուրների վրա: Համարել և համարում են հայերին եկվոր, "կոլոնիստներ", որոնք ըստ նրանց եկել ու գրավել են ուրարտացիների հողերը, նրանց ենթարկել են ցեղասպանության (ինչպիսի տգիտություն,երբ որ ուրարտուն դա նույն Արարտու-Արարատն է): Ուրարտացիներին համարում են բնիկ, իսկ հայերին համարում են եկվոր: Ոչնչացրել են մեր պատմահորը Մովսես խորենացուն, Եղիշեին: Համարում են նրանց ոչ թե հինգերորդ դարի այլ յոթ-ութերորդ դարի պատմիչներ: Անպատվել են նրանց բառիս լայն իմաստով, համարել են մեր քերթողահայրերին ստախոս,ինքնակոչ, մտածացին, կեղծավոր, որ նրանք իրենց համարել են հինգերորդ դարի պատմիչ որպեսզի արհեստական ճանապարհով Հայաստանը մտցնեն համաշխարհային ասպարեզ: Քննադատվել և վարկաբեկվել են խ-րդ դարի հայ գործիչները, չեն խնայել անգամ միջնադարի խոշոր հայ մանրանկարիչ Թորոս Ռոսսլիին համարելով նրան այլազգի: Նույն բախտին են արժանացրել նաև Դավիթ Անհաղթին: Ինչպես Արմեն Այվազյանն է նշում "չընդունելով Խորենացուն, Եղիշեին, Փավստոս Բյուզանդին, աղավաղելով Ղազար Փարպեցու, Անանիա Շիրակացու հայ մյուս միջնադարյան հեղինակների գործերը, նրանք դիտավորյալ ցանկանում են , որ հայ ժողովուրդը չկարողանա ունենալ այսօրվա համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող բազմաթիվ հարցերի պատասխանը, օր. թե արդյոք հայերը հայոց բար'րավանդակի բնիկներն են թե ոչ, թե ինչպես է ստեղծվել հայոց պետականությունը, ինչ ավանդույթներ է ունեցել Հայոց Բանակը: Ստացվում է, եթե հայերը որպես "կոլոնիստներ" գրավել են ուրիշի հողը ժամանակի մի հատվածում, ուրեմն բոլորովին արդարացի է այդ հողի գրավումը ուրիշների կողմից ժամանակի այլ հատվածում: Վարկաբեկելով Մովսես Խորենացուն և անվստահելի սկզբնաղբյուր ներկայացնելով ոչնչացնում են հայ հին և միջնադարյան ամբողջ պատմագրությունը":Այս չարիք երկհատորը առանց վարանելու խմբագրվեց Ռիչարդ Հովհաննիսյանի կողմից և իր պարտքը համարեց պաշտպանել Թոմսոնի 'Խորենացուն ստախոս հռչակելու նկրտումները: Ամենակարևորը այս հակագիտական, հակահայկական թրքամետ գիրքը նախատեսվել է որպես դասագիրք ինչպես ԱՄՆ-ի համալսարանների հայագիտական ամբյոններում, այնպես էլ հայկական դպրոցներում դասավանդելու համար, որով խորը անդունդ է բացվում հայ ժողովրդի երկու հատվածների միջև: Վերը նշված իմ հարցին Ռիչարդ Հովհաննիսյանը տվեց ապշեցնող մի պատասխան, որը վայել չէ տարրական կրթություն ունեցող պատմագետին: Ըստ նրա պատմագրությունը կարծիքների համադրում է: Ըստ Ռիչարդ Հովհաննիսյանի բոլորովին կարևոր չէ հայերը եկվոր են, թե տեղաբնիկ: Ինչպիսի դիլետանտություն (անիմացություն) իրեն պատմաբան հորջորջողի համար: Եթե ես կարող եմ ինչ որ 'ևով հասկանալ Ռասսելին, Թոմսոնին որոնք որպես հրեա մի փոքր հայերենի իմացությամբ շշմեցնելով հայ շրջանակներին, քանդում են մեր ամբողջ քաղաքակրթությունը հին ժամանակներից մինչև մեր օրերը, ապա չեմ հասկանում հայախոս անհատներին (Սյունի,Գարսոյան, Բուռնազյան, Թումանով, Ավդոյան և ուրիշներ) որոնք ջերմեռանդ պաշտպաններն են այդ քաղաքականության: փաստորեն այս հայախոս կեղծ «պատմագետները» միանգամայն կորցրել են տարրական մարդկային խիղճը պատմագետ կոչվելու համար: Նման գիտական աշխատության նախա'եռնության ակադեմիական ամենատարրական էթիկան կպահանջեր որ առնվազն Հայաստանի պատմության և ակադեմիական շրջանակներ տեղյակ պահվեյին սույն գրքի հրատարակչության աշխատանքների համար և մասնակից լինեյին այդ գրքի պատրաստությանը որը կարևոր արժեք կներկայացներ հայերիս համար ազգային և ռազմավարական առումով: Սակայն Հայաստանի ակադեմիական շրջանակները անգամ տեղյակ չեն պահվել այս գրքի հրատարակչության աշխատանքներին: Այնպես է ստացվում որ այս գիրքը հրատարակվել է գաղտնի Հայաստանի ակադեմիական աչքերից հեռու: Այս հանգամանքը հերիք է փաստելու նրանց միտումնավոր հեռահար քաղաքական նպատակները: Ի դեպ եթե մի պահ ընդունենք որ պատմությունը կարծիքների հավաքածու է, մեզ տակավին մնում է պարզել մի մութ հարց, թե ինչու՞ այս գիրքը միատեսակ կարծիքների հավաքածու է, այն էլ այն կարծիքների, որոնք ամբողջովին համընկնում են թրքական ու հրեական պատմագրությանը: Եթե հայագիտությունը Հայաստանից դուրս հիմնվում է կարծիքների, ոչ գիտական ոչ փաստացի թրքամետ ենթադրությունների վրա, այսօր Հայաստանում գրվում է Հայոց պատմագրությունը հենված անցյալի և վերջին քսան տարիներում բացահայտված հազարավոր փաստերի հիման վրա որը մեկընդմիշտ փաստում է ոչ միայն հայերի տեղաբնիկությունը, այլև որ Հայաստանը համաշխարհային քաղաքակրթության հիմքն է եղել: Այսօր աշխարհահռչակ աստղաֆիզիկոս Բորիս Հերունին որը պատրաստել է աշխարհի հզորագույն հայելային ռադիոաստղադիտակը և որը ի պատիվ գիտնականի կոչվում է իր անունով, ուսումնասիրելով Քարահունչում հայտնաբերված հնագույն աստղադիտարանը որոշել է այդ աստղադիտարանի տարիքը տարբեր ու իրարից անկախ աստղագիտական մեթոդներով: Գիտական ճշգրիտ հաշվարկներով պարզել է այդ աստղադիտարանի տարիքը որը հասնում է ô.ò հազար տարվա: Եվ ինչպես Բորիս Հերունին է նշում ,այդ թիվը հնարավոր չէ ժխտել, որովհետև պարզաբանված է աստղերի շարժումների ճշգրիտ հաշվարկների վրա: Տպագրված է այն Մոսկվայում, Երևանում, թարգմանել է անգլերեն ուղարկվել է Վաշինգտոն, հնագույն հուշար'անների տարիքը որոշող Հոկինսին որը հաստատել է այդ հաշվարկների ստույգությունը և ընդունվել է 7.5 հազար տարիքը: Ինչպես Բորիս Հերունին է նշել դա հեղաշրջում է հայոց և միջազգային պատմության մեջ: Այդ աստղադիտարանը ունի 80-ից ավել քարե գործիքներ որոնք համեմատելով այսօրվա աստղագիտական գործիքների հետ ճշգրտության տարբերությունը ընդամենը երկու վայրկյան է: Արածանու շրջանում հայտնաբերվել է բրոնզե դարի քաղաք որի հնությունը հասնում է 5-6 հազար տարի նախքան քրիստոնեությունը: Մեծամորում հայտնաբերված բազմաթիվ առարկաներ, ար'անիկներ կրկին ու կրկին անգամ ապացուցում են հայերի ոչ միայն տեղաբնիկությունը այլև որ համաշխարհային քաղաքակրթությունը սկսվել է Հայաստանից: Բայց քանի որ, ինչպես Բորիս Հերունին է նշում, Հայաստան, հայ անունը հանվել է աշխարհի հնագույն պատմությունից, այդ վակումի (դատարկություն) պատճառով մեր պատմությունը գողացվել է այլ ազգերի կողմից, աղավաղել են այն կամ լցրել են ուրիշներով: Այդ պատճառով շատ հարցերին գիտությունը չի ունեցել պատասխան : Բայց երբ Հայաստանը ընդգրկվում է աշխարհի հնագույն պատմությունում այդ գորդյան հանգույցը քանդվում է: Հայ գիտնականները հենվելով դիցաբանական (ՍասնաԾռեր), ծագումնաբանական,մարդաբանական,հնէաբանական, երկրաբանական, և ի վերջո ծինաբանական հզոր փաստերի վրա միանշանակ փաստել են որ հայը, պատկանալով արմենոիդ տեսակին գոյություն է ունեցել հայկական լեռնաշխարհում սկսած նեոլիթյան ժամանակներից առ այսօր: Վաղ, երկաթե դարի դամբարաններից ստացված գանգերը, որ պեղվել են Նորադուզում, բոլորովին չեն տարբերվում ժամանակակից հայերից, օժտված են խիստ դուրս ցցված քթոսկրերով, քթարմատի բար'րության մեծ ցուցանիշներով, ուժեղ պրոֆիլավորված դիմային կմախքով: Հայտնաբերված ոսկորների ոսկրածուծի ծինաբանական կոդի(DNA) ժամանակակից մեթոդներով ուսումնասիրու-թյունները միանշանակ ապացուցում են, որ հայերը դեռևս երկրագնդի սաոցակալած ժամանակաշրջանից տվյալ ժառանգականությունը առանց շեղումների սերունդից-սերունդ փոխանցվել են մինչև մեր օրերը, որը տանում է մեզ 50-60,000 տարի առաջ նախքան քրիստոնեությունը: Արագածում, Գեղամա լեռներում, Սյունիքում և այլուր հայտնաբերվել են հազարավոր ժայռա-պատկերներ որոնց հնությունը հասնում է մինչև մեզոլիթյան այսինքն հետսառցային 8-11 հազար տարի առաջ նախքան քրիստոնեությունը: Այո, հայը ի սկզբանե ապրել սերնդագործել ու զարգացրել է համաշխարհային քաղաքակրթությունը հայկական բար'րավանդակում: Եւ ինչքան էլ մեր թշնամիները աղավաղեն, ցանկանան հայ անունը վերացնել աշխարհի երեսից, միևնույն է, դա չի հաջողվելու որքանով ճշմարտությունը հրաբուխի նման ժայթքել է դուրս, այն այնքան ուժեղ է, իր արմատներով այնքան կառչուն է մայր հողին, որ ինչպես լույսն է ցրում խավարը, այնպես էլ հայոց ճշմարիտ պատմագրությունը ցրելու է, խորտակելու է այն ամենը ինչ որ հակահայկական է ինչ-որ հակագիտական է: Այսօրվա ներկան ժամանակի համեմատությամբ լոկ մի փոքրիկ կետ է, վաղը ապագան է ուր հայը գիտակից իր արմատներին , լուսավորված ինքնաճանաչողությամբ տեր է կանգնելու իր հողին, իր ազգին ու իր բախտին: ՈՒ այնժամ հայ ժողովուրդը կենթարկվի ինքնազտումի ու ինքնամաքրման և այսօրվա հակահայ պատմագետները կխարազանվեն սերունդների կողմից ու դա կլինի նրանց արդարացի դատաստանը: Նման գիտական աշխատության նախա'եռնության ակադեմիական ամենատարրական էթիկան կպահանջեր որ առնվազն Հայաստանի պատմության և ակադեմիական շրջանակներ տեղյակ պահվեին սույն գրքի հրատարակչության աշխատանքների համար և մասնակից լինեյին այդ գրքի պատրաստությանը որը կարևոր արժեք կներկայացներ հայերիս համար ազգային և ռազմավարական առումով: Սակայն Հայաստանի ակադեմիական շրջանակները անգամ տեղյակ չեն պահվել այս գրքի հրատարակչության աշխատանքներին: Այնպես է ստացվում որ այս գիրքը հրատարակվել է գաղտնի Հայաստանի ակադեմիական աչքերից հեռու: Այս հանգամանքը հերիք է փաստելու նրանց միտումնավոր հեռահար քաղաքական նպատակները: Ի դեպ եթե մի պահ ընդունենք որ պատմությունը կարծիքների հավաքածու է, մեզ տակավին մնում է պարզել մի մութ հարց, թե ինչու՞ այս գիրքը միատեսակ կարծիքների հավաքածու է, այն էլ այն կարծիքների, որոնք ամբողջովին համընկնում են թրքական ու հրեական պատմագրությանը:

ԱՄԲՈԽՆԵՐԸ ԽԵԼԱԳԱՐՎԱԾ (Նոր Ուղղագրությամբ) I. Հեռո՜ւ, մոտիկ ընկերներին, աշխարհներին, արևներին,- Հրանման հոգիներին Բոլո՜ր նրանց, ում որ հոգին վառվում է վառ,- Բոլո՜ր նրանց հոգիներին արևավառ,- Կյանքի՜, մահի՜ այս ամեհի աղջամուղջում` Ողջակիզվող հոգիներին – ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն II. Իրիկուն էր, հրակարմիր մի իրիկուն: Արևը բորբ` մայր էր մտնում արևմուտքում: Դաշտի վրա փռովել էր մուժ արյունամած` Թույն էր կարծես` բորբ արևի սրտից քամած: Արևը, թէժ` մայր էր մտնում արևմուտքում- Ու արյուն էր դաշտի վրա, թո՛ւյն էր թքում: Հորիզոնում վառել էր մի կարմիր քուրա- Ու արնավառ փայլ էր փռում դաշտի վրա: Ու արտերը, ալեծածան, վառովել էին Արեգակի կարմիր փայլով իրիկնային Դաշտը, անծայր ու անսահման, լայնատարած` Հրակարմիր տարածվել էր նրանց առաջ Ծով էր կարծես, որ սկիզբ ու սահման չունի- Ծով էր կարծես` մշուշի մէջ իրիկունի: III. Արևի տակ իրիկնային, իրկնային հրով վառված` Այդ հին դաշտում կռւում էին ամբոխները խելագարվա'ծ: Քաղաքներից ու գյուղերից, ստեպներից հեռու ու մոտ` Եկել էին նրանք նորից` լուսավառված ու կրակոտ: Ով քաղաքից էր հեռացել – նա թողել էր մշուշը ծեր,- Մշուշը, որ կյանքի վրա մխաշաղախ ամպ էր դարձել: Ով եկել էր գյուղից հեռու – նա թողել էր հողը խոնավ, Որի վրա կյանքը հլու ո՛չ մի ոսկի հասկ չծնավ: Ով եկել էր ստեպներից, նա թողել էր անծայրածիր Լայնությունը հորիզոնի, որ իր համար բանտ էր դարձել: Ով քաղաքից էր հեռավոր, ուր մառախուղ էր անորոշ` Նա բերել էր թոքախտավոր սիրտը, որպես կարմիր դրօշ: Ով եկել էր թողած հեռուն անծայրածիր մութը գյուղի` Բերել էր իր մկաններում բեղմնաւորված ույժը հողի: Ով եկել էր ստեպներից, ուր ապրում էր որպես գերի- Բերել էր իր լուրթ աչքերում լայնությունը ստեպների… Ըմբոստացած, խելագարված, չտանելով հին կյանքը էլ` Անծիր դաշտում այդ հավաքված` նրակք կռվի էին ելել: IV. Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թեժ լույսով վառված- Ու երգելով կռվում էին ամբոխները խելագարված: Դաշտն էր դեմը, փռված էր նա` շառագունած ու արևուն,- Ու հետևում, ճամբի վրա հսկա քաղաքն էր երևում: Ծո՜յլ նազանքով, իրիկնային արևի տակ անփույթ փռված` Պսպղում էր քաղաքը հին` հազարերանք մի զանգըված: Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ, անծայր ու լայն, տարածվել էր քաղաքը հին- Լողանում էր կարծես մարմանդ մշուշի մէջ իրիկնային: Հաղթ շենքերը, բարձր ցցված, կարծես կախված կարմիր օդում` Հետըզհետե մթնում էին, անգունանում ու աղոտում: Հեռու հրով միայն վառված պատուհանները ապակի Փայլում էին արյունամած վերջին հրին արեգակի. Արևի դեմ փայլում էին հրաբոսոր` Բռընկվել էր նրանց սրտում տագնապը սուր… Եւ երկընքի սիրտը մխված բևեռների պես արնաքամ` Փայլում էին արյունամած ծխնելույզներն հսկայական: Ծուխ չէր ելնում նրանց փողից` չէին փնչում երկինքն ի վեր. Չէր կարծրանում նրանց ծուխից իրիկնային երկինքը էլ Լոկ մշուշը իրիկնային թանձրանում էր հետզհետե- Ու մշուշում կորչում էին ծխնելույզները երկաթե: V. Իսկ քաղաքից դէպի հարաւ` ահատեսիլ ու յաղթական` Երևում էր երկաթուղու կայարանը հսկայական: Լսւում էր մերթ շոքեկառքի սուլոցը սուր հեռու մուժում- Մորթում էին կարծես այնտեղ խելագարված մի անասուն… Ճչում էր սուր, յուսակտուր, ու յուսահատ ձայնը նրա, Որպես անդարձ մահի մի լուր տարածւում էր դաշտի վրա Ցրված էր նա, կայարանը, հսկայ ու յաղթ, նրանց առաջ- Ու հանգույցից կայարանի, դաշտովը մէկ լայնատարած` Դէպի հիւսիս, դէպի հարաւ, ւ արևմուտք ու արևելք- Ուղիները երկաթաձիգ ձգուել էին ամէնուրեք Երակների պես երկաթէ քաղաքամոտ կայարանից` Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ ձգուել էին ուղիները երկաթաձիգ: Երակների պես երկաթէ` ամուր գրկած կուրծքը հողի` Սեղմըւելով հետզհետէ` փախչում էին գաղտնագողի… Ու ցցված էր ուղիների խաչակնքման սեղմ հանգույցում- Կայարանը, որպես մի հարց, որպես հսկայ մի քարացում: Ուղիների ճամբամիջում հանգույց էր նա կարծես կապված- Ու անզիջում կռւում էին ամբոխները խելագարված: Կարծես նետված մի յաղթ ձեռքով` աշխարհային կամքին հլու` Գնո՜ւմ էին կռուո՜վ, երգո՜վ կայարանը գրաւելո՛ւ: VI. Կռւում էին: Սուրում էր մի իրիկնային մարմանդ քամի: Դէմը քաղաքն էր տարածուել` հազարամեայ մի թշնամի: Սֆինքսի պես հսկայական, շէկ ծծերը դրած հողին` Նա կտրել էր արևակամ ամբոխների կարմիր ուղին: Ու կայարանը` յաղթանդամ, իրիկնային կարմիր մուժում, Յաղթ նստել էր նրա առաջ, որպես նրան հսկող մի շուն: Յաղթ նստել էր նրա առաջ ու տիրուհու կամքին գերի` Երթն էր հսկում գետնատարած, երկաթագիծ ուղիների: Ու գծերի մոտ երկաթէ, դէպի հիւսիս. դեպի առաջ` Ձգուել էին ալիքաձև խրամատներ գետնատարած: Թշնամին էր պահուել նրանց ալիքաձև գետնափորում Ու մատներով արիունոտված դէմը փռված դաշտն էր փորում: Մտել էր ջերմ կուրծքը հողի՜, հողի սրտում դարան մտած` Կրակում էր գաղտնագողի, նենգ ձեռքերով արյունոտած: Կռւում էին` մոտենալով, մոտենալով հետզհետէ: Պայթում էին զրընգալով հրանօթները երկաթէ Ե՜րգ էր կարծես կռիւը այդ, որ զրնգում էր մայրամուտում. Նայես` թռաւ մի հրանօթ ու թունդ պայթեց խրամատում… VII. Կռւում էին, ու կռուելով անցնում էին նրանք առաջ: Ու դաշտերում իրիկնային մա՜հն էր քրքջում համատարած: Երգում էր նա` երգը խառնած հրանօթի զրնգունին,- Անցնում էին նրանք առաջ ու կրակված կռւում էին: Ե՜րգ էր սիրտը ամէն մէկի, երգ էր հայեացքը կրակոտ. Վառւում էր սիրտը ամէնքի, որպես կարմիր մի առաւօտ: Ե՜րգ էր կարծես արևը հին` իրիկնային լույսով վառված- Եւ երգելով կռւում էին ամբոխները խելագարված... VIII. Եւ երգում էր մէկը` հզօր, հուժկու ձայնով ահեղագոչ, Գո՜վքն էր երգում կռուի ելած, արիացած իր ընկերոջ Որպես բազէ` երգը նրա սլանում էր հեռո՜ւ, հեռո՜ւ- Եւ երգելով կռւում էր նա` լուսաժպիտ ու ահարկու: Երգում էր նա: Մայր էր մտնում արևը հին` կարմիր քուրայ: Եւ դաշտերում իրիկնային – զանգ էր կարծես ձայնը նրա: Զա՜նգ էր կարծես, զնգում էր զիլ, որ ողջ աշխարհը իմանայ- Բորբ կարօտով անծայրածիր, կրակելով երգում էր նա: IX. "Ստեպներից, անտառներից, քաղաքներից հեռու ու մոտ, Մենք մեր սիրտն ենք բերել նորից` յուսավառված ու կրակոտ. Այնտեղ հիմայ կռիւ է, մահ, ու աղջամուղջ է անորոշ,- Մենք մեր սիրտն ենք պարզել հիմա – մահի հանդէպ` կարմիր դրօշ: Արյունաքամ մա՜յր է մտնում հազարամեայ արևը հին. Արյունավառ ժպտում էմ եզ այս աշխարհը իրիկնային… Ու խնդասիրտ կռւում ենք մենք, ե՜րգ ենք ասում, կռւում հիմի. Կուրծք է տուել աշխարհը ողջ` հազարամեայ մի թշնամի… Բայց անվհատ կռւում ենք մենք, ու մահը` սէգ, ժպտում է մեզ- Շատերս, ախ, պիտի զոհենք սրտերը մեր կարօտակէզ,- Անողոք է երթը այս սէգ, ինչպես կարմիր կարօտը մեր- Կրակեցէ՛ք, կրակեցե՛ք, խելագարված իմ ընկերներ…" X. …Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թէժ լույսով վառված: Ու անվհատ կռւում էին ամբոխները խելագարված: Աչքերի մէջ` կարմիր մի հուր, ու սրտերում – կարմիր կրակ` Վերջին թափով մի ամրակուռ` անգայթ կռւում էին նրանք: Խենթ երգելով, կրակելով նրանք անցնում էին առաջ- Ու թշնամին փախուստ տուեց` ահաբեկված ու վտարված Մութ էր արդէն, մայր էր մտել արեգակի շողը վերջին, Երբ գրոհով մի անվեհեր կայարանը գրաւեցին… XI. Մութ է հիմա: Գիշերը, խոր, իջել է վար: Մութ է հիմա, թանձր խավար: Երկաթուղու կայարանում, ուր ո՛չ մի լույս չկա վառված, Խռնուել են հազարանուն ամբոխները խելագարված: Գիշերնի մէջ չեն երևում յաղթ կամարները երկաթէ` Լույս չեն վառել կայարանում, որ թշնամին չնկատէ: Սպասում են` աչքներն յառած խավարամած հեռուներին` Մութը իջաւ համատարած, մինչ կայարանը վերցրին Սպասում են, որ մինչև լույս գոնէ մի քիչ հանգստանան Ու առաւօտ դուրս գան նորից ու քաղաքի վրա գնան: Աչքերն յառած թանձր մութին, սրտատրոփ, անապաքէն` Սպասում են առաւօտին, որ կռիւը շարունակեն: Մի քիչ առաջ, արյունաքամ, երբ դեռ դաշտում կռւում էին Մօ՜տ էր թւում քաղաքն այնքան երկաթուղու կայարանին... Եկան իրենք, կռուով, երգով գրաւեցին կայանը մեծ- Իսկ թշնամին փախուստ տուեց ու քաղաքում պատսպարուեց: Սպասում են իրենք հիմա, որ մինչև լույս հանգստանան- Ու առաւօտ դուրս գան նորից և քաղաքի վրա գնան: XII. Ու մթի մէջ հազարամեայ, գիշերի մէջ խորը, անհուն` Խռնուել են նրանք ահա երկաթուղու կայարանում: Դաշտն է դէմը, խավարակուռ ձգված է նա: Չկայ մի ձայն, չկայ քամի, մութ է հիմա: Դաշտն է դէմը` անծիր, անծայր մի զանգված խավարամութ, Ուր նստել է անաչք, անլույս խորհրդաւոր կասկածը մութ: Շնթռկել է որպես մի շուն, որ խավարն է հսկում հիմի,- Շնթռկել է թանձր մուժում, որպես անտես մի թշնամի: Մութն է նստել կասկածը հին ու աչքերով խավարամած Նայում է նա կայարանին, որ կանգնած է նրա դիմած: Շարժըւում է մութը կարծես ու խավարով իր աչքերի- Նայում է նա լուրթ աչքերին խելագարված ամբոխների: Ու տագնապով անլռելի, հայեացքներով անթարթ լարված` Նայում են մութ հեռուներին ամբոխները խելագարված: Լուրթ աչքերով խորը, տխուր-մո՜ւթն են դիտում նրանք անհուն- Ու դժժում է աղմուկը խուլ գիշերային կայարանում… XIII. Հոծ բանակով, հսկայական կայարանի դէմ խռնված` Լուրթ աչքերով արևակամ – դաշտն են դիտում խավարամած: Մո՛ւթ է դէմը, ու խավարում, որ բացուել է, որպես անդունդ` Երևում է հեռո՜ւ – հեռո՜ւն կարմիր լույսով վառուող մի գունդ: Աչքերի դէմ մթնակալած, հայեացքների դէմ ակընդէտ - Հեռու մթում լույսն այդ վառված գո՛ւնդ է թւում, կարմիր մի կէտ: Գիշերի մէջ – կարմի՜ր, կարմի՜ր, տագնապալից վառւում է նա` Գիշերի մէջ վառել են, որ զօրքը պատրաստ արթուն մնայ: Անծայրածիր մթում հեռուի կարծես կարմիր գլուխ է շան- Վառել են այն, որպես կռուի ու տագնապի ազդանշան: -Քաղաքն է այն հազարամեայ, ուր տագնապ ու տենդ կայ հիմի Պահուել է նա, որպես վախից խելագարված մի թշնամի, Ու կրակը այդ կարմրակէզ – ահանշան ու վիթխարի – Մի արնագույն կէտ է կարծես ուղեղի մէջ խելագարի: Բռընկուել է յույսով յետին, հոգեվարքի տենդով վառված – Ու նայում են կարմիր կէտին ամբոխները խելագարված… XIV. Գիշերի դէմ խավարամած, աչքերն յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարված սպասում էին առաւօտին: Ու վառւում է խավարակուռ հոգիներում նրանց անգայթ Կէտը այդ մուգ, որպես հեռու, հրաբոսոր մի ճառագայթ: Սուր մխուել է նրանց սրտում, որպես մի թէժ, կարմիր բևեռ- Թույն է լցնում, ու բորբոքում, ու երազներ աշխարհաւեր… Աղմկում է նրանց սրտում մորմոքը հին, հազարամեայ- Տենդ է սփռում ու խլրտում նրանց անգայթ սրտում հիմա: Լուրթ աչքերում փայլում է վառ արյունամած մի ցանկություն- Ու աչքերը միլիոնաւոր թո՛ւյն են թքում, արյուն ու թույն: Բարձրանում է նրանց սրտից տարիների մաղձը աղի- Ու վառւում է լուրթ աչքերում` արյունալից ու կատաղի: Ու աչքերը արյունամած անթարթ յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարված սպասում էին առաւօտին: XV. ...Գիշերի՛ դէմ գիշեր է մութ խավարամած նրանգ հոգին, Որ կարօտով մի կրակոտ սպասում է առաւօտին: Խավար է մեծ սիրտը նոցա, բայց խավարում անծայրածիր- Երկինքնե՜ր կան կապուտաչեայ, հորիզոննե՜ր` անծա՛յր, անծի՜ր: Ու աչքերում նրանց կապույտ, ուր իջել է գիշերը մութ- Հազա՜ր բողբոջ կայ կրակոտ, ու արշալույս, ու առաւօտ: Նրանց ձգված մկաներում ո՛յժն է նստել խոնաւ հողի- Եթէ ուզեն` արևներին նոր տե՛մպ կը տան ու նոր ուղի… Եթէ ուզեն` արեգակնե՜ր կը շպրտեն երկինքն ի վեր. Եթէ ուզեն` վա՛ր կը բերեն երկինքներից արեգակներ… Եթէ ուզեն` կամքով արի ու աշխարհի հրով վառված… Ինչե՜ր միայն չեն կատարի ամբոխները խելագարված... XVI. Ու հոսում է գիշերը մութ, մոտենում է առաւոտին: Հոսում է պաղ ու անօգուտ սպասումի ժամը յետին: Դաշտից ահա սուրում է զով, մարմանդ քամին առաւոտի- Ու վառւոմ է վերջին լույսով կրակը այն կարմիր կէտի: Նօսրանում է խավարն ահա, գունատւում է հետզհետէ- Ճեղքում է մութն արևելքում հսկայական, հրէ մի թև: Ու սուրում է հեռուներից առաւօտովայ կիսամթում- Մարմա՜նդ, մարմա՜նդ, բուրումնալից, գարնանային մի թարմություն: Շարժըւում է խավարը թէն ու հեռևում խավարամած Երևում է քաղաքն արդէն` մութ, անորոշ մի զանգըված: Յաղթ շէնքերի պատերը յաղթ որոշւում են հետզհետէ, Երևում են ահա հպարտ ծխնելույզները երկաթէ… Ու բորբ սրտում ամբոխների թո՛ւնդ է առնում կարօտը վառ, Երկինքներում լուրթ աչքերի վառւում է տենդը հոգեվար... Բո՛րբ աչքերով նայում են մեծ, խավարակուռ զանգըվածին- Ու վառւում է սիրտը նրանց, որպես հրդեհ արեգնածին… -Պիտի երթան առա՜ջ հիմա, պիտի առնեն քաղաքը մեծ, Պիտի թափե՜ն նրա վրա հազարամեայ մաղձը իրենց: Քանդե՜ն պիտի ու աւերեն, տեղը փոշի՜ պիտի փռեն- Հազարամեայ քաղաքը այդ քանդե՜ն պիտի ու աւերեն: Այրե՜ն պիտի, խելագարված պիտի պարե՜ն հրդեհներում, Ու կարմրավառ կրակ ու կայծ պիտի փռեն երկրի հեռուն: Ու մնացած մոխիրը ձիգ պիտի այրե՜ն նրանք նորից, Որ կյանքը հին, որպես փյունիկ, չբարձրանա՜յ մոխիրներից… Քամո՜ւն տալով մոխիրը այն, որ տանի ու ետ չբերի Դէպի հեռո՜ւն պիտի երթան դեռ չծնված արևների… XVII. …Լուսաբացին, երբ կարմրածուփ հորիզոնում հրաշուշան Կարմիր վառուեց արևը բորբ, որպես կռուի ազդանշան, Երբ բռնկուեց արևելքում արևը` նոր լույսով վառված- Դո՜ւրս նետուեցին կայարանից ամբոխները խելագարված... Դէմը դաշտն էր անծայրածիր, ուր մշուշ էր արևագույն, Ու մշուշում շոգիացող, առաւօտի մարմանդ միգում, Կրկէսի պես մի վիթխարի, խայտաբղէտ, խայտանկար- Եզերքի մոտ ճանապարհի երևում էր քաղաքը քար... Աչքերն յառած հեռո՛ւ-հեռո՜ւն կարմիր վառուող արեգակին` Արևավառ հեռուներում նրանք կռւում էին կրկին. Հոծ խմբերով հազարանուն, արեգակի հրով վառված` Դէպի Արե՛ւն էին գնում ամբոխները խելագարված...

ԱՄԲՈԽՆԵՐԸ ԽԵԼԱԳԱՐՒԱԾ (Դասական Ուղղագրութեամբ) I. Հեռո՜ւ, մօտիկ ընկերներին, աշխարհներին, արևներին,- Հրանման հոգիներին Բոլո՜ր նրանց, ում որ հոգին վառւում է վառ,- Բոլո՜ր նրանց հոգիներին արևավառ,- Կեանքի՜, մահի՜ այս ամեհի աղջամուղջում` Ողջակիզուող հոգիներին – ողջո՜յն, ողջո՜յն II. Իրիկուն էր, հրակարմիր մի իրիկուն: Արևը բորբ` մայր էր մտնում արևմուտքում: Դաշտի վրայ փռուել էր մուժ արիւնամած` Թոյն էր կարծես` բորբ արևի սրտից քամած: Արևը, թէժ` մայր էր մտնում արևմուտքում- Ու արիւն էր դաշտի վրայ, թո՛յն էր թքում: Հորիզոնում վառել էր մի կարմիր քուրայ- Ու արնավառ փայլ էր փռում դաշտի վրայ: Ու արտերը, ալեծածան, վառուել էին Արեգակի կարմիր փայլով իրիկնային Դաշտը, անծայր ու անսահման, լայնատարած` Հրակարմիր տարածուել էր նրանց առաջ Ծով էր կարծես, որ սկիզբ ու սահման չունի- Ծով էր կարծես` մշուշի մէջ իրիկունի: III. Արևի տակ իրիկնային, իրկնային հրով վառուած` Այդ հին դաշտում կռւում էին ամբոխները խելագարուա': Քաղաքներից ու գիւղերից, ստեպներից հեռու ու մօտ` Եկել էին նրանք նորից` լուսավառուած ու կրակոտ: Ով քաղաքից էր հեռացել – նա թողել էր մշուշը ծեր,- Մշուշը, որ կեանքի վրայ մխաշաղախ ամպ էր դարձել: Ով եկել էր գյուղից հեռու – նա թողել էր հողը խոնաւ, Որի վրայ կեանքը հլու ո՛չ մի ոսկի հասկ չծնաւ: Ով եկել էր ստեպներից, նա թողել էր անծայրածիր Լայնութիւնը հորիզոնի, որ իր համար բանտ էր դարձել: Ով քաղաքից էր հեռաւոր, ուր մառախուղ էր անորոշ` Նա բերել էր թոքախտաւոր սիրտը, որպէս կարմիր դրօշ: Ով եկել էր թողած հեռուն անծայրածիր մութը գիւղի` Բերել էր իր մկաններում բեղմնաւորուած ոյժը հողի: Ով եկել էր ստեպներից, ուր ապրում էր որպէս գերի- Բերել էր իր լուրթ աչքերում լայնութիւնը ստեպների… Ըմբոստացած, խելագարուած, չտանելով հին կեանքը էլ` Անծիր դաշտում այդ հաւաքուած` նրակք կռուի էին ելել: IV. Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թէժ լոյսով վառված- Ու երգելով կռւում էին ամբոխները խելագարուած: Դաշտն էի դէմը, փռուած էր նա` շառագունած ու արևուն,- Ու հետևում, ճամբի վրայ հսկայ քաղաքն էր երևում: Ծո՜յլ նազանքով, իրիկնային արևի տակ անփոյթ փռուած` Պսպղում էր քաղաքը հին` հազարերանք մի զանգըւած: Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ, անծայր ու լայն, տարածուել էր քաղաքը հին- Լողանում էր կարծես մարմանդ մշուշի մէջ իրիկնային: Յաղթ շէնքերը, բարձր ցցուած, կարծես կախուած կարմիր օդում` Հետըզհետէ մթնում էին, անգունանում ու աղօտում: Հեռու հրով միայն վառուած պատուհանները ապակի Փայլում էին արիւնամած վերջին հրին արեգակի. Արևի դէմ փայլում էին հրաբոսոր` Բռընկուել էր նրանց սրտում տագնապը սուր… Եւ երկընքի սիրտը մխուած բևեռների պէս արնաքամ` Փայլում էին արիւնամած ծխնելոյզներն հսկայական: Ծուխ չէր ելնում նրանց փողից` չէին փնչում երկինքն ի վեր. Չէր կարծրանում նրանց ծուխից իրիկնային երկինքը էլ Լոկ մշուշը իրիկնային թանձրանում էր հետզհետէ- Ու մշուշում կորչում էին ծխնելոյզները երկաթէ: V. Իսկ քաղաքից դէպի հարաւ` ահատեսիլ ու յաղթական` Երևում էր երկաթուղու կայարանը հսկայական: Լսւում էր մերթ շոքեկառքի սուլոցը սուր հեռու մուժում- Մորթում էին կարծես այնտեղ խելագարուած մի անասուն… Ճչում էր սուր, յուսակտուր, ու յուսահատ ձայնը նրա, Որպէս անդարձ մահի մի լուր տարածւում էր դաշտի վրայ Ցրուած էր նա, կայարանը, հսկայ ու յաղթ, նրանց առաջ- Ու հանգոյցից կայարանի, դաշտովը մէկ լայնատարած` Դէպի հիւսիս, դէպի հարաւ, ւ արևմուտք ու արևելք- Ուղիները երկաթաձիգ ձգուել էին ամէնուրեք Երակների պէս երկաթէ քաղաքամօտ կայարանից` Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ ձգուել էին ուղիները երկաթաձիգ: Երակների պէս երկաթէ` ամուր գրկած կուրծքը հողի` Սեղմըւելով հետզհետէ` փախչում էին գաղտնագողի… Ու ցցուած էր ուղիների խաչակնքման սեղմ հանգոյցում- Կայարանը, որպէս մի հարց, որպէս հսկայ մի քարացում: Ուղիների ճամբամիջում հանգոյց էր նա կարծես կապուած- Ու անզիջում կռւում էին ամբոխները խելագարուած: Կարծես նետուած մի յաղթ ձեռքով` աշխարհային կամքին հլու` Գնո՜ւմ էին կռուո՜վ, երգո՜վ կայարանը գրաւելո՛ւ: VI. Կռւում էին: Սուրում էր մի իրիկնային մարմանդ քամի: Դէմը քաղաքն էր տարածուել` հազարամեայ մի թշնամի: Սֆինքսի պէս հսկայական, շէկ ծծերը դրած հողին` Նա կտրել էր արևակամ ամբոխների կարմիր ուղին: Ու կայարանը` յաղթանդամ, իրիկնային կարմիր մուժում, Յաղթ նստել էր նրա առաջ, որպէս նրան հսկող մի շուն: Յաղթ նստել էր նրա առաջ ու տիրուհու կամքին գերի` Երթն էր հսկում գետնատարած, երկաթագիծ ուղիների: Ու գծերի մօտ երկաթէ, դէպի հիւսիս. դեպի առաջ` Ձգուել էին ալիքաձև խրամատներ գետնատարած: Թշնամին էր պահուել նրանց ալիքաձև գետնափորում Ու մատներով արիունոտված դէմը փռուած դաշտն էր փորում: Մտել էր ջերմ կուրծքը հողի՜, հողի սրտում դարան մտած` Կրակում էր գաղտնագողի, նենգ ձեռքերով արիւնոտած: Կռւում էին` մօտենալով, մօտենալով հետզհետէ: Պայթում էին զրընգալով հրանօթները երկաթէ Ե՜րգ էր կարծես կռիւը այդ, որ զրնգում էր մայրամուտում. Նայես` թռաւ մի հրանօթ ու թունդ պայթեց խրամատում… VII. Կռւում էին, ու կռուելով անցնում էին նրանք առաջ: Ու դաշտերում իրիկնային մա՜հն էր քրքջում համատարած: Երգում էր նա` երգը խառնած հրանօթի զրնգունին,- Անցնում էին նրանք առաջ ու կրակուած կռւում էին: Ե՜րգ էր սիրտը ամէն մէկի, երգ էր հայեացքը կրակոտ. Վառւում էր սիրտը ամէնքի, որպէս կարմիր մի առաւօտ: Ե՜րգ էր կարծես արևը հին` իրիկնային լոյսով վառուած- Եւ երգելով կռւում էին ամբոխները խելագարուած... VIII. Եւ երգում էր մէկը` հզօր, հուժկու ձայնով ահեղագոչ, Գո՜վքն էր երգում կռուի ելած, արիացած իր ընկերոջ Որպէս բազէ` երգը նրա սլանում էր հեռո՜ւ, հեռո՜ւ- Եւ երգելով կռւում էր նա` լուսաժպիտ ու ահարկու: Երգում էր նա: Մայր էր մտնում արևը հին` կարմիր քուրայ: Եւ դաշտերում իրիկնային – զանգ էր կարծես ձայնը նրա: Զա՜նգ էր կարծես, զնգում էր զիլ, որ ողջ աշխարհը իմանայ- Բորբ կարօտով անծայրածիր, կրակելով երգում էր նա: IX. "Ստեպներից, անտառներից, քաղաքներից հեռու ու մօտ, Մենք մեր սիրտն ենք բերել նորից` յուսավառուած ու կրակոտ. Այնտեղ հիմայ կռիւ է, մահ, ու աղջամուղջ է անորոշ,- Մենք մեր սիրտն ենք պարզել հիմա – մահի հանդէպ` կարմիր դրօշ: Արիւնաքամ մա՜յր է մտնում հազարամեայ արևը հին. Արիւնավառ ժպտում էմ եզ այս աշխարհը իրիկնային… Ու խնդասիրտ կռւում ենք մենք, ե՜րգ ենք ասում, կռւում հիմի. Կուրծք է տուել աշխարհը ողջ` հազարամեայ մի թշնամի… Բայց անվհատ կռւում ենք մենք, ու մահը` սէգ, ժպտում է մեզ- Շատերս, ախ, պիտի զոհենք սրտերը մեր կարօտակէզ,- Անողոք է երթը այս սէգ, ինչպես կարմիր կարօտը մեր- Կրակեցէ՛ք, կրակեցե՛ք, խելագարուած իմ ընկերներ…" X. …Մայր էր մտնում իրիկնային արևը` թէժ լոյսով վառուած: Ու անվհատ կռւում էին ամբոխները խելագարուած: Աչքերի մէջ` կարմիր մի հուր, ու սրտերում – կարմիր կրակ` Վերջին թափով մի ամրակուռ` անգայթ կռւում էին նրանք: Խենթ երգելով, կրակելով նրանք անցնում էին առաջ- Ու թշնամին փախուստ տուեց` ահաբեկուած ու վտարուած Մութ էր արդէն, մայր էր մտել արեգակի շողը վերջին, Երբ գրոհով մի անվեհեր կայարանը գրաւեցին… XI. Մութ է հիմա: Գիշերը, խոր, իջել է վար: Մութ է հիմա, թանձր խաւար: Երկաթուղու կայարանում, ուր ո՛չ մի լոյս չկա վառուած, Խռնուել են հազարանուն ամբոխները խելագարուած: Գիշերնի մէջ չեն երևում յաղթ կամարները երկաթէ` Լոյս չեն վառել կայարանում, որ թշնամին չնկատէ: Սպասում են` աչքներն յառած խաւարամած հեռուներին` Մութը իջաւ համատարած, մինչ կայարանը վերցրին Սպասում են, որ մինչև լոյս գոնէ մի քիչ հանգստանան Ու առաւօտ դուրս գան նորից ու քաղաքի վրայ գնան: Աչքերն յառած թանձր մութին, սրտատրոփ, անապաքէն` Սպասում են առաւօտին, որ կռիւը շարունակեն: Մի քիչ առաջ, արիւնաքամ, երբ դեռ դաշտում կռւում էին Մօ՜տ էր թւում քաղաքն այնքան երկաթուղու կայարանին... Եկան իրենք, կռուով, երգով գրաւեցին կայանը մեծ- Իսկ թշնամին փախուստ տուեց ու քաղաքում պատսպարուեց: Սպասում են իրենք հիմա, որ մինչև լոյս հանգստանան- Ու առաւօտ դուրս գան նորից և քաղաքի վրայ գնան: XII. Ու մթի մէջ հազարամեայ, գիշերի մէջ խորը, անհուն` Խռնուել են նրանք ահա երկաթուղու կայարանում: Դաշտն է դէմը, խաւարակուռ ձգուած է նա: Չկայ մի ձայն, չկայ քամի, մութ է հիմա: Դաշտն է դէմը` անծիր, անծայր մի զանգուած խաւարամութ, Ուր նստել է անաչք, անլոյս խորհրդաւոր կասկածը մութ: Շնթռկել է որպէս մի շուն, որ խաւարն է հսկում հիմի,- Շնթռկել է թանձր մուժում, որպէս անտես մի թշնամի: Մութն է նստել կասկածը հին ու աչքերով խավարամած Նայում է նա կայարանին, որ կանգնած է նրա դիմած: Շարժըւում է մութը կարծես ու խաւարով իր աչքերի- Նայում է նա լուրթ աչքերին խելագարուած ամբոխների: Ու տագնապով անլռելի, հայեացքներով անթարթ լարուած` Նայում են մութ հեռուներին ամբոխները խելագարուած: Լուրթ աչքերով խորը, տխուր-մո՜ւթն են դիտում նրանք անհուն- Ու դժժում է աղմուկը խուլ գիշերային կայարանում… XIII. Հոծ բանակով, հսկայական կայարանի դէմ խռնուած` Լուրթ աչքերով արևակամ – դաշտն են դիտում խաւարամած: Մո՛ւթ է դէմը, ու խաւարում, որ բացուել է, որպէս անդունդ` Երևում է հեռո՜ւ – հեռո՜ւն կարմիր լոյսով վառուող մի գունդ: Աչքերի դէմ մթնակալած, հայեացքների դէմ ակընդէտ - Հեռու մթում լոյսն այդ վառուած գո՛ւնդ է թւում, կարմիր մի կէտ: Գիշերի մէջ – կարմի՜ր, կարմի՜ր, տագնապալից վառւում է նա` Գիշերի մէջ վառել են, որ զօրքը պատրաստ արթուն մնայ: Անծայրածիր մթում հեռուի կարծես կարմիր գլուխ է շան- Վառել են այն, որպէս կռուի ու տագնապի ազդանշան: -Քաղաքն է այն հազարամեայ, ուր տագնապ ու տենդ կայ հիմի Պահուել է նա, որպէս վախից խելագարուած մի թշնամի, Ու կրակը այդ կարմրակէզ – ահանշան ու վիթխարի – Մի արնագոյն կէտ է կարծես ուղեղի մէջ խելագարի: Բռընկուել է յոյսով յետին, հոգեվարքի տենդով վառուած – Ու նայում են կարմիր կէտին ամբոխները խելագարուած… XIV. Գիշերի դէմ խաւարամած, աչքերն յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարուած սպասում էին առաւօտին: Ու վառւում է խաւարակուռ հոգիներում նրանց անգայթ Կէտը այդ մուգ, որպէս հեռու, հրաբոսոր մի ճառագայթ: Սուր մխուել է նրանց սրտում, որպէս մի թէժ, կարմիր բևեռ- Թոյն է լցնում, ու բորբոքում, ու երազներ աշխարհաւեր… Աղմկում է նրանց սրտում մորմոքը հին, հազարամեայ- Տենդ է սփռում ու խլրտում նրանց անգայթ սրտում հիմա: Լուրթ աչքերում փայլում է վառ արիւնամած մի ցանկութիւն- Ու աչքերը միլիոնաւոր թո՛յն են թքում, արիւն ու թոյն: Բարձրանում է նրանց սրտից տարիների մաղձը աղի- Ու վառւում է լուրթ աչքերում` արիւնալից ու կատաղի: Ու աչքերը արիւնամած անթարթ յառած կարմիր կէտին` Ամբոխները խելագարւած սպասում էին առաւօտին: XV. ...Գիշերի՛ դէմ գիշեր է մութ խաւարամած նրանգ հոգին, Որ կարօտով մի կրակոտ սպասում է առաւօտին: Խաւար է մեծ սիրտը նոցա, բայց խաւարում անծայրածիր- Երկինքնե՜ր կան կապուտաչեայ, հորիզոննե՜ր` անծա՛յր, անծի՜ր: Ու աչքերում նրանց կապոյտ, ուր իջել է գիշերը մութ- Հազա՜ր բողբոջ կայ կրակոտ, ու արշալոյս, ու առաւօտ: Նրանց ձգուած մկաներում ո՛յժն է նստել խոնաւ հողի- Եթէ ուզեն` արևներին նոր տե՛մպ կը տան ու նոր ուղի… Եթէ ուզեն` արեգակնե՜ր կը շպրտեն երկինքն ի վեր. Եթէ ուզեն` վա՛ր կը բերեն երկինքներից արեգակներ… Եթէ ուզեն` կամքով արի ու աշխարհի հրով վառուած… Ինչե՜ր միայն չեն կատարի ամբոխները խելագարուած... XVI. Ու հոսում է գիշերը մութ, մօտենում է առաւոտին: Հոսում է պաղ ու անօգուտ սպասումի ժամը յետին: Դաշտից ահա սուրում է զով, մարմանդ քամին առաւոտի- Ու վառւոմ է վերջին լոյսով կրակը այն կարմիր կէտի: Նօսրանում է խաւարն ահա, գունատւում է հետզհետէ- Ճեղքում է մութն արևելքում հսկայական, հրէ մի թև: Ու սուրում է հեռուներից առաւօտուայ կիսամթում- Մարմա՜նդ, մարմա՜նդ, բուրումնալից, գարնանային մի թարմութիւն: Շարժըւում է խաւարը թէն ու հեռևում խաւարամած Երևում է քաղաքն արդէն` մութ, անորոշ մի զանգըւած: Յաղթ շէնքերի պատերը յաղթ որոշւում են հետզհետէ, Երևում են ահա հպարտ ծխնելոյզները երկաթէ… Ու բորբ սրտում ամբոխների թո՛ւնդ է առնում կարօտը վառ, Երկինքներում լուրթ աչքերի վառւում է տենդը հոգեվար... Բո՛րբ աչքերով նայում են մեծ, խաւարակուռ զանգըւածին- Ու վառւում է սիրտը նրանց, որպէս հրդեհ արեգնածին… -Պիտի երթան առա՜ջ հիմա, պիտի առնեն քաղաքը մեծ, Պիտի թափե՜ն նրա վրայ հազարամեայ մաղձը իրենց: Քանդե՜ն պիտի ու աւերեն, տեղը փոշի՜ պիտի փռեն- Հազարամեայ քաղաքը այդ քանդե՜ն պիտի ու աւերեն: Այրե՜ն պիտի, խելագարուած պիտի պարե՜ն հրդեհներում, Ու կարմրավառ կրակ ու կայծ պիտի փռեն երկրի հեռուն: Ու մնացած մոխիրը ձիգ պիտի այրե՜ն նրանք նորից, Որ կեանքը հին, որպէս փիւնիկ, չբարձրանա՜յ մոխիրներից… Քամո՜ւն տալով մոխիրը այն, որ տանի ու ետ չբերի Դէպի հեռո՜ւն պիտի երթան դեռ չծնուած արևների… XVII. …Լուսաբացին, երբ կարմրածուփ հորիզոնում հրաշուշան Կարմիր վառուեց արևը բորբ, որպէս կռուի ազդանշան, Երբ բռնկուեց արևելքում արևը` նոր լոյսով վառուած- Դո՜ւրս նետուեցին կայարանից ամբոխները խելագարուած... Դէմը դաշտն էր անծայրածիր, ուր մշուշ էր արևագոյն, Ու մշուշում շոգիացող, առաւօտի մարմանդ միգում, Կրկէսի պէս մի վիթխարի, խայտաբղէտ, խայտանկար- Եզերքի մօտ ճանապարհի երևում էր քաղաքը քար... Աչքերն յառած հեռո՛ւ-հեռո՜ւն կարմիր վառուող արեգակին` Արևավառ հեռուներում նրանք կռւում էին կրկին. Հոծ խմբերով հազարանուն, արեգակի հրով վառուած` Դէպի Արե՛ւն էին գնում ամբոխները խելագարուած...

ՄԱՀՎԱՆ ՏԵՍԻԼ (Նոր Ուղղագրությամբ) Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ... Սիամանթո ՄՈՒՏՔ Քերթության ոլորապտույտ ճանապարհներով Անհանգըրվան անցած տարիներ երկարաձիգ, Սիրտս կիզած բազում արևների հրով, Խուսափելով ընդմիշտ երգերից դյուրածին, Ահա զգում եմ ինձ կրկի՛ն անօգնական, Ահավորված, ինչպես բարձր լերան առջև - Որի ոլորտներով կրկի՛ն պիտի գնամ, Եվ չգիտեմ՝ ընկնե՞մ պիտի արդյոք, թե՞ վաստակած հանգչեմ... Արդ՝ մանուկ եմ ես նորից, ե՛ւ անուժ, ե՛ւ դողահար, Անհամարձակ, ինչպես աշակերտ, ուժերիս ու գրչիս անվստահ,- Լեզվիս վրա կսկիծ, ե՛ւ ջերմություն, ե՛ւ վահր՝ Աչքերս հառել եմ անցյալին՝ ապագայի նժույգը նստած Ձե՛զ եմ հառել աչքերըս, ո՜վ անցյալի վսեմ քերթողահայրե՛ր, Գագաթնե՛ր Մտքի ու Հանճարի և Քերթության պետե՛ր,- Քե՛զ, անհույզ, մարմարյա Հոմերո՛ս, որ երգել ես հերոսների մահը, Սակայն խաղա՜ղ սրտով, մի մանկական հեքիաթ իբրև թե Եվ քե՛զ, լատինական փառքի հռչակը ավետող Ո՜վ դյուցազնական և բարբարոս Վիրգի՛լ, Որ ընթացել ես թեև հելլեն հանճարների սրբագործած հետքով, Սակայն ինքնահուն է եղել պղընձյա արշավանքը երգիդ: Եվ քե՛զ, արեգակնական հանճար, շռայլորեն փարթամ Ֆիրդովսի՜, Բազմաբղետ, ինչպես Արևելքը, գանձերով ու արկածներով հարուստ, Որ հանճարիդ այնքա՜ն անայլայլ և իմաստուն լույսով Ներբողել ես շահերի սխրությունները սին, իբրև ուղի անմեռ, որ տրվում է վերուստ... Սակայն բոլորդ միասին թվում եք ահավասիկ Ապագայով լեցուն աչքերիս, որ անցյալին եմ հառել ահալի,- Ո՜վ դուք, զառամյալ մանկության հիշատակներ վսեմ,- Այնքա՜ն թոթովախոս ու միամիտ... Ձեր երգը միամիտ մանկության և ոգու երջանիկ անգիտության, Եվ կարծեցյալ փառքի, և ճորտության դժնի, Բայց և հանճարափայլ պարգևն էր՝ մեզ տրված Հի՜ն դարերի տքնությունից ազնիվ Այլև ներբողել է ձեր երգը հերոսություն ու փայլ, Խիզախների վսեմ արշավանք և այրերի դաշինք, Նշել է քերթության լուսազարդ ճանապարհ, Փառք անմահական՝ բազմած մարմարիոնյա նժույգների բաշին Բայց անցյալը այն, այն ուղին, այն ճանապարհը չարչարանաց, Որին ես ահավասիկ ուզում եմ մոտենալ - Չէ՛ լյառ հերոսության, կամ վեհության ուղի, կամ փառքի ճանապարհ, Կամ իմաստության պարտեզ, կամ ոգորում ոգու, կամ տքնություն անահ... Եվ այն տեսիլը, որ՝ տարիներից հառնած՝ Ծառացել է ահա իմ վարանոտ ու զարհուրյալ հայացքների դեմ - Ո՛չ փառքի գագաթ է խոստանում, ո՛չ Քերթության Պառնաս, Ո՛չ անգամ փողփողյալ տողերի անմրցելի հանդես Այդ տեսիլը դժնի է և ժանտաժանտ, անփայլ է և գոսնական, Եվ զարհուրելի է, ինչպես զառանցանք, և անիմաստ է հավետ,- Ո՜վ անցյալի պայծառ քերթողներ, ձեր երգը հերոսական Թող դարերի՛ն մնա ձեր հեռավոր, ձեր օրերի՛ն անէ Ձեր մարմարիոնյա և դաշն դեմքերի փոխարեն, Իբրև վարպետ միակ, իբրև անկաշառ մարգարե - Ահավասիկ հառնում է մռայլ միջնադարից Եվ կանգնում է դեմս, ո՜վ տառապյալ հանճար, քո կերպարանքը քարե Անցյալի արնակարմիր տեսիլներից շշմած հայացքներիս հանդեպ, Որ ուղեցույց են հայցում, ե՛ւ առաջնորդ արդար, ե՛ւ կորովի հանճար - Պատկերելու համար Անցյալի խավարից հառնած զարհուրանքը - Դժոխքի դժնի մշուշից բարձրանում է ահա քո դեմքը բազմաչարչար... Զարհուրանքի սովոր աչքերով, որ խորն են ու գերող, Դու նայում ես ահա ոգուս խորքը, երկա՜ր նայում ես ոգուս խորքը,- Եվ բռնում ես ձեռքս, որ ինձ առաջնորդես մռայլ ուղիներով, Ինչպես Վիրգիլը լուսավոր, որ ցույց տվեց մի օր քեզ երկնային դժոխքը Ահավասիկ գնում ենք քեզ հետ միասին, աշակերտ ու վարպետ, Քերթության թոթովախոս մանուկ և այր բազմավաստակ, Մեր խոհերով, մեր կյանքով, մեր երգերով անհունորեն տարբեր, Բայց և հարազատ ու արնակից, իբրև միևնո՛ւյն մարդկության երկու տարբեր հասակ Ընկնում ենք քեզ հետ միասին մենք ճանապարհ երկար, Եվ մեր առջև ահա իր հորձանքն է ձգում արնափրփուր մի գետ, Որ բաժանում է դժնի անցյալից այս լուսավոր ներկան,- Եվ մենք նստում ենք Մտածումի նավը, որ նավարկենք քեզ հետ Գնում ենք ահավասիկ քեզ հետ Քերթության ու Խոհի դժվար ճանապարհով Դեպի ափը դեմի՝ ամե՛ն հույս ու հավատ թողնելով այս ափին, Եվ Մտածումս ահա, որպես մշտնջական ու կորովի Քարոն, Նավարկում է դեպի Անցյալը, դեպի Անցյալը դառն, դեպի ափը Մահվան ու Սարսափի... Ա Մենք ափ ենք ելնում միասին և նայում ենք մեր շուրջը մի պահ.- Լռություն է, մռայլ մառախուղ, իսկ վերից գունատ մի մահիկ Իր մեռյալ լույսի հետ մեկտեղ տարածում է տխրություն ու ահ Այդ անծիր եզերքի վրա անսահման Սոսկումի ու Մահի: Քայլում ենք, իրարու բռնած, քայլերով տարտամ, երերուն, Անուղի, ինչպես մոլորված երկու կույր կամ անօգ մանուկ: Միևնո՛ւյն մառախուղն է բռնել թե՛ մոտիկը մեր, թե՛ հեռուն, Միևնո՛ւյն լռությունն անհուն: Խտանում է մեր դեմ մառախուղը.- ժայռեր են կարծես ու քարեր Պարսպի նման բարձրացել և բռնել ճանապարհն անդարձ Մոտենում ենք մենք ժայռերին - և տեսնում ենք վիթխարի ծառեր, Եվ մտնում ենք ահա խավարով ու ահով լեցուն մի անտառ Ծառերի միջով վիթխարի գնում ենք դանդաղ մենք առաջ, Կանգնում ենք, ականջ ենք դնում լռության մեջ երկար ու երկար,- Եվ ահա հնչում է մթին անտառի խորքից մի հառաչ.- Այդ ե՞րգ է արդյոք, հեկեկա՞նք, թե՞ տրտունջ՝ քնարով երգած Լսվում է ապա մոտիկից մի հանդարտ, դանդաղ ոտնաձայն. Մոտենում է մեկը. դեպի մե՛զ, դեպի մե՛զ է գալիս ահա նա. Եվ ահա - ծառերի ետևից ելնում է մի այր գլխաբաց.- Վարդապե՞տ է նա, մուրացի՞կ, թե՞ գեղջուկ, աղքատ քահանա Լուսնի սառ լույսերով ողողված՝ մոտենում է նա երերուն Քայլերով, կանգնում է մեր դեմ,- ուրվական է կարծես նա ցավի.- Փոքրիկ է. նիհար. կիսամերկ. ճակատին պսակ է կրում, Եվ ձեռքին բռնած նա ունի մի հսկա արծաթյա տավիղ: Հասնում է մորուքն սպիտակ մինչև սրունքները նրա՝ Սպիտակ սավանի նման ծածկելով մերկությունը ծերի. Հայացքով տխուր ու անօգ նայում է նա լուռ մեր վրա, Եվ ապա, դառնալով Վարպետին, նա ասում է ձայնով մտերիմ. «- Վարպե՛տ, օ՜հ, ես է՛լ քեզ նման մի գիշեր աշխարհից անցա, Ապրեցի, իբրև վանական, հայրենի եզերքում քո ծովի. Բայց չքնաղ հայրենիքը քո - ինձ համար հայրենիք չդարձավ, Եվ ծովը ձեր այն ծիծաղկուն,- չբուժեց իմ սիրտը ցավից: Աշխարհում շաչող հողմերից այն կղզում ապաստան գտած, Զգեցած սևասև սքեմ՝ ես տավիղը սակայն սիրեցի. Եվ տավիղը շեփոր դարձըրած՝ քերթության պարտեզը մտա, Որ կորած հայրենիքս երգեմ և անցյալը նրա հրածին Երգեցի ես ձայնով առնական ամրոցներն ու բերդերը հայոց, Ոստանները հայոց արքայից, պալատները նոցա փառահեղ. Երգեցի Կարմիր Ավարայրը, Մասիսը՝ աստղերին հայող, Ձգտելով հին փառքը հայոց սրտերում անմար միշտ պահել: Քնարով մարտի կոչեցի ես նոցա՝ հանուն անցյալի, Կոչեցի ելնել վերստին, թոթափել փոշին բարբարոս,- Կոչեցի արժանի լինել մեր նախնյաց փառքին պանծալի՝ Վառելով ջահերն անցյալի, իբրև նո՜ր փրկության փարոս Եվ երգս իզուր չհնչեց Հայրենի եզերքից քո լուրթ Թռչելով, իբրև հրավեր, դեպի հայրենիքն իմ հեռու - Նա ոտքի հանեց քաջարի այրերի անմահ մի սերունդ, Որ ելավ գերության փոշուց հայրենյաց համար կռվելու Եվ թեև քենով բարբարոս փորձեցին նոքա, դարավոր Ոսոխները հայոց աշխարհի, մեզ արյա՛մբ ողողել կրկին,- Բայց վսեմ մեր երթը եղավ անցյալի փայլո՛վ փառավոր, Եվ խաղա՜ղ սրտով ես մեռա՝ մինչև մահ քնարը ձեռքիս» Ասաց - և խփեց քնարին նա մոմե մատներով դեղին, Աչքերում ամեհի մի հուր, մորուքով մերկությունը ծածկած,- Եվ ձայնը նրա քնարի, որ նման էր ձայնին թիթեղի, Հնչում էր, ինչպես մի հիվանդ, մահամերձ ընկած մանկան լաց: Եվ տավիղն հնչելով հեռացավ, խարխափով մտավ նա նորից Անտառի խորքը խավար, ուր տիրում էր տագնապ ու հառաչ Մենք երկար լսեցինք նրա քնարի հառաչքը խորին, Մինչ սուզվեց, լռեց նա հեռվում... Եվ անձայն անցանք մենք առաջ Բ Գնում ենք մենք ահա կրկին անտառով այդ մութ ու խավար, Ծառերի ճյուղերն անտերև քսվում են դեմքերին մերթ մեր, Եվ թվում է մեզ, թե նոքա չորացած մատներ են նիհար, Եվ թվում են ծառերն անտառի - սարսափից քարացած դեմքեր: Գնում ենք անտառով երկար, և ինչքան խորն ենք մտնում - Լցվում է անտառը այնքան հառաչի ու լացի ձայներով, Մանուկներ են կարծես զառանցում, ծերեր են հռնդում մթնում, Սերունդներ են կարծես կարկառում բազուկներ գրկող ու գերող: Բայց ահա երևում է հեռուն՝ տագնապով թարթող մի կրակ, Թարթում է նա մերթ խավարում, ու կրկին տագնապով մարում: Մենք քայլում ենք նրա ուղղությամբ, մոտենում ենք ահա մենք նրան Եվ տեսնում ենք արդեն մոխրացած, համարյա հանգած մի խարույկ: Խարույկի շուրջը թափված՝ մենք տեսնում ենք զենքեր, ոսկորներ, Մարդկային գանգեր, հնօրյա զրահներ, մի հին հրացան Եվ տեսնում ենք ապա, այլայլված հայացքով նայում ենք երբ վեր - Ծառերի ճյուղքերից կախված կմախքներ՝ տապից չորացած: Այս դժնի պատկերից սարսած՝ ուզում ենք արդեն կիսամար Այդ խարույկը թողնել ու գնալ, ընթանալ կրկին, երբ հանկարծ, Ծառերի ետևից ելնելով՝ երևում է կիսամերկ մի մարդ՝ Սևահեր, ահագին գլխով, ոտքերը ոլորուն ու կարճ: Գաճաճ է կարծես՝ հրաշքով անտառի խավարից ելած. Աչքերը շանթեր են թափում, ցայտում են կայծակներ ու կիրք. Վիթխարի գլուխը կարծես տնկած է ուսերի վրա. Ակնոցներ ունի նա դրած և ձեռքին բռնել է մի գիրք: Նայում է շանթող աչքերով նա մի պահ աչքերի տակից, Նստում է ապա կիսամար խարույկի մոխիրի վրա, Եվ հսկա մի գնդի նման ցնցելով գլուխը ահագին՝ Ասում է ձայնով կանացի՝ ցուցամատը ճակատին դրած. «- Այս խարույկը ե՛ս վառեցի աշխարհում ձեռքերով իմ թույլ, Եվ տասնյակ տարիներ բորբոքված՝ նա ցրեց շողեր ու կայծեր,- Իմ ամբողջ կյանքում կռացած՝ փչեցի ես անխոնջ ու անդուլ, Որ երբե՛ք, երբե՛ք չմարի նրա հուրը - և հա՛ր առկայծե: Եվ եկան, տասնյակ տարիներ սերունդնե՜ր եկան բորբոքված, Այրեցին սրտերը թափուր աշխարհում վառած իմ հրով,- Հայրենի երկրի խավարում սփռեցին հուր ցնորք ու կայծ. Այստեղի՛ց զրահներ առած գնացին Ֆահրատն ու Կարոն Ես վրե՛ժը կյանքում երգեցի թշնամու հանդեպ հնօրյա. Իմ քնարը, գրիչն իմ հատու - սրբազան մրրի՛կ սերմանեց,- Բայց նստած եմ կրկի՛ն ահա ես խարույկիս մոխիրի վրա - Եվ շրթերս թորում են հիմա նախատի՛նք միայն ու անեծք»... Վեր թռավ հուզված նա տեղից, շպրտեց գիրքը մի կողմ, Կռացավ խարույկի վրա և կրկին սկսեց փչել.- Ելնում էր շունչը կրծքից մի խռպոտ, փայտյա աղմուկով, Եվ խարույկը չէր բորբոքում... Եվ կանգնեց նա ոտքի ու գոչեց. «- Բարձրացի՛ր, ելի՛ր խավարից, ո՜վ ռազմի երգերի գուսան, Հնչեցրո՛ւ քնարդ կրկին, թող ձայնը նրա շառաչե՛.- Թող մարտի՛ նա կոչե կրկին բանակները մեր սրբազան, Ե՛վ զենքերը թող որոտան, ե՛ւ ռազմի սրերը թող շաչեն» Այսպես նա կանչեց,- և ահա, անտառի խորքից ելնելով, Մոտեցավ մեզ մռայլ մի մարդ՝ մազերը գանգուր ու խռիվ. Վիթխարի ճակատ նա ուներ. հայացքը խրոխտ ու խելոք. Իր ձեռքի պղնձյա շեփորով շեփորեց նա պայքար ու կռիվ: Բայց շեփորը՝ ռազմի ամպագոռ շառաչուն երգի փոխարեն՝ Արձակեց խռպոտ մի հառաչ, որ նման էր քամու կաղկանձի. Բայց նրանց մեռյալ աչքերում ամեհի հուրեր նա վառեց, Եվ գաճաճն սկսեց պարել - խելագար, խնդությամբ անծիր... Քարացած՝ մենք նայում էինք վիթխարի գլխով այդ մարդուն, Որ վայրի մի պար էր պարում կաղկանձող նվագի ներքո, Իսկ վերից, խավարի միջից, պահակի նման մշտարթուն, Զառամյալ լուսինն էր նայում՝ հմայված պարով ու երգով Իսկ ծառի ճյուղերից կախած կմախքները այն չորացած, Շարժելով ծնոտներն իրենց՝ սկսեցին ամեհի կափկափել,- Եվ լուսինը, ի վերուստ տրված իր ժպիտը անդարձ մոռացած, Սկսեց քրքջալ և վերից մեր գլխին պաղ մոխիր թափել... Գ Մենք թողինք պարող գաճաճին և ռազմի շեփորով մարդուն, Եվ կրկին դանդաղ քայլերով քայլեցինք անտառի միջով,- Երբ թնդաց հանկարծ անտառում մի երկինք հասնող դղրդյուն, Եվ անտառը լցվեց ծայրեծայր բարձրաձայն լացով ու ճիչով: Սարսափած՝ վազեցինք մենք առաջ ծառերի միջով անտառի, Անպաշտպան կրծքերս նրանց ճյուղքերի հարվածին բացած,- Եվ այդպես երկար վազելով - դուրս եկանք հանկարծ անտառից, Եվ փռվեց աչքերիս առջև - ամայի, ընդարձակ մի բացատ: Ողողված կարմրավուն լույսով - ձգվում էր բացատն ընդարձակ, Ամայի, ինչպես անապատ, անպտուղ, քարքարոտ ու լուռ Այդ մռայլ բացատի մեջտեղում, հրաշքի նման բարձրացած, Ցցվել էր ժայռերից կերտած մի կարմիր, կոնաձև բլուր: Մենք նայում էինք բլուրին՝ աչքներս սարսափից չռած, Այնտեղից ռազմի մի շեփոր կանչում էր խրոխտ ու առույգ. Վառվում էր բլուրի գլխին բարձրաբերձ բոցով մի կրակ, Թվում էր, թե վառել են այնտեղ մի հսկա տոնական խարույկ Ոլորուն մի ուղի էր տանում բացատով դեպ բլուրն այդ թեք, Քայլեցինք ուղիով այդ ոլոր,- և ահա, բլուրին չհասած, Հանդիպեց, կտրեց մեր ուղին մի ինչ-որ կերպարանք անդեմ, Մի, կարծես դժոխքից ելած, անսահման դժնի արարած: Դա մա՞րդ էր, ուրո՞ւ, թե մի դև՞,- դժվար էր որոշել իսկույն Նման էր հսկա մորեխի, շարժվում էր թռիչքով թեթև, Մնում էր մի պահ իր տեղում - և հանկարծ թռիչք էր անում, Կարճ, հատու, ինչպես դաշտերում մորե՛խն է թռչում տեղից տեղ: Այդպիսի թռիչքով հատու ծառացավ երբ նա մեր առաջ - Սկզբում տեսանք մենք միայն ոսկորի և մսի մի կույտ. Կարծես մեկը առել էր մի խուրձ ոսկորներ և խառնել էր իրար, Իսկ հետո - իրարու կապել, խառնելով ազդրեր ու գլուխ: Երբ մի քիչ երկար նայեցինք ոսկորի ու մսի այդ կույտին - Տեսանք, որ կմախք է դա մի՝ գլխի տեղ՝ երկաթյա մեքենա, Ձեռքերը տեղերից պոկած, գլուխը հագցրած ոտին, Իսկ սրտի փոխարեն - կրծքում պողպատյա զսպանակ դրած: Ներքևից, ձախ ոտի մոտից, գլուխը նայում էր վերև՝ Աչքերից շանթեր թափելով, ատամները քսելով իրար. Աջ ոտի մատներով մի պահ նա գունատ ճակատը քերեց - Եվ այսպես նա խոսեց՝ ներք-ից ցասումով նայելով մեր վրա. «- Ո՜վ դուք, որ մտել եք ահա այս մռայլ անտառը Ահի,- Նայեցե՛ք հատյալ կմախքիս և գլխիս՝ պոկված իր տեղից.- Աշխարհում որոճում էի ես խոհեր կռվի ու մահի Եվ գլխի փոխարեն ունեի մեքենա՝ շինված թիթեղից Ես սրտի փոխարեն ունեի իմ կրծքում պողպատ զսպանակ, Անծանոթ էր կյանքում ինձ համար ամենայն վարանում ու ահ. Մեր երկրի արի այրերից կազմեցի ես մե՛ծ մի բանակ Եվ մեր սև դրոշի վրա գրեցի «Հայրենիք կամ Մահ»: Գնացին նոքա, այդ արի զինվորները, Երկիրն Ավետյաց, Տիրում էր այնտեղ բռնություն, ե՛ւ ոճիր, ե՛ւ կյանք անազատ. Գնացին նոքա՝ սրբելու մեր դեմքից նախատինք ու լաց, Բայց երկիրն արյամբ ողողեց տագնապած Արքան այն գազան: Հանելով բարբարոս հորդաներ - նա քանդեց մեր շեները բոլոր, Մեր մանկանց արյա՛մբ արբեցավ՝ թաքնըված որջում արքունի,- Եվ ահա, վրեժով լցված, դժոխքի հանճարին դիմելով, Ուխտեցի ըմպել մի բաժակ բռնակալ Արքայի արյունից: Ես գլուխս դարձրի այնժամ դժոխքի մի գոռ մեքենա, Բայց, դժբախտ փորձի ժամանակ, Արքայից հեռու նա պայթեց,- Եվ խփեց - խորտակեց նա ինձ... Իսկ Արքան կենդանի մնաց, Եվ, իբրև դևի տրիտուր, նախճիրներ նյութեց ու ջարդեր... Եվ մնա՜ց նա կենդանի... Կենդանի՜ նա մնաց... Վա՛յ ինձ... Աշխարհից հեռացա ես այսպես՝ իմ ուխտը թողած անկատար... Եվ ո՛չ մի կաթիլ չխմած արյունից այն Հրեշ-Արքայի՝ Ես կյանքից ընդմիշտ հեռացա... Եվ չունե՜մ հանգիստ ու դադար»... Ասաց - կափկափեց կրկին ատամները թափով մի ահեղ, Աչքերից շանթեր արձակեց,- և հանկարծ թռչելով տեղից, Սկսեց թպրտալ օդում, թռչկոտել, ճչալ ու վայել, Լցնելով բացատն աղմուկով ոսկորի և շաչող թիթեղի Թռչկոտում էր նա խելահեղ, կատաղի դառնությամբ վայում, Դառնում էր օդում, ինչպես հոլ, և ճիչեր արձակում ցավի,- Մենք դիտում էինք քարացած, սարսափած աչքերով նայում, Երբ հանկարծ մոտեցան նրան երկու այր՝ դեմքերով կավիճ: Բուսնելով կարծես խավարից՝ մոտեցան նրան երկու այր, Երկու մարդ սևազգեստ, մռայլ, կրծքերին պղնձյա նշան. Կմախքներ էին՝ զգեցած զգեստներ մթին ու մռայլ, Ձեռքերին ոսկորներ բռնած, ինչպես գոռ մարտի դրոշակ: Ելնելով կարծես խավարից՝ մոտեցան նրանք այն հոլին, Որ ցատկում ու դառնում էր օդում և ճիչեր արձակում ահեղ,- Եվ մեկը նրանցից, որ ուներ հայացքներ՝ մռայլ փայլով լի - Սկսեց ձեռքերով օդում, նրա շուրջը շարժումներ անել: Հիպնոսող բժիշկն է ինչպես ներազդող շարժումներ անում՝ Հիվանդի առջև շարժելով պսպղուն մի գունդ կամ բյուրեղ - Նա շարժում էր այդպես մի ոսկոր, կրկնելով անհայտ մի անուն, Հոնքերի տակից ցայտելով կրակներ կարմիր ու հուրեր: «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն¦,- ձայնում էր կանչով շառաչուն, Ձեռները կարոտով օդում հոլաձև մարդուն տարածած, «Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Բա՜ն ո՜տ»,- ձայնակցում էր նրա հառաչին Ուղեկիցը նրա՝ ամեհի էքստազում ինչպես վերացած: Այդ մռայլ կանչերի ներքո հոլատիպ մարդը քիչ-քիչ Սկսեց թուլանալ, հանդարտել,- և ահա ընկավ ուժասպառ. Ցնցվում էր մի քանի վայրկյան իր գլուխը միայն ահագին, Բայց նա էլ հանդարտվեց ահա... Եվ տիրեց լռություն անբառ Մենք նայում էինք քարացած պատկերին այդ մութ ու հոռի Եվ ուզում էինք հեռանալ, ընթանալ բացատով կրկին, Երբ հնչեց բլուրի գլխից հռինդը ռազմի շեփորի, Եվ լսեց աղմուկ, ոտնաձայն - ներքևից, անտառի խորքից: Լսելով ձայնը շեփորի - վեր թռավ տեղից հոլաձև Այն կմախքը կամ մարդը կրկին՝ ճակատին արնաթոր վերքեր,- Մի քանի վայրկյան քարացած, ականջը շեփորին, նա լսեց,- Եվ քամու նման սրընթաց - երեքով սլացան ներք-: Շռինդը ռազմի շեփորի թնդում ու կանչում էր մինչդեռ, Ձայնում էր բլուրի գլխից, ինչպես կոչ, երթի աղաղակ,- Եվ լսվում էին ներքևից, անտառից - ճիչեր ու կանչեր, Հավաքվում էր կարծես անտառում և երթի էր ելնում մի բանակ: Վերևից, բլուրի գլխից հնչում էր շեփորը, կանչում, Տագնապով, ինչպես ահազանգ,- և ձայնին նրա զուգահեռ՝ Լսվում էր հառաչ, ոտնաձայն, մի զանգ էր հեռուն ղողանջում, Եվ վառվում էին անտառում բազմաթիվ կրակներ ու ջահեր... Դ Մենք լսում էինք, քարացած, շեփորի ձայնը դժնի, Որ վերից, բլուրի գագաթից, հնչում էր ամեհի թափով,- Երբ ահա ներքևից, անտառից, ողողված ցոլքերով լուսնի, Սկսեց ելնել ու հոսել դեպի մեզ - հսկա մի թափոր: Շարժվում էր թափորը՝ լուսնի սպիտակ լույսով ողողված, Ահագին, ինչպես մարդկային վիթխարի մի գետ, կամ հեղեղ. Ձիերի խրխինջ, բառաչյուն, մարդկային հեկեկանք ու լաց, Զենքերի շաչյուն, թմբուկներ, կրակներ կարմիր ու դեղին,- Այս ամենը խառնըված իրար, գալիս էր դանդաղ դեպի մեզ, Կամ դեպի բլուրն էր գնում՝ անսալով շեփորի ձայնին Քաշվեցինք զգույշ մենք մի կողմ, որ հորձանքը մեզ չճզմե, Կամ չնչին տաշեղի նման մեզ հանկարծ իր հետ չտանի: Մոտենում էր թափորը դանդաղ, հոսում էր հանդարտ ու ահեղ, Հեղեղի նման հորդանում՝ բերելով աղմուկ ու հառաչ, Ցնծության ճիչեր խելագար, զառանցանք ու վիշտ խելահեղ, Ոսկորի ու մսի մխրճանք, երկաթի շռինդ ու շառաչ: Մոտեցավ թափորն ահա մեզ և դանդաղ սկսեց անցնել Մեր չռած աչքերի առաջով, երազի նման մի դժնի Մենք նայում էինք քարացած, սարսափով անհուն ու անծիր, Ողողված սպիտակ լույսով այն ահից դալկացած լուսնի: Գալիս էր ամենից առաջ վիթխարի հասակով մի մարդ՝ Չոր, բարակ, հսկա ճակատով, բեղերը սափրած, բայց կլոր Մորուքով, ինչպես քահանա, հայացքով խոնարհ ու հանդարտ, Իր գունատ, մահատիպ շրթերով մի ինչ-որ աղոթք երգելով: Մազերին եղյամ էր ցանել մառախուղը կարծես Հյուսիսի, Որ շողում էր ալեզարդ գլխին, ինչպես սառը, օտար լույսի փայլ. Նա տխուր շարական էր երգում աստծո որդի Հիսուսին, Բայց բառերը խառնում էր իրար՝ հորդելով անհարթ մի բարբառ: Իր բարակ, ոսկրոտ մատներով նա բռնել էր մի գանձարան. Աջհամբույր են փոքրիկ ժամերում հավաքում նման ամանով. Թիթեղյա էր փոքրիկ գանձարանը,- և ձեռքով գրված էր վրան՝ «Քաղաքական անոթ»: Սկիհի նման սրբազան գանձարանն այդ բարձր պահած՝ Երբ անցավ առաջով նա մեր - մենք տեսանք զարմանքով անծիր, Որ ճախրում է անոթի վրա, աղավնու կերպարանք առած, Սուրբ հոգու նման - մի փոքրիկ երկգլխանի արծիվ: Այդ անոթը բարձր պահած՝ նա անցավ քայլերով դանդաղ, Անմռունչ, ինչպես քահանա, որ գանձ է հավաքում ժամում,- Եվ դեմքը նրա սպիտակ, և սկիհը նրա այդ - անդարձ Դրոշմված մնաց իմ հոգում - այնքա՜ն էր պատկերն այդ անհուն: Գալիս էր ապա անտառի եզերքին մեր տեսած այն ծերուկ Վարդապետը կամ քերթողն այն հզոր՝ մորուքով մերկությունը ծածկած.- Նստած է կմախքի վրա նա մի մերկ, երերուն ձիու, Որ քայլում էր ճոճվելով, ինչպես ձիերն են քայլում ծերացած: Իր ձիու կմախքե վզին արծաթյա տավիղն իր դրած՝ Խփում էր մատներով նա չոր ու երգում ռազմական մի երգ, Եվ նրա ետևից մի քանի երգիչներ, հրելով իրար, Արշավում էին՝ նրա պես նստոտած կմախքե ձիեր: Բայց նրանք տավիղի փոխարեն ոսկորներ ունեին ձեռներին, Որ թափով խփելով իրար՝ աղմկում էին կատաղի.- Նրանցից մեկն էր միայն, որ ուներ իսկական սրինգ, Եվ սրինգը ձայներ էր հանում չափազանց տխուր ու աղի Պատանի՛ էր դա մի դալկահար, արցունքով լեցուն աչքերով, Եվ ձայնը նրա սրինգի նման էր ողբի ու լացի. Նվագում էր իր խեղճ սրինգով նա տաղեր վշտի ու սիրո, Խառնելով այլոց աղմուկին իր ձայնը՝ մի քիչ կանացի Այս գունատ պատանու կողքին արշավում էր այլ մի քերթող, Նրանից ավելի տարեց, փառահեղ ճակատով և ճաղատ. Նա տավիղ ուներ արծաթե և շեփոր պղնձե - ու հերթով Նվագում էր կամ սիրո տաղեր, կամ հնչում ռազմի աղաղակ: Եվ այսպես՝ խառնելով իրար ռազմաշունչ, ամպագոռ տաղեր Եվ սիրո տխուր նվագներ - անցնում էր խումբը նոցա,- Եվ հնչում էր նվագն այդ խմբի - թաղումի նման դառնաղետ, Լցնելով սրտերը հավետ - դառնության անկոբար ու ցավ: Երգեցիկ այդ խմբից հետո գալիս էր մի սև դիակառք, Որ քաշում էին մարդակերպ, չորեքթաթ դևեր կամ ձիեր. Դրված էր այդ կառքի վրա ոսկեզօծ, շքեղ մի դագաղ, Եվ նստած էր դագաղի վրա մի գաճաճ՝ դեմքով դեպի ետ: Նախ այնպես մեզ թվաց, թե նա, դագաղի մարդն այդ գաճաճ, Կրում է իր մարմնի վրա՝ վիթխարի գլուխներ երկու, Բայց կառքը երբ քիչ մոտեցավ և կանգնեց մի պահ մեր առաջ - Մենք տեսանք դագաղի վրա - վիթխարի մի գլուխ և մի կուզ: Այդ կուզն էր, որ ետ էր նայում, իսկ գլուխը նայում էր առաջ, Կոնաձև բլուրը դեպի, դեպի լույսը նրա գագաթի Իր խրոխտ, արծվային քթին ակնոցներ ուներ նա դրած Եվ խորունկ կնճիռներ ուներ սպիտակ ու նեղ ճակատին Նա ո՛չ թե նստած էր ոսկյա դագաղի վրա, այլ մի մեծ Չղջիկի, կամ բուի նման՝ թառել էր կարծես չորեքթաթ Նա կառքի անհարթ շարժումից կշռվում էր մերթ առաջ, մերթ ետ, Եվ մերթ կուզն էր բարձրանում վերև, մերթ գլուխը՝ մի փոքր հերթափ: Բայց այդպես չորեքթաթ կռացած՝ ձեռքերով նա իր ահագին Պահել էր վիթխարի մի թերթ, կամ դրոշ՝ շինված թիթեղից. Թիթեղե դրոշի վրա նկարված էր մի արջ թագակիր, Որ թաթի երկաթյա խաչով կոտրում էր մահիկ մի դեղին: Անախորժ ճռինչ հանելով ընթանում էր կառքը դանդաղ, Երգեցիկ խմբի ետևից, անսալով ձայնին շեփորի,- Իսկ կառքի երկու կողքերից, քայլերով ծանր ու հանդարտ, Ընթանում էին անտառում մեր տեսած այրերը նորից Առաջինը՝ անտառում վառած խարույկի պահապանն էր այն հեք, Որ ձեռքին, դրոշի փոխարեն, կրում էր վիթխարի մի փուքս. Փչելով փուքսն իր հսկա՝ նա փորձում էր կրակներ հանել, Բայց հանում էր ձայներ խռպոտած, տխրագին տնքոց ու հոգոց: Իսկ մյուսը - նրա օգնական ռազմաշունչ այն գուսանն էր, որ Շանթեր էր աչքերից թափում, բարկության հուրեր ու կայծեր.- Իր ձեռքին բռնած նա ուներ պղնձյա ահագին մի շեփոր, Բայց շեփորը չէր շեփորում, այլ տխուր կաղկանձում էր կարծես: Գնում էր նրանց ետևից կիսամերկ այրերի մի խումբ. Կմախքներ էին՝ զգեցած զանազան լաթեր ու շորեր. Մեկը խաչ էր իր կրծքին կրում, մի ուրիշը՝ դեղնած ծաղկեփունջ, Որ նավթի բուրմունք էր հանում՝ չափազանց սուր ու զորեղ: Մի կմախք տանում էր մեջքին մազութի երկաթյա աման, Մի ուրիշը՝ հսկա մի հաշվիչ, որ նման էր փայտյա քնարի. Մի կմախք, շալակին դրած, մի դույլ էր տանում իր համար, Մի ուրիշը պահել էր գլխին ոսկեզօծ նժար վիթխարի: Հազիվ էր այս խումբը անցել, երբ ահա երևաց ջահակիր, Սևասքեմ այրերի մի խումբ, որ գալիս էր՝ երգելով շարական. Քայլում էր այդ խմբի մեջտեղում, կապտավուն ծիրանի հագին, Մի փարթամ մորուքով վարդապետ, մի նժդեհ, մոտ վաթսուն տարեկան: Նա կրծքին կրում էր մի աստղ, որ ցոլում էր ինչպես ադամանդ, Մի խաչ էր շողշողում փորին, որ ցոլքեր էր ցրում բյուրեղե.- Իր հուժկու ձեռքերով, իբրև դարերից մնացած ավանդ, Բռնել էր պարթև ծերունին և տանում էր թղթե մի շերեփ: Թափորի առջևից տարվող այն փոքրիկ սկիհի նման Այս շերեփը ե՛ւս ուներ հովանի մի ոգի անլույծ.- Արծաթյա արծվի փոխարեն այս թղթի շերեփի վրա Նստել էր, իբրև հովանի, պղնձյա բաշով մի առյուծ: Երգելով տխուր շարական, սևասև զգեստներ հագած, Քայլում էր շքախումբը նրա՝ կրելով ջահեր մահատիպ, Եվ թղթե շերեփը ձեռքին ընթանում էր նա համրաքայլ, Անընդհատ, ձայնով անայլայլ, կրկնելով մոգական մի թիվ Մինչ անցնում էր թափորն այս այսպես - ետևից հորդում էր արդեն Անընդհատ աճող, ծավալվող, լեռնացող մի ծով կամ հեղեղ. Աճում էր աղմուկն ավելի, խտանում ու դառնում էր տարբեր, Մոտենում էր խորշակ մի կարծես՝ խառնելով ազգեր ու ցեղեր: Դղիրդի նման հեռավոր մոտենում էր աղմուկ նախ մի խուլ, Երկիր էր կարծես ընթանում՝ հեղեղով արված տեղահան. Անտառ էր կարծես ճարճատում, հրդեհված երկիր էր մխում՝ Սփռելով բարբարոս մի բույր, հանելով ճիչեր երկնահաս: Ձիերի դոփյուն, զենքերի չարագույժ շառաչ, մարդկային Հեկեկանք, օգնության ճիչեր, շների կաղկանձ հուսահատ.- Մոտենում էր այսպես հեռվից արշավանքը Արյան և Մահի, Եվ նայում էինք մենք՝ ահից կարկամած, շնչներս պահած: Իսկ դեմից, բլրի գագաթից, կանչում էր շեփորն անընդհատ, Շեփորում էր մահու տագնապով՝ կոչելով նոցա հանդեսի,- Եվ հոսում էին դեպի նա ամբոխները այդ տեղահան՝ Դեպի լյառն էին շտապում՝ Մահու ու Արյան մի ծեսի... Ե Հռինդով, լացով, աղմուկով, թնդալով մոտենում էր մեզ Գլխավոր օղակն այդ ահեղ, հեղեղի նման թափորի. Ջահակիր թափորից հետո, այրերից հետո սևազգեստ - Զրահակիր բանակ էր դա մեծ, որ կռվի էր արշավում նորից: Վիթխարի մի նժույգ նստած՝ ընթանում էր երթի առաջից Հոլաձև մարդն այն ահեղ՝ ծածանած մի սև դրոշակ. Խրխնջում էր նժույգը նրա, բայց նման էր հիվանդ բառաչի Խրխնջոցը նրա նժույգի, որ քայլում էր դանդաղ և ուժատ: Գլուխը՝ հագցրած ոտին՝ նայում էր շանթող աչքերով Նժույգի ոտների մոտից, ճոճվելով մերթ ետ, մերթ առաջ. Վառվում էր լապտերի նման, կապտավուն ժլատ մի հրով, Շլինքին դրված մեքենան, հանելով տնքոց ու հառաչ: Իսկ նրա ետևից, իր նման նժույգներ նստած և ձիեր, Արշավում էր նրա շքախումբը՝ կազմելով ստվար մի բանակ. Ձիերի վրա նստոտած կմախքներ էին ու դիեր՝ Ձեռներին սուսեր, զրահներ, հնամյա զենքեր ու դանակ: Ընթանում էր մեկը՝ կմախքե նժույգի վրա ընկըղմած, Անգլուխ, մի ոտը կտրած, ձեռքերը կապած կռնակին, Բայց կապած ձեռքերի արանքում մի դաշույն ուներ նա պահած Եվ փորձում էր նա դաշույնով խողխողել նժույգն իր տակի: Հետևյալը... նիհար նժույգի ոսկորե նստուկին նստած Խեղդամահ էր՝ լեղակի պես կապույտ իր լեզուն բերանից կախած. Իր մռայլ պետի ետևից արշավում էր քայլքով նա վստահ, Գնում էր կարծես անվեհեր՝ ելնելու կրկի՛ն կախաղան Մյուսի իրանն էր միայն երևում, լոկ այդ, և մեկ էլ - Մեջտեղից կոտրած մի սրունք, էլ ոչի՛նչ. արշավում էր այդպես. Իսկ ո՞վ էր արդյոք այն մեկի ողնաշարը մեջտեղից թեքել - Եվ դարձել էր նա հարցական նշանի նման մի պատկեր... Ձիերից շատերի վրա, մարդկային թեկուզ հաշմանդամ Կմախքի կամ մարմնի փոխարեն - պարզապես բազմել էին սեգ Զըրահներ կամ սրեր ժանգոտած, մի դաշույն կամ փամփուշտ անգամ, Մի ամբողջ նժույգի վրա - մի փամփուշտ կամ հին հրազեն... Այդ նժույգ նստած հաշմանդամ այրերից շատերը սակայն Ձիերի գավակին կապած, իբրև բեռ վսեմ կամ պարծանք - Ավարներ էին տանում - այն փառավոր մարտերում հավաքած՝ Մխրճած գանգեր, սրունքներ՝ սրբելուց պսպղուն դարձած Այս լեզուն կտրած, կուրացած, խեղդամահ ասպետը ահա Շարել է նժույգի սանձին - մխրճած մատների մասեր. Մի ուրիշը կրում էր ձեռքին կոնքերից շինած մի վահան, Մի ասպետ փաթաթել էր մեջքին մի տրցակ կանացի մազեր: Անցնում են, անցնում են անվերջ, գնում են շարքերով անծիր, Կմախքե նժույգներ նստած, զրահներ հագած մահաշունչ. Հնձվորներ են կարծես, որ դանդաղ դառնում են Եղեռնի հնձից, Մանգաղի ու բահի փոխարեն հրազեն առած ու դաշույն: Բայց ահա այդ կույր, հոշոտված, հաշմանդամ շքերթի միջում Արշավում է՝ նստած տախտակե ձողերից շինած մի նժույգ - Սևահեր, թխադեմ մի այր, որ կրակ ու բոց է շնչում, Մի ձեռքին քնար ոսկելար, մյուսին՝ հրազեն մի զույգ: Մի փոքրիկ մորուք նա ուներ, գալարուն սևասև մազեր, Ծածկել էր թավիշե գլխարկ, և ուներ փողկապ փառահեղ, Բայց նստուկը մերկ էր նրա, հանել էր զգեստներն ասես, Որ տեսքը լինի երևի սրբազան իր դերին վայել Իր խրոխտ դեմքին հակառակ, հակառակ առնական տեսքին՝ Երգում էր կերկերուն ձայնով նա քաղցրիկ, լորձունքոտ երգեր.- Մենք լսում էինք զարմացած, նայելով առնական կրծքին, Երբ տեսանք, որ նստուկը նրա բարձրանում ու իջնում է ներքև: Փողային գործիք նվագող վարպետի այտերի նման Ուռչում էր նստուկը նրա և իջնում, կրկին ու կրկին,- Տեսնելով հրաշքն այս ցնցող - ա՜հ, մենք նո՛ր հասկացանք նրա Ինքնագոհ ժպիտը - և խուլ, կաղկանձող թախիծը երգի... «- Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն»,- երգում էր նստուկով նա իր, Խառնելով կանչին այդ - մահու հառաչանք, ատամի կրճտոց,- Անտառից բարձրանում էր այնինչ աղաղակ ամեհի ու խոր, Եվ երկինք էր հասնում այնտեղից տագնապով բարձրացող մի բոց: Անտառից, խարույկի պես մեծ, շառայլ էր նետում դեպի վեր Կարմրավուն, արնագույն մի բոց՝ այրելով հոնքերը լուսնի, Եվ լսվում էին այնտեղից սուլոցներ, օգնության ճիչեր, Ծառերի ճարճատյուն, հեկեկանք, քրքիջներ վայրի ու դժնի: Եվ որքան գնում - ավելի ահեղ էր դառնում անտառից Բարձրացող աղմուկն ահավոր, հեկեկանքը՝ աստղերին հասնող. Ցերեկի պես լույս էր արդեն անտառից բարձրացող հրից, Իսկ թափորը ձգվում էր էլի, ողողված շառայլով այդ նոր: Թափորի մի ծայրը արդեն հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից հնչում էր, կանչում այն շեփորը - անվե՜րջ, անընդհա՛տ,- Եվ անցնում էին մեր դեմից, դեռ անցնում էին մահատիպ, Գոսնելի ասպետներ ու այրեր, կազմելով խռիվ մի ընթացք: Մենք վաղուց արդեն, նայելով թափորի ընթացքին այդ հորդ, Էլ չէինք ջոկում իրարից այրերին շարեշար անցնող.- Դժվար էր արդեն տարբերել նորերին՝ դեմքերից նախորդ, Ընդհանուր մի գետ էր անցնում մեր դեմից արդեն, կամ մի ծով: Դժվար էր արդեն տարբերել նրանցից մեկին մյուսից, Զրահներն էին շատացել թերևս, կամ ձիերն էին ծեր. Միևնո՛ւյն կերպարանքն էր արդեն բոլորինը, բոլորի՛ ուսից Կախված էր զե՛նքը միևնույն,- և արդեն չկային անձեր: Բայց հանկարծ ամբոխի մեջ այդ, հորձանքում այդ բութ ու անդեմ, Բարբարոս թափորում այդ մթին, որ նման էր արդեն կոշմարի - Մենք տեսանք կերպարանք երկու,- և պատեց մեզ վիշտ մի անդեղ, Եվ կարծես վերացանք մենք մի պահ այդ արյան ու տենդի աշխարհից: Գնում էր թափորի միջից մի արձան կարծես մարմարե. Հասակը բարձր. քարե աչքերում թախիծ ու կորով. Իր քարե շրթերով նա անկապ մի երգ էր փորձում բարբառել, Երևում էր, որ Մա՛հն էր տեսել և Սարսափը նա իր աչքերով Եղկելի էր որքան նստուկով նվագող քերթողն այն - այնքան Հարգանք էր ներշնչում սրա կերպարանքը ամբողջ նայողին. Իր կյանքում տեսած սարսափից նա դարձել էր արդեն խելագար, Եվ ահից հանկարծ քարացել՝ կորցըրած թե՛ հույս, թե՛ ուղի: Նա ո՛չ թե ինքն էր քայլում, այլ երթի ընթացքով տարված՝ Շարժվում էր, ինչպես մեքենա, ենթակա հորձանքի ուժին. Երբեմն ցնցում էր նրան անհաղորդ, ներքին մի հարված - Նա կանգնում էր մի պահ քարացած և նայում՝ լուսնոտի պես ուշիմ: Եվ քայլում էր կրկին մարմարյա արձանի պես ուղիղ ու անթեք, Նայելով ուղի՛ղ իր առջև՝ կույրերն են ինչպես միշտ նայում. Ձեռքերը խավարին մեկնած՝ անսահման Եղեռնի հանդեպ Շշնջում էր սարսափի բառեր և կրկնում մեռած մի անուն... Նա հո՜ղ էր հայցում՝ խավարին կարկառած ձեռքով իր քարե, Եվ լո՜ւյս էր հայցում խավարից՝ իբրև դեղ աչքերին իր կույր,- Եվ մահու պես գունատ շրթերով շշնջում էր բառեր մարմարե, Երազում էր խոնջենք ու արև և սիրո աղբյուրներ մաքուր: Բայց վսեմ այդ խոհից հանկարծ դառնալով ուրիշ մի խոհի՝ Նա թակում էր գլուխն իր թափով, սկսում էր մարմինը ցնցել - Եվ մաքուր, անբիծ շրթերից թորում էր լորձունք ամեհի, Եվ դեմքի վրա այդ պահին նկարվում էին ալ բծեր... Գնում էր նրա հետ մեկտեղ, համրաքայլ, քերթող մի ուրիշ. Շինված էր կարծես նա մոմից, և դեմքը, որպես մագաղաթ. Նրա ձայնը ելնում էր կարծես ժայռերում փորած ջրհորից՝ Ե՛վ մաքուր, ե՛ւ ջինջ էր այնքան, ինչպես ցողը՝ դաշտերում շաղած Բայց մոմե այդ գունատ գուսանի թղթի պես ճերմակ շրթերից Հորդում էր երգը հանկարծ - ամպրոպի, որոտի՛ պես թափով... Եվ ո՞վ էր տվել այդքան ուժ, այդքան թափ ու շնորհ վերին Այդ մոմե դեմքով գուսանին - և նետել նման մի թափոր... Նա ե՛ւս, սարսափից քարացած այն քարե գուսանի նման, Քայլում էր՝ հորձանքով տարված՝ իր ավագ ընկերոջ կողքին, Եվ դեմքը նրա մոմեղեն, սփրթնած, գունատ, ինչպես մահ, Մերթ ընդ մերթ բոցվում էր, կարծես մի ուրի՛շ արևի շողքից: Արծաթե ափսեի վրա նա տանում էր բոցավառ մի սիրտ, Որ բոսոր ցոլքեր էր ցանում խավարում այն սիրտ կեղեքող, Եվ զուլալ, արծաթյա ձայնով երգում էր արևի մասին, Իր գյուղի՜ արևի մասին, որ մորթել էին ցերեկով... Երգում էր հերկերի մասին, դաշտերի մասին ու հողի, Քրտինքն էր երգում գեղջուկի և նրա վաստակը արդար,- Բայց փոխվում էր երգը հանկարծ և դառնում աղաղակ ոխի, Եվ մոմե շրթերով քերթողի - սկսում էր նա նզովք կարդալ: Պահերին այդ դեմքը նրա դառնում էր դժնի, արյունռուշտ, Խռպոցի էր փոխվում ու ճիչի նրա ձայնը պայծառ ու մաքուր,- Սևանում էր սիրտը մի պահ, դառնալով անհուր ու անուժ, Եվ քարե ընկերոջ նման՝ քայլում էր նա էլ՝ ինչպես կույր «- Ո՛վ տխուր ու խեղճ գուսաննե՛ր, նոխազնե՛ր, կյանքի բարբարոս,- Բարբառեց Վարպետը հանկարծ՝ դառնալով նոցա ստվերին. - Դուք կոչված էիք լինելու Լույսի ու Խնդությա՛ն փարոս, Բայց սրտերը ձեր բոցավառ այն Ստի՛ն ողջակեզ բերիք»: Եվ նա ցույց տվեց հեռևում, բլուրի գագաթին վառվող Այն կրակը դժնի ու դեղին, որ վառվում էր անհուն տագնապով,- Եվ ապա, դառնալով կրկին բարբարոս հորձանքով տարվող Այրերին այն՝ ասաց իր սրտի բովանդա՛կ տխրությամբ ու թափով. «- Դուք կարո՜ղ էիք Քերթության և Մտքի լուսե պարտեզում Ճաշակել Ոգո՛ւ խնդություն՝ սնվելով խոհով ու բանիվ,- Եվ երթում այս մութ ու դաժան կա՞ արդյոք ավելի՛ մեծ զոհ, Քան հանճարը ձեր բոցավառ՝ մատուցած այս պի՛ղծ սեղանին»... Եվ լռեց Վարպետը մռայլ, առաջին և վերջին անգամ Մեր ամբողջ երթի ընթացքում շրթունքները իր բանալով,- Մինչ մռայլ թափորին ձուլված, ոտքերով բոբիկ, արնաքամ Հեռացան գուսաններն այն վսեմ՝ խելագար խնդալով ու լալով... Զ Կանչում էր այնինչ վերևից, բլուրի գագաթից, դժնի Այն շեփորը ձայնով չարագույժ,- և գնում էր թափորը վերև, Անցնում էր անվերջ՝ ողողված արնագույն ցոլքերով լուսնի, Եվ գնում էին արդեն մերկ մանուկներ, կանայք և ծերեր: Անցել էր արդեն թափորի գլխավոր հոսանքը ամբողջ, Թափորի մի ծայրը վաղուց հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից երկինք էր հասնում արդեն ալ, արնագույն մի բոց,- Իսկ թափորը դեռ չէր վերջանում, դեռ գալիս էր - անվե՜րջ ու անթիվ: Ներքևում անտառը արդեն ճարճատում էր հրով ընդհանուր, Երկինք էր բարձրանում այնտեղից արդեն նո՛ր մի, ընդհանուր հրդեհ, Եվ ռումբեր էին շառաչում, և թնդում էր բյուր թնդանոթ, Եվ կրակը շենե՛ր էր ամբողջ սկսել երկինք շպրտել: Դղրդում էր հողը արդեն ռումբերի շաչող որոտից, Բովանդակ աշխա՛րհն էր արդեն սասանել մոլուցքից արյան,- Լցվել էր տիեզերքն ամբողջ արդեն տոթ բույրով վառոդի, Էլ չկար հեռու ու մոտիկ,- բայց թափորը երգում էր «Հարյավ»: Կատարյալ բանակներ էին արշավում մեր դեմից արդեն, Շտապում էին տագնապով կոնաձև բլուրն հասնելու,- Եվ ահա վառվող անտառից սկսեց նոր մի գետ հորդել Եվ հոսել, հոսել անընդհատ, նախիրի նման անգլուխ... Երբ ռազմի շաչով-շառաչով, ցնցելով հնչուն ծնծղաներ, Թմբուկներ խփելով տոնական, երգելով երգեր ռազմաճիչ, Դոփելով՝ բանակներն անցան,- սկսվեց տրտունջ մի անել, Հուսահատ հեկեկանք ու լաց, խելագար հառաչք ու քրքիջ: Մեր դեմից անցնում էին արդ մանուկներ մեռյալ և ծերեր, Հաշմանդամ սերունդներ ամբողջ՝ Եղեռնի հնձանին ընծա... Նախիրներ էին անցնում հոծ, սարսափած կույրերի պես երեր, Եվ ցանքսեր, արտեր ոսկեզօծ՝ դեռ ո՛չ մի ձեռքով չհնձած... Եվ անցնում էին զորքերից ոտնակոխ արված պարտեզներ, Հրդեհից մոխրացած հյուղեր, քաղաքներ մեռյալ և շեներ,- Եվ գետեր՝ տապից չորացած, ցորյանի հրդեհված դեզեր, Եվ գայլեր՝ մարդուց գազազած, և մկնե՛ր զառամ, և շնե՛ր... Սրածված սերունդնե՜ր էին արդ անցնում, քաղաքներ քանդած, Հեղեղի պես պրծած, տեղահան, գնում էր երկի՛ր մի ամբողջ,- Անցնում էր արմատից պոկած, անխնա կտրած մի անտառ,- Սարսափած նախիրի նման՝ սպանդից փախած մի ամբոխ... Ամեհի լացով, աղմուկով, ոռնոցով անհույս ու մռայլ Շարժվում էր ամբոխը դեպի այն բլուրը կարմիր, կոնաձև.- Վերջանում էր երթը արդեն, երբ մենք է՛լ, ձուլվելով նրանց, Քայլեցինք կամ կարծես թռանք՝ շյուղերի նման հողմածեծ: Դիվական մի ձեռք էր կարծես թռցնում, քշում մեզ առաջ, Եվ ահա, տարվելով այդպես, երբ լեռան գագաթը հասանք,- Կանգնեցինք՝ մեր դեմ ծառացած պատկերի առջև շվարած. Զառանցա՛նք էր պատկերն այդ կարծես, որ մեր դեմ փռված մենք տեսանք... Բացվում էր բլուրի վրա մի անծայր, լերկ հարթավայր, Ողողված կարմրավուն լույսով, որ դողում էր անվերջ ու պարում. Իր բոսոր, արնավառ գույնով ներկելով շրջակայքը խավար՝ Վառվում էր բլուրի մեջտեղում մի հսկա, երկնահուպ խարույկ: Կրակե օղակի նման բոցկլտում էր խարույկը կարմիր. Բոցեղեն պարիսպ էր կարծես՝ Արքայի շուրջը քաշած Այդ նրանց արքա՛ն էր գուցե, կամ՝ սերած Հրդեհի զարմից՝ Առաջնորդը նրանց կրակե, որ ցույցի էր ելել մարդաշատ: Խարույկի մեջտեղում, ոսկյա մի գահի վրա ընկղմած, Նստած էր Արքան այդ ահեղ, որ չուներ կերպարանք որոշ. Մերթ թվում էր, թե դա - կրակե մի մարդ է՝ բռունցքը սեղմած, Որ բռնել է սեղմած բռունցքում - մի փոքրիկ եռագույն դրոշ: Բայց հաջորդ վայրկյանին արդեն փոխվում էր տեսքը նրա, Եվ ահա - գահի վրա նույն - մի գայլի գլխով վարդապետ, Սևասև վեղարը գլխին և դեղին ճակատի վրա - Մի հսկա, շողշողուն ադամանդ, որ թե՛ խաչ է, թե՛ գունդ է, թե՛ նետ: Փոխվում էր ապա նաև այդ կերպարանքը. հանկարծ նրա տեղ՝ Երևում էր դեղին մի կատու՝ աչքերում կրակներ ահի,- Եվ թվում էր, թե դեմքը նա իր - ոսկեկար քողով է պատել, Եվ նետը դարձել է նժար, և խաչը դարձել է մահիկ: Նստած էր ոսկյա իր գահին կրակե Արքան այդ ահեղ, Տեսիլքի նման մի դժնի, կերպարանքը մթին ու մռայլ,- Եվ շուրջը նրա խարույկի, բոլորած մի պար խելահեղ, Ցատկոտում էին ու պարում ամբոխները այն դիվահար: Խարույկին ամենից մոտիկ, բոլորած շրջանն առաջին, Թռչկոտում էին ու պարում մեր տեսած այրերն այն ճիվաղ,- Հոլաձև կմախքն էր պարում, և ձայնով, նման բառաչի, Երգում էր խաժադուժ մի երգ՝ սփռելով տառապանք ու վախ: Նրա ձեռքը բռնած, նրա հետ, պարում էր անտառում հանդիպած Խարույկի պահապանը գաճաճ և գուսանը ապա ռազմատենչ. Պարում էր վարդապետը պարթև՝ շերեփը շրթերին հպած, Եվ բոլոր ասպետնե՛րն ապա՝ աչքերում մոլուցք մի անշեջ: Գնալով լայնանում էր, ուռչում շրջանակը այդ շուրջպարի.- Բռնելով հարթավայրն ամբողջ, չարագույժ բոցերի ներքո, Ահռելի տեսիլքի նման ելնելով կարծես խավարից՝ Մի ամբողջ ժողովո՛ւրդ էր պարում եղկելի ճիչով ու երգով: Մանուկներ տկլոր, անատամ աղջիկներ, ծերեր հաշմանդամ, Գլուխները բռնած ձեռներին, վայրենի լացով ու ճիչով, Թռչկոտում էին ու պարում,- ցատկոտում էր կարծես մի անտառ,- Եվ անցնում էինք մենք դանդաղ այդ պարող անտառի միջով... «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն,Հըդահյո՜ւն»,- ոռնում էր ամբոխը մոլի, Կարկառած ձեռները վերև կամ դիմացը՝ դեղին Արքային,- Երբ ճիվաղը հանկարծ այն ծանոթ, որ նման էր մարդակերպ հոլի, Մորեխի պես օդում ցատկելով՝ մոտեցավ Արքայի գահին: Մոտեցավ շարժումով հատու և կտրած գլուխն իր նետեց Արքայի ոտքերի առջև, իբրև տուրք, կամ զոհ սրբազան,- Եվ ամբոխը խռպոտ ճիչերով, ոռնոցով նրան հետևեց - Բարձրացավ գանգերի մի բուրգ և բուրգը աստղերին հասավ... Իսկ շուրջը վիթխարի այդ բուրգի, մշուշում, բռնած խոլապար, Թռչկոտում էին ու պարում ավերված քաղաքներ ու շեներ,- Եվ երթի ելած նրանց հետ՝ ամեհի խանդով, խոլաբար՝ Թռչկոտում էին ու պարում նախիրներ զառամ և շներ... Եվ արդեն ոսկյա իր գահից բարձրացած բլուրի վրա՝ Կանգնել էր Արքան այն դեղին՝ հրդեհի նման մորուքով,- Եվ փողի նման անողոք՝ մահագույժ շեփորը նրա Կանչում էր, կանչում էր նրանց - դեպի նոր մի մեռյալ Երիքով... Է Այդ դաժան տեսիլքին ի տես՝ քայլերով երեր մենք փախանք, Կտրեցինք հարթավայրն ամբողջ և իջանք անտառ մի ուրիշ, Մինչ հասնում էր դեռ բլուրից մի լացի նման աղաղակ, Ոռնում էր կարծես մի քաղաք՝ փախչելով հրից ու սրից: Խավար էր անտառում այդ նոր, և ծառերը, կորած խավարում, Կմախքներ էին կարծես սև, որ պարզած ոսկորե ձեռներ - Մեզ բռնել էին կամենում, քաշքշում էին ու հրում Եվ մահվան սառնություն բուրում, քրքջալով մտքերին մեր վեհ: Հառաչում էին նրանք խուլ ձայներով, անեծք շշնջում, Կամ կարծես օգնություն հայցում մոտեցող սրից ու հրից,- Դեռ հասնում էին բլուրից սրերի շառաչ ու շաչյուն, Դեռ շեփորը կանչում էր, կանչում այն Մահու և Արյան բլուրից: Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի միջով այդ խավար, Այդ մռայլ ծառերի միջով, որ պարզած երերուն ձեռներ - Մեզ թվում էին մի գալիք ահռելի սպանդի համար Հանրային դամբանից ելած, հարություն առած մեռելներ: Մեր ոտքերը դիպչում էին սուր, փշերի նման քարերի, Ծառերի ճյուղերը՝ կանանց մատների նման գալարուն՝ Չանգռտում էին, արնոտում մեր դեմքերը,- և հին դարերից Նախամա՛րդն էր արդեն արշավում՝ աչքերում մոլուցք ու արյուն: Ժամանակը ե՛տ էր թռչում արդեն խուլ աշխարհի վրայով, Մարդակերպ Կապի՛կն էր արդեն արշավում հետքերից մեր նորից,- Եվ լուսինը, եդեմ ժպիտով ծառերի արանքից նայող, Մեզ թվում էր վհուկ՝ հմայող, որ փրկում է ջրից ու հրից... Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի ծառերի միջով, Եվ ամեն ծառի ետևից մեզ նայում էր արդեն մի հրեշ, Մեզ արդեն ագռա՛վն էր ծաղրում իր լացի նման քրքիջով, Եվ ամեն մի շրշյուն ու շշուկ մեզ գուժում էր պատիժ ու վրեժ: Մեր հոգուց քերում էր մի ձեռք այն ամենը, որ տարիներ, Կամ դարե՜ր էինք կուտակել՝ սերունդից սերունդ կրելով,- Եվ գունատ ցոլքերը լուսնի մեզ թվում էին հուրիներ, Արյունռուշտ, չարա՛չք հուրիներ՝ մարդու միս ու արյուն սիրող Մենք երկար, երկար վազեցինք, սարսափից խելագար, անհույս, Այդ մռայլ ու մութ անտառում կորցրած ուղի ու հավատ,- Երբ հանկարծ ծառերի միջից երևաց երկնագույն մի լույս, Որ աստղի նման փրկարար շողշողաց հեռվում այն խավար: Հևիհև, արյունոտ ոտքերով, չանգռելով կուրծք ու երես, Վազեցինք մենք լույսը դեպի, որ ցոլում էր ցոլքով մի մաքուր,- Եվ ահա, վազքից շնչասպառ, քայլերով անուժ ու երեր, Մոտեցանք անտառի եզերքին - և տեսանք կերպարանք մի հուր: Մի մարդ էր գալիս դեպի մեզ՝ ոսկեզօծ լապտերը ձեռին. Գունատ էր. հսկա ճակատով. երկնագույն աչքեր նա ուներ. Լույսի պես սպիտակ դեմքին խաղում էր ժպիտ մի վերին, Հայացքը թափանցում էր կարծես անսահման, անծիր հեռուներ: Ողջունեց ժպիտով նա մեզ և ապա լապտերն հուրհուրան Նա պահեց մի պահ մեր առաջ, իբրև աստղ, նշան լուսատու.- Վիթխարի ճակատով այդ մարդու լապտերի ապակու վրա Նկարված էր ոսկեթև մի աստղ և գրված էր պատգամ մի հատու: Այդ լապտերը իր դեմ պահելով՝ նա հանեց մեզ մութ անտառից, Մոլորվել էինք ուր արդեն՝ կորցըրած ուղի ու հավատ,- Եվ այստեղ հրաժեշտ տվեց ինձ Վարպետը Մահու աշխարհի, Որ գիտեր լոկ վիշտ ու չարիք և երգել էր դժոխքը խավար: Արդ՝ անցել էինք արդեն մենք Անցյալի մռայլ եզերքից, Լայնահուն աշխարհն էր իմ դեմ՝ ողողված հրով փրկարար,- Այն ոսկյա լապտերի լույսով ես դարձա Գալիքի՛ երգիչ,- Այդ լապտերը, ո՜վ Առաջնորդ, կփրկե աշխա՛րհը արար...

ՄԱՀՒԱՆ ՏԵՍԻԼ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ... Սիամանթօ ՄՈՒՏՔ Քերթութեան ոլորապտոյտ ճանապարհներով Անհանգըրւան անցած տարիներ երկարաձիգ, Սիրտս կիզած բազում արևների հրով, Խուսափելով ընդմիշտ երգերից դիւրածին, Ահա զգում եմ ինձ կրկի՛ն անօգնական, Ահաւորւած, ինչպէս բարձր լերան առջև - Որի ոլորտներով կրկի՛ն պիտի գնամ, Եւ չգիտեմ՝ ընկնե՞մ պիտի արդեօք, թէ՞ վաստակած հանգչեմ... Արդ՝ մանուկ եմ ես նորից, և´ անուժ, և´ դողահար, Անհամարձակ, ինչպէս աշակերտ, ուժերիս ու գրչիս անվստահ,- Լեզւիս վրայ կսկիծ, և´ ջերմութիւն, և´ վահր՝ Աչքերս յառել եմ անցեալին՝ ապագայի նժոյգը նստած Ձե՛զ եմ յառել աչքերըս, ո՜վ անցեալի վսեմ քերթողահայրե՛ր, Գագաթնե՛ր Մտքի ու Հանճարի և Քերթութեան պետե՛ր,- Քե՛զ, անյոյզ, մարմարեայ Հոմերո՛ս, որ երգել ես հերոսների մահը, Սակայն խաղա՜ղ սրտով, մի մանկական հեքիաթ իբրև թէ Եւ քե՛զ, լատինական փառքի հռչակը աւետող Ո՜վ դիւցազնական և բարբարոս Վիրգի՛լ, Որ ընթացել ես թէև հելլեն հանճարների սրբագործած հետքով, Սակայն ինքնահուն է եղել պղընձեայ արշաւանքը երգիդ: Եւ քե՛զ, արեգակնական հանճար, շռայլօրէն փարթամ Ֆիրդովսի՜, Բազմաբղէտ, ինչպէս Արևելքը, գանձերով ու արկածներով հարուստ, Որ հանճարիդ այնքա՜ն անայլայլ և իմաստուն լոյսով Ներբողել ես շահերի սխրութիւնները սին, իբրև ուղի անմեռ, որ տրւում է վերուստ... Սակայն բոլորդ միասին թւում էք ահաւասիկ Ապագայով լեցուն աչքերիս, որ անցյալին եմ յառել ահալի,- Ո՜վ դուք, զառամեալ մանկութեան յիշատակներ վսեմ,- Այնքա՜ն թոթովախօս ու միամիտ... Ձեր երգը միամիտ մանկութեան և ոգու երջանիկ անգիտութեան, Եւ կարծեցեալ փառքի, և ճորտութեան դժնի, Բայց և հանճարափայլ պարգևն էր՝ մեզ տրւած Հի՜ն դարերի տքնութիւնից ազնիւ Այլև ներբողել է ձեր երգը հերոսութիւն ու փայլ, Խիզախների վսեմ արշաւանք և այրերի դաշինք, Նշել է քերթութեան լուսազարդ ճանապարհ, Փառք անմահական՝ բազմած մարմարիոնեայ նժոյգների բաշին Բայց անցեալը այն, այն ուղին, այն ճանապարհը չարչարանաց, Որին ես ահաւասիկ ուզում եմ մօտենալ - Չէ՛ լեառ հերոսութեան, կամ վեհութեան ուղի, կամ փառքի ճանապարհ, Կամ իմաստութեան պարտէզ, կամ ոգորում ոգու, կամ տքնութիւն անահ... Եւ այն տեսիլը, որ՝ տարիներից յառնած՝ Ծառացել է ահա իմ վարանոտ ու զարհուրեալ հայացքների դէմ - Ո՛չ փառքի գագաթ է խոստանում, ո՛չ Քերթութեան Պառնաս, Ո՛չ անգամ փողփողեալ տողերի անմրցելի հանդէս Այդ տեսիլը դժնի է և ժանտաժանտ, անփայլ է և գոսնական, Եւ զարհուրելի է, ինչպէս զառանցանք, և անիմաստ է յաւէտ,- Ո՜վ անցեալի պայծառ քերթողներ, ձեր երգը հերոսական Թող դարերի՛ն մնայ ձեր հեռաւոր, ձեր օրերի՛ն անէ Ձեր մարմարիոնեայ և դաշն դէմքերի փոխարէն, Իբրև վարպետ միակ, իբրև անկաշառ մարգարէ - Ահաւասիկ յառնում է մռայլ միջնադարից Եւ կանգնում է դէմս, ո՜վ տառապեալ հանճար, քո կերպարանքը քարէ Անցեալի արնակարմիր տեսիլներից շշմած հայացքներիս հանդեպ, Որ ուղեցոյց են հայցում, և´ առաջնորդ արդար, և´ կորովի հանճար - Պատկերելու համար Անցեալի խաւարից յառնած զարհուրանքը - Դժոխքի դժնի մշուշից բարձրանում է ահա քո դէմքը բազմաչարչար... Զարհուրանքի սովոր աչքերով, որ խորն են ու գերող, Դու նայում ես ահա ոգուս խորքը, երկա՜ր նայում ես ոգուս խորքը,- Եւ բռնում ես ձեռքս, որ ինձ առաջնորդես մռայլ ուղիներով, Ինչպէս Վիրգիլը լուսաւոր, որ ցոյց տւեց մի օր քեզ երկնային դժոխքը Ահաւասիկ գնում ենք քեզ հետ միասին, աշակերտ ու վարպետ, Քերթութեան թոթովախոս մանուկ և այր բազմավաստակ, Մեր խոհերով, մեր կեանքով, մեր երգերով անհունօրէն տարբեր, Բայց և հարազատ ու արնակից, Իբրև միևնո՛ւյն մարդկութեան երկու տարբեր հասակ Ընկնում ենք քեզ հետ միասին մենք ճանապարհ երկար, Եւ մեր առջև ահա իր յորձանքն է ձգում արնափրփուր մի գետ, Որ բաժանում է դժնի անցեալից այս լուսաւոր ներկան,- Եւ մենք նստում ենք Մտածումի նաւը, որ նաւարկենք քեզ հետ Գնում ենք ահաւասիկ քեզ հետ Քերթութեան ու Խոհի դժվար ճանապարհով Դեպի ափը դէմի՝ ամէ՛ն յոյս ու հաւատ թողնելով այս ափին, Եւ Մտածումս ահա, որպէս մշտնջական ու կորովի Քարոն, Նաւարկում է դէպի Անցեալը, դէպի Անցեալը դառն, Դէպի ափը Մահվան ու Սարսափի... Ա Մենք ափ ենք ելնում միասին և նայում ենք մեր շուրջը մի պահ.- Լռութիւն է, մռայլ մառախուղ, իսկ վերից գունատ մի մահիկ Իր մեռեալ լոյսի հետ մէկտեղ տարածում է տխրութիւն ու ահ Այդ անծիր եզերքի վրայ անսահման Սոսկումի ու Մահի: Քայլում ենք, իրարու բռնած, քայլերով տարտամ, երերուն, Անուղի, ինչպէս մոլորւած երկու կոյր կամ անօգ մանուկ: Միևնո՛ւյն մառախուղն է բռնել թէ՛ մօտիկը մեր, թէ՛ հեռուն, Միևնո՛ւյն լռութիւնն անհուն: Խտանում է մեր դէմ մառախուղը.- ժայռեր են կարծես ու քարեր Պարսպի նման բարձրացել և բռնել ճանապարհն անդարձ Մոտենում ենք մենք ժայռերին - և տեսնում ենք վիթխարի ծառեր, Եւ մտնում ենք ահա խաւարով ու ահով լեցուն մի անտառ Ծառերի միջով վիթխարի գնում ենք դանդաղ մենք առաջ, Կանգնում ենք, ականջ ենք դնում լռութեան մէջ երկար ու երկար,- Եւ ահա հնչում է մթին անտառի խորքից մի հառաչ.- Այդ ե՞րգ է արդեօք, հեկեկա՞նք, թէ՞ տրտունջ՝ քնարով երգած Լսւում է ապա մօտիկից մի հանդարտ, դանդաղ ոտնաձայն. Մոտենում է մէկը. դէպի մե՛զ, դէպի մե՛զ է գալիս ահա նա. Եւ ահա - ծառերի ետևից ելնում է մի այր գլխաբաց.- Վարդապե՞տ է նա, մուրացի՞կ, թէ՞ գեղջուկ, աղքատ քահանայ Լուսնի սառ լոյսերով ողողւած՝ մօտենում է նա երերուն Քայլերով, կանգնում է մեր դէմ,- ուրվական է կարծես նա ցաւի.- Փոքրիկ է. նիհար. կիսամերկ. ճակատին պսակ է կրում, Եւ ձեռքին բռնած նա ունի մի հսկայ արծաթեայ տաւիղ: Հասնում է մօրուքն սպիտակ մինչև սրունքները նրա՝ Սպիտակ սաւանի նման ծածկելով մերկութիւնը ծերի. Հայացքով տխուր ու անօգ նայում է նա լուռ մեր վրայ, Եւ ապա, դառնալով Վարպետին, նա ասում է ձայնով մտերիմ. «- Վարպե՛տ, օ՜հ, ես է՛լ քեզ նման մի գիշեր աշխարհից անցայ, Ապրեցի, իբրև վանական, հայրենի եզերքում քո ծովի. Բայց չքնաղ հայրենիքը քո - ինձ համար հայրենիք չդարձաւ , Եւ ծովը ձեր այն ծիծաղկուն,- չբուժեց իմ սիրտը ցաւից: Աշխարհում շաչող հողմերից այն կղզում ապաստան գտած, Զգեցած սևասև սքեմ՝ ես տաւիղը սակայն սիրեցի. Եւ տաւիղը շեփոր դարձըրած՝ քերթութեան պարտէզը մտայ, Որ կորած հայրենիքս երգեմ և անցեալը նրա հրածին Երգեցի ես ձայնով առնական ամրոցներն ու բերդերը հայոց, Ոստանները հայոց արքայից, պալատները նոցա փառահեղ. Երգեցի Կարմիր Ավարայրը, Մասիսը՝ աստղերին հայող, Ձգտելով հին փառքը հայոց սրտերում անմար միշտ պահել: Քնարով մարտի կոչեցի ես նոցա՝ յանուն անցեալի, Կոչեցի ելնել վերստին, թոթափել փոշին բարբարոս,- Կոչեցի արժանի լինել մեր նախնեաց փառքին պանծալի՝ Վառելով ջահերն անցեալի, իբրև նո՜ր փրկութեան փարոս Եւ երգս իզուր չհնչեց Հայրենի եզերքից քո լուրթ Թռչելով, իբրև հրաւէր, դէպի հայրենիքն իմ հեռու - Նա ոտքի հանեց քաջարի այրերի անմահ մի սերունդ, Որ ելաւ գերութեան փոշուց հայրենեաց համար կռւելու Եւ թէև քէնով բարբարոս փորձեցին նոքա, դարաւոր Ոսոխները հայոց աշխարհի, մեզ արեա՛մբ ողողել կրկին,- Բայց վսեմ մեր երթը եղաւ անցեալի փայլո՛վ փառաւոր, Եւ խաղա՜ղ սրտով ես մեռայ՝ մինչև մահ քնարը ձեռքիս» Ասաց - և խփեց քնարին նա մոմէ մատներով դեղին, Աչքերում ամեհի մի հուր, մօրուքով մերկութիւնը ծածկած,- Եւ ձայնը նրա քնարի, որ նման էր ձայնին թիթեղի, Հնչում էր, ինչպէս մի հիւանդ, մահամերձ ընկած մանկան լաց: Եւ տաւիղն հնչելով հեռացաւ , խարխափով մտաւ նա նորից Անտառի խորքը խաւար, ուր տիրում էր տագնապ ու հառաչ Մենք երկար լսեցինք նրա քնարի հառաչքը խորին, Մինչ սուզւեց, լռեց նա հեռւում... Եւ անձայն անցանք մենք առաջ Բ Գնում ենք մենք ահա կրկին անտառով այդ մութ ու խաւար, Ծառերի ճիւղերն անտերև քսւում են դէմքերին մերթ մեր, Եւ թւում է մեզ, թէ նոքա չորացած մատներ են նիհար, Եւ թւում են ծառերն անտառի - սարսափից քարացած դէմքեր: Գնում ենք անտառով երկար, և ինչքան խորն ենք մտնում - Լցւում է անտառը այնքան հառաչի ու լացի ձայներով, Մանուկներ են կարծես զառանցում, ծերեր են հռնդում մթնում, Սերունդներ են կարծես կարկառում բազուկներ գրկող ու գերող: Բայց ահա երևում է հեռուն՝ տագնապով թարթող մի կրակ, Թարթում է նա մերթ խաւարում, ու կրկին տագնապով մարում: Մենք քայլում ենք նրա ուղղութեամբ, մօտենում ենք ահա մենք նրան Եւ տեսնում ենք արդէն մոխրացած, համարեայ հանգած մի խարոյկ: Խարոյկի շուրջը թափւած՝ մենք տեսնում ենք զէնքեր, ոսկորներ, Մարդկային գանգեր, հնօրեայ զրահներ, մի հին հրացան Եւ տեսնում ենք ապա, այլայլւած հայացքով նայում ենք երբ վեր - Ծառերի ճիւղքերից կախւած կմախքներ՝ տապից չորացած: Այս դժնի պատկերից սարսած՝ ուզում ենք արդէն կիսամար Այդ խարոյկը թողնել ու գնալ, ընթանալ կրկին, երբ յանկարծ, Ծառերի ետևից ելնելով՝ երևում է կիսամերկ մի մարդ՝ Սևահեր, ահագին գլխով, ոտքերը ոլորուն ու կարճ: Գաճաճ է կարծես՝ հրաշքով անտառի խաւարից ելած. Աչքերը շանթեր են թափում, ցայտում են կայծակներ ու կիրք. Վիթխարի գլուխը կարծես տնկած է ուսերի վրայ. Ակնոցներ ունի նա դրած և ձեռքին բռնել է մի գիրք: Նայում է շանթող աչքերով նա մի պահ աչքերի տակից, Նստում է ապա կիսամար խարոյկի մոխիրի վրայ, Եւ հսկայ մի գնդի նման ցնցելով գլուխը ահագին՝ Ասում է ձայնով կանացի՝ ցուցամատը ճակատին դրած. «- Այս խարոյկը ե՛ս վառեցի աշխարհում ձեռքերով իմ թոյլ, Եւ տասնեակ տարիներ բորբոքւած՝ նա ցրեց շողեր ու կայծեր,- Իմ ամբողջ կեանքում կռացած՝ փչեցի ես անխոնջ ու անդուլ, Որ երբե՛ք, երբե՛ք չմարի նրա հուրը - և յա՛ր առկայծէ: Եւ եկան, տասնեակ տարիներ սերունդնե՜ր եկան բորբոքւած, Այրեցին սրտերը թափուր աշխարհում վառած իմ հրով,- Հայրենի երկրի խաւարում սփռեցին հուր ցնորք ու կայծ. Այստեղի՛ց զրահներ առած գնացին Ֆարհատն ու Կարօն Ես վրէ՛ժը կեանքում երգեցի թշնամու հանդէպ հնօրեայ. Իմ քնարը, գրիչն իմ հատու - սրբազան մրրի՛կ սերմանեց,- Բայց նստած եմ կրկի՛ն ահա ես խարոյկիս մոխիրի վրայ - Եւ շրթերս թորում են հիմա նախատի՛նք միայն ու անէծք»... Վեր թռաւ յուզւած նա տեղից, շպրտեց գիրքը մի կողմ, Կռացաւ խարոյկի վրայ և կրկին սկսեց փչել.- Ելնում էր շունչը կրծքից մի խռպոտ, փայտեայ աղմուկով, Եւ խարոյկը չէր բորբոքում... Եւ կանգնեց նա ոտքի ու գոչեց. «- Բարձրացի՛ր, ելի՛ր խաւարից, ո՜վ ռազմի երգերի գուսան, Հնչեցրո՛ւ քնարդ կրկին, թող ձայնը նրա շառաչե՛.- Թող մարտի՛ նա կոչե կրկին բանակները մեր սրբազան, Ե´ւ զէնքերը թող որոտան, և´ ռազմի սրերը թող շաչեն» Այսպէս նա կանչեց,- և ահա, անտառի խորքից ելնելով, Մոտեցաւ մեզ մռայլ մի մարդ՝ մազերը գանգուր ու խռիւ. Վիթխարի ճակատ նա ուներ. հայացքը խրոխտ ու խելօք. Իր ձեռքի պղնձեայ շեփորով շեփորեց նա պայքար ու կռիւ: Բայց շեփորը՝ ռազմի ամպագոռ շառաչուն երգի փոխարէն՝ Արձակեց խռպոտ մի հառաչ, որ նման էր քամու կաղկանձի. Բայց նրանց մեռեալ աչքերում ամեհի հուրեր նա վառեց, Եւ գաճաճն սկսեց պարել - խելագար, խնդութեամբ անծիր... Քարացած՝ մենք նայում էինք վիթխարի գլխով այդ մարդուն, Որ վայրի մի պար էր պարում կաղկանձող նւագի ներքոյ, Իսկ վերից, խաւարի միջից, պահակի նման մշտարթուն, Զառամեալ լուսինն էր նայում՝ հմայւած պարով ու երգով Իսկ ծառի ճիւղերից կախած կմախքները այն չորացած, Շարժելով ծնօտներն իրենց՝ սկսեցին ամեհի կափկափել,- Եւ լուսինը, ի վերուստ տրւած իր ժպիտը անդարձ մոռացած, Սկսեց քրքջալ և վերից մեր գլխին պաղ մոխիր թափել... Գ Մենք թողինք պարող գաճաճին և ռազմի շեփորով մարդուն, Եւ կրկին դանդաղ քայլերով քայլեցինք անտառի միջով,- Երբ թնդաց յանկարծ անտառում մի երկինք հասնող դղրդիւն, Եւ անտառը լցւեց ծայրէծայր բարձրաձայն լացով ու ճիչով: Սարսափած՝ վազեցինք մենք առաջ ծառերի միջով անտառի, Անպաշտպան կրծքերս նրանց ճիւղքերի հարւածին բացած,- Եւ այդպէս երկար վազելով - դուրս եկանք յանկարծ անտառից, Եւ փռւեց աչքերիս առջև - ամայի, ընդարձակ մի բացատ: Ողողւած կարմրաւուն լոյսով - ձգւում էր բացատն ընդարձակ, Ամայի, ինչպէս անապատ, անպտուղ, քարքարոտ ու լուռ Այդ մռայլ բացատի մէջտեղում, հրաշքի նման բարձրացած, Ցցւել էր ժայռերից կերտած մի կարմիր, կոնաձև բլուր: Մենք նայում էինք բլուրին՝ աչքներս սարսափից չռած, Այնտեղից ռազմի մի շեփոր կանչում էր խրոխտ ու առոյգ. Վառւում էր բլուրի գլխին բարձրաբերձ բոցով մի կրակ, Թւում էր, թէ վառել են այնտեղ մի հսկայ տօնական խարոյկ Ոլորուն մի ուղի էր տանում բացատով դէպ բլուրն այդ թեք, Քայլեցինք ուղիով այդ ոլոր,- և ահա, բլուրին չհասած, Հանդիպեց, կտրեց մեր ուղին մի ինչ-որ կերպարանք անդէմ, Մի, կարծես դժոխքից ելած, անսահման դժնի արարած: Դա մա՞րդ էր, ուրո՞ւ, թէ մի դև՞,- դժւար էր որոշել իսկոյն Նման էր հսկայ մորեխի, շարժւում էր թռիչքով թեթև, Մնում էր մի պահ իր տեղում - և յանկարծ թռիչք էր անում, Կարճ, հատու, ինչպէս դաշտերում մորե՛խն է թռչում տեղից տեղ: Այդպիսի թռիչքով հատու ծառացաւ երբ նա մեր առաջ - Սկզբում տեսանք մենք միայն ոսկորի և մսի մի կոյտ. Կարծես մէկը առել էր մի խուրձ ոսկորներ և խառնել էր իրար, Իսկ յետոյ - իրարու կապել, խառնելով ազդրեր ու գլուխ: Երբ մի քիչ երկար նայեցինք ոսկորի ու մսի այդ կոյտին - Տեսանք, որ կմախք է դա մի՝ գլխի տեղ՝ երկաթեայ մեքենայ, Ձեռքերը տեղերից պոկած, գլուխը հագցրած ոտին, Իսկ սրտի փոխարէն - կրծքում պողպատեայ զսպանակ դրած: Ներքևից, ձախ ոտի մօտից, գլուխը նայում էր վերև՝ Աչքերից շանթեր թափելով, ատամները քսելով իրար. Աջ ոտի մատներով մի պահ նա գունատ ճակատը քերեց - Եւ այսպէս նա խօսեց՝ ներքևից ցասումով նայելով մեր վրայ. «- Ո՜վ դուք, որ մտել եք ահա այս մռայլ անտառը Ահի,- Նայեցէ՛ք հատեալ կմախքիս և գլխիս՝ պոկւած իր տեղից.- Աշխարհում որոճում էի ես խոհեր կռւի ու մահի Եւ գլխի փոխարէն ունէի մեքենա՝յ շինւած թիթեղից Ես սրտի փոխարէն ունէի իմ կրծքում պողպատ զսպանակ, Անծանօթ էր կեանքում ինձ համար ամենայն վարանում ու ահ. Մեր երկրի արի այրերից կազմեցի ես մե՛ծ մի բանակ Եւ մեր սև դրօշի վրայ գրեցի «Հայրենիք կամ Մահ»: Գնացին նոքա, այդ արի զինվորները, Երկիրն Աւետեաց, Տիրում էր այնտեղ բռնութիւն, և´ ոճիր, և´ կեանք անազատ. Գնացին նոքա՝ սրբելու մեր դէմքից նախատինք ու լաց, Բայց երկիրն արեամբ ողողեց տագնապած Արքան այն գազան: Հանելով բարբարոս հորդաներ - նա քանդեց մեր շէները բոլոր, Մեր մանկանց արեա՛մբ արբեցաւ ՝ թաքնըւած որջում արքունի,- Եւ ահա, վրէժով լցւած, դժոխքի հանճարին դիմելով, Ուխտեցի ըմպել մի բաժակ բռնակալ Արքայի արիւնից: Ես գլուխս դարձրի այնժամ դժոխքի մի գոռ մեքենայ, Բայց, դժբախտ փորձի ժամանակ, Արքայից հեռու նա պայթեց,- Եւ խփեց - խորտակեց նա ինձ... Իսկ Արքան կենդանի մնաց, Եւ, իբրև դևի տրիտուր, նախճիրներ նիւթեց ու ջարդեր... Եւ մնա՜ց նա կենդանի... Կենդանի՜ նա մնաց... Վա՛յ ինձ... Աշխարհից հեռացայ ես այսպէս՝ իմ ուխտը թողած անկատար... Եւ ո՛չ մի կաթիլ չխմած արիւնից այն Հրեշ-Արքայի՝ Ես կեանքից ընդմիշտ հեռացայ... Եւ չունե՜մ հանգիստ ու դադար»... Ասաց - կափկափեց կրկին ատամները թափով մի ահեղ, Աչքերից շանթեր արձակեց,- և յանկարծ թռչելով տեղից, Սկսեց թպրտալ օդում, թռչկոտել, ճչալ ու վայել, Լցնելով բացատն աղմուկով ոսկորի և շաչող թիթեղի Թռչկոտում էր նա խելահեղ, կատաղի դառնութեամբ վայում, Դառնում էր օդում, ինչպէս հոլ, և ճիչեր արձակում ցաւի,- Մենք դիտում էինք քարացած, սարսափած աչքերով նայում, Երբ յանկարծ մօտեցան նրան երկու այր՝ դէմքերով կաւիճ: Բուսնելով կարծես խաւարից՝ մօտեցան նրան երկու այր, Երկու մարդ սևազգեստ, մռայլ, կրծքերին պղնձեայ նշան. Կմախքներ էին՝ զգեցած զգեստներ մթին ու մռայլ, Ձեռքերին ոսկորներ բռնած, ինչպէս գոռ մարտի դրօշակ: Ելնելով կարծես խաւարից՝ մօտեցան նրանք այն հոլին, Որ ցատկում ու դառնում էր օդում և ճիչեր արձակում ահեղ,- Եւ մէկը նրանցից, որ ուներ հայացքներ՝ մռայլ փայլով լի - Սկսեց ձեռքերով օդում, նրա շուրջը շարժումներ անել: Հիպնոսող բժիշկն է ինչպէս ներազդող շարժումներ անում՝ Հիւանդի առջև շարժելով պսպղուն մի գունդ կամ բիւրեղ - Նա շարժում էր այդպէս մի ոսկոր, կրկնելով անհայտ մի անուն, Յօնքերի տակից ցայտելով կրակներ կարմիր ու հուրեր: «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն»,- ձայնում էր կանչով շառաչուն, Ձեռները կարօտով օդում հոլաձև մարդուն տարածած, «Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Խա՜ն Բա՜ն ո՜տ, Բա՜ն ո՜տ»,- ձայնակցում էր նրա հառաչին Ուղեկիցը նրա՝ ամեհի էքստազում ինչպէս վերացած: Այդ մռայլ կանչերի ներքո հոլատիպ մարդը քիչ-քիչ Սկսեց թուլանալ, հանդարտել,- և ահա ընկաւ ուժասպառ. Ցնցւում էր մի քանի վայրկեան իր գլուխը միայն ահագին, Բայց նա էլ հանդարտւեց ահա... Եւ տիրեց լռութիւն անբառ Մենք նայում էինք քարացած պատկերին այդ մութ ու հոռի Եւ ուզում էինք հեռանալ, ընթանալ բացատով կրկին, Երբ հնչեց բլուրի գլխից հռինդը ռազմի շեփորի, Եւ լսւեց աղմուկ, ոտնաձայն - ներքևից, անտառի խորքից: Լսելով ձայնը շեփորի - վեր թռաւ տեղից հոլաձև Այն կմախքը կամ մարդը կրկին՝ ճակատին արնաթոր վէրքեր,- Մի քանի վայրկեան քարացած, ականջը շեփորին, նա լսեց,- Եւ քամու նման սրընթաց - երեքով սլացան ներքև: Շռինդը ռազմի շեփորի թնդում ու կանչում էր մինչդեռ, Ձայնում էր բլուրի գլխից, ինչպէս կոչ, երթի աղաղակ,- Եւ լսւում էին ներքևից, անտառից - ճիչեր ու կանչեր, Հաւաքւում էր կարծես անտառում և երթի էր ելնում մի բանակ: Վերևից, բլուրի գլխից հնչում էր շեփորը, կանչում, Տագնապով, ինչպէս ահազանգ,- և ձայնին նրա զուգահեռ՝ Լսւում էր հառաչ, ոտնաձայն, մի զանգ էր հեռուն ղողանջում, Եւ վառւում էին անտառում բազմաթիւ կրակներ ու ջահեր... Դ Մենք լսում էինք, քարացած, շեփորի ձայնը դժնի, Որ վերից, բլուրի գագաթից, հնչում էր ամեհի թափով,- Երբ ահա ներքևից, անտառից, ողողւած ցոլքերով լուսնի, Սկսեց ելնել ու հոսել դէպի մեզ - հսկայ մի թափոր: Շարժւում էր թափորը՝ լուսնի սպիտակ լոյսով ողողւած, Ահագին, ինչպէս մարդկային վիթխարի մի գետ, կամ հեղեղ. Ձիերի խրխինջ, բառաչիւն, մարդկային հեկեկանք ու լաց, Զէնքերի շաչիւն, թմբուկներ, կրակներ կարմիր ու դեղին,- Այս ամէնը խառնըւած իրար, գալիս էր դանդաղ դէպի մեզ, Կամ դէպի բլուրն էր գնում՝ անսալով շեփորի ձայնին Քաշւեցինք զգոյշ մենք մի կողմ, որ յորձանքը մեզ չճզմէ, Կամ չնչին տաշեղի նման մեզ յանկարծ իր հետ չտանի: Մօտենում էր թափորը դանդաղ, հոսում էր հանդարտ ու ահեղ, Հեղեղի նման յորդանում՝ բերելով աղմուկ ու հառաչ, Ցնծութեան ճիչեր խելագար, զառանցանք ու վիշտ խելահեղ, Ոսկորի ու մսի մխրճանք, երկաթի շռինդ ու շառաչ: Մօտեցաւ թափորն ահա մեզ և դանդաղ սկսեց անցնել Մեր չռած աչքերի առաջով, երազի նման մի դժնի Մենք նայում էինք քարացած, սարսափով անհուն ու անծիր, Ողողւած սպիտակ լոյսով այն ահից դալկացած լուսնի: Գալիս էր ամէնից առաջ վիթխարի հասակով մի մարդ՝ Չոր, բարակ, հսկայ ճակատով, բեղերը սափրած, բայց կլոր Մօրուքով, ինչպէս քահանայ, հայացքով խոնարհ ու հանդարտ, Իր գունատ, մահատիպ շրթերով մի ինչ-որ աղօթք երգելով: Մազերին եղեամ էր ցանել մառախուղը կարծես Հիւսիսի, Որ շողում էր ալեզարդ գլխին, ինչպէս սառը, օտար լոյսի փայլ. Նա տխուր շարական էր երգում Աստծոյ որդի Յիսուսին, Բայց բառերը խառնում էր իրար՝ յորդելով անհարթ մի բարբառ: Իր բարակ, ոսկրոտ մատներով նա բռնել էր մի գանձարան. Աջհամբոյր են փոքրիկ ժամերում հաւաքում նման ամանով. Թիթեղեայ էր փոքրիկ գանձարանը,- և ձեռքով գրւած էր վրան՝ «Քաղաքական անօթ»: Սկիհի նման սրբազան գանձարանն այդ բարձր պահած՝ Երբ անցաւ առաջով նա մեր - մենք տեսանք զարմանքով անծիր, Որ ճախրում է անօթի վրայ, աղաւնու կերպարանք առած, Սուրբ հոգու նման - մի փոքրիկ երկգլխանի արծիւ: Այդ անօթը բարձր պահած՝ նա անցաւ քայլերով դանդաղ, Անմռունչ, ինչպէս քահանայ, որ գանձ է հաւաքում ժամում,- Եւ դէմքը նրա սպիտակ, և սկիհը նրա այդ - անդարձ Դրոշմւած մնաց իմ հոգում - այնքա՜ն էր պատկերն այդ անհուն: Գալիս էր ապա անտառի եզերքին մեր տեսած այն ծերուկ Վարդապետը կամ քերթողն այն հզօր՝ մօրուքով մերկութիւնը ծածկած.- Նստած է կմախքի վրայ նա մի մերկ, երերուն ձիու, Որ քայլում էր ճօճւելով, ինչպէս ձիերն են քայլում ծերացած: Իր ձիու կմախքէ վզին արծաթեայ տաւիղն իր դրած՝ Խփում էր մատներով նա չոր ու երգում ռազմական մի երգ, Եւ նրա ետևից մի քանի երգիչներ, հրելով իրար, Արշաւում էին՝ նրա պէս նստոտած կմախքէ ձիեր: Բայց նրանք տաւիղի փոխարէն ոսկորներ ունէին ձեռներին, Որ թափով խփելով իրար՝ աղմկում էին կատաղի.- Նրանցից մէկն էր միայն, որ ունէր իսկական սրինգ, Եւ սրինգը ձայներ էր հանում չափազանց տխուր ու աղի Պատանի՛ էր դա մի դալկահար, արցունքով լեցուն աչքերով, Եւ ձայնը նրա սրինգի նման էր ողբի ու լացի. Նւագում էր իր խեղճ սրինգով նա տաղեր վշտի ու սիրոյ, Խառնելով այլոց աղմուկին իր ձայնը՝ մի քիչ կանացի Այս գունատ պատանու կողքին արշաւում էր այլ մի քերթող, Նրանից աւելի տարեց, փառահեղ ճակատով և ճաղատ. Նա տաւիղ ունէր արծաթէ և շեփոր պղնձէ - ու հերթով Նւագում էր կամ սիրոյ տաղեր, կամ հնչում ռազմի աղաղակ: Եւ այսպէս՝ խառնելով իրար ռազմաշունչ, ամպագոռ տաղեր Եւ սիրոյ տխուր նւագներ - անցնում էր խումբը նոցա,- Եւ հնչում էր նւագն այդ խմբի - թաղումի նման դառնաղետ, Լցնելով սրտերը յաւէտ - դառնութեան անկոբար ու ցաւ : Երգեցիկ այդ խմբից յետոյ գալիս էր մի սև դիակառք, Որ քաշում էին մարդակերպ, չորեքթաթ դևեր կամ ձիեր. Դրւած էր այդ կառքի վրայ ոսկեզօծ, շքեղ մի դագաղ, Եւ նստած էր դագաղի վրայ մի գաճաճ՝ դէմքով դէպի ետ: Նախ այնպէս մեզ թւաց, թէ նա, դագաղի մարդն այդ գաճաճ, Կրում է իր մարմնի վրայ՝ վիթխարի գլուխներ երկու, Բայց կառքը երբ քիչ մօտեցաւ և կանգնեց մի պահ մեր առաջ - Մենք տեսանք դագաղի վրայ - վիթխարի մի գլուխ և մի կուզ: Այդ կուզն էր, որ ետ էր նայում, իսկ գլուխը նայում էր առաջ, Կոնաձև բլուրը դէպի, դէպի լոյսը նրա գագաթի Իր խրոխտ, արծւային քթին ակնոցներ ուներ նա դրած Եւ խորունկ կնճիռներ ուներ սպիտակ ու նեղ ճակատին Նա ո՛չ թէ նստած էր ոսկեայ դագաղի վրայ, այլ մի մեծ Չղջիկի, կամ բուի նման՝ թառել էր կարծես չորեքթաթ Նա կառքի անհարթ շարժումից կշռւում էր մերթ առաջ, մերթ ետ, Եւ մերթ կուզն էր բարձրանում վերև, մերթ գլուխը՝ մի փոքր հերթափ: Բայց այդպէս չորեքթաթ կռացած՝ ձեռքերով նա իր ահագին Պահել էր վիթխարի մի թերթ, կամ դրօշ՝ շինւած թիթեղից. Թիթեղէ դրօշի վրայ նկարւած էր մի արջ թագակիր, Որ թաթի երկաթեայ խաչով կոտրում էր մահիկ մի դեղին: Անախորժ ճռինչ հանելով ընթանում էր կառքը դանդաղ, Երգեցիկ խմբի ետևից, անսալով ձայնին շեփորի,- Իսկ կառքի երկու կողքերից, քայլերով ծանր ու հանդարտ, Ընթանում էին անտառում մեր տեսած այրերը նորից Առաջինը՝ անտառում վառած խարոյկի պահապանն էր այն հեք, Որ ձեռքին, դրօշի փոխարէն, կրում էր վիթխարի մի փուքս. Փչելով փուքսն իր հսկայ՝ նա փորձում էր կրակներ հանել, Բայց հանում էր ձայներ խռպոտած, տխրագին տնքոց ու հոգոց: Իսկ միւսը - նրա օգնական ռազմաշունչ այն գուսանն էր, որ Շանթեր էր աչքերից թափում, բարկութեան հուրեր ու կայծեր.- Իր ձեռքին բռնած նա ունէր պղնձեայ ահագին մի շեփոր, Բայց շեփորը չէր շեփորում, այլ տխուր կաղկանձում էր կարծես: Գնում էր նրանց ետևից կիսամերկ այրերի մի խումբ. Կմախքներ էին՝ զգեցած զանազան լաթեր ու շորեր. Մէկը խաչ էր իր կրծքին կրում, մի ուրիշը՝ դեղնած ծաղկեփունջ, Որ նաւթի բուրմունք էր հանում՝ չափազանց սուր ու զօրեղ: Մի կմախք տանում էր մէջքին մազութի երկաթեայ աման, Մի ուրիշը՝ հսկայ մի հաշվիչ, որ նման էր փայտեայ քնարի. Մի կմախք, շալակին դրած, մի դոյլ էր տանում իր համար, Մի ուրիշը պահել էր գլխին ոսկեզօծ նժար վիթխարի: Հազիւ էր այս խումբը անցել, երբ ահա երևաց ջահակիր, Սևասքեմ այրերի մի խումբ, որ գալիս էր՝ երգելով շարական. Քայլում էր այդ խմբի մէջտեղում, կապտաւուն ծիրանի հագին, Մի փարթամ մօրուքով վարդապետ, մի նժդեհ, մօտ վաթսուն տարեկան: Նա կրծքին կրում էր մի աստղ, որ ցոլում էր ինչպէս ադամանդ, Մի խաչ էր շողշողում փորին, որ ցոլքեր էր ցրում բիւրեղէ.- Իր հուժկու ձեռքերով, իբրև դարերից մնացած աւանդ, Բռնել էր պարթև ծերունին և տանում էր թղթէ մի շերեփ: Թափորի առջևից տարվող այն փոքրիկ սկիհի նման Այս շերեփը և´ս ուներ հովանի մի ոգի անլոյծ.- Արծաթեայ արծւի փոխարէն այս թղթի շերեփի վրայ Նստել էր, իբրև հովանի, պղնձեայ բաշով մի առիւծ: Երգելով տխուր շարական, սևասև զգեստներ հագած, Քայլում էր շքախումբը նրա՝ կրելով ջահեր մահատիպ, Եւ թղթէ շերեփը ձեռքին ընթանում էր նա համրաքայլ, Անընդհատ, ձայնով անայլայլ, կրկնելով մոգական մի թիւ Մինչ անցնում էր թափորն այս այսպէս - ետևից յորդում էր արդէն Անընդհատ աճող, ծաւալւող, լեռնացող մի ծով կամ հեղեղ. Աճում էր աղմուկն աւելի, խտանում ու դառնում էր տարբեր, Մօտենում էր խորշակ մի կարծես՝ խառնելով ազգեր ու ցեղեր: Դղիրդի նման հեռաւոր մօտենում էր աղմուկ նախ մի խուլ, Երկիր էր կարծես ընթանում՝ հեղեղով արւած տեղահան. Անտառ էր կարծես ճարճատում, հրդեհւած երկիր էր մխում՝ Սփռելով բարբարոս մի բոյր, հանելով ճիչեր երկնահաս: Ձիերի դոփիւն, զէնքերի չարագոյժ շառաչ, մարդկային Հեկեկանք, օգնութեան ճիչեր, շների կաղկանձ յուսահատ.- Մոտենում էր այսպէս հեռւից արշաւանքը Արեան և Մահի, Եւ նայում էինք մենք՝ ահից կարկամած, շնչներս պահած: Իսկ դէմից, բլրի գագաթից, կանչում էր շեփորն անընդհատ, Շեփորում էր մահու տագնապով՝ կոչելով նոցա հանդեսի,- Եւ հոսում էին դէպի նա ամբոխները այդ տեղահան՝ Դեպի լյառն էին շտապում՝ Մահու ու Արեան մի ծեսի... Ե Հռինդով, լացով, աղմուկով, թնդալով մօտենում էր մեզ Գլխաւոր օղակն այդ ահեղ, հեղեղի նման թափորի. Ջահակիր թափորից յետոյ, այրերից յետոյ սևազգեստ - Զրահակիր բանակ էր դա մեծ, որ կռվի էր արշաւում նորից: Վիթխարի մի նժոյգ նստած՝ ընթանում էր երթի առաջից Հոլաձև մարդն այն ահեղ՝ ծածանած մի սև դրօշակ. Խրխնջում էր նժոյգը նրա, բայց նման էր հիւանդ բառաչի Խրխնջոցը նրա նժոյգի, որ քայլում էր դանդաղ և ուժատ: Գլուխը՝ հագցրած ոտին՝ նայում էր շանթող աչքերով Նժոյգի ոտների մօտից, ճոճվելով մերթ ետ, մերթ առաջ. Վառւում էր լապտերի նման, կապտաւուն ժլատ մի հրով, Շլինքին դրւած մեքենան, հանելով տնքոց ու հառաչ: Իսկ նրա ետևից, իր նման նժոյգներ նստած և ձիեր, Արշաւ ում էր նրա շքախումբը՝ կազմելով ստւար մի բանակ. Ձիերի վրայ նստոտած կմախքներ էին ու դիեր՝ Ձեռներին սուսեր, զրահներ, հնամեայ զէնքեր ու դանակ: Ընթանում էր մէկը՝ կմախքէ նժոյգի վրայ ընկըղմած, Անգլուխ, մի ոտը կտրած, ձեռքերը կապած կռնակին, Բայց կապած ձեռքերի արանքում մի դաշոյն ունէր նա պահած Եւ փորձում էր նա դաշոյնով խողխողել նժոյգն իր տակի: Հետևեալը... նիհար նժոյգի ոսկորէ նստուկին նստած Խեղդամահ էր՝ լեղակի պէս կապոյտ իր լեզուն բերանից կախած. Իր մռայլ պետի ետևից արշաւում էր քայլքով նա վստահ, Գնում էր կարծես անվեհեր՝ ելնելու կրկի՛ն կախաղան Միւսի իրանն էր միայն երևում, լոկ այդ, և մէկ էլ - Մեջտեղից կոտրած մի սրունք, էլ ոչի՛նչ. արշաւ ում էր այդպէս. Իսկ ո՞վ էր արդեօք այն մէկի ողնաշարը մէջտեղից թեքել - Եւ դարձել էր նա հարցական նշանի նման մի պատկեր... Ձիերից շատերի վրայ, մարդկային թէկուզ հաշմանդամ Կմախքի կամ մարմնի փոխարէն - պարզապէս բազմել էին սեգ Զըրահներ կամ սրեր ժանգոտած, մի դաշոյն կամ փամփուշտ անգամ, Մի ամբողջ նժոյգի վրայ - մի փամփուշտ կամ հին հրազէն... Այդ նժոյգ նստած հաշմանդամ այրերից շատերը սակայն Ձիերի գաւակին կապած, իբրև բեռ վսեմ կամ պարծանք - Աւարներ էին տանում - այն փառաւոր մարտերում հաւաքած՝ Մխրճած գանգեր, սրունքներ՝ սրբելուց պսպղուն դարձած Այս լեզուն կտրած, կուրացած, խեղդամահ ասպետը ահա Շարել է նժոյգի սանձին - մխրճած մատների մասեր. Մի ուրիշը կրում էր ձեռքին կոնքերից շինած մի վահան, Մի ասպետ փաթաթել էր մէջքին մի տրցակ կանացի մազեր: Անցնում են, անցնում են անվերջ, գնում են շարքերով անծիր, Կմախքե նժոյգներ նստած, զրահներ հագած մահաշունչ. Հնձվորներ են կարծես, որ դանդաղ դառնում են Եղեռնի հնձից, Մանգաղի ու բահի փոխարէն հրազէն առած ու դաշոյն: Բայց ահա այդ կոյր, յօշոտւած, հաշմանդամ շքերթի միջում Արշաւում է՝ նստած տախտակէ ձողերից շինած մի նժոյգ - Սևահեր, թխադէմ մի այր, որ կրակ ու բոց է շնչում, Մի ձեռքին քնար ոսկելար, միւսին՝ հրազէն մի զոյգ: Մի փոքրիկ մօրուք նա ուներ, գալարուն սևասև մազեր, Ծածկել էր թաւիշէ գլխարկ, և ուներ փողկապ փառահեղ, Բայց նստուկը մերկ էր նրա, հանել էր զգեստներն ասես, Որ տեսքը լինի երևի սրբազան իր դերին վայել Իր խրոխտ դէմքին հակառակ, հակառակ առնական տեսքին՝ Երգում էր կերկերուն ձայնով նա քաղցրիկ, լորձունքոտ երգեր.- Մենք լսում էինք զարմացած, նայելով առնական կրծքին, Երբ տեսանք, որ նստուկը նրա բարձրանում ու իջնում է ներքև: Փողային գործիք նվագող վարպետի այտերի նման Ուռչում էր նստուկը նրա և իջնում, կրկին ու կրկին,- Տեսնելով հրաշքն այս ցնցող - ա՜հ, մենք նո՛ր հասկացանք նրա Ինքնագոհ ժպիտը - և խուլ, կաղկանձող թախիծը երգի... «- Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն»,- երգում էր նստուկով նա իր, Խառնելով կանչին այդ - մահու հառաչանք, ատամի կրճտոց,- Անտառից բարձրանում էր այնինչ աղաղակ ամեհի ու խոր, Եւ երկինք էր հասնում այնտեղից տագնապով բարձրացող մի բոց: Անտառից, խարոյկի պէս մեծ, շառայլ էր նետում դէպի վեր Կարմրաւուն, արնագոյն մի բոց՝ այրելով յօնքերը լուսնի, Եւ լսւում էին այնտեղից սուլոցներ, օգնութեան ճիչեր, Ծառերի ճարճատիւն, հեկեկանք, քրքիջներ վայրի ու դժնի: Եւ որքան գնում - աւ ելի ահեղ էր դառնում անտառից Բարձրացող աղմուկն ահաւոր, հեկեկանքը՝ աստղերին հասնող. Ցերեկի պէս լոյս էր արդէն անտառից բարձրացող հրից, Իսկ թափորը ձգւում էր էլի, ողողւած շառայլով այդ նոր: Թափորի մի ծայրը արդէն հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից հնչում էր, կանչում այն շեփորը - անվե՜րջ, անընդհա՛տ,- Եւ անցնում էին մեր դէմից, դեռ անցնում էին մահատիպ, Գոսնելի ասպետներ ու այրեր, կազմելով խռիւ մի ընթացք: Մենք վաղուց արդէն, նայելով թափորի ընթացքին այդ յորդ, Էլ չէինք ջոկում իրարից այրերին շարեշար անցնող.- Դժւար էր արդէն տարբերել նորերին՝ դէմքերից նախորդ, Ընդհանուր մի գետ էր անցնում մեր դէմից արդէն, կամ մի ծով: Դժւար էր արդէն տարբերել նրանցից մէկին միւսից, Զրահներն էին շատացել թերևս, կամ ձիերն էին ծեր. Միևնո՛յն կերպարանքն էր արդէն բոլորինը, բոլորի՛ ուսից Կախւած էր զէ՛նքը միևնոյն,- և արդէն չկային անձեր: Բայց յանկարծ ամբոխի մէջ այդ, յորձանքում այդ բութ ու անդէմ, Բարբարոս թափորում այդ մթին, որ նման էր արդէն կոշմարի - Մենք տեսանք կերպարանք երկու,- և պատեց մեզ վիշտ մի անդեղ, Եւ կարծես վերացանք մենք մի պահ այդ արեան ու տենդի աշխարհից: Գնում էր թափորի միջից մի արձան կարծես մարմարէ. Հասակը բարձր. քարէ աչքերում թախիծ ու կորով. Իր քարէ շրթերով նա անկապ մի երգ էր փորձում բարբառել, Երևում էր, որ Մա՛հն էր տեսել և Սարսափը նա իր աչքերով Եղկելի էր որքան նստուկով նվագող քերթողն այն - այնքան Յարգանք էր ներշնչում սրա կերպարանքը ամբողջ նայողին. Իր կյանքում տեսած սարսափից նա դարձել էր արդէն խելագար, Եւ ահից յանկարծ քարացել՝ կորցըրած թէ՛ յոյս, թէ՛ ուղի: Նա ո՛չ թէ ինքն էր քայլում, այլ երթի ընթացքով տարւած՝ Շարժւում էր, ինչպէս մեքենայ, ենթակայ յորձանքի ուժին. Երբեմն ցնցում էր նրան անյաղորդ, ներքին մի հարւած - Նա կանգնում էր մի պահ քարացած և նայում՝ լուսնոտի պէս ուշիմ: Եւ քայլում էր կրկին մարմարեայ արձանի պէս ուղիղ ու անթեք, Նայելով ուղի՛ղ իր առջև՝ կոյրերն են ինչպէս միշտ նայում. Ձեռքերը խաւարին մէկնած՝ անսահման Եղեռնի հանդէպ Շշնջում էր սարսափի բառեր և կրկնում մեռած մի անուն... Նա հո՜ղ էր հայցում՝ խաւարին կարկառած ձեռքով իր քարէ, Եւ լո՜ւյս էր հայցում խաւարից՝ իբրև դեղ աչքերին իր կոյր,- Եւ մահու պէս գունատ շրթերով շշնջում էր բառեր մարմարէ, Երազում էր խոնջենք ու արև և սիրոյ աղբիւրներ մաքուր: Բայց վսեմ այդ խոհից յանկարծ դառնալով ուրիշ մի խոհի՝ Նա թակում էր գլուխն իր թափով, սկսում էր մարմինը ցնցել - Եւ մաքուր, անբիծ շրթերից թորում էր լորձունք ամեհի, Եւ դէմքի վրայ այդ պահին նկարւում էին ալ բծեր... Գնում էր նրա հետ մէկտեղ, համրաքայլ, քերթող մի ուրիշ. Շինւած էր կարծես նա մոմից, և դէմքը, որպէս մագաղաթ. Նրա ձայնը ելնում էր կարծես ժայռերում փորած ջրհորից՝ Ե´ւ մաքուր, և´ ջինջ էր այնքան, ինչպէս ցողը՝ դաշտերում շաղած Բայց մոմէ այդ գունատ գուսանի թղթի պէս ճերմակ շրթերից Յորդում էր երգը յանկարծ - ամպրոպի, որոտի՛ պէս թափով... Եւ ո՞վ էր տվել այդքան ուժ, այդքան թափ ու շնորհ վերին Այդ մոմե դէմքով գուսանին - և նետել նման մի թափոր... Նա և´ս, սարսափից քարացած այն քարե գուսանի նման, Քայլում էր՝ հորձանքով տարւած՝ իր աւագ ընկերոջ կողքին, Եւ դէմքը նրա մոմեղեն, սփրթնած, գունատ, ինչպէս մահ, Մերթ ընդ մերթ բոցւում էր, կարծես մի ուրի՛շ արևի շողքից: Արծաթէ ափսէի վրայ նա տանում էր բոցավառ մի սիրտ, Որ բոսոր ցոլքեր էր ցանում խաւարում այն սիրտ կեղեքող, Եւ զուլալ, արծաթեայ ձայնով երգում էր արևի մասին, Իր գիւղի՜ արևի մասին, որ մորթել էին ցերեկով... Երգում էր հերկերի մասին, դաշտերի մասին ու հողի, Քրտինքն էր երգում գեղջուկի և նրա վաստակը արդար,- Բայց փոխւում էր երգը յանկարծ և դառնում աղաղակ ոխի, Եւ մոմէ շրթերով քերթողի - սկսում էր նա նզովք կարդալ: Պահերին այդ դէմքը նրա դառնում էր դժնի, արիւնռուշտ, Խռպոցի էր փոխւում ու ճիչի նրա ձայնը պայծառ ու մաքուր,- Սևանում էր սիրտը մի պահ, դառնալով անհուր ու անուժ, Եւ քարէ ընկերոջ նման՝ քայլում էր նա էլ՝ ինչպէս կոյր «- Ո՛վ տխուր ու խեղճ գուսաննե՛ր, նոխազնե՛ր, կեանքի բարբարոս,- Բարբառեց Վարպետը յանկարծ՝ դառնալով նոցա ստւերին. - Դուք կոչւած էիք լինելու Լոյսի ու Խնդութեա՛ն փարոս, Բայց սրտերը ձեր բոցավառ այն Ստի՛ն ողջակէզ բերիք»: Եւ նա ցոյց տւեց հեռւում, բլուրի գագաթին վառւող Այն կրակը դժնի ու դեղին, որ վառւում էր անհուն տագնապով,- Եւ ապա, դառնալով կրկին բարբարոս յորձանքով տարւող Այրերին այն՝ ասաց իր սրտի բովանդա՛կ տխրութեամբ ու թափով. «- Դուք կարո՜ղ էիք Քերթութեան և Մտքի լուսէ պարտէզում Ճաշակել Ոգո՛ւ խնդութիւն՝ սնւելով խոհով ու բանիւ,- Եւ երթում այս մութ ու դաժան կա՞յ արդեօք աւելի՛ մեծ զոհ, Քան հանճարը ձեր բոցավառ՝ մատուցած այս պի՛ղծ սեղանին»... Եւ լռեց Վարպետը մռայլ, առաջին և վերջին անգամ Մեր ամբողջ երթի ընթացքում շրթունքները իր բանալով,- Մինչ մռայլ թափորին ձուլւած, ոտքերով բոբիկ, արնաքամ Հեռացան գուսաններն այն վսեմ՝ խելագար խնդալով ու լալով... Զ Կանչում էր այնինչ վերևից, բլուրի գագաթից, դժնի Այն շեփորը ձայնով չարագոյժ,- և գնում էր թափորը վերև, Անցնում էր անվերջ՝ ողողւած արնագոյն ցոլքերով լուսնի, Եւ գնում էին արդէն մերկ մանուկներ, կանայք և ծերեր: Անցել էր արդէն թափորի գլխաւոր հոսանքը ամբողջ, Թափորի մի ծայրը վաղուց հասել էր բլրի գագաթին, Որտեղից երկինք էր հասնում արդէն ալ, արնագոյն մի բոց,- Իսկ թափորը դեռ չէր վերջանում, դեռ գալիս էր - անվե՜րջ ու անթիւ: Ներքևում անտառը արդէն ճարճատում էր հրով ընդհանուր, Երկինք էր բարձրանում այնտեղից արդէն նո՛ր մի, ընդհանուր հրդեհ, Եւ ռումբեր էին շառաչում, և թնդում էր բիւր թնդանօթ, Եւ կրակը շէնե՛ր էր ամբողջ սկսել երկինք շպրտել: Դղրդում էր հողը արդէն ռումբերի շաչող որոտից, Բովանդակ աշխա՛րհն էր արդէն սասանել մոլուցքից արեան,- Լցվել էր տիեզերքն ամբողջ արդէն տօթ բոյրով վառոդի, Էլ չկար հեռու ու մօտիկ,- բայց թափորը երգում էր «յարեաւ»: Կատարեալ բանակներ էին արշաւում մեր դէմից արդէն, Շտապում էին տագնապով կոնաձև բլուրն հասնելու,- Եւ ահա վառւող անտառից սկսեց նոր մի գետ յորդել Եւ հոսել, հոսել անընդհատ, նախիրի նման անգլուխ... Երբ ռազմի շաչով-շառաչով, ցնցելով հնչուն ծնծղաներ, Թմբուկներ խփելով տօնական, երգելով երգեր ռազմաճիչ, Դոփելով՝ բանակներն անցան,- սկսւեց տրտունջ մի անել, Յուսահատ հեկեկանք ու լաց, խելագար հառաչք ու քրքիջ: Մեր դէմից անցնում էին արդ մանուկներ մեռեալ և ծերեր, Հաշմանդամ սերունդներ ամբողջ՝ Եղեռնի հնձանին ընծայ... Նախիրներ էին անցնում հոծ, սարսափած կոյրերի պէս երեր, Եւ ցանքսեր, արտեր ոսկեզօծ՝ դեռ ո՛չ մի ձեռքով չհնձած... Եւ անցնում էին զօրքերից ոտնակոխ արւած պարտէզներ, Հրդեհից մոխրացած հիւղեր, քաղաքներ մեռեալ և շէներ,- Եւ գետեր՝ տապից չորացած, ցորեանի հրդեհւած դեզեր, Եւ գայլեր՝ մարդուց գազազած, և մկնե՛ր զառամ, և շնե՛ր... Սրածւած սերունդնե՜ր էին արդ անցնում, քաղաքներ քանդած, Հեղեղի պէս պրծած, տեղահան, գնում էր երկի՛ր մի ամբողջ,- Անցնում էր արմատից պոկած, անխնայ կտրած մի անտառ,- Սարսափած նախիրի նման՝ սպանդից փախած մի ամբոխ... Ամեհի լացով, աղմուկով, ոռնոցով անյոյս ու մռայլ Շարժւում էր ամբոխը դէպի այն բլուրը կարմիր, կոնաձև.- Վերջանում էր երթը արդէն, երբ մենք է՛լ, ձուլւելով նրանց, Քայլեցինք կամ կարծես թռանք՝ շիւղերի նման հողմածեծ: Դիւական մի ձեռք էր կարծես թռցնում, քշում մեզ առաջ, Եւ ահա, տարւելով այդպէս, երբ լեռան գագաթը հասանք,- Կանգնեցինք՝ մեր դէմ ծառացած պատկերի առջև շւարած. Զառանցա՛նք էր պատկերն այդ կարծես, որ մեր դէմ փռւած մենք տեսանք... Բացւում էր բլուրի վրայ մի անծայր, լերկ հարթավայր, Ողողւած կարմրաւուն լոյսով, որ դողում էր անվերջ ու պարում. Իր բոսոր, արնավառ գոյնով ներկելով շրջակայքը խաւար՝ Վառւում էր բլուրի մէջտեղում մի հսկայ, երկնահուպ խարոյկ: Կրակէ օղակի նման բոցկլտում էր խարոյկը կարմիր. Բոցեղէն պարիսպ էր կարծես՝ Արքայի շուրջը քաշած Այդ նրանց արքա՛ն էր գուցէ, կամ՝ սերած Հրդեհի զարմից՝ Առաջնորդը նրանց կրակէ, որ ցոյցի էր ելել մարդաշատ: Խարոյկի մէջտեղում, ոսկեայ մի գահի վրայ ընկղմած, Նստած էր Արքան այդ ահեղ, որ չունէր կերպարանք որոշ. Մերթ թւում էր, թէ դա - կրակէ մի մարդ է՝ բռունցքը սեղմած, Որ բռնել է սեղմած բռունցքում - մի փոքրիկ եռագոյն դրօշ: Բայց յաջորդ վայրկյանին արդէն փոխւում էր տեսքը նրա, Եւ ահա - գահի վրայ նոյն - մի գայլի գլխով վարդապետ, Սևասև վեղարը գլխին և դեղին ճակատի վրայ - Մի հսկայ, շողշողուն ադամանդ, որ թէ՛ խաչ է, թէ՛ գունդ է, թէ՛ նետ: Փոխւում էր ապա նաև այդ կերպարանքը. յանկարծ նրա տեղ՝ Երևում էր դեղին մի կատու՝ աչքերում կրակներ ահի,- Եւ թւում էր, թէ դէմքը նա իր - ոսկեկար քողով է պատել, Եւ նետը դարձել է նժար, և խաչը դարձել է մահիկ: Նստած էր ոսկեայ իր գահին կրակէ Արքան այդ ահեղ, Տեսիլքի նման մի դժնի, կերպարանքը մթին ու մռայլ,- Եւ շուրջը նրա խարոյկի, բոլորած մի պար խելահեղ, Ցատկոտում էին ու պարում ամբոխները այն դիւահար: Խարոյկին ամենից մօտիկ, բոլորած շրջանն առաջին, Թռչկոտում էին ու պարում մեր տեսած այրերն այն ճիւաղ,- Հոլաձև կմախքն էր պարում, և ձայնով, նման բառաչի, Երգում էր խաժադուժ մի երգ՝ սփռելով տառապանք ու վախ: Նրա ձեռքը բռնած, նրա հետ, պարում էր անտառում հանդիպած Խարոյկի պահապանը գաճաճ և գուսանը ապա ռազմատենչ. Պարում էր վարդապետը պարթև՝ շերեփը շրթերին հպած, Եւ բոլոր ասպետնե՛րն ապա՝ աչքերում մոլուցք մի անշէջ: Գնալով լայնանում էր, ուռչում շրջանակը այդ շուրջպարի.- Բռնելով հարթավայրն ամբողջ, չարագոյժ բոցերի ներքոյ, Ահռելի տեսիլքի նման ելնելով կարծես խաւարից՝ Մի ամբողջ ժողովո՛ւրդ էր պարում եղկելի ճիչով ու երգով: Մանուկներ տկլոր, անատամ աղջիկներ, ծերեր հաշմանդամ, Գլուխները բռնած ձեռներին, վայրենի լացով ու ճիչով, Թռչկոտում էին ու պարում,- ցատկոտում էր կարծես մի անտառ,- Եւ անցնում էինք մենք դանդաղ այդ պարող անտառի միջով... «Հըդահյո՜ւն, Հըդահյո՜ւն,Հըդահյո՜ւն»,- ոռնում էր ամբոխը մոլի, Կարկառած ձեռները վերև կամ դիմացը՝ դեղին Արքային,- Երբ ճիւաղը յանկարծ այն ծանօթ, որ նման էր մարդակերպ հոլի, Մորեխի պէս օդում ցատկելով՝ մօտեցաւ Արքայի գահին: Մոտեցաւ շարժումով հատու և կտրած գլուխն իր նետեց Արքայի ոտքերի առջև, իբրև տուրք, կամ զոհ սրբազան,- Եւ ամբոխը խռպոտ ճիչերով, ոռնոցով նրան հետևեց - Բարձրացաւ գանգերի մի բուրգ և բուրգը աստղերին հասաւ... Իսկ շուրջը վիթխարի այդ բուրգի, մշուշում, բռնած խոլապար, Թռչկոտում էին ու պարում աւերւած քաղաքներ ու շէներ,- Եւ երթի ելած նրանց հետ՝ ամեհի խանդով, խոլաբար՝ Թռչկոտում էին ու պարում նախիրներ զառամ և շներ... Եւ արդէն ոսկեայ իր գահից բարձրացած բլուրի վրայ ՝ Կանգնել էր Արքան այն դեղին՝ հրդեհի նման մօրուքով,- Եւ փողի նման անողոք՝ մահագոյժ շեփորը նրա Կանչում էր, կանչում էր նրանց - դէպի նոր մի մեռեալ Երիքով... Է Այդ դաժան տեսիլքին ի տես՝ քայլերով երեր մենք փախանք, Կտրեցինք հարթավայրն ամբողջ և իջանք անտառ մի ուրիշ, Մինչ հասնում էր դեռ բլուրից մի լացի նման աղաղակ, Ոռնում էր կարծես մի քաղաք՝ փախչելով հրից ու սրից: Խաւար էր անտառում այդ նոր, և ծառերը, կորած խաւարում, Կմախքներ էին կարծես սև, որ պարզած ոսկորէ ձեռներ - Մեզ բռնել էին կամենում, քաշքշում էին ու հրում Եւ մահվան սառնութիւն բուրում, քրքջալով մտքերին մեր վեհ: Հառաչում էին նրանք խուլ ձայներով, անեծք շշնջում, Կամ կարծես օգնութիւն հայցում մօտեցող սրից ու հրից,- Դեռ հասնում էին բլուրից սրերի շառաչ ու շաչիւն, Դեռ շեփորը կանչում էր, կանչում այն Մահու և Արեան բլուրից: Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի միջով այդ խաւար, Այդ մռայլ ծառերի միջով, որ պարզած երերուն ձեռներ - Մեզ թւում էին մի գալիք ահռելի սպանդի համար Հանրային դամբանից ելած, յարութիւն առած մեռելներ: Մեր ոտքերը դիպչում էին սուր, փշերի նման քարերի, Ծառերի ճիւղերը՝ կանանց մատների նման գալարուն՝ Չանգռտում էին, արնոտում մեր դէմքերը,- և հին դարերից Նախամա՛րդն էր արդէն արշաւում՝ աչքերում մոլուցք ու արիւն: Ժամանակը ե՛տ էր թռչում արդէն խուլ աշխարհի վրայով, Մարդակերպ Կապի՛կն էր արդէն արշաւում հետքերից մեր նորից,- Եւ լուսինը, եդէմ ժպիտով ծառերի արանքից նայող, Մեզ թւում էր վհուկ՝ հմայող, որ փրկում է ջրից ու հրից... Սարսափած փախչում էինք մենք անտառի ծառերի միջով, Եւ ամէն ծառի ետևից մեզ նայում էր արդէն մի հրէշ, Մեզ արդէն ագռա՛ւն էր ծաղրում իր լացի նման քրքիջով, Եւ ամէն մի շրշիւն ու շշուկ մեզ գուժում էր պատիժ ու վրէժ: Մեր հոգուց քերում էր մի ձեռք այն ամենը, որ տարիներ, Կամ դարե՜ր էինք կուտակել՝ սերունդից սերունդ կրելով,- Եւ գունատ ցոլքերը լուսնի մեզ թւում էին հուրիներ, Արիւնռուշտ, չարա՛չք հուրիներ՝ մարդու միս ու արիւն սիրող Մենք երկար, երկար վազեցինք, սարսափից խելագար, անյոյս, Այդ մռայլ ու մութ անտառում կորցրած ուղի ու հավատ,- Երբ յանկարծ ծառերի միջից երևաց երկնագոյն մի լոյս, Որ աստղի նման փրկարար շողշողաց հեռւում այն խաւար: Հևիհև, արիւնոտ ոտքերով, չանգռելով կուրծք ու երես, Վազեցինք մենք լոյսը դէպի, որ ցոլում էր ցոլքով մի մաքուր,- Եւ ահա, վազքից շնչասպառ, քայլերով անուժ ու երեր, Մոտեցանք անտառի եզերքին - և տեսանք կերպարանք մի հուր: Մի մարդ էր գալիս դէպի մեզ՝ ոսկեզօծ լապտերը ձեռին. Գունատ էր. հսկայ ճակատով. երկնագոյն աչքեր նա ուներ. Լոյսի պէս սպիտակ դէմքին խաղում էր ժպիտ մի վերին, Հայացքը թափանցում էր կարծես անսահման, անծիր հեռուներ: Ողջունեց ժպիտով նա մեզ և ապա լապտերն հուրհուրան Նա պահեց մի պահ մեր առաջ, իբրև աստղ, նշան լուսատու.- Վիթխարի ճակատով այդ մարդու լապտերի ապակու վրայ Նկարւած էր ոսկէթև մի աստղ և գրւած էր պատգամ մի հատու: Այդ լապտերը իր դէմ պահելով՝ նա հանեց մեզ մութ անտառից, Մոլորւել էինք ուր արդէն՝ կորցըրած ուղի ու հավատ,- Եւ այստեղ հրաժեշտ տւեց ինձ Վարպետը Մահու աշխարհի, Որ գիտէր լոկ վիշտ ու չարիք և երգել էր դժոխքը խաւար: Արդ՝ անցել էինք արդէն մենք Անցյալի մռայլ եզերքից, Լայնահուն աշխարհն էր իմ դէմ՝ ողողւած հրով փրկարար,- Այն ոսկեայ լապտերի լոյսով ես դարձայ Գալիքի՛ երգիչ,- Այդ լապտերը, ո՜վ Առաջնորդ, կփրկէ աշխա՛րհը արար...

ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ (Դասական Ուղղագրութեամբ) I. ՑԱՅԳԱԼՈՅՍԻ ՀԱՄԱԶԱՆԳ ՂՕՂԱՆՋ ԱՒԵՏԻՍԻ Հազար ութ հարիւր վաթսունինն թւին Հայոց այգիերն ի՞նչ պտուղ տւին, Հայոց հանդերում ի՞նչ բերք էր հասել, – Դժւար է ասել: Սակայն այդ թւին Մայր Հայաստանի Արգանդը եղաւ սրբօրէն բեղուն, Մի մանուկ ծնւեց Լօռւայ Դսեղում... Նա յետոյ պիտի դառնայ պատանի, Եւ երիտասարդ, և այր իմաստուն, Անբախտ Մարոյին լացով սպանի, Մեր հառաչանքը հասցնի Աստծուն, Մրմուռից դաղւած նրա բերանով Սարոյի նանը պիտի ողբ ասի, Մսրա զօրքի հետ Դաւիթը խօսի, իքորը կանչի, «Էստի՜ համեցեք...»: Նա պիտի երգի՝ ինչ է կամեցել Իր մոխրակալած-հրակէզ հոգին Եւ՝ որքան տրտում-նոյնքան կենսագին՝ Տարիներ յետոյ նա պիտի դառնայ Մի ժողովրդի ազնիվ կենսագիր... Միևնոյն թւին, Լոռուց շատ հեռու՝ Անատոլուի խաւար խորքերում Մէկ ուրիշ մանուկ լոյս աշխարհ եկաւ, Մինչ հայրը նրա՝ Գևոն կօշկակար, Գոգնոցը հանեց, արխալուղ հագաւ, Հարևան-դրկից՝ մի-մի շիշ օղով՝ Նրա տուն մտան՝ աչքալուսանքի, Յետոյ հերթն եկաւ կանանց հոսանքի. Մի թաս խաւիծով կամ ձւածեղով՝ Ծննդկանի շուրջ նստեցին նրանք՝ Որդուն մաղթելով արևշատութիւն, Նորատի մօրը՝ շուտ ապաշխարանք, Աղւորիկ մի հարս, Բարի տատութիւն... Երևի այդօր- Եթէ ոչ մարդկանց, Գէթ ամենալուր և ամենազօր բնութեան համար... Տօն էր անսովոր. Չէ՞ որ նա գիտէր, թէ ում է ծնել, Լսում էր չէ՞ որ, Թէ ի՜նչ նւագներ և ի՜նչ անհամար, Ի՜նչ հայաշխարհիկ երգեր են հնչում Այդ երկու թխլիկ նորածինների Դեռ ոչինչ չասող առաջին ճիչում... Երևի այդօր ցերեկը ձգւեց՝ Քնից նոր զարթնած կտրիճի նման, Իսկ ստւերները՝ Հարւած սպասող շնիկների պէս Պոչերը քաշած՝ լուռ կծկւեցին... Երևի ահեղ ջրվէժներն այդօր Հոսեցին անձայն, ինչպէս նկարում, Եւ լոյսը երգեց, Քարը պար եկաւ... Անատոլուի աւազուտներում երևի այդօր Մարդիկ – քնի մէջ – ըմպեցի - զովը Լօռւայ ձորերի, Ջահէլ այրու պէս ծարաւ արտերը և այգին պապակ Յագուրդ ստացան կրքոտ Դեբեդի ջրից անապակ... Եւ Լօռւայ ձորում քուն մտած մարդկանց Երազ այցելեց, Մի հրաշալի՜ց-անսովո՜ր երազ. Հարաւից չւած հազարան մի հաւք, Սոխակի ձայնով-ուժով անգըղի, Աքլորների հետ լուսայգ շեփորեց կտուրներն ի վար, Յետոյ դարաւոր կաղնու փչակը կտցով քչփորեց Եւ մէ՜կ էլ յանկարծ – Իր կտցի վրայ այնտեղից հանեց Շողեր ծալծըլւած, Շողեր դարսիդարս՝ Օձունի վանքի Շարակնոցի պէս... Մինչ այդ շողերը, ծալ-ծալ բացւելով, Հէնց այն է պիտի – ծլընգ հա՜ ծլընգ – զնգային կարմիր, Հազարան հաւքը հրթիռւեց-գնաց՝ Վերև սուրացող ասուպի նման, Եւ... թառե՞ց արդեօք Լուսաստղի վրայ, Թէ՞ ինքը դարձաւ Լուսաստըղ մի նոր... ...Երևի այդօրևքանի՜ դար յետոյ – Երկինք ու երկիր հաշտւեցին նորից... ... Երևի այդօրևքանի՜ դար յետոյև «Հայաստան» բառից պոկւեցին-ընկան «Ռուսան ու Տաճկա»-ն... ՂՕՂԱՆՋ ՈՐԲՈՒԹԵԱՆ Իր ժողովրդի զաւակն իսկական՝ Ժողովրդի պէս ինքն էլ որբ մնաց, Նա նոյնիսկ չկար և մի տարեկան, Երբ...մայրը գնաց: Ա՜խ, եթէ գնաց՝ Նրա լոյս հոգին թող որ համբառնայ, Արժանի դառնայ Իր հաւատացած երկնային գահին, Բայց ինչո՞ւ գնաց Հայոց Թագուհին: Մնար Ու ծիծ տար Իր Սողոմոնին – մեր Կոմիտասին, Մնար Ու հոգար Մեր մինուճարի՜– իր որդու մասին: Մնար ու նրան մայրութիւն անէր, Յուսահատութեան, տրտմութեան պահին Նրա ճակատի ամպերը վաներ, Նախ՝ նրա ոտի Ու յետոյ՝ սրտի փշերը հանէր: Մնար, որ յետոյ, Շա՜տ ու շա՜տ յետոյ, Երբ որդին քայլեց մութ արահետով, Որ անդարձ եղաւ ու եղաւ անել, Թերևս նա իր մայրական սրտով Իր մինուճարի ու մեր հանճարի Սև ցաւը տանէր... Մնար, Որ նրան մի ողջ ժողովուրդ «Մեծ Մա՜յր» անւանէր, «Վէհամա՜յր» կոչէր. Մի ողջ ժողովուրդ սուրբ ձեռքը նրա Իր բերնին տանէր, Փէշերը պաչէր... Մնա՛ր... Չմնա՜ց: Գէթ հայրը մնար... Բայց նա էլ գնաց, Երբ որդին չկար տասը տարեկան, Իր ժողովրդի զաւակն իսկական՝ Ժողովրդի պէս նա որբուկ մնաց: Նա մնաց անտուն, մնաց բնաւեր... – Տո լա՜ճ տնաւեր... Եղաւ անդադար, եղաւ բնաւեր, – Տո լա՜ճ տնաւեր... Գրկանոց հասակ, վիրաւոր սրտիկ, Աչքերում՝ արցունք, ճակատին՝ քրտինք, Աշնան պաղ քամուն ու ձմրան ցրտին Որբուկն ո՜ւր մնայ, որբուկն ո՜ւր գնայ. Որտե՞ղ տաքանայ, ո՜ւմ թոնրան շրթին. -Տո լա՜ճ տնաւեր... Որբուկի սիրտը՝ ապակի փշուր, Ա՜խ դրսից կարմիր-ներսից փուշ մասուր. Որբը՝ մոլոր գառ, աշխարքը՝ մսուր, – Ո՞վ նայի վրան կամ ո՞վ տայ նրան Մի պատառ ժպիտ, շոյանք մի փշուր, – Տո լա՜ճ տնաւեր... Դռնեդուռ երգեց-ձայնը՝ կլկըլան, Բերանն էր կ'երգեր, իսկ աչքը կուլար, Դունչիկից կելներ ծխի տաք քուլան, Սրտիկն էր էրւում, որտիկ սևաւո՜ր, Ցաւերն էին փուքս, անձիկն էր քուրան... – Տո լա՜ճ տնաւեր... Երկու ձիգ տարի նա այսպէս պիտի Ման գայ երգելով ու շուրջը դիտի Մի հացի յոյսով կամ մի հաւկիթի, Միտքը՝ հազար տեղ, աչքը՝ մի կէտի... Սկիզբըդ խոց էր, վերջըդ՝ ո՞վ գիտի... -Տո լա՜ճ տնաւեր... ՂՕՂԱՆՋ ՑՆԾՈՒԹԵԱՆ Գևոն չթողեց որդուն ապարանք, Ոչ էլ Թագուհին թողել էր գանձեր, Բայց ինչ ունէին-չունէին նրանք՝ իրենց որբացած որդուն էր անցել: Իսկ ի՞նչ ունէին: Լոկ ձայն կլկըլան, – Մերթ այնպէս մեղմիկ, Ասես թէ գինով լցնում են կուլան, Մերթ այնպես զնգուն, Ասես թէ կիրճում հովն է շնկշնկում. Մերթ այնպես խաղաղ, կաքաւն է ասես սաղմոսում «կղա». Մերթ այնպէս յորդուն, Ասես ընկել ես ջաղացի ջրտուն... Նրանք գիտէին իրենց Կուտինան՝ Անատոլուի խաւար խորքերում: Բայց նրանք, դիցուք, և գիտենային, Թէ իրենց պապի պապին ու քեռուն Գաղթի ճամփան է բերել հասցրել ինչ որ Ցղնայից այս Կուտինային: Այսքանը թէկուզ և գիտենային: Ո՞վ պատմէր սակայն, որ գիւղն այդ Ցղնայ Եւ Մասեաց փէշը Գողթանն է չքնաղ: Արդէն կիսակոյր՝ տաճկախաւարից, Ո՞վ պատմէր նրանց Գողթան գաւառից. Գողթան գաւառի երգասաններից՝ Վիպող-վիպասան մեր գուսաններից: ... Փանդիռը գրկած ու վինը ծնկան, Իրենք իրենցով ու դիցով լեցուն՝ Դուռ-դարպասների սալքարին նստել, Երգել են նրանք վէպը Սաթինկան, Աչքերն են գովել Ալանաց դստեր, Եւ խօսքը խելօք, և մէջքը բարակ, Եւ Արտաշիսի սիգալը արագ՝ Ձեռքին շիկափոկ-ոսկեօղ պարան... Իսկ Արտաւա՜զդը, որին և տարան Քաջքերը ի վեր Ազատն ի Մասիս... Իսկ հապա հպարտ Տրդատի՜ մասին, Որ սեգ սիգալով՝ Իր հուժկու քայլով Գետերի թմբեր և ամբարտակներ Ավիրեց տարաւ... Իսկ Շամիրա՜մը պագշոտ Ու տաքշող, Գեղեցիկ ապրած-գեղեցիկ մեռած Գեղեցիկ Արա՜ն... Յաճախ կոյր ծնւած, անուս ու թերուս, Բայց միշտ ողողւած կրակով ներքին, Իրենց եօթնաղի տաւիղը ձեռքին՝ Նրանք են երգել ծնունդն այն աստծոյ, Որ հուր հեր ուներ, բոց ունէր մորուս, Երբ երկնում էր ծով, երկիր ու երկին, Երբ ծուխ էր ելնում եղեգան փողից, Երբ բոց էր ելնում եղեգան փողից... Երգել են նրանք մեր պտղած հողից, Գինուց, խաղողից, Մեր սրտի դողից. Երգել են նրանք մեր ցորեն հացից, Մեր խինդ ու լացից, Մարտում ընկածից. Խորհել՝ երգելով, Նւագով ցաւել, Երգել ձեռքերով՝ Պարել-կաքաւել... Ո՞վ է մեզ տվել, եթէ ոչ նրանք՝ Փող ու թմբուկին խաղացող մատներ, Լեռն ի վար վարգող եղնիկի ոտներ, Եւ Նաւասարդեան թարմ առաւօտներ, Եւ առաւօտներ վառ Վարդավառի, Եւ ծուխ ծխանի՝ հայրենի կրակ, – Ո՞վ է մեզ տւել, եթէ ոչ նրանք՝ Վիպասանները Գողթան գաւառի: ... Ո՞ւմ մտքով կանցնէր, թէ Գողթնից գաղթած, Գերանը ջարդած ու սիւնը խախտած Ինչ-որ տնակի կիսախաւարում, Գողթնից շատ հեռո՛ւ, մի խորթ գաւառում, Որտեղ վարակը օտար շարաւի՝ Ուտում էր մարմին ու հոգի կրծում, – Ո՞ւմ մտքով կանցնէր, և ո՞վ էր կարծում, Թէ պիտի շողայ Գողթան շառաւիղ, Պիտի բոցկլտայ Գողթան Պայազատ՝ Նոյնքա՛ն հարազատ, Նոյնքա՛ն հա՛յ ազատ, Որքան և նրանք, Արժանի ժառանգ Գողթան գաւառի հայ գուսանների, Փողհար-փանդռահար վիպասանների՝ Օտարի շնչից զանազանելի, Այդքանով՝ նաև անհասանելի... Ո՞վ է հասկացել քմայքը բախտի, Եւ այն էլ... հայոց. Յանկարծ կեռմանը ազգաւեր գաղթի՝ Կածանը վայոց, Դառնում է ճամփայ համահաւաքման, Խոյանք է դառնում թռիչքը անկման... Ո՞վ է հասկացել քմայկը բախտի, Եւ այն էլ... հայոց: ՂՕՂԱՆՋ ՅՈՒՍՈՅ Ութսունմէկ թիվ: Վազարշապատ: Էջմիածին: Միրգ ու փոշի: Անխիղճ արև: Շողամրցում Մասիսների, Արագածի: Սրբագործւած հին-հին քարեր: Եւ Մայր Արաքս: Եւ Մայր Տաճար: Տաճարի շուրջ՝ սուրբ-սուրբ վանքեր, Հնչող, Շնչող, Կանչո՜ղ զանգեր... Եւ ճեմարան՝ մտքի կաճառ: Ճեմարանի բակում արձակ, Որտեղ էլ որ աչք ես ածում՝ Զարմանալի հաւաքածու Խօսւածքների, տարազների: Ու բոլորի դէմքի վրայ՝ Վա՛խ, սպասո՛ւմ, անքնութի՛ւն, Խօսուն հետքեր երազների: Ամէն մէկը՝ մի գաւառից, Եւ բոլորը՝ դեռ աղւամազ: Ամէն մէկը խիտ խաւարից՝ Երզաում է լոյսի մի մաս, Նոյնն է ուզում. Ուոո՛ւմ, ուսո՜ւմ... Եւ նրանց մէջ՝ սրան նայիր, Հագին տարազ տաճկահայի. Կարմիր շապիկ, կանաչ վարտիք՝ Վրան պնդաց մազէ գոտիկ, Նախշուն գուլպայ՝ վրան զոլեր, Ու պոչաւոր մաշւած սոլեր: Դեմքը՝ գունատ, բայց խորոտիկ, Իսկ հայեացքը՝ քէլէ՜ր-ցոլէ՜ր... Ամէնքն՝ իրար մօտիկ-մօտիկ, Իսկ նա՝ անվերջ մեն ու մենակ: Թե զարնէին սրտին դանակ՝ Մի պուտ արիւն դրւրս չէր հոսի: Ո՞նց չմնայ նա մեկուսի, Ո՞նց խառնւի, ասի-խօսի, Թէ... հայերէն վատ է խօսում: Բայց նա, մեկ էլ Աստւած գիտի, Թե ինքն ինչպէ՜ս, ոնց է ուզում Ուսո՜ւմ, ուսո՜ւմ: Սակայն նրան Ո՞վ կընդունի, այն էլ... որտե՜ղ – Մի հոգևոր ուսումնարան, Որի սանը մի օր պիտի Հագնի սքեմ վարդապետի: Իսկ նա.... Եւ նա վաղը պիտի Երգի ի լուր և ի վճիռ Համայն Հայոց Հայրապետի... ՂՕՂԱՆՋ ՆԵՐՄԱՆ Ու նա սկսեց... թուրքերէն երգել: Մանկական ձայնը՝ սկզբում կերկեր, Վայրկեաններ յետոյ ինքն իրեն գտաւ, Հունի մեջ մտաւ Ու գնա՜ց-գնա՜ց: Կաթողիկոսը մթագնեց մնաց: Մինչ յանկարծահաս զայրոյթի ծնած Կրակը վառւեց ծեր աչքերի մէջ՝ Հէնց նոր սկսւող ժպիտը հանգաւ: Առաջի՛ն անգամ, Առաջի՜ն անգամ Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մէջ, Սրբապղծօրէն թուրք երգ է մխում... Ա՛ստ՝ հայոց հօտի այս սուրբ փարախում, Հովւապետն ինքը ականջ է կախում Ինչ-որ մի մանկան անօրէն երգի... Ա՛ստ, ուր հնչել են մեղեդիք ոսկի՝ «Հայր մեր», «Միայն սուրբ», «Արեգակն արդար», «Ով զարմանսլի» Կամ «խորհուրդ խորին», Ուր զրաբարն է հնչել դարէդար Եւ շարականն է յուզել բոլորին, - Ա՛ստ՝ Վեհարանի հին պատերի մէջ, Առաջի՛ն անգամ, Առաջի՜ն անգամ Սրբապղծութեան մանանեխ ընկաւ... Բայց Վեհափառը իր վեհ դերի մէջ՝ Ինչպես վայել է՝ անայլայլ մնաց: Իսկ մանկան երգը... թա՛փ առաւ գնաց: Գնա՛ց-բարցրացա՜ւ, Ընկա՜վ-ցածրացա՛ւ, Քարէքար ընկաւ, պատէպատ խփւեց, Եւ յետոյ՝ կրկին պոկւե՛ց ու գնա՜ց, Մի վայրկեան օդում կախ ընկաւ մնաց, Մի անտես թելով կարծես թէ կապւեց Եւ, մի պահ յետոյ յանկարծ ցած թափւեց, Թափւեց՝ նշենու ծաղկաթերթի պէս, Հին վանքի ծեփի ճաքած շերտի պէս... Բառե՛րը... եղո՜ւկ: Իսկ ձա՜յնը... զուլա՛լ. Այդպէս լեռնային վտակն է կարող Քարերի վրայ ծիծաղել ու լալ: Բառե՛րը... եղո՜ւկ: Իսկ ձայ՜նը... գերո՛ղ. Մերթ բողոքում է ու գանգատ անում, Մերթ՝ դառնում այնպէս վսեմ ու բարի, կարծես հինաւուրց այս Մայր Տաճարի Երկինք խոյացած զանգակատնում կախել են մի նո՛ր-անլեզւա՜կ մի զանգ՝ Մի համակ յուզանք... Թւաց՝ ամպերն են բացխուփիկ խաղում, Թւաց՝ երկինքն է կապոյտ ծիծաղում, Թւաց՝ թէ շոգը յանկարծ կոտրւեց, Թւաց՝ թէ մի հին երդում կատարւեց... Կաթողիկոսը մի պահ մոռացաւ, Թէ ինքը որտե՞ղ և ի՞նչ է անում, Ովքե՞ր են շուրջը՝ իր Վեհարանում, – Եւ այդքանի մէջ, Ասես քնի մէջ, Նա դանդաղ ժպտաց Աչքերով իր թաց: Յետոյ ժպիտը սկսեց հալւել Ու հետզհետէ անհետ վերացաւ, Մինչդեռ աչքերի թացն աւելացաւ Թացն աւելացա՛վ ու աւելացա՜ւ... Փղծկացող Վեհը հազիւ բարբառեց. - Որդեա՜կ իմ, ո՜րբ իմ... Ու ձայնը մարեց: ՂՕՂԱՆՋ ԱՐԹՆՈՒԹԵԱՆ Եւ վարանումից, վԷճերից յետոյ Իբրև եզակի մի բացառութիւն. Կանոնագրքի մի զանցառութիւն, Անյայտ օրէնքի չգրւած կէտով՝ Լոկ ձայնի՛ համար Համարւեց նա սան: Այդ կիզիչ ամառ Նոր բօթեր հասան: Սուլթան Համիդը, ի փառս ալլահի, Ի նշան ահի Ամէն մի հայի Եւ ի գիտութիւն Իր երկար քթով ամէն տեղ մտնող Այդ Եւրոպայի, – Սուլթան Համիդը տարաւ ու բերեց Եւ Ապտակի տեղ, Ապտակի նման – Շրը՛խկ՝ «Հայաստան» բառը արգելեց, Լեզւից, քարտէզից, գրքերից, քերեց. - Ջնջում եմ, չկա՛յ, Ալլա՛հը վկայ: Եւ չի՛ էլ եղել, Եւ չի՛ լինելու. Քանդողը ես եմ, Ո՞վ է շինելու... Իսկապես. քանդածն ո՞վ պիտի շիներ, Թէ Ալեքսանդըր ցարն էլ իր հերթին՝ Սուրբ խաչելութեան նշանը սրտին, Քրիստոնէական ժպիտը շրթին՝ Իր «ամենագութ» ձեռքով ցարական Հայոց պատմութիւնն, իբրև առարկայ, Արգելեց բոլոր հայ դպրոցներում. - Չկայ՛, չի՜ եղել... Սուլթանն ու արքան Ձեռք-ձեռքի տւին Միևնոյն թւին... Իսկ ճեմարանո՛ւմ... Թուրքախօս սանի կարօտ բերանում, Անուշ մրգի պէս, բայց չհալւելով, Ինչ բառեր էին հիմա քաղցրանում, Անյատութիւնից յանկարծ բարձրանում Քաջն Հայկ, Արամ, Տիգրան Մեծ, Արա, Մաշտոց, Եղիշէ, – Ո՞ր մեկին յիշել... Եւ չժանգոտած հին բանալիքը մերոպեան տառի, Նախ՝ դժւարութեամբ, Բայց հետզհետէ մի լուրջ բարութեամբ, Ուրախ զնգոցով անվերջ պտըտւեց կողպէքում բառի Ու բացեց դռներ՝ Սխրագործութեան, Դարպասներ բացեց՝ Ահեղ փորձութեան, Եւ զարմանալի՛, անհաւատալի՛, ճշմարի՛տ դէպքեր՝ Մահադարձութեա՜ն... Իր այդ բանալուն յաւէտ պարտական՝ Ընկել էր տղան մի կախարդական, Մի հեքիաթային վիթխարի դղեակ, Որին մինչև այդ ինքն էր անտեղեակ: Ե՛ւ սերտարանում, և՛ իր պաղ խցում՝ Աղոտ լոյսի տակ իր նաւթաւառի, Մինչևիսկ եթէ ականջն էր խցում՝ Փանդիռն էր հնչում Գողթան գաւառի Մարտ ու սէր երգող ձայնեղ գուսանաց. Ե՛ւ խրախճանքը հին Վարդավառի, Ե՛ւ մեհեաններում մորթւող տաւարի Բառաչը խռպոտ, բոռոցը յորդուն Տարաձայնում էր արդէն կուսանաց Քրիստոսասէր թախծոտ մեղեդուն. Յետոյ խուժում էր, մեղեդուն խեղդում Վայրի աղմուկը վայրի քուշանաց, Դոփ ու տրոփը բարբարոս հոնաց Ու քաղաքակիրթ - Նոյնքան բիրտ - Յունաց... Թէ՛ խժաձայն սոյլ հռովմէական մարտափողերի, Թէ՛ բութ խռխռոց պարսից ահաւոր մարտափղերի. Թէ՛ սելջուկական սրերի շառաչ, Թէ՛ կտրիճների մահազդու հառաչ, Թէ՛ մոնղոլական աղեղից պոկւած երկաթէ նետեր՝ Ասես թշնամու հեռաւոր մատեր, Որ աչք են հանում մի աջ ու մի ձախ. Թէ՛ վահանների ծնծղան անծիծաղ, Թէ՛ շեփորումը զօրապետերի, Խօլ ելևէջը արեան գետերի, Հրդեհի ձեռքում հողմերն անսահման, Արձագանքում են նրա ականջում, Եւ ինքնամոռաց՝ «Մարէ՛ ջան, ամա՜ն», – Տեղից ցատկելով ակամայ կանչում, Ճչում է ձայնով փոքրիկ գազանի Եւ արթնացընում մի քնած սանի, Որ վեր է թռչում, նոյնպէս վախեցած, Աչքերն է ճմլում, մազերն է խառնում, Վերակացուի անւամբ սպառնում Եւ, մինչևանգամ իր տւած հարցի Պատասխանի դէմ ականջը խցած՝ Հակում է նորից իր գլուխը ցած՝ Մագնիսի նման ձգող չոր բարձին... ՂՕՂԱՆՋ ՀՍԿՄԱՆ Ամիսներն են դանդաղ հոսում, – Ու կարդում է նա Մանրուսում: Թո՛ղ օրերը տրւեն վազքի, – Նա զննում է մեռեալ Խազգիրք: ...Գանձե՜ր, գանձե՜ր՝ փականքի տակ, Իսկ գանձերի տէրն՝ անգիտակ: Անբանալի-գոց գանձարան... Կեանքդ լինի թող տանջարան. Թէկուզ մեռնես, բայց ման արի, Փնտրիր, գտիր այդ բանալին: Եւ աչքերն է ցաւով թարթում: - Տարիները թող որ վազեն: Աչքերի դէմ, քուն թէ արթուն, Չվերծանւած խազե՜ր, խազե՜ր. Մեղեդիներ ու սաղմոսներ՝ Ոչ թէ մինչև վանքի գմբէթ Սուրբ խորանից երկարացած, Այլ բրածոյ և քարացած. Աստւածային վսեմ «Տաղ»-եր, Որ ծալքերում մագաղաթի Ժամանակն է փոշով թաղել. Գանձի նման անգին «Գանձ»-եր, Բայց ի՞նչ օգուտ, երբ չեն կարող Կիզել անձեր, Հոգի խանձել. Արձանացած-անշարժ «Փող»-եր, – Ինչխպե՞ս շարժել, տեղից փոխել. Դիակնացած «Քարոզ» ու «Ճառ», – Ի՞նչպես գտնել յարութեան ճար. «Եղիցի»-ներ, «Աւետիս»-ներ, – Ա՛խ, թէ նրանց հնչող տեսնէր... Տարիներն են նորից հոսում, Իսկ նրա դէմ՝ միշտ Մանրուսում, Իսկ նրա դԷմ՝ անվերջ Խազգիրք, – Շո՛ւնչը, հոգի՛ն, տրո՛փն ազգի, Որ դարձել է խաղ ու նշան, Մագաղաթի թերթեր խշշան: Կարծես թէ մարդ յանկարծակի Ընկել է լուռ մի շիրմատուն, Ու լեզւազուրկ շիրմաքարե՛ր, Նախանձով են նայում մարդուն: Շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, շիրմաքարե՛ր, Եւ մամուռի ու փոշու տակ՝ շիրմագըրե՛ր, Եւ ի՛նչ խօսուն շիրմագըրեր. – Արծիւ , Աղաւնեկ , Բազէ , Վարուժնակ , Տանուտրակ , Ծիծեռն ու Տիրոցի ձագ., Իւրաքանչիւրը ինչպէ՞ս է ճախրել , Եւ ո՞ւր է իջել, ինչպիսի՞ թևով... Աղաչանք ,Հիւանդ , Տժգոյն ու Լալկան. Իւրաքանյիւրը ինչպէ՞ս է տխրել, Ինչպէ՞ս հառաչել, լացել ի՞նչ ձևով... Դարբին ու Երկաթ , – Ինչպէ՞ս էր զնգում, Ինչպիսի՞ սալի, Ինչպէ՞ս էր մարդու հոգին պար ածում... Հովիւ ու Ոչխար., – Ո՞նց էր շնկշընկում, Ի՞նչ քար ու սարի, Ի՞նչ շշուկով էր հօտը արածում... Եւ նա վիրաւոր աչքերն է թարթում: - Թո՛ղ ժամանակը անշտապ վազէր: Իսկ աչքերի դեմ՝ քնած թէ արթուն՝ Նորի՛ց բերանփակ խազեր ու խազեր: Խազեր Ձայնուժի. Աստւած չի՛ յուշի... Խազեր Բանալի. Ի՛նքըդ ման արի... Խազեր Կոչական ու Կէտադըրող. Մի՛ յուսահատւիր, կարո՛ղ ես, կարո՛ղ... Խազեր Կիսանիշ և Ամանակի. Կարիք ես զգում Լոկ... ժամանակի՛... ՂՕՂԱՆՁ ՄԵՂՍԱԿԱՆ Իսկ ժամանակը իրենն էր անում: Ամիսներն ամսին՝ անցնում են տարիք, Եւ զգում է նա... այդ ինչի՞ կարիք... Դեղնած գրքերի փոշին բերանում՝ Նա դուռն է բանում իր խոնաւ խցի Ու դուրս է գալիս՝ փոքր-ինչ օդ ծծի: Կանաչ բնառւից անվայել թռնում Եւ այգիների ճամփան է բռնում: Ճամփան տանում է դԷպի Արարատ, Դեպի Մայր Արաքս՝ ճոխ դաշտի միջով: Գարուն է գալիս: Օդը՝ անարատ, Բոյրով ու թոյրով, լոյսով է առատ Ու նրա ջահել սրտի պէս ՝ ճիչով: Գարուն է գալիս: Ձներն են լալիս: Որ առու-առու՝ Կրքից պղտորւած, Իրար գիրկ վազեն: Բացւող գարնան հետ վերադառնալիս՝ Զոյգեր են կազմում տատրակը, բազեն: Ծառեր ու խոտեր ծաղիկ են տալիս, Որ բնազդական-բուսական սիրով Իրար փոշոտեն: Որսի դուրս գալիս՝ Քիչ է մնում թէ գազաններն անգամ Իրար յօշոտեն: Իսկ սի՛րտը, սի՜րտը... Իսկ սիրտը մարդու, Սիրոյ հովերից այլևըս արթուն, Գարնան գետի պէս մերթ՝ վարար յորդում, Մերթ անձրևի պԷս լալիս է-լալի՜ս, Ուզում է մէկին ասել, «Ցանկալի՜ս», Ուզում է մէկին խեղդւելով ասել. «Իմ երա՜զ ու սէ՛ր, Դու ե՞րբ ես գալու»... Գարուն է, գարուն: Դաղձի բուրմունքից հարբել է առուն Եւ ափերին է մի գլուխ զարկւում ութաձև քայլով, Ինչպէս գինովն է Խփւում պատերին: Նայողի աչքը խտուտ են ածում գոյնով ու փայլով Խլվլան փնջեր կարմիր պուտերի, Կապոյտ անմոռուկ ու խորոտ-մորոտ: Ճամփի եզրերին, կարճլիկ ու կոլոտ՝ Բարեգութ դահճի ձեռքով գլխատւած շարքն է թթերի, Որ արդէն խուրձ-խուրձ շիվեր են տվել՝ Մէկի տեղ քսան ու դեռ աւելի, Եւ հեռւից հիմա Նման են արդեօք... մի փայտէ պոչով մեծ ցախաւելի՞, Որ բիլ երկնքից պիտի որ ա՜յ ա՜յ-ամենավերջին Ամպերը ջնջի, Թե՞ կոթի վրա տնկւած վրձինի, Որ բիլ երկինքը ուր որ է պիտի կանաչ դարձընի... Նա ինքնամոռաց գնում է առաջ: Հրաւիրականչ շեփորի նման՝ Հնչում է ցուլի կարօտի բառաչ... Եւ ջրից թափուր սափորի նման՝ Քամու շնչի տակ անբառ երգում է փչակը ծառի: Այգիների մեջ թաղւած Տաճարի Գմբէթն է միայն հեռւից երևում Ծաղկած ծառերի գլխավերևում՝ Անյայտ թռչունի գլխիվայր շրջված մեծ բոյնի նման: Մի վաղուց ջարդւած կաւէ հին աման, Նա՛ էլ չի փրկւել գարնան վարակից. Նրա շուրջ բոլոր Մամուռն է քաշել կանաչ պարագիծ: Վիրաւոր սնձի բացւած երակից Տաք արեան տեղակ պաղ կաթ է ծորում: Դեղձենիների անբոց կրակից Կայծեր են թռչում դիմացի ձորում: Իսկ մամռակալած վիրաւոր գուռին Մի հին փճակւած-բնաքանդ ուռի Ծեր մուրացկանի ձեռքերի նման Իր կոշտուկապատ ճիւղերն է մեկնել Ու սրթսրթում է կարծես թէ քաղցից... Եւ դաշտն են ելել հարս ու աղջիկներ, Որը՝ սիբեխի, իսկ որը՝ դաղձի: Մերթ հեռանում են Ու մերթ՝ կուտակւում, Մէկ կռանում են Ու մէկ՝ շիտակւում, Մերթ՝ ուրախ ճիչով, ասես կարօտով՝ Իրար են պարզում լխտիկ թևերը, Ցուցադըրում են, կարծես թէ դիտմամբ, փակ մարմինների բոլոր ձևերը, Որ... աբեղայի սիրտը խռովեն, Որ... աբեղային անհուր խորովեն, Որ... աստւած ու նա կռւեն-խռովեն... Եւ մի անօրէ՛ն, Մի անվանելի՛, Անանւանելի՜ ինչ-որ զգացում Կպչում է նրա սրտին ու անձին՝ Կաթի պէս սնձի: նա շրթունքներն է ակամայ կրծում, Որ ցաւը օգնի: Իզուր է կարծում, Թէ ամենազօր գարնան դաւերին Կյազթի ուժովն ինչ-որ ցաւերի: Եւ, ճարահատեալ, աչքերն է գոցում, Որ սատանեկան տեսիլքն աւերի, Բայց մթութիւնը... սա էլ իր սևով Նրանց վառվռուն ձևերն ընդգծում, Մաքրագըրում է, շեշտում աւելի: Խաչակնքել է ուզում աբեղան Բայց նրա աջը շարժւել չի ուզում, Ոզում է կանչել մի բերան «մեղայ», Բայց... կապ է ընկնում և խօսնակ լեզուն: Եւ բնազդաբար, նա սիրտն է բռնում սև սքեմի տակ, Նա սիրտն է սեղմում ափերով իր տաք, Որ չտրոփի այդպես խենթօրէն, Որ չտրոփի և... չտրաքի՝ Պղպջող գինու ափէափ լեցուն սափորի նման: Մինչդեռ անվտանգ խուցի դարակին Ննջում են տաղեր՝ կարօտ յօրինման, Մինչդեռ անփորձանք խուցի դարակին Կարօտով նրա ճամփան են պահում Անլեզու խազեր: Նա ետ է դառնում, ուզում է վազել, Գնալ ու նորից վերծանել յամառ, Որ ցաւն աչքերի թերևս մի օր Փոխարկի մի նոր Ցնծուն հանդէսի՝ Իր, ուրիշների... ականջի համար: Նա ետ է դառնում իր ճամփի կէսից, Որ գնայ կրկին աչքի լոյս մաշի Եւ մի կերպ պրծնի իր սրտին կպած Այդ կաթից սնձի, Սոսնձից, Խեժից, – Եւ այդ վայրկեանին յանկարծ՝ Սոնա՜ եար, Սոնա՜ եար, – Թնդում, Ու երգը խնդուն Ընկնում է ետքից ու հետապնդում, Կախվում է նրա փիլոնի փէշից, Թառում է նրա փակւած կոպերին, Հալչում է նրա այրւող ափերին, Ոտքերի առաջ թաւալ է տալիս՝ Ճամփան է փակում և յիշեցնում, Թե Վարդավառն է վերստին գալիս. Սոնա՜ եար, Սոնա՜ ... Ցնծութեամբ օծված ծաղիկ է ծնում, Ծաղիկնեի պէս դաշտերով ցանում Ջանգիւլում կանչող հարս-աղջիկներին. Սոնա՜ եար, Սոնա՜ ... Քայլը հնչում է նո՛յն չափով՝ Սոնա՜ ... Կուրծքը շնչում է նո՛յն չափով՝ Սիրո՜ւն... ... Ու երբ, յոգնատանջ, աքլորականչին Նա լուռ ննջում է, Ինչ-որ մի Սոնա Գալիս է թեքւում նրա ականջին Ու շշնջում է, Թե սարալանջին Պառկած է քոյրը՝ անունը Խումար Ու երեսն էլ բաց՝ տեսնելու համար: ...Շողերով հինւած իր գորգը թողել, Առվի արծաթով երեսը ցօղել, Կանգնել է ճամփին մի շաղոտ Շողեր՝ Բոլոր գլուխը պսակած ծամով, Աչքերը նման սուրբ աստւածամօր: - «Իսկ դու՝ անխելքըդ, վախենամ քնես, Վախենամ քնես, քնով ընկընես՝ Արտերըդ մնան առանց հերկելու, Ու երբ վեր կենաս, Վազելով գնաս՝ Հա՛ կանչիր Խումար, Շողեր ջան, Սոնաս, – Խումար-իդ առան, Սոնա-իդ տարան, Շողեր-դ մնաց առանց գրկելու»... Մի խառնակ երազ տանջում է նրան մինչև լուսադէմ: Նա մեկ տեսնում է, որ մի շեկ Սաթօ թևերը կանթել, Կանգնել է իրենց կալի պռնկին: Քամին խլում է նրա մինթանան, Որ նրա թմփլիկ ծնկները բանայ Ու ցոյց տա խալը՝ ծալի մեջ ծնկի: Յետոյ այդ խալը դառնում է յանկարծ մւ պուտ սև՛ թանաք՝ Այն Շարակնոցում Սաղմոսավանքի, Ու այդ կաթիլից իրար են ձուլւել զարդախազերը... ... Ու մեկ էլ քամին քանդում է հարսի դեղձան մազերը, Եւ այդ մազերը - լարերի նման - Ձգվում են մինչև ոտքերը նրա, Ու շէկլիկ-մէկլիկ, աչքերով ծաւի Այդ հարսը յանկարծ... դառնում է տաւիղ, Եւ այդ ոսկելար, և այդ մսեղեն տաւիղի վրայ Քամին նվագում ու... վերծանում է մեռած խազերը: Ուզում է որսալ ու ձայնագըրել (Ա՛յ, հիմա՜ – հիմա՜ լռած խազերի Մեռած գաղտնիքը նա պիտի պարզի Եւ իր մեծ գիւտով աշխարհը սարսի), Բայց մինչ այդ արդէն նախանձոտ քամին այնպէս է փչում, Որ կտրատելով լարերը բոլոր՝ Վերև է ցցում. Հիմա ո՛չ տաւիղ, Ո՛չ էլ վերծանւող մեռած խազերը: Հիմա հուրհրան բոցեր են թւում դեղձան մազերը, Դեղձան մազերը թւում են հուր վառ՝ Բարակ ծխի հետ պարզւած երկնքին: Եւ հարսը հիմա դառնում է բուրվառ, Ու շուրջը փռում բուրմունքը խնկի: Աղջիկը բուրվա՞ռ, – որտե՞ղ է լսւած... Բայց յանկարծակի քամին դադարում Եւ, գունդուկծիկ, բարդուն է թառում (Ի՜նչ անտանելի շոգ է , տե՛ր աստւած)... Ու դարձեալ նրա մազերը դեղձան, Որ ծուփ-ծուփ էին՝ ծալեծալ դարձան. Բուրվառ չէր արդէն, Այլ կրկին Մի կին, Բոցավառ մի հա՞րս, Թե՞ խարտեաշ աղջիկ, Եւ տղամարդու հայացքից ազդւած՝ Պտոյտ է գալիս, որ թողնի փախչի (– Էդ ո՞ւր, անհոգի՛, էդ ո՞ւր, անաստւա՛ծ)... Մինչ տեսիլքով է աչքը հիանում՝ Սուրացող հարսը մինթանի փէշով Պտտահողմի պէս սիւն փոշի հանում Եւ թէպէտ – շո՜գ է – քիչ զով է անում, Բայց մի սեղան բուռ փոշի է ցանում Խեղճի աչքերը... Ու նա քնի մեջ Ձեռն ակամայից աչքին է տանում, Որ կսկըծում է ու մրմըռում է: Աչքերը ձեռքով նա ճմըռում է, Քնից արթնանում...՛ ՂՕՂԱՆՋ ՅԱՅՏՆՈՒԹԵԱՆ Հետևում է տարին տարուն, միտքը՝ մտքին, Հետևում է դեռ նոր գտած ելքը մուտքին: Ապրում է նա աչքը՝ գրքին, Ուշքը՝ երգին: Ե՜րգ և ուսո՜ւմ, Շարակնոցնե՜ր ու Մանրուսո՛ւմ... Մինչ օրերն են համըր հոսում՝ Մտքի հետ է միտքը խօսում. - Խազե՜ր, խազե՜ր, - թող փորձ անի, Գուցէ՝ մի օր և վերծանի, Ու ժողովուրդն ապերջանիկ Նախանձելի բախտ ստանայ, Աղքատացած մի ընտանիք Ծով գանձերով հարստանայ: Բայց խազն է խազ ու գիրքը՝ գիրք: Իսկ գրքից զատ կայ կեանք և գիրկ, Իսկ խազից զատ կան խաղ ու տաղ՝ Կենսաթրթիռ, լուսաթաթախ, Որ ապրում են, շնչում-հնչում Մարդկանց շրթին, իր ականջում. Որ կենդանի մարդն է հիւսում Ու կենդանի մարդին յուզում. Որ հոսել են ու տեղ հասել Ու չեն դարձել դեռ Մանրուսում, Ու չեն դարձել մեռած խազեր... Ո՞ւր են դրանք, ո՞ւր են սակայն: Այսօր թէ կան՝ Վաղը չկան. Շուրջն ամէն տեղ Երգւում են դեռ, Բայց երգւելուց թէ դադրեցին, Խազերի պէս, մէկ էլ տեսար, Համրացան ու քար կտրեցին: Որտեղի՞ց են դրանք գալիս, Եւ ի՞նչ ճամփով ո՞ւր են գնում, Ի՞նչն է անցնող փրփուր տալիս, Եւ ջրի պէս ի՞նչն է մնում: Ի՞նչն է այնտեղ ոգևորիչ, ինչո՞վ է խորթ և հարազատ, Ինչո՞վ մօտիկ, ինչո՞վ է զատ Աշխարհիկը հոգևորից: ի՞նչն է պայծառ, ի՞նչը՝ մթար, Ո՞րն է քոնը, ո՞րն է օտար, Ի՞նչն է եղծւած կամ անվթար, ի՞նչն է կոպիտ կամ նազելի... Իսկ թէ յանկարծ այդտեղ գտար Բանալիքը մունջ խազերի՞... ՂՕՂԱՆՋ ՕԾՄԱՆ Եւ որտեղ երգն էր՝ Այնտեղ էլ նա էր... ...Ուրա՞խ է կեանքը, Տխո՞ւր, դաժա՞ն է. Միշտ ժողովրդից երգն անբաժան է. Նա միշտ երգով է բանում ու դատում Սիրում ու ատում, Վիշտը փարատում. Երգով է ուրախ, Երգով է տխուր, Երգով է վառւում, երգով է մխում. Երգով է նա միշտ վարում ու հերկում, Մանում ու ներկում, Երեխայ գրկում, Երգով քաղում է, Աղում-մաղում է. Երգով է կնունք, հարսանիք անում, – Երգով է օրը բացւում-տաքանում, Երգով է նորից օրն իրիկնանոմ... Իսկ նա՞... Այդ ե՞րբ էր, Այդ ե՞րբ էր, Ե՞րբ էր. Տասներկուամեայ թշւառ մի որբ էր, Երբ ձեռքից բռնած ճեմարան բերին, Եւ որբուկ Սողոն Սողոմոն դարձաւ: Ու չար թէ բարի այդ ճանապարհին Ե՛ւըս տասներկու բոլորակ տարի Ճեմարանի մէջ եկաւ ու անցաւ, Ու Սողոմոնը... Կոմիտաս դարձաւ՝ Ի խոր յարգանըս Այն հոգեզւարթ կաթողիկոսի, Որ տասներկու դար դրանից առաջ Ապագայ հունձի հունդերը ցրած՝ Ծիրը բաց արեց Հայոց մեղեդու անթաղ ակօսի: Նա բանաստեղծ էր Ու երգաստեղծ էր. Նա ունէր վառ ձայն Ու նւագման ձիրք. Եւ իր անվան հետ թողեց մի արձան՝ Խօսուն, Բայց անձայն՝ «Նւիրեալք անձինք»: Ձգւել էր դարը, ու երկարաձիգ Դարի ետևից նորն էր սողացել. Եւ հայ մեղեդին Դար-դարի վրայ Կրակի նման վառ փողփողացել, Տարուբերւել էր ծփան գետի պէս, Շեշտւել նետի պէս, Մխւել սրտերում Ու դողդողացել: Աշխարհասըփիւռ հայոց թեմերին Պատարագատու բոլոր բեմերին Քանիսնե՜րն էին մի պահ շողացել, Քանիսներն էին... Եւ սակայն ոչ ոք Հայոց հինաւուրց կաթողիկոսի անունը երբեք Ո՛չ ստացել էր որպես թանկ ընծայ, Ո՛չ էլ գողացել: Եւ հիմա - յանկա՛րծ - հայոց նորընծայ Երկրո՛րդ Կոմիտաս. Որ Հայրապետի Անւանը պիտի Ամենայն ինչում Տա նո՛ր մի հնչում, Սուրբ յիշատակը մշտավառ պահի: Ո՞ւմ մտքով կանցներ այդ վսեմ պահին, Թէ այդ նորընծայ-նոր Կոմիտասը Պիտի մոռանայ իր պարտաւորիչ Անխօս ստացած պատւիրան դասը՝ Պիտի նա մի օր երախտաւորից Իւրովի դառնայ մի չար ապերախտ՝ Պիտի կողոպտի մի թափուր դրախտ. Հոգևոր պապի՝ Իր անւանատուր Կաթողիկոսի անունն ստւերի, Հակառակ անխօս տրւած պատւէրի՝ Եւ յիշատակը մոռացութեան տայ, Իր շենշող կեանքի կարմիր բոցերով Մատիտի նման թաւ ընդգծելով Իր մեծ նախորդի մեռածութեան տակ...

Լուսամփոփ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Եղիշէ Չարենց Լուսամփոփի պէս աղջիկ աստւածամօր աչքերով, Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմնի պէս երազի, Կապոյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով, Լուսամփոփի պէս աղջիկ... Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ որ չմեռնի իմ հոգին, Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթէ աչքերում, Ես ի՞նչ անեմ, որ մնայ ծիածանը երեքգոյն, Որ չցնդի, չմարի իմ հոգու հեռուն... Լուսամփոփի պէս աղջիկ աստւածամօր աչքերով, Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմնի պէս երազի, Կապոյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով, Լուսամփոփի պէս աղջիկ... Լուսամփոփ (Նոր Ուղղագրությամբ) Եղիշե Չարենց Լուսամփոփի պես աղջիկ աստվածամոր աչքերով, Թոքախտավոր, թափանցիկ, մարմնի պես երազի, Կապույտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պես հոգեթով, Լուսամփոփի պես աղջիկ... Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ որ չմեռնի իմ հոգին, Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթե աչքերում, Ես ի՞նչ անեմ, որ մնա ծիածանը երեքգույն, Որ չցնդի, չմարի իմ հոգու հեռուն... Լուսամփոփի պես աղջիկ աստվածամոր աչքերով, Թոքախտավոր, թափանցիկ, մարմնի պես երազի, Կապույտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պես հոգեթով, Լուսամփոփի պես աղջիկ..

Լուսամփոփ (Դասական Ուղղագրութեամբ) Եղիշէ Չարենց Լուսամփոփի պէս աղջիկ աստւածամօր աչքերով, Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմնի պէս երազի, Կապոյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով, Լուսամփոփի պէս աղջիկ... Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ որ չմեռնի իմ հոգին, Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթէ աչքերում, Ես ի՞նչ անեմ, որ մնայ ծիածանը երեքգոյն, Որ չցնդի, չմարի իմ հոգու հեռուն... Լուսամփոփի պէս աղջիկ աստւածամօր աչքերով, Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմնի պէս երազի, Կապոյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով, Լուսամփոփի պէս աղջիկ...

ՆԱՎԱՎԱՐԱլեքսանդր Ծատուրյան-- Է՜յ, նավավար, ի՞նչ ես անում,Ո՞ւր ես նստում դու նավակ,Սև ամպերն են, տե՛ս, բարձրանում,Դեպի երկինք կապուտակ:Հորիզոնն էլ մութով պատած,Հեռվում ամպն է որոտում,Նայի՛ր, ծովն էլ կամա՛ց-կամա՛ցՊարզ երեսն է կնճռոտում...է՜հ աղա՛ ջան, դարդ մի՛ արա,Ծովափին եմ ես ծնվելՄեծացել եմ ծովի վրա,Ծովի ջըրով միշտ սնվել:Մանուկ օրից շա՜տ եմ տեսել,ե՛վ փոթորիկ, և՛ աղետ,Ծովն է ինձ միշտ օրոր ասել,Նո՜ր չեմ ծանոթ ծովի հետ:Հայր ունեի – ծովում կորավ,Որսի ելած մութ գիշեր,Նրան ալիք լափեց, կերավ,Նա ձկնորս էր անվեհեր:Ծովում կորցրի երկու եղբայր,Նավավարներ ինձ նման,Որ իմացա-երկինք, աշխարհ,Ասես, գլխիս փո՜ւլ եկան...է՜հ աղա՛ ջան, դարդ մի՛ անիլ,Թե ծովն ինձ էլ կուլ կըտա,«Կուժն ամեն օր ջուր չի բերիլ»...Ամեն բանի վե՜րջը կա...Կյանքը լավ է ... բայց ի՞նչ արած,Համ էլ մահից, ի՞նչ փախչեմ...Շովն է տալիս մեզ կյանք ու հաց,Շովի տակ էլ կըհանգչեմ...»:Ասաց, շարժեց նա թիակներԵվ բարձրաձայն երգելով,Քաջ սլացավ ծովի խորքեր,Սև ալիքներ ճեղքելով...Ալեքսանդր Ծատուրյան

ՀԱԶԱՐԱՄՅԱԿ ԱՊՐԱԾ ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ Հազար ու մեկ Իրադարձություններից Հարյուր Հիշարժան Դեպքերն Ու Հարյուր Անհատները Հայոց Աշխարհում Գրեց՝ Վահան Գեվորգյան Վերջին հազարամյակի ընթացքում մարդկությունը ապրեց հիացումների, հիասթափությունների, հազար ու մի պահեր: Կայսրություններ տրոհվեցին, նորերը՝ հզորացան, ազգեր ու ցեղեր ձուլվեցին: Շատերը կարողացան ո´չ միայն դիմակայել, այլև՝ ստանձնեցին առաջատարի դերը,և փոփոխակի հաջողությամբ՝ այսօր էլ պարտադրում են ողջ աշխարհին ապրելա-կերպի իրենց ընդունված ձև: Հավատարիմ Մեծ Քերթողահոր խորիմաստ պատգամին. «...Թեպետ մենք փոքր ածու ենք, և շատ սահմանափակ թվով, և շատ անգամ օտար թագավորության տակ նվաճված, բայց և´ այնպես մեր աշխահում էլ քաջության շատ գործեր կան գործված, գրելու և հիշատակելու արժանի»׃ Հին աշխարհը, մանավանդ՝ Եվրոպան և Հայկական Դատը, հազարամյակի շեմը անցան: Ի՞նչ շահեցինինք: Անմիջապես հիշում եմ Հովհաննես Թումանյանի խոր-իմաստ քառյակը, որն ասես հայ ցեղի բոլոր սերունդների պատաս-խանն է. Ւնչքա՜ն ցավ եմ տեսել ես, Նենգ ու դավ եմ տեսել ես, Տարել, ներել ու սիրել,_ Վատը լավ եմ տեսել ես: Մեր ազգի անցած ու անցնելիք ճանապարհն օրհնված է հենց այս քառատողով: Եթե մեր հազարամյակից կատարված ընտրյալների բույլը տարբերվի Ձեր մտա-ծածից՝ հույսով եմ, կառաջնորդվեք Թումանյանի իմաստուն տողերով... Մեր դարի երկրորդ համաշխարհային մեծ պատերազմի տարիներին Նժդեհ-ի գաղափա-րակից, նշանավոր պատմագետ Հայկ Ասատրյանի «Հայաստան Արիական նախադիրք առաջավոր Ասիայում» գիրքը տպագրվեց 1942 թվին Սոֆիայում, որից կատարենք մի փոքր մեջբերում. - «...Կար ժամանակ, երբ սիրտը դեռ կենդանի էր Եվրոպայում,ուստի և հավիտենականի կռահում կար քաղաքական նրա տեսիլքներում: Այն ժամանակ ոգին ավելի էր մոտ Աստծուն, խիղճ ավելի էր արթուն միտքն ավելի հավիտենապես: Բարոյական կռահումի էակ էր մարդը և նրա ինքնասիրությունը բարեպաշտության գործ էր համարում մտածել, թե պատմությունը նվազ արժեք պիտի ունենար և գոյությունը նվազ իմաստ, եթե աշխարհում, որպես կրոն թրքական աղավաղված իսլամը տիրապետելիս լիներ, որպես ոգի և արյուն՝ մոնգոլականությունը»: Պատմական այդ ժամանակաշրջանին զուգադիպեց հայ և թուրք դարավոր կնճռի ծայրահեղ սրացումը, որ ասել էր՝ քրիստոնեությանն և իսլամի , արիականության և մոնղոլականության լինել-չլինելու պայքարը առաջավոր Ասիայում: Հայ ժողովուրդը ինչպես արաբների, այնպես էլ բյուզանդացիների լծի տակ կրկնակի ճնշման ու շահագործման էր ենթարկվում: Այդ ժամանակաշրջանը նշանա-վորվեց հուժկու շարժումով, որը պատմության մեջ հայտնի է պավղիկյան շարժում անունով: Ւններորդ դարի վաթսունական թվականներին Աշոտ Բագրատունին իշխանանց-իշխանի տիտղոս ստանալով արաբական խալիֆից կարողացավ Հայաստանի համար ապահովել ինքնավարություն: Արաբական տիրապետության շրջանում հայոց աշխարհում մնացել էին երեք նախարարական տները՝ Բագրատունիների, Արծրունիների, Սյունյաց: Մյուս նախարարական տները կամ տարագրվել էին, կամ էլ հիմնովին բնաջնջվել: Պատմիչ Դրասխանակերտցու վկայությամբ Աշոտ առաջինի և նրան հաջորդող՝ ավագ որդու Սմբատի օրոք Հայաստանի սահմանները անցնում էին արևմուտքից Կարին, հյուսիսից Կուր գետով՝Ուտիք Շամքորը, արևելքից՝ Փայտակարանը, հարավից՝ Տավրոսը: 1044 թ. Բյուզանդական կայսրի ու դավաճաններ Վեստ Սարգիսի, Պետրոս Գևադարձի խարդավանքների զոհ դարձավ Գագիկ երկրորդը, որին ստիպեցին բնակվել Փոքր Ասիայի ու Կիլիկիայի սահմանագլխին՝ Պիզու քաղաքում: Անին դավաճանները հանձնեցին բյուզանդական կայսրին: 1049 թ. Սելջուկ-թուրքերը Արծն քաղաքում ոչնչացրեցին հարյուր-հազարավոր բնակիչների: 1065 թ. Կարսի Գագիկ Աբասյանը բազմաթիվ հայ տարագրված ընտանիքների հետ տեղափոխվեց Կիլիկիայի սահմանամերձ Ծամնդավի շրջանը: Հետագայում ութ տարի անց Արցախի իշխաններից Օշին նույնպես տեղափոխվեց Կիլիկիա: 1080 թ. Պատմագիտությունը փաստում է , որ Գագիկ երկրորդի զորականներից մեկը Ռուբեն անունով ապստամբեց Բյուզանական կայսրության դեմ և լեռնաշխարհը ազատագրելով հիմք դրեց հայկական իշխանության: Այստեղից էլ առաջացավ Ռուբինյան իշխանությունը, հետագայում նաև՝ թագավորությունը, որը 300 տարի պահպանեց իր անկախությունը: 1187 թ. Եգիպտական Էուբյան սուլթանությունը՝ Սալլահեդդինի գլխավորությամբ գրավեց Երուսաղեմի լատինական թագավորությունը, իրեն ենթարկեց Ասորիքի և Միջագետքի զգալի մասը: Բյուզանդացիների թուլացու-մից՝ ուժեղացող Եգիպտոսի սուլթանության դեմ Եվրոպական պետությունները կազմակերպեցին խաշակրանց արշավանքներ՝ գերման կայսր ֆրիդրիխ Շիկամորուսը և անգլիայի թագակիր Ռիչարդ Առյուծասիրտը: 1196 թ. Տարսոն քաղաքում Լևոն երկրորդը թագադրվեց : Կիլիկյան ճանաչվեց թե բյուզանդացիների, թե գերմանացիների կողմից՝ որպես հայկական պետություն: Պատմագիրներից Սմբատ Գունդըստաբլը դեպքը բնութագրում է հայկական խորտակված պետության վերականգնում: 1254 թ. Հեթում առաջինը մեկնեց Մոնղոլական մեծ խանի մոտ՝ Ոսկե Հորդա հասավ Կարակորում և Մանգուխանի հետ դաշինք կնքեց: 1292 թ. Եգիպտական զորքերը հարձակվեցին Հռոմկլայի վրա: Այդ դեպքերից հետո կաթողիկոսարանը տեղափոխեցին Սիս քաղաքը : 1375 թ. Եգիպտական մամլուքները Հալեպի էմիրի 15000-անոց համալրված բանակով հարձակվում են Սիսի վրա հայերը դրսից օգնություն չստանալով հրկիզում են քաղաքը և պարտվում: Լևոն վեցերրորդը իր ընտանիքով գերի է ընկնում տարվում է Հալեպ, հետո տեղափոխում են Կահիրե: Հետագայում ֆրանսիացիները նրան միջնորդությամբ ազատում են. 1393-ին մահանում է ու թաղվում Փարիզում, ահա Հայկ Ասատրյանի ասածի հիմնավորումը՝ - մենք հյուծվեցինք հանուն Եվրո-պայի ու նա մեզ թաղեց առաջին անգամ 1375 թվականին : 1402 թ. Լենգ-Թեմուրը Հայաստանի տարածքում պարտության մատնեց սուլթան Բայազիդ առաջինին ու նրան էլ գերևարեց: 1437 թ. Ջհանշահի օրոք ամրապնդվեց կարա-կոյունլուների տիրապետությունը Թավրիզը դարձավ վարչական կենտրոնը:Նրա օրոք Երևանը, Վանը Թիֆլիսը դարձան կուսակալների նստավայրեր: 1441 թ. Երևանի կուսակալ Յաղուբ բեկը վերականգնեց հայոց կաթողիկոսությունը Էջմիածնում:Կիլիկիայւ անկումից հետո հայերը տասնյակ հազարներով տարագրվում էին հեռավոր աշխարհները: Գրիգոր Տաթևացու, հետա-գայում՝ Հովհանես Հերմոնեցին Թոմա Մծոփեցին կազմակերպեցին բարձրաստիճան հոգևորականների հավաք մոտ 300, որոնց մի մասը ոչ հոգևոր մեծամեծներ և Կաթողիկոս ընտրեցին Կիրակոս Վիրապեցուն: Բազմադարյան ընդհատումից հետո Էջմիածնում հաստատվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկո-սությունը: Այսպիսով աշխարհասփյուռ հայերին հայրենիքի հետ կապող, և ձուլումնե-րից փրկող կենտրոն դարձավ: 1453 թ. Օսման թուրքերը գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը ու Բալկանյան թերակղզին: Թուրքերի նվաճած երկրներում հայության թիվը գերակշռում էր այդ և այլ պատճառներով նրանք Պոլսում 1461 թվականին հիմնեցին հայկական պատրիար-քայություն: 1512 թ. Հակոբ Մեղապարտի առաջին տպագիր գիրքը՝ «Ուրբաթագիրք» 1518 թ. լեհական թագավոր Սիգիզմունդը հայերին թույլատրում է ներքին խընդիր-ները որոշել հայկական օրենքներով: Հայերը Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրք»-ից բազմաթիվ օրենքներ դարձնում են լատիներեն ու լեհ թագավորը հաստատում է օրենքների հավաքածուն տարագրվածների համար: 1547 թ. Մադրասում կառուցվում է հայկական եկեղեցին: 1555 թ. Օսմանյան սուլթանության և Սեֆևյան Պարսկաստանի միջև կնքվեց հաշ-տություն: Հայաստանը բաժանվեց երկու տերությունների միջև: 1630 թ. Կալկաթա քաղաքի հիմնադրմանը մեծ թվով հայեր են մասնակցում: Առանձին վայրերում հայերի թիվը տասնյակ հազարների է հասել: 1671 թ. Գանձասարի Պետրոս կաթողիկոսը հատուկ ուղերձով դիմում է ռուս ցարին և խնդրում որ իր հովանավորության տակ վերցնի հայերին, օգնի ազատագրելու օտար լծից: 1700 թ. Օսմանյան կայսրությունը կորցրեց Բոսնիան, Թավրիզը, Համատանը Ռուսաստանին վերադարձվեց Ազովն ու Չապարոժիեն: 1722 թ. աշնանը Ղարաբաղը ազատագրվեց հաստատվեց Հայկական իշխանու-թյուն: երկու տարի անց թուրքական բանակը երկու տարվա համառ մարտերից հետո մտավ Երևվան, Երևանի պաշտպանությունը ազատագրական պատերազմի պատ-մության էջերից մեկն է: 1727 թ. Դավիթ-Բեկը ու Թահմազ շահը միացալ ուժերով պատերազմեցին թուրքերի դեմ: Մեկ տարի անց մահացան Եսայի Հասան Ջալալյանը, Դավիթ-Բեկը նրանց հաջորդեց Մխիթար սպարապետը: 1759-1768 թթ. Ազատագրական պայքարի գործին է լծվում Հովսեփ Էմին: 1770 թ. Հովսեփ Արքեպիսկոպոս Արղության մ և մեծահարուստ Հովհաննես Լազարյանը հաճախ հանդիպում են Սուվորովի և Պոտյոմկինի հետ ու կապ են հաստատոմ Ղարաբաղի մելիքների ու Կաթողիկոս Ղուկաս Կարնեցու հետ: 1778-1779 թթ. Ռուսսկան կառավարությունը Ղրիմահայերին տեղափոխեց Դոնի-Ռոստովում և հիմնեց Նոր-Նախիջևան քաղաքը: 1806-1812 թթ. Ռուս-Օսմանյան պատերազմը: 1826 թ. Ոնչացվեց ենիչերիներու զորքը: 1878 թ. Սան Սթեֆանոյի պայմանագիրը և Բեռլինի Վեհաժողով օսմանյան կայսրությանը թուլացրեց , իսկ Հայկակակ Հարցը 16-ից դարձավ 61-րդ հոդված: Բաղդատի երկաթուղու կառուցման մենաշնորհը լավագույնս օգտագործելով թուրք օսմանցիները 1890 թվականից հետո Արևմտյան Հայաստանում ու Պոլիսում կոտո-րեցին 300000 հայերի: Կարմիր Սուլթանի Ապդուլ Համիդի հրամանով: 1890-1899 թթ. «Հայդուկային» խմբերը կայսրության տարածքներում կսկսեն ակտիվ գործունեություն ծավալել: Կառաջանան Հնչակյան, Դաշնակցական կուսակցություն-ները : 1914 թ. Առաջին աշխարհամարտը մեկ տարի անց Հայկական ցեղասպանությունը: 1918 թ. Սարդարաբադի հերոսամարտը՝ Հայաստանի առաջին Հանրապետության հիմնադրումը : 1920 թ. դեկտեմբեր երկուսին Հանրապետության անկումը: 1937 թ. սովետահայերի նոր տառապանքները հեռավոր Սիբիրներում: 1941-1945 թթ. համաշխարհային երկրորդ աշխարհամարտը ուր կռվեցին մոտ 300.000 հայեր, իսկ սփյուռքահայերը հաղթանակի համար ծախսեցին նյութական միջոցներ՝ կռվողներին նվիրելով տանկային շարասյուն: Պապերազմի դաշտում հայերից հարյուր յոթը դարձան հաղթող երկրի հերոսներ: Հայ ժողովուրդը տվեց չորս մարաջախտ, մեկ ծովակալ ու տասնյակից ավել բարձրաստիճան հրամանատարներ: 1947-48 թթ. Սկսվեց հայրենադարձությունը Սովետական Հայաստան: 1988 թ. Ահավոր երկրաշարժը, Արցախյան շարժումը ՍՍՀՄԻ փուլ գալը: 1990 թվականից սկսվեց ու գնալով մեծացավ Հայաստանից արտագաղթողների թիվը երկրի բնակչության մեծ մասը այսօր տարագրված դեգերում է ողջ աշխարհում, կրկնելով Բյուզանդական կայսրության տրոհումից հետո սկսված գաղթի պատկերը: Դեպքերի, իրադարձությունների թոհուբոհի մեջ բնականաբար հազարավոր անհատականություններ են ապրել ու պայքարել հանուն երկրի ու նրա ապագայի այժմ փորձենք հիշել այն հարյուր նշանավորներին, որոնց արածը արժևորվել ու դիմացել է ժամանակի փորձությանը: 1991 թ. Հայաստանի անկախությունը ու Ղարաբաղի ազատագրական պայքարը: 1. Թոմա Արծրունի (880-920) պատմիչ Վասպուրականի Արծրունյան Տոհմից 2. Մանուել Ճարտարապետ Աղթամար վանքի ճարւարապետ 1000 թվական 3. Գրիգոր Նարեկացի (951-1003) «Նարեկ»-ի հեղինակ, մտածող ու իմաստասեր 4. Տրդատ Ճարտարապետ 1001 թվականին Անիի քաղաքի Մայր տաճարի կառուցողը 5. Ներսես Շնորհալի (1098-1173) Ծնվել է Կիլիկիայի Ծովք ամրոցում իշխան Պահլավունու ընտանիքում, եղել է Կաթողիկոս, ժամանակի նշանավոր իմաստասեր: 6. Մխիթար Հերացի  մ.թ. 12-րդ դարում ապրած հայ մեծանուն գիտնական և բժիշկ, ժամանակակիցը Շնորհալու: Ծնվել է Խոյ քաղաքում: 7. Մխիթար Գոշ (1120-՞) ծնվել է Գանձակ-ում, օրենսդիր, «Դատաստանագիրք» մահվան թիվը անհայտ: 8. Սմբատ Սպարապետ (1206 -1276) Դիվանագետ, զորավար, պատմիչ Կիլիկիայի և մոնղոլների ռազմական դաշինքի հեղինակ, Հեթում թագավորի եղբայրը և նրա խորհրդատուն: 9. Թորոս Ռոսլին-Կիլիկեցի, մանրանկարչության դպրոցի հիմնադիր: 10. Հովհաննես Պլուզ Երզնկացի (1225-1290) Երզնկացի ժամանակի նշանավոր մտածող: 11. Ստեփանոս Օրբելյան (1250-1305) Նրա կամքի շնորհիվ հայ եկեղեցին մնաց անկախ, Բացեց Հաղպատի համալսարանը:Շիրիմը գտնվում է Եղեգնաձորի տարածքում: 12. Սարգիս Պիծակ Անկախ Կիլիկիայի վերջին մեծ նկարիչը, որի ծաղկած գրքերը ցրված են աշխարհով մեկ: 13. Հովնան Որոտնեցի (1315-1386)Տաթևի Համալսարանի հիմնադիր գիտնական, գրող, գործիչ, նրա գործերը մշակել ու գրի է առել Գրիգոր Տաթևացին: 14. Առաքել Սյունեցի (1355-1425)միջնադարի ամենանշանավոր երաժըշ-տագետը, որի տաղերը այսօր էլ կատարվում են: Թաղված է Եեղեգնաձորի Շատիկ անապատում: 15. Մկրտիչ Նաղաշ (1395-1469)Բուն Հայաստանի տարածքում ստեղծագործած վերջին երգիչը, նկարիչը, որի գործերում պարզ երևում է տարագրող հայ մարդու տառապանքը: 16. Հակոբ Մեղապարտ 1512 թվականին Վենետիկում տպագրեց առաջին հայատառ գիրքը: 17. Նահապետ Քուչակ, «Քնարերգու» Հիշատակարանում 1637 թվականին գրում է .-«Հիշեցեք զՔուչակ և մյուս կենակից Թանգխաթուն...»Ահա այն ամենը ինչ գրավոր պահպանվել է մեծ բանաստեղծի մասին: 18. Նաղաշ Հովնաթան (1661-1722) Իր զավակներից մեկը՝ նույնպես նկարիչ, մյուսը՝ բանաստեղծ: 19. Միքայել Չամչյան (1738-1723)Ականավոր պատմաբան ծնված Կոստանդնուպոլսում: 20. Հովսեփ Էմին (1726-1806)Ազգային ազատագրական շարժման խոշոր գործիչ:Ծնված Համադան քաղաքում, ապրել է Հնդկաստանում, շրջել է աշխարհը համախոհներ գտնելու համար: նախնիները տարագրվել են Շահ-Աբբասի կողմից: 21. Սայաթ Նովա (1707-1803) Աղա-մահմուդ խանի արշավանքների ժամանակ նա եղել է Հաղպատի վանքում ավանդույթը պնդում է ,որ նա նահատակվել է այդ օրերին: 22. Խաչատուր Աբովյան (1809-1848)Հայ մեծ լուսավորիչ, անմահ Աղասու կերպարի կերտող: 23. Ղևոնդ Ալիշան (1820-1901) Հայ ժողովրդի, Հայոց աշխարհի ամենանվիրյալ ու հմուտ պատմաբանը, բանահավաքը, բանաստեղծը ամբողջական հայի Ոգու կերտիչ: 24. Ռափայել Պատկանյան (1812-1879) Առանց Պատկանյան կարդալու դժվար է հայ մնալը: Հայրենիքի ու Արաքսի երգիչն է նա: 25. Հայր Արսեն Այտընեան (1824-1902) Մխիթարյան հայրերից որ զբաղվում էր հայագիտությամբ: 26. Րաֆֆի (1835-1881) Նրան գիտեն ու պարտավոր են կարդալ բոլոր հայերը... 27. Մուրացան (1854-1908) 19-րդ դարի նշանավոր հայ գրող, հեղինակը «Գեվորգ Մարզպետունի» պատմական վեպի (1896): 28. Այվազովսկի (1817-1900) Ծովանկարիչ 29. Գրիգոր Արծրունի (1862-1908) «Մշակ» թերթի խմբագիր 30. Խրիմյան Հայրիկ (1820-1908) Գրող, ազգային վառ նկարագրով Կաթողիկոս: 31. Գևորգ Ե Կաթողիկոս (1847-1930) Սարդարաբադի հերոսամարտի օրերին իր փոխարեն ճակատամարտ ուղարկեց ճեմարանի տեսուչ Գարեգինին: 32. Հովհաննես Թումանյան (1869-1923) «Ամենայն հայոց բանաստեղծ» 33. Կոմիտաս (1869-1935) Հայոց երգ ու շարական 34. Անդրանիկ Օզանյան (1891-1928) Զորավար: 35. Նժդեհ (1886-1956) Լեռնահայաստանի ազատարարն ու հայ ոգու արթուն ժամապահը: 36. Նուպար Փաշա (1851-1930) ծնվել է Պոլիսում, մեծ բարերար, ազգային գործիչ: 37. Վարդգես Սուրենյանց (1860- 1916) Գեղանկարիչ: 38. Թորոս Թորոմոնյան (1864-1933) Ճարտարապետ պատմական կոթողների չափագրող: 39. Ալեքսանդր Թամանյան (1878-1936) Երևան քաղաքի ճարտարապետը: 40. Հովհաննես Ադամյան (1879-1932) Դերասան: 41. Մնակյան դերասան: 42. Հովհաննես Զարիֆյան դերասան: 43. Վարդգես Սուրենյանց (1860-1916) Գեղանկարիչ: 44. Եղիշե Թադևոսյան (1870-1928) Գեղանկարիչ: 45. Երվանդ Լալայան Ազգագրագետ, խմբագիր ազգագրական Հանդեսի: 46. Օրբելիներ (1887-1961) երեքն էլ նշանավոր Հովսեփ, Ռուբեն, Լևոն: 47. Լեո (1860-1932) Նշանավոր պատմաբան, ծնվել է Շուշի քաղաքում՝ Արցախ, հրատարակել է «Մուրճ» թերթում: 48. Վրթանես Փափազյան (1866-1920) Գրող, մանկավարժ: 49. Թեոդիկ (1873-1928) «Ամենուն Տարեցույցի» խմբագիր: 50. Դանիել Վարուժան (1884-1915) Նահատակ բանաստեղծ 51. Փանոս Թերլեմեզյան (1864-1927) Վանի պաշպանության մասնակից, նկարիչ: 52. Արշակ Չոպանյան (1872-1954) Գրող, հասարակական գործիչ: 53. Վահրամ Փափազյան (1888-1968) Նշանավոր դերասան, գրող: 54. Աղբույր Սերոբ (1864-1899) ֆիդայական շարժման մասնակիցներ:: 55. Գևորգ Չաուշ (1869-1907), Դարասկզբի նշանավոր հայդուկ: 56. Կուկունյան Սարգիս (1863-1903) դիմանկարի բնորդը, Եզյանի շնորհիվ: 57. Հրայր (1854-1908) ֆիդայական շարժման գաղափարախոս, զոհվեց 1908 թվականին: 58. Հովհաննես Խան Մասեհյան (1864-1931) Շեքսպիրի ամենախոշոր թարգմանիչը, Պարսկաստանի դեսպանը Անգլիայում: 59. Արամ Մանուկյան (1919) Առաջին Հանրապետության ղեկավար: 60. Գրիգոր Զոհրապ (1844-1915) Նորավեպի հեղինակ, փաստաբան եղեռնի զոհ: 61. Վահան Թեքեյան (1878-1945) Բանաստեղծ, հասարակական գործիչ: 62. Երվանդ Քոչար (1899-1979) «Սաունցի Դավիթ» կոթողի հեղինակ: 63. Հրաչյա Աճառյան (1876-1953) նշանավոր լեզվաբան հայագետ: 64. Հովհաննես Իսակով (1897-1967) ծովակալ, գլխավոր սպայակույտի պետ: 65. Հովհաննես Բաղրամյան 1896-1984 Սարդարաբադի զինվոր, պատերազմից հետո Մարաջախտ: 66. Համո Բեկնազարյան (1873-1927) Հայ շարժարվեստի սկզբնավորողը: 67. Ռուբեն Մամուլյան (1898-1979) Շարժարվեստի նշանավոր վարպետ: 68. Արտեմ Միկոյան (1897-1965) ինքնաթիռ կառուցող ՄԻԳ-երի հեղինակ: 69. Ալեքսանդր Միասնիկյան (1871-1926) Թեև բոլշևիկ բայց հիրավի ազգասեր հասարակական գործիչ, զոհվեց ինքնաթիռի աղետից: 70. Սողոմոն Թեհլերյան (1896-1960) Թալեաթին գնդակահարող, ջարդից փրկված հայորդի: 71. Վարդան Մախոխյան (1879-1947) Հռչակավոր ծովանկարիչ: 72. Եղիշե Չարենց (1897-1937) Հայ նշանավոր բանասւեղծ: 73. Աշո Շահխաթունի (1882-1958) Զինվորական դերասան, Երևանի առաջին պարետը, Անդրանիկ ֆիլմում կատարել է Անդրանիկի դերը: 74. Վիկտոր համբարձումյան (1906-1992) ՀԳԱ-ի հիմնադիրներից: 75. Վարագ Առաքելյան Բանահավաք Նժդեհ-ի աճունը գաղտնի հանձնեց Հայրենի հողին: 76. Սահակ Տեր-Գաբրիելյան (-1937) Քաղաքական գործիչ, զոհ Ստալինյան ոչնչացման շրջանի: 77. Կարդինալ Պետրոս Աղաջանյան (1895-1972) Վատիկանի կարդինալ: 78. Զավեն Սուրմելյան (1894-1979) Գրող, ԱՄՆ , անգլերենի թարգմանեց Էպոսը: 79. Արամ Ղանաղալյան ()Բանահավաք, պատմաբան: 80. Ստեփան Զորյան (1890-1967) Վիպագիր, «Պապ թագավոր» և այլն: 81. Արամ Խաչատրյան (1905-1975) Հռչակավոր երգահան: 82. Արմենակ Մնջոյան (1924-1985) Գիտնական քիմիագետ: 83. Սերգեյ Մերգելյան (1929-) Մաթեմատիկոս: 84. Արշավիր Շիրակյան ()Վրիժառու՝ թուրքերից: 85. Շահան Նաթալի (1884-1969) Մտավորական, Հայ Դատի վրիժառու նվիրյալներից: 86. Զարեհ Պեյ Նուպար (1883-1964) Մաթեմատիկոս ԱՄՆ Նուպար փաշայի որդին: 87. Քրք Գրիգորյան (1918-) Մեծահարուստ, բարեգործ: 88. Հովհաննես Շիրազ (1914-1984) Հայ հռչակավոր բանաստեղծ 89. Ջոն Կիրակոսյան ()Սովետական պատմաբաններից առաջինը գրեց Ջարդի մասին: 90. Անրի Վերնոյ (Աշոտ Մալաքյան) (1920-2002) «Մայրիկ» կինոնկարի հեղինակ և բեմադրիչն է: 91. Շառլ Ազնավուր (1928-) Երգիչ, դերասան, բանաստեղծ, բարեգործ 92. Սերգեյ Փարաջանով (1924-1996) Կինոգործիչ մեծ գեղագետ,«Նռան գույնը» ֆիլմի հեղինակ: 93. Գարզու (Գառնիկ Զուլումյան) (1922-) Նկարիչ, ֆրանսիայի Գեղարվեստի Ակադեմիայի անդամ: 94. Առնո Բաբաջանյան (1921-1983) Աշխարհահռչակ երաժիշտ որի երգերը ձոնված Երևանին՝ կապրեն հավիտյան: 95. Արշիլ Գորկի (Ադոյան Ոստանիկ) (1904-1948) Վանեցի, հռչակավոր նկարիչ: 96. Գրիգոր Գուրզադյան (1922-) Նրա ստեղծած սարքը Անջրպետում հետազոտեց տիեզերքը: 97. Տիգրան Պետրոսյան (1929-1984) Շախմատի աշխարհի ախոյան_հաղթեց Բոտվինիկին: 98. Խաչիկ Դաշտենց (1910-1974) «Ռանչպարների կանչը»՝ ֆիդայիներին նվիրված ասք ու կոթող: 99. Մովսես Գորգիսյան (1961-1990) Ազգային ազատագրական պայքարի զինվոր: 100. Մոնթե (1961-1993) Ավարտվող դարի վերջին խիզախ «ֆիդային» Արցախ աշխարհի: Եվ այսպես անվերջ է երթը մեր, ու մինչ Արևելքն ու Արևմուտքը անհիշատակ ժամանակներ-ից պայքարի մեջ կբախվեն իրար ձգտելով մեկ-մեկու հաղթել, նրանք երկուսն էլ հայի հոգու մեջ բազմած խուլ կգոտեմարտեն: Հաճախ ու միշտ մենք պատնեշների տարբեր կողմերում զարկել ենք իրար՝ ինչպես թշնամուն: Քով քովի ենք եկել մեր վերքոտ երգերը լսելու ու մեկ էլ ձեռք-ձեռքի ենք տվել՝ միայն պարելու ժամանակ: Չդարձանք բնավ միաբևեռ: Մնալով արևելքի ու արևմուտքի միջև:

Lesson Three Երրորդ դաս [errord das] The Armenian Alphabet is as follows: Ա,ա Բ,բ Գ,գ Դ,դ Ե,ե Զ,զ Է,է Ը,ը Թ,թ Ժ,ժ Ի,ի Լ,լ [a] [g] [d] [e] [z] [e'] [e"] [t'] [zh] [ i ] [ l ] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Խ,խ Ծ,ծ Կ,կ Հ,հ Ձ,ձ Ղ,ղ Ճ,ճ Մ,մ Յ,յ* Ն,ն Շ,շ Ո,ո [kh] [ts] [k] [h] [dz] [gh] [ch] [m] [hi]* [n] [sh] [o] 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Չ,չ Պ,պ Ջ,ջ Ռ,ռ Ս,ս Վ,վ Տ,տ Ր,ր Ց,ց Ւ,ւ** Փ,փ Ք,Ք [ch'] [p] [ j ] [r'] [v] [t] [r] [ts] [v]** [p' ] [k'] 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Օ,օ Ֆ,ֆ [o'] [ f ] 37 38 The letter marked with asterisk (*), the «Յ, յ» in the new orthography is used only to form diphthongs as follows: «յա», «յե», «յի», «յո», «ույ», «ոյ» [ya] [ye] [yi] [yo] [uy] [oy] Example of diphthongs(union of two vowels) in English are: "ai", "ei", "oi", "ya", "ye". **The letter «Ւ, ւ» in the new orthography is only used as part of the letter «ու». The letter «Ւ,ւ», however is used by Iranian Armenians in the middle of the words where the "v" sound is needed. In Western Armenian the «ու» letter is used where the "v" sound is needed. As one can see these different substitutions under the guise of keeping the Classic Armenian (Grabar) had created confusion which was eventually eliminated by the adoption of the new orthography championed by Manook Abeghian. The new orthography put an end to this confusion by using the letter «վ» whenever the "v" sound is needed. The letter «Ւ,ւ», however, is important to those who are interested in studying the classic Armenian or «Grabar». In this lesson we will learn some more of the letters in the alphabet through the use of simple words. In Lesson #1 the following Vowels: Ա, ա Ե, ե Է, է Consonants Լ,լ Մ,մ Ն,ն Շ,շ Ռ,ռ Ս,ս Վ,վ Ր,ր Explosive Consonants: Դ,դ Տ,տ Ծ,ծ In lesson # 2 we learned: Vowels Ու, ու Consonants Դ,ղ Explosive Consonant Տ, s, Գ,գ The aim of these lessons is to introduce the correct pronunciation of the Armenian letters and to facilitate the learning of the language. To achieve this goal, it is, therefore, important to discuss Syllabification or Syllabication, a point which is not emphasized in American schools, hence the difficulty in pronouncing the foreign names for most Americans. I am sure that most of you at least on one occasion, have been asked to repeat the spelling of your name despite the clear pronounciation of it, which is frustrating to say the least. The words learned so far have mostly been monosyllabic but they can be polysyllabic (more than two) in Armenian. In English the words are classified as mono-, di-, and finally poly-syllabic which refer to words with one syllable, two syllables three syllables and finally more than three syllables. A syllable «վանկ» [vank] in Armenian is defined as a unit of spoken language consisting of a single uninterrupted sound formed by a vowel, a vowel and a consonant or consonants. To syllabify «վանկել» [vankel] one should only count the number of times that one has to open and close one's mouth to pronounce a word, which will then represent the number of syllables in the word, e.g., "cumbersome" has three syllables which in syllabified form appears as cum-ber-some. When syllabifying the syllables are separated from each other by a hyphen. A syllable always requires a vowel without which a syllable cannot be formed. When an Armenian word has two consonants following each other at syllabification time the letter «ը» is inserted between the two consonants. The letters to be used are categorized as follows: Consonats «Զ, զ», «Խ, խ» Explosive Consonants «Կ, կ» «Ձ, ձ» Diphthong «ույ» Զանգ [zang] Bell Զան-գա-կա-տուն [zan-ga-ka- tun] Belfry, bell tower Զան-գա-հա-րել [zan-ga-ha-rel] To ring Զամ-բյուղ [zam-byugh] Basket Զըմ-րուխտ* [zem-rukht] Emerald *The word [zemrukht] is wiitten as «զմրուխտ» without an «ը» between the first two consonants and as mentioned previously at the time of syllabilization the letter «ը» is placed between the two consonants. Զգեստ (ըգ-եստ) [e"z-gesհ] Dress Զգույշ (ըզ-գույշ) [e"z-guysh] Careful Զգալ (ըզ-գալ) [e"z-gal] to feel Զսպել (զըս-պել) [ze"s-pel] to restrain Most words starting with the letter «Զ» are pronounced as if they have an «ը» in the beginning, this also holds true for the words starting with the letter «Ս», eg, «Ստեփան» pronounced [e"s-te-p'an] Here are some more words using the letters that we have learned. Կարապ [karap] Swan Կատու [katu] Cat Կաղ [kagh] Lame Կարաս [կարաս] Jar To conclude this lesson here is a word that I had mentioned it previously and that is «Գետնախնձոր»þ for "Potato" (-es for plural). In the first volume of Stepan Malkhasiants' 4 volume set Armenian Dictionary, the most authoritative source, we encounter the word «գետնախնձոր»» and not «Կարտոֆիլ» its Russian equivalent. The use of the word «Կարտֆիլ» should be abandoned and the correct Armenian word substituted in all the textbooks. The same should be done for the word "Banana", which should be replaced with its armenian equivalent, i.e., «Ադամաթուզ». Գետնախնձոր is composed of two words «գետին» + «խնձոր» and when made one the letter«ի» in «գետին» is dropped and the conjunction «ա» is placed between the two words, i.e., «գետին» becomes «գետն», and when «ա» is added at the end, new form «գետնա» is emerged and when this is combined with «Խնձոր» we get the word:ԳԵՏՆԱԽՆՁՈՐ which is syllabified as follows: «գետ-նա-խըն-ձոր» = Potato NOT «Կարտոֆիլ» In Malkhasiants' dictionary (Vol. 1) the south American plant (Solanum tuberosum) is mentioned as the source for Potato" which is widely cultivated for its starchy, edible tubers. End of lesson #3

ՍՈՄԱ Եղիշէ Չարենց (Նոր Ուղղագրութեամբ) I Որպես քուրմը Գանգէսի, Կարոտակեզ, սիրակեզ - Կեանքս տվե՜լ եմ լույսիդ Եւ երգում եմ քեզ Քե՜զ եմ երգում այս կարմիր Աշխարհում հիմա,- Քե՜զ եմ երգում, քա՛ղցր քույր, Խելագա՜ր սոմա՛: II Դարեր շարունակ, անվերջ, անդադրում, Ու սիրտս - գարուն, Կյանքս երգ շինած՝ քե՜զ էի փնտռում Այս չար աշխարհում: Ու չէի գտնում, Սո՛մա, ո՛չ մի տեղ Քո դէմքը հրե,- Բայց ես գիտեի, որ մեռնում է նա, Ով որ քեզ սիրե: Ու սիրտս տված մահի անուրջին,- Մա՜հ էի տենչում,- Բայց տեսայ հանկարծ քո դէմքը վերջին Այս աղջամուղջում: Քո դէմքը տեսա, որպես սրբազան Մի զոհաբերում. Քո դէմքը տեսա աշխարհասասան Այս հրդեհներում: Եւ քեզնով հարբած՝ կանչեցի՜ նրանց Հրդեհի պարին,- Եւ կեանքս տվի, պարզ ու սրտաբաց, Վառվող աշխարհին... III Սո՛մա, ես գիտեմ՝ մի աղջիկ ես դու, Երկնային մի քույր, Որ տալիս է մեր սուրբ ծաղիկներին Թույն, թախիծ ու բույր: Երկնքից իջած քո ցո՛ղն է սերում Բույսերը բոլոր. Քո՛ւյր, ապրում ես դու մեր սուրբ բույսերում Քաղցր ու ահավոր: Մենք այդ բույսերից խմիչք ենք շինում, Գինի հրակեզ, Եւ այդ սրբազան խմիչքով հարբած - Ցանկանում ենք քեզ: Վառվում ես, Սո՛մա, մեր երակներում Դու, որպես գինի,- Եւ քեզնով հարբած ուզում ենք մենք էլ, Որ այս աշխարհում քո կամքը լինի... IV Սո՛մա, օ, Սո՛մա, սրբազան խմիչք, Սրբազան դու սեր, Ոգեվորության դու քա՜ղցր գինի, Երկունքի գիշե՜ր: Արշալույսների սրբազան արգանդ, Ոգու Կաթն Ծիր. Արեվից առաջ դո՛ւ երկնից անցար, Ոսկի փռեցիր: Օ, Սրբազան հա՜րս դու ազատության, Դու - ազատությո՜ւն, Դու - վերջին ցնորք վերջի՜ն քաղցրության, Դու - ոգու խնդում: Դո՛ւ, որ սրտերում փրփրում ես վառ, Հոսում ես արագ, Ու փրփուր-փրփուր եփվելով սրտում Վառվում ես յանկարծ, դառնում ես կրակ Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, օրհնվի՜ թող այն Վայրկյանը կարմիր աշխարհում այս չար, Երբ մարդու սրտում առաջին անգամ Հրի փոխվեցիր ու Ա՛գնի դարձար... Ու հրդե՛հ դարձար, ու կրակ, ու հուր, Սրտից ծփալով - անցար աշխարհին, Եւ կյանքը այս չար, այս կյանքը տխուր Հանձնեցիր հրին: Ծփում ես հիմա մարդկանց սրտերում. Ու ողջ աշխարհում հրդեհ ես վառել. Քո՛ւյր, դո՜ւ ես միայն թխպոտ օրերում Մեզ մխիթարել... Վառե՜լ ենք հիմա աշխարհը նորից, Ուխտի ենք եկել խենթ ու խելագար. Օրհնվի՛ թող քո անունը նորից, Որ հուր դարձրեց մեր սրտերը քար: Հուրդ մեր սրտում թող սուրբ փրփրի. Խմե՜լ ենք արդեն, ելել ենք պարի, Խառնել ենք իրար հիմա կյանք ու մահ. Բռնկվի՛ր կրկին ու կրկին անգամ, Վառվի՛ր մեր սրտում, ծփա՛, արնաքամ, Խելագա՜ր Սո՛մա... V Քո՛ւյր, քո գինին մեր սրտերում Մխացել է դա՜ր ու դարե՜ր, Քո՛ւյր, քո գինին մեր սրտերում Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Երկրի մուԺում, Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել Կյանքի փոշում: Դա՜ր ու դարեր մեր սրտերում Վառվել է վառ, Բայց հրդեհվել չի կամեցել Աշխարհը վառ: Ով չի տեսել, երբ իջնում է թանձր գիշեր - Շիրիմներից դուրս են թռչում ոսկի լույսեր: Փոշիացող ոսկորներից լույս է ծորում. Գինի՛դ է այն, որ չի վառվել մարդու օրում: ինիդ է այն, որ զուր հուզվել, բայց չի՛ վառել՝ Գինի՛դ է այն, որ մարդ իր հետ վա՛ր է տարել. Ու գիշերի թանձր մթում - Հրե մի սուր - Դուրս է թռչում գերեզմանից ՝ Վառվում է զուր... Սո՛մա, գինիդ, որով հարբել, Խենթ ենք հիմա - Դա՜ր ու դարե՜ր տվել է մեզ Երկունք ու մահ. Մա՛հ է տվել ու գերեզման, Հող ու անհուն - Որ դուրս թռչի, ազատ վառվի - երեզմանում... Ու չեր վառվում դա՜ր ու դարեր Աշխարհը քար. Հիմա վառվեց...Խե՜նթ ենք մենք էլ Ու խելագար Պա՜ր ենք բռնել խելագար, Հրդեհում ենք ու վառում - Այն ամենը, ի՛նչ որ կար Հազարամեա աշխարհում: Ու արյունը մեր ՝ խառնված հրին ՝ Վառվում է ագահ,- Ու լույս է տալիս վառվող աշխարհին Դեմքդ հեռակա: VI Ու դառնում է մեր շուրջպարը արագ, Եւ մեր շուրջպարում - հրդեհի պարում Հէքյա՛թ է կեանքը, ուր մարդը - կրակ: Հրթի՜ռ-հրթի՜ռ վեր են թռչում Կյանքերը մեր կարեվեր, Ու վառվում է աղջամուղջում Ողջակիզվող սիրտը մեր: Ամբոխները զրահապատ Ծափ են զարկում ու պարում, Ջա՛հ է դարձել ամեն մի մարդ Կրակապատ աշխարհում: Ու պար բռնած ու խելագար Ե՜րգ ենք ասում կրակին - Ու վառվում է աշխարհը քար Մրրիկներում կրակի: Կիրակի է կյանքն հիմա - Ջահազարդվա՜ծ, կրակուն - Ու պարում են կյանք ու մահ Սո՛մա, քո սուրբ կրակում... VII Հե՜յ, հեռավոր ընկերներ ու եղբայրներ,- Դուք չէ՞ք լսում. ձե՛զ ենք կանչում,- Զվարթ ու սեգ, Եկեք, մտե՛ք շուրջպարը մեր - Եկե՜ք, եկե՜ք: Օ, կո՜ւյր է նա, ով չի տեսնում Երկինք հասած կրակը թեԺ. Եկե՛ք, եկե՛ք, ով սիրտ ունի Ողջակիզվող ու հրակեզ: Ով որ եկավ – պետք է իր հետ Ողջակիզվող մի սիրտ բերի- Եկե՛ք, հսկա պարը մտեք Աշխարհային հրդեհների: Ու ծավալվի՛ թող Աշխարհովը մեկ Հրդեհը մաքրող, Բոցը հրաշեկ: Կյանքը հնամյա, Որ մխում է զուր - Թող մոխի՛ր դառնա Ու անցնի իզուր Հո՛ւրը թող մնա, Հրդե՛հը հոգու, Ու հրաշք դառնա Սո՛մա, խոսքը քո: VIII Ու գալիս են անվե՜րջ, անվե՜րջ Ամբոխները ահագին, Որ կյանքը հին ու սնամէջ Ողջակիզեն կրակին: Ու հուրն ընկած, անդարձ, անել, Այրըւում է կյանքը քար - Ու հրդեհում պար են բռնել Ամբոխները խելագար: Ու արյունը մեր, խառնված հրին, Վառվում է հրում՝ զո՛հ է սրբազան - Ու Ժպտում է քո դեմքը աշխարհին Այս հրդեհներում աշխարհասասան... IX Թվում է հիմա կյանքը իմ հոգուն Մի ոսկի տեսիլ. Ինչ լա՜վ է, Սո՛մա, որ կյանքի հոգուն Հիմա՛ եմ հասել. Ինչ լա՜վ է, Սո՛մա, որ քո կրակում Վառվում եմ ես էլ... Կը վառվեմ հիմա, որպես զոհ կամքիդ Ու զոհաբերում, Եւ եթէ մարի հրդեհը այս մեծ Որ չունի մարում - Դու էլի՛ հազար հրդեհ կը վառես Այս չար աշխարհում... Սո՛մա, սերը քո թույն է ու գինի, Բայց քա՜ղցր է այնքան. Սո՛մա, կաս դու միշտ, բայց անցնում եմ ես Ու վաղը չկամ. Սո՛մա, աշխարհում թող կամքդ լինի Տիեզերական Կեանքս կը մարի՝ հին, չնչին մի կայծ Քո ոսկի հրում - Բայց վառվի՜ պիտի սիրտս մոխրացած Քո բոլո՜ր գալիք արշալույսներում:

ՍՈՄԱ (Եղիշէ Չարենց) (Դասական Ուղղագրութեամբ) I Որպէս քուրմը Գանգէսի, Կարօտակէզ, սիրակէզ - Կեանքս տւե՜լ եմ լոյսիդ Եւ երգում եմ քեզ Քե՜զ եմ երգում այս կարմիր Աշխարհում հիմա,- Քե՜զ եմ երգում, քա՛ղցր քոյր, Խելագա՜ր Սոմա՛: II Դարեր շարունակ, անվերջ, անդադրում, Ու սիրտս - գարուն, Կեանքս երգ շինած՝ քե՜զ էի փնտռում Այս չար աշխարհում: Ու չէի գտնում, Սո՛մա, ո՛չ մի տեղ Քո դէմքը հրէ,- Բայց ես գիտէի, որ մեռնում է նա, Ով որ քեզ սիրէ: Ու սիրտս տւած մահի անուրջին,- Մա՜հ էի տենչում,- Բայց տեսայ յանկարծ քո դէմքը վերջին Այս աղջամուղջում: Քո դէմքը տեսայ, որպէս սրբազան Մի զոհաբերում. Քո դէմքը տեսայ աշխարհասասան Այս հրդեհներում: Եւ քեզնով հարբած՝ կանչեցի՜ նրանց Հրդեհի պարին,- Եւ կեանքս տւի, պարզ ու սրտաբաց, Վառւող աշխարհին... III Սո՛մա, ես գիտեմ՝ մի աղջիկ ես դու, Երկնային մի քոյր, Որ տալիս է մեր սուրբ ծաղիկներին Թոյն, թախիծ ու բոյր: Երկնքից իջած քո ցօ՛ղն է սերում Բոյսերը բոլոր. Քո՛յր, ապրում ես դու մեր սուրբ բոյսերում Քաղցր ու ահաւոր: Մենք այդ բոյսերից խմիչք ենք շինում, Գինի հրակէզ, Եւ այդ սրբազան խմիչքով հարբած - Ցանկանում ենք քեզ: Վառւում ես, Սո՛մա, մեր երակներում Դու, որպէս գինի,- Եւ քեզնով հարբած ուզում ենք մենք էլ, Որ այս աշխարհում քո կամքը լինի... IV Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, սրբազան խմիչք, Սրբազան դու սէր, Ոգեւորութեան դու քա՜ղցր գինի, Երկունքի գիշե՜ր: Արշալոյսների սրբազան արգանդ, Ոգու Կաթն Ծիր. Արեւից առաջ դո՛ւ երկնից անցար, Ոսկի փռեցիր: Օ՜, Սրբազան հա՜րս դու ազատութեան, Դու - ազատութի՜ւն, Դու - վերջին ցնորք վերջի՜ն քաղցրութեան, Դու - ոգու խնդում: Դո՛ւ, որ սրտերում փրփրում ես վառ, Հոսում ես արագ, Ու փրփուր-փրփուր եփւելով սրտում Վառւում ես յանկարծ, դառնում ես կրակ Սո՛մա, օ՜, Սո՛մա, օրհնւի՜ թող այն Վայրկեանը կարմիր աշխարհում այս չար, Երբ մարդու սրտում առաջին անգամ Հրի փոխւեցիր ու Ա՛գնի դարձար... Ու հրդե՛հ դարձար, ու կրակ, ու հուր, Սրտից ծփալով - անցար աշխարհին, Եւ կեանքը այս չար, այս կեանքը տխուր Յանձնեցիր հրին: Ծփում ես հիմա մարդկանց սրտերում. Ու ողջ աշխարհում հրդեհ ես վառել. Քո՛յր, դո՜ւ ես միայն թխպոտ օրերում Մեզ մխիթարել... Վառե՜լ ենք հիմա աշխարհը նորից, Ուխտի ենք եկել խենթ ու խելագար. Օրհնւի՛ թող քո անունը նորից, Որ հուր դարձրեց մեր սրտերը քար: Հուրդ մեր սրտում թող սուրբ փրփրի. Խմե՜լ ենք արդէն, ելել ենք պարի, Խառնել ենք իրար հիմա կեանք ու մահ. Բռնկւի՛ր կրկին ու կրկին անգամ, Վառւի՛ր մեր սրտում, ծփա՛, արնաքամ, Խելագա՜ր Սո՛մա... V Քո՛յր, քո գինին մեր սրտերում Մխացել է դա՜ր ու դարե՜ր, Քո՛յր, քո գինին մեր սրտերում Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել... Երկրի մուԺում, Քանի՜ ոսկի ջահ է վառել Կեանքի փոշում: Դա՜ր ու դարեր մեր սրտերում Վառւել է վառ, Բայց հրդեհւել չի կամեցել Աշխարհը վառ: Ո՞վ չի տեսել, երբ իջնում է թանձր գիշեր - Շիրիմներից դուրս են թռչում ոսկի լոյսեր: Փոշիացող ոսկորներից լոյս է ծորում. Գինի՛դ է այն, որ չի վառւել մարդու օրում: Գինիդ է այն, որ զուր յուզւել, բայց չի՛ վառել՝ Գինի՛դ է այն, որ մարդ իր հետ վա՛ր է տարել. Ու գիշերի թանձր մթում - Հրէ մի սուր - Դուրս է թռչում գերեզմանից ՝ Վառւում է զուր... Սո՛մա, գինիդ, որով հարբել, Խենթ ենք հիմա - Դա՜ր ու դարե՜ր տւել է մեզ Երկունք ու մահ. Մա՛հ է տւել ու գերեզման, Հող ու անհուն - Որ դուրս թռչի, ազատ վառւի - Գերեզմանում... Ու չէր վառւում դա՜ր ու դարեր Աշխարհը քար. Հիմա վառւեց...Խե՜նթ ենք մենք էլ Ու խելագար Պա՜ր ենք բռնել խելագար, Հրդեհում ենք ու վառում - Այն ամէնը, ի՛նչ որ կար Հազարամեայ աշխարհում: Ու արիւնը մեր ՝ խառնւած հրին ՝ Վառւում է ագահ,- Ու լոյս է տալիս վառւող աշխարհին Դէմքդ հեռակայ: VI Ու դառնում է մեր շուրջպարը արագ, Եւ մեր շուրջպարում - հրդեհի պարում Հէքեա՛թ է կեանքը, ուր մարդը - կրակ: Հրթի՜ռ-հրթի՜ռ վեր են թռչում Կեանքերը մեր կարեվէր, Ու վառւում է աղջամուղջում Ողջակիզւող սիրտը մեր: Ամբոխները զրահապատ Ծափ են զարկում ու պարում, Ջա՛հ է դարձել ամէն մի մարդ Կրակապատ աշխարհում: Ու պար բռնած ու խելագար Ե՜րգ ենք ասում կրակին - Ու վառւում է աշխարհը քար Մրրիկներում կրակի: Կիրակի է կեանքն հիմա - Ջահազարդւա՜ծ, կրակուն - Ու պարում են կեանք ու մահ Սո՛մա, քո սուրբ կրակում... VII Հէ՜յ, հեռաւոր ընկերներ ու եղբայրներ,- Դուք չէ՞ք լսում. ձե՛զ ենք կանչում,- Զւարթ ու սէգ, Եկէ՛ք, մտէ՛ք շուրջպարը մեր - Եկէ՜ք, եկէ՜ք: Օ, կո՜յր է նա, ով չի տեսնում Երկինք հասած կրակը թէԺ. Եկէ՛ք, եկէ՛ք, ով սիրտ ունի Ողջակիզւող ու հրակէզ: Ով որ եկաւ - պէտք է իր հետ Ողջակիզւող մի սիրտ բերի- Եկէ՛ք, հսկայ պարը մտէք Աշխարհային հրդեհների: Ու ծաւալւի՛ թող Աշխարհովը մէկ Հրդեհը մաքրող, Բոցը հրաշէկ: Կեանքը հնամեայ, Որ մխում է զուր - Թող մոխի՛ր դառնայ Ու անցնի իզուր Հո՛ւրը թող մնայ, Հրդե՛հը հոգու, Ու հրաշք դառնայ Սո՛մա, խօսքը քո: VIII Ու գալիս են անվե՜րջ, անվե՜րջ Ամբոխները ահագին, Որ կեանքը հին ու սնամէջ Ողջակիզեն կրակին: Ու հուրն ընկած, անդարձ, անել, Այրըւում է կեանքը քար - Ու հրդեհում պար են բռնել Ամբոխները խելագար: Ու արիւնը մեր, խառնուած հրին, Վառւում է հրում՝ զո՛հ է սրբազան - Ու Ժպտում է քո դէմքը աշխարհին Այս հրդեհներում աշխարհասասան... IX Թւում է հիմա կեանքը իմ հոգուն Մի ոսկի տեսիլ. Ինչ լա՜ւ է, Սո՛մա, որ կեանքի հոգուն Հիմա՛ եմ հասել. Ինչ լա՜ւ է, Սո՛մա, որ քո կրակում Վառւում եմ ես էլ... Կը վառւեմ հիմա, որպէս զոհ կամքիդ Ու զոհաբերում, Եւ եթէ մարի հրդեհը այս մեծ Որ չունի մարում - Դու էլի՛ հազար հրդեհ կը վառես Այս չար աշխարհում... Սո՛մա, սէրը քո թոյն է ու գինի, Բայց քա՜ղցր է այնքան. Սո՛մա, կաս դու միշտ, բայց անցնում եմ ես Ու վաղը չկամ. Սո՛մա, աշխարհում թող կամքդ լինի Տիեզերական Կեանքս կը մարի՝ հին, չնչին մի կայծ Քո ոսկի հրում - Բայց վառւի՜ պիտի սիրտս մոխրացած Քո բոլո՜ր գալիք արշալոյսներում: