Jump to content

Eastern and Western Armenian


Recommended Posts

Մէջբերում, «Ազդակ» 7 յուլիս 2008.,

Ի պէտս զառածելոց

Վերջերս նստած էի բարեկամի մը քով, որ անյետաձգելի մեքենագրութիւն մը կընէր: Աչքիս զարկաւ համարեա՛ բառը՝ ճիշդ այսպէս՝ շեշտով: Երբ գործը աւարտեց, հարցուցի, թէ ինչո'ւ շեշտած էր համարեա բառը:

-Բայց չէ՞ որ ան հրամայականի եղանակի բայ մըն է,- ըսաւ զարմացած:

-Ճիշդ է, որ ան հրամայականի եղանակի բայ մը եղած է գրաբարի մէջ, սակայն աշխարհաբարի մէջ ան այլեւս հրամայական բայ չէ. բա՛յ իսկ չէ, այլ մակբայի պէս բան մը.

Գլուխը քերեց, անորոշ նայուածք մը ձգեց շուրջը, խեղճացաւ. իսկ ես կը կարծեմ, թէ մտովի վերականգնեց ամբողջ անցեալ մը, առաջին հերթին՝ այն պահը, ուր գաւառական վարժապետ մը այդ բառը իրեն բացատրած է իբրեւ «հրամայական եղանակի բայ» մը, յիշեց ընկերները, դասարանը, պատուհանէն երեւցող երկինքի կտորը, ամբողջ պատանութիւնը: Այդ պահուն, այդ աննշան շեշտը ահա այս բոլորին խտացած վերյիշումն էր. ինչպէ՞ս բաժնուէր այս բոլորէն:

Բոլոր փաստարկումներս անզօր մնացին, եւ բարեկամս, որ բանաստեղծ ալ է, գրականագէտ, նաեւ ուսուցիչ, շարունակեց համարեա գրել շեշտով՝ համարեա՛: Չէ՞ որ ուսուցիչը այդպէս սորվեցուցած էր:

***

Շատ յաճախ ուսուցիչի մը չափ սիրելի ու թելադրական է այս կամ այն բառարանը, դասագիրքը, ուսումնասիրութիւնը, որոնցմէ կը քաղենք մեր գիտելիքները: Փորձեցէք իջնել ձեր հոգիին խորը եւ պիտի նկատէք, որ այնտեղ իրօք ալ կը գտնուի գիրք մը, որուն բովանդակութեան հանդէպ ունիք կոյր ու ամբողջական հաւատք մը. որքա՜ն դժուար պիտի ըլլար օր մը հրաժարիլ այդ գրքի դրոյթներէն ու հետեւիլ ա՛յլ դրոյթի մը, տեսութեան մը կամ... վարդապետութեան մը. ընդունիլ... այլ իրողութիւն մը:

Կանգ առնենք, եթէ կուզէք, բառարաններու մակարդակին, քանի այստեղ աւելի դիւրին է առարկայական բաղդատութիւններ ընել: Արդի արեւմտահայը, ուր ալ գտնուի ան, կը ճանչնայ ու կօգտագործէ Գայայեանի, Տէր Խաչատուրեանի կամ հայր Կռանեանի բառարանը կամ բառարանները. ասոնց վրայ կարելի է աւելցնել ընտիր բառարան մըն ալ՝ հայր Պետրոս Ճիզմեճեանի երկհատորը ընդարձակ բառարանը, որ, սակայն, ընդհանրապէս բացակայ է մեր դպրոցականներու կեանքէն, հաւանաբար իր արտասովոր ծաւալին պատճառով: Այս չորսը կը կազմեմ քսաներորդ դարու արեւմտահայ բառարանագրութեան հիմնական վաստակը: Անշուշտ կակնարկեմ միայն հայերէն-հայերէն բառարաններու:

Արդ, որքան մեծ տարբերութիւններ կան վերոյիշեալ չորսին միջեւ, հետեւաբար որքան խոր տարակարծութիւններ պիտի ունենանք բառարան օգտագործողներս, նայած թէ ասոնցմէ ո՛րը կը նախընտրենք եւ ո՛րը կը նկատենք մեր ուղեցոյցը:

Խօսիմ օրինակներով:

Գայայեանի համար բառս ցորեկ է. ﬓացեալ երեքը ունին ցերեկ: Իսկ Բենիամին Թաշեան կրակ ու բոց կը ժայթքէ բոլոր անոնց դէմ, որոնք ցորեկ կը գրեն:

Գայայեան, Ճիզմեճեան, Տէր Խաչատուրեան կը գրեն առնչութիւն. իսկ Կռանեան կը գրէ առընչութիւն, ինչպէս տեսանք:

Գայայեան ունի բուծանել, Ճիզմեճեան՝ բուծանել եւ բուծել, ինչ որ ներելի չէ, քանի երկու տարբեր բաներ չեն կրնար գոյակցիլ նոյն բառարանին մէջ. Տէր Խաչատուրեան դրած է բուծանել, իսկ Կռանեան բուծել: Ո՞ր մէկը ընտրել. ո՞ր ուսուցիչը պիտի որոշէ, կը կարծէք:

Գայայեան ունի քօղ, տե՛ս քող. եւ հետեւողականօրէն նաեւ՝ քողազերծ, քողածածուկ, քողարկել, քողընկեց: Ճիզմեճեան ունի միայն քող, այլեւ քողազարդ, քողել, քողարկել: Տէր խաչատուրեան դրած է քօղ, բայց նաեւ աւելցուցած է՝ տե՛ս քող, որ բառարանագրական լեզուով կը նշանակէ՝ նախընտրելին քող է. սակայն հակառակ ասոր՝ տուած է բազմաթիւ բաղադիր բառեր՝ բոլորն ալ քօղ արմատով՝ քօղազերծ, քօղազերծել, քօղածածկել, քօղածածուկ, քօղարկել, քօղընկէց, քօղք, կարելի՞ է իմացական աւելի մեծ անկարգապահութիւն երեւակայել:

Հայր Կռանեան ունի նախ քող՝ համապատասխան բացատրութեամբ. աւելի անդին, կարծես բոլորովին նոր բառ մը ըլլար ան, դրած է նաեւ քօղ, որ իր կարգին արժանացած է նոր բացատրութեան մը: Որուն կը հետեւին նոյն արմատով բաղադրեալ բառեր՝ քօղազերծ, քօղազերծել, քօղածածուկ, քօղարկել: Արժեւորումը կը ձգեմ ընթերցողին դատողութեան:

Այս մէկ-երկու օրինակները, որոնց թիւը կարելի է բազմապատկել հարիւրներով ու հազարներով, տրուած են իբրեւ նախաճաշակ այն ահաւոր շփոթէն, որուն դատապարտուած են ենթարկուելու ուսումնական շրջանակները, ինչու չէ նաեւ թերթերը, հրատարակչականները, վերջապէս՝ գրաւոր խօսքի ճարտարարուեստը կիրարկող հայորդիները: Միշտ նոյն հարցումը՝ որո՛ւն հետեւիլ, ինչո՛ւ հետեւիլ, ինչպէ'ս ընտրել ու մանաւանդ... նախընտրել: Այս հասկացութեանց պատճառած շփոթը միայն միջբառարանային մակարդակի վրայ չի գտնուիր, այլեւ նոյն հեղինակի աշխատութեան ծիրին մէջ եւս:

***

Հայր Կռանեանի Բ. հրատարակութեան մէջ, էջ 184, կը գտնենք ըստգտանել՝ յանցաւոր համարիլ, դատապարտել, իսկ 601-րդ էջին վրայ ստգտանել՝ յանցանք դնել, մեղադրել, եպերել: Պարզ է, որ ասոնք նոյն բաներն են, բայց ինչո՞ւ ներկայացման այս շփոթեցուցիչ եղանակը, մանաւանդ այս մերժելի երկձեւութիւնը: Ե՞րբ եւ ո՞ր պարագային հայր սուրբը յարմար կը տեսնէ ասոնցմէ առաջինը, իսկ ե՞րբ եւ ո՞ւր՝ երկրորդը. մանաւանդ, ինչպէ՞ս թող որոշէ խեղճ աշակերտը, այլեւ անոր ուսուցիչը:

Նոյն տեղը, էջեր 572-3, կը գտնենք թէ՛ ռահան, թէ՛ ռեհան, որոնք նոյն բոյսն են, ունին նոյն բացատրութիւնը, բայց ահա տարբեր ուղղագրութիւն եւ տարբեր դիրք. ո՞ւր տեսնուած է բառարանագրային այսպիսի մեթոտ մը:

Նոյն հատորին մէջ, էջ 578, կը գտնենք սամոյր՝ ազնիւ սեւ մուշտակով կզաքիսներու ցեղէն կենդանի, նոյնին մուշտակը. այս երկրորդ իմաստը, որով անասունին անունը նոյնացած է մուշտակին անունով, խորքին մէջ փոխաբերական է եւ աւելի յարմար էր չդնել զայն, ինչպէս որ արջ անունը չենք նոյնացներ արջենիով կամ ինձ անունը չենք նոյնացներ ընձենիով: Բայց անցնինք: տակը կը գտնենք սամուրենի, որուն համար ըսուած է՝ ընտիր սեւ մուշտակ. այսպիսի լակոնական բացատրութեամբ ամէն կապ արդէն խզուած է սամոյրին հետ, որուն մուշտակն իսկ է սամուրենին, եւ այս մասին ոչ մէկ ակնարկութիւն կատարուած է: Այս բառարանը օգտագործող փոքրիկը կամ հայոց լեզուի մագիստրոսը,- որոնք հիմա կը վխտան մեր իրականութեան մէջ,- ուրկէ՞ եւ որո՞ւ օգնութեամբ պիտի ըմբռնէ, որ երկրորդ բառին արմատն է սամոյր եւ ան կը նշէ այդ ստնաւորին մուշտակը:

Իմ նպատակս ոչ այնքան աշխատութիւններ քննադատելն է, որքան ցոյց տալ, թէ որքան խոցելի վիճակ կը պարզէ արեւմտահայ բառարանագրութիւնը: Աւելի փայլուն վիճակի մէջ չեն գտնուիր մեր դասագիրքերն ալ: Եւ այս աննախանձելի կացութիւնը պիտի գոյատեւէ այնքան ատեն, որ ասոնք պիտի մնան անհատական նախաձեռնութիւններ, ուր պիտի իշխեն անհատական նախասիրութիւնները...: Ժամանակն է, եթէ արդէն իսկ չենք ուշացած, որ հայերէնագիտական բնոյթ ունեցող բոլոր հրատարակութիւնները ղեկավարուին կեդրոնական մարմինի մը կողմէ եւ միանգամ ընդմիշտ վերջ տրուի անհատական նախաձեռնութիւններու: Նման մարմին մը պէտք է վայելէ Սփիւռքի հաւանութիւնն ու նեցուկը, քանի անոր բարիքներէն պիտի օգտուի ինքը՝ Սփիւռքը:

Ծանօթ. շեղագրումը պատկանի Johan-ին:

Link to post
Share on other sites
  • 3 months later...
  • Replies 89
  • Created
  • Last Reply

Top Posters In This Topic

Top Posters In This Topic

Posted Images

Ահա մի օրինակ.

http://titus.uni-frankfurt.de/didact/idg/arme/narmbsp.htm

Տարբերությունն առանձնապես մեծ չէ: Իսկապես ասած՝ սա մեկ լեզու է և երկու տարբերակ:

Ճիշտն ասած՝ ես պատրաստ չեմ այս հարցի մեջ խորանալու, քանի որ մասնագետ չեմ:

Գիտեմ, որ հիմա կգան դասական ուղղագրության ջատագովներն ու քննարկմանը կտան քաղաքական ուղղություն :/

Հարգելի А.С.,

Ձեռք եմ բերել մի շատ հետաքրքիր ու լավ գրված դասագիրք: 500 էջ:

Վերաբերում է արևելահայերենի և արևմտահայերենի կապերին՝ հայերեն լեզուն նոր սովորողների համար: Պետք է որ դա Ձեզ հետաքրքրի:

Իրոք լավ աշխատություն է, թեև ես մասնագիտական կարծիք չեմ կարող հայտնել:

Ահա սկանը՝

post-19994-1227773292_thumb.jpg

Եթե ցանկանաք, մեկ օրինակ կարող եմ Ձեզ ուղարկել: Կապվեք PM-ով:

Link to post
Share on other sites
Հարգելի А.С.,

Ձեռք եմ բերել մի շատ հետաքրքիր ու լավ գրված դասագիրք: 500 էջ:

Այո՛, հավատում եմ: Ես այդ հեղինակի մի գրվածքը մի անգամ գտա ցանցում (շատ բարեխղճորեն կազմված ու հաջող դասագիրք էր), բայց հետո այդ հղումն այլևս չբացվեց: :(

Վերաբերում է արևելահայերենի և արևմտահայերենի կապերին՝ հայերեն լեզուն նոր սովորողների համար: Պետք է որ դա Ձեզ հետաքրքրի:

Անշու՛շտ: Չէ՞ որ դա նաև իմ մտահղացման իրագործումն է: :clap:

Իրոք լավ աշխատություն է, թեև ես մասնագիտական կարծիք չեմ կարող հայտնել:

Եթե ցանկանաք, մեկ օրինակ կարող եմ Ձեզ ուղարկել: Կապվեք PM-ով:

Կարող եմ փոխանակել իմ «Կռունկ»-ով: :hehe: Բայց ավա՜ղ՝ միայն 2-3-4 մասերով: Գուցե մի օր էլ ստանամ Ձեր «ոչ մասնագիտական» կարծիքը: :rolleyes:

Link to post
Share on other sites
Անշու՛շտ: Չէ՞ որ դա նաև իմ մտահղացման իրագործումն է: :clap:

Այո, և պատահական չէր, որ հենց Ձեզ էր ուղղված իմ գրածը: :)

Ի դեպ, չպետք է հրաժարվեք Ձեր այդ մտահղացումից: Իմ կարծիքով, Դուք շատ ավելի լավ աշխատանք կարող եք կատարել, հաշվի առնելով ուսանողների հետ Ձեր ունեցած փորձը, ինչպես նաև՝ դասագրքեր կազմելու փորձը: Այս գիրքը կարող է ծառայել որպես հիմք և որոշ առումով՝ նաև որպես աղբյուր: Եթե դեռ չեք հրաժարվել Ձեր նախաձեռնությունից՝ շատ հաճելի կլիներ այն իրագործված տեսնել: Բացի զուտ ակադեմիական արժեքից, դա նաև հայանպաստ աշխատանք է:

Սույն աշխատության հեղինակը մասնագետ է արևելահայերենում, բայց նրա արևմտահայերնի մասին չեմ կարող կարծիք հայտնել: Պատիվ ունեմ անձամբ ճանաչելու Տիկին Գ. Հակոբյանին, ի դեպ: :up:

Ինքներդ՝ աշխատության հետ ծանոթանալուց հետո, կստեղծեք Ձեր կարծիքը: Եվ հուսով եմ, որ կկիսվեք մեզ հետ: :)

Մնացածը՝ PM-ով:

Link to post
Share on other sites
Այո, և պատահական չէր, որ հենց Ձեզ էր ուղղված իմ գրածը: :)

Ի դեպ, չպետք է հրաժարվեք Ձեր այդ մտահղացումից: Իմ կարծիքով, Դուք շատ ավելի լավ աշխատանք կարող եք կատարել, հաշվի առնելով ուսանողների հետ Ձեր ունեցած փորձը, ինչպես նաև՝ դասագրքեր կազմելու փորձը: Այս գիրքը կարող է ծառայել որպես հիմք և որոշ առումով՝ նաև որպես աղբյուր: Եթե դեռ չեք հրաժարվել Ձեր նախաձեռնությունից՝ շատ հաճելի կլիներ այն իրագործված տեսնել: Բացի զուտ ակադեմիական արժեքից, դա նաև հայանպաստ աշխատանք է:

Չէի ուզի տրտնջալ, բայց շատ դժվար է լուրջ գործ ձեռնարկել առանց համախոհների թիմի: Մանավանդ, որ արևմտահայերենից բացարձակ ուժեղ չեմ (մեղմ ասած):

Սույն աշխատության հեղինակը մասնագետ է արևելահայերենում, բայց նրա արևմտահայերնի մասին չեմ կարող կարծիք հայտնել: Պատիվ ունեմ անձամբ ճանաչելու Տիկին Գ. Հակոբյանին, ի դեպ: :up:

Ախր ինչու՛ ենք նույն գործով զբաղվողներս այսպես ցվրված. մեկս՝ Վենետիկում, մեկս՝ Նահանգներում, մեկս՝ Մոսկվայում: Բա եղա՞վ:

Link to post
Share on other sites
  • 3 weeks later...

А.С. ջան, շատ կներեք ուշացման համար: Հիմա այստեղ Ս. Ծննդյան տոնի նախօրյակներն են, բոլորը իրար նվերներ են ուղարկում, մի երկու անգամ մտա փոստ՝ ահավոր վիճակ, առնվազն մի երկու ժամվա հերթ: Կսպասենք մինչև ամսի 25-ը, երբ կրքերը կհանգստանան, ու կուղարկեմ:

Link to post
Share on other sites
А.С. ջան, շատ կներեք ուշացման համար: Հիմա այստեղ Ս. Ծննդյան տոնի նախօրյակներն են, բոլորը իրար նվերներ են ուղարկում, մի երկու անգամ մտա փոստ՝ ահավոր վիճակ, առնվազն մի երկու ժամվա հերթ: Կսպասենք մինչև ամսի 25-ը, երբ կրքերը կհանգստանան, ու կուղարկեմ:

:hi:

Link to post
Share on other sites
  • 2 weeks later...

Аида Суреновна ջան, վերջապես ուղարկեցի այսօր, գիրքը ճանապարհին է: Ասացին՝ 10 օրում կհասնի, բայց Նոր Տարվա կապակցությամբ՝ 1 կամ 2 օր էս կողմ-էն կողմ: Ինչ որ է, խնդրում եմ տեղյակ պահել երբ ստանաք: Իսկ հետագայում՝ կսպասենք Ձեր կարծիքները:

Link to post
Share on other sites

Արեւմտահայերեն եւ արեւելահայերեն միաժամանակ սովորեցնելը լավ արդյունքների չի բերի…

:-)

Ուղղակի կովկասահայությունը պետք է ժամանակին ընդունեռ արեւմտահայերեն գրականը… Հիմա չէինք չարչարվի…

Link to post
Share on other sites
Արեւմտահայերեն եւ արեւելահայերեն միաժամանակ սովորեցնելը լավ արդյունքների չի բերի…

Լեզվաբանների և լեզվի ուսուցիչների համար սա շատ թանկարժեք աշխատություն է, հատկապես ՝ А.С.-ի համար, որը նույնպես հղացել էր արևելահայերեն-արևմտահայերեն համեմատական քերականության դասագիրք ստեղծելու մտքով:

Ի դեպ, Аида Суреновна, ես ինքս Գայանե Հակոբյանի աշխատությունը շատ եմ գնահատում՝ բավական գիտելիք և ջանք է ներդրվել նրա կողմից՝ այդ ամենը իրագործելու և ի մի բերելու համար: Միևնույն ժամանակ, գտնում եմ (իմ անձնական կարծիքն եմ հայտնում միայն), որ կան որոշ բացթողումներ, և արևտահայերենի պարագայում՝ որոշ սխալներ:

Ինչևէ. այս գիրքը, առայժմ, կարելի է համարել լավագույնը՝ գոյություն ունեցող նման աշխատությունների մեջ: Եվ դա միգուցե կարող է Ձեզ համար որպես լավ աղբյուր ծառայել՝ Ձեր հետագա մտահղացումների համար:

Link to post
Share on other sites
Ուղղակի կովկասահայությունը պետք է ժամանակին ընդունեռ արեւմտահայերեն գրականը… Հիմա չէինք չարչարվի…

Պրովոկատոր! :lol:

Link to post
Share on other sites
Аида Суреновна ջան, վերջապես ուղարկեցի այսօր, գիրքը ճանապարհին է: Ասացին՝ 10 օրում կհասնի, բայց Նոր Տարվա կապակցությամբ՝ 1 կամ 2 օր էս կողմ-էն կողմ: Ինչ որ է, խնդրում եմ տեղյակ պահել երբ ստանաք: Իսկ հետագայում՝ կսպասենք Ձեր կարծիքները:

Ай, спасибо! Спасибо!! Спасибо!!! :dance: :dance: :dance:

Link to post
Share on other sites
Լեզվաբանների և լեզվի ուսուցիչների համար սա շատ թանկարժեք աշխատություն է, հատկապես ՝ А.С.-ի համար, որը նույնպես հղացել էր արևելահայերեն-արևմտահայերեն համեմատական քերականության դասագիրք ստեղծելու մտքով:

Չէ, եղբայր, ես կաշխատեմ էլ սենց ղալաթ չանել՝ առանց հստակ ձևակերպված ու ֆինանսապես հիմնավորված պատվերի նոր գործ չեմ ձեռնարկի: Հրես ինչքան ժամանակ էր «Կռունկ»-իս ձեռը կրակն էի ընկել, մինչև մի փոքր տպաքանակով հրատարակեցի: Իսկ արևմտահայերենին բոլորովին ձեռք չեմ տա առանց գիտակ ու բանիմաց հեղինակակցի: (Միայն կսովորեմ դասագիրքը ստանալուն պես:)

Ի դեպ, Аида Суреновна, ես ինքս Գայանե Հակոբյանի աշխատությունը շատ եմ գնահատում՝ բավական գիտելիք և ջանք է ներդրվել նրա կողմից՝ այդ ամենը իրագործելու և ի մի բերելու համար: Միևնույն ժամանակ, գտնում եմ (իմ անձնական կարծիքն եմ հայտնում միայն), որ կան որոշ բացթողումներ, և արևտահայերենի պարագայում՝ որոշ սխալներ:

Հավատում եմ, հավատում : Ինչպես ասացի մի կարճ ժամանակով ցանցում կար նրա մի դասագիրքը: Իսկապես լուրջ գործ էր: Հետո անհայտացավ:

Ինչևէ. այս գիրքը, առայժմ, կարելի է համարել լավագույնը՝ գոյություն ունեցող նման աշխատությունների մեջ: Եվ դա միգուցե կարող է Ձեզ համար որպես լավ աղբյուր ծառայել՝ Ձեր հետագա մտահղացումների համար:

Այստեղ մեկ անգամ էլ ձևակերպեմ միտքս (մտահղացումս): Գուցե ապագա պատվիրատուն և արևմտահայերենի մասնագետ հեղինակը սա կարդա՝ իրար գտնենք:

Իրավացի է Ջավախքը. երկու իրար շատ նման լեզուները միաժամանակ և միանգամից չեն սովորվելու: Ես կուզեի՝ լիներ մի դասագիրք, որը արևելահայերենին տիրապետած մարդուն սովորեցներ արևմտահայերենը, իսկ արևմտահայերենին տիրապետածին սովորեցներ արևելահայերենը: Բայց այդ գիրքը ոչ թե միայն լեզվի նկարագրությունը պարունակեր, այլ ձայնագրություններով, երկխոսություններով, առաջադրանքներով ու վարժություններով սովորեցներ՝ արևելահայերենը կամ արևմտահայերենը որպես օտար / երկրորդ լեզու սովորելուց հետո:

Link to post
Share on other sites
  • 1 month later...
  • 4 months later...
Մէջբերում.-

«Ազդակ» օրաթերթ, Ուրբաթ, 27 Յուլիս 2008

Ի պետս զառածելոց

Ընթեռնելի թէ՞ ընթեռնլի

Հայ իրականութեան մէջ, ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի, ընթեռնլի ձեւը եղած է բառարաններու մթին խորշերուն մէջ մնացած ու անգիտացուած բառ մը, որ կու գայ գրաբարեան ընթեռնուլ ձեւէն: Ճիշտ ինչպէս որ արդի աշխարհաբարի մէջ բայածականներ կը կազմենք ի մը աւելցնելով բայերու ետեւը, օրինակ՝ ուտել-ուտելի, գործադրել-գործադրելի, սիրել-սիրելի, նոյնը կ'ընէր գրաբարն ալ ուլ լծորդութեանց բայերուն հետ. օրինակ՝ ընթեռնուլ-ընթեռնուլի-ընթեռնլի. ինչպէս կը նկատենք, վերջնական ձեւը ստացուած է ու ձայնաւորի սղումով, հետեւաբար բառս պէտք է արտասանել ընթեռնըլի՝ անշուշտ առանց գրելու այս ը-ն:

Ընթեռնլի-ն, ինչպէս նաեւ այլ բայածականներ՝ առնուլ-առնլի, զենուլ-զենլի, հեղուլ-հեղլի եւ բազմաթիւ ուրիշներ, «Նոր հայկազեան»էն ի վեր կ'անցնին բառարանէ-բառարան, ինչպէս «Առձեռն»ին: Ասոնք, սակայն գրաբարի բառարաններ են: Գայայեանէն սկսեալ ﬓացեալ բոլորը անտեսութեան մատնուեցան, իսկ ընթեռնլի-ն մնաց ու անցաւ Ճիզմեճեանին, Տէր Խաչատուրեանին, հուսկ ապա հայր Կռանեանին. անշուշտ չէր կրնար չանցնիլ այս վերջինին, որովհետեւ հայր Կռանեան ԺԹ. դարու ամէնէն գրաբարամէտ բառարանագիրն է: Ան ոչ միայն տեղ տուած է ընթեռնլի-ին, այլեւ իր բառարանին մէջ յատուկ յանձնարարած է զայն ընթերցողներուն, որպէսզի չըլլայ թէ յանկարծ զառածին եւ կիրարկեն աշխարհաբարեան ընթեռնելի ձեւը, որ իրեն համար «արեւելահայերէն» է:

Սակայն, որքան կը յիշեմ, հայր Կռանեանէն առաջ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանն էր, որ բաւական շունչ վատնեց այս մոմիացած բայածանցին: «Ազդակ»ի յայտարարութիւնները կարդացողները անշուշտ լիահագագ կը վայելեն այս չնաշխարհիկ գրելաձեւը:

Այս բոլորին մէջ, սակայն, մոռցուած է երկու բան. նախ՝ աշխարհաբարը, երկրորդ՝ ուղղագրական կամ լեզուական հետեւողականութիւն ըսուածը:

Աշխարհաբարը ուլ լծորդութեան բայ չունի. մէկ երկու քարացած ձեւերը այս իրողութեան հակառակը չեն փաստեր: Ոչ միայն չունի, այլեւ ինչ որ առնչուած է ուլ լծորդութեան բայերու, զանոնք կա՛մ աշխարհաբարացուցած է, կա՛մ լեզուէն դուրս ձգած է: Օրինակի համար՝ առնլի-ն, զենլի-ն, հեղլի-ն, կերլի-ն դարձուցած է առնելի(ք), զենելի(ք), հեղելի(ք), ուտելի(ք), եւ այլն: Աշխարհաբարացուցած է նոյնիսկ լման խոնարհումները. Օրինակ՝ յենուլ-ը դարձուցած է յենիլ, ուր կու տայ յենեցայ-յենեցար-յենեցաւ-յենի՛ր, փոխանակ տալու յեցայ-յեցար-յեցաւ-յեցի՛ր, ինչպէս կը պահանջեն գրաբարամէտները: Յառնուլ-ը աշխարհաբարացուցած է եւ դարձուցած յառնել, որ կու տայ յառնեցի-յառնեցիր-յառնեց-յառնէ՛, փոխանակ տալու յարեայ-յարեար-յարեաւ-արի. մենք յարեաւ ձեւը կը կիրարկենք գրաբարեան մաղթանքներու մէջ՝ «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց», ճիշդ ինչպէս Տէրունական աղօթքը գրաբար կ'արտասանենք: Իսկ արեւելահայերը կը պահեն արի ձեւը, սակայն ոչ գրաբարը կիրարկելու տրամաբանութեամբ: Ուլ լծորդութեան այլ բայեր բոլորովին դուրս մնացած են լեզուէն, օրինակ՝ խնուլ, լնուլ, յեռուլ եւ շատ ուրիշներ, որոնք չեն մարսուած աշխարհաբարէն եւ խորթ են արդի լեզուի բարքերուն:

Հայր Կռանեան շատ կը սխալի, երբ սեւով ճերմակի վրայ կը գրէ, թէ «արեւմտահայուն համար բայը ընթեռնուլ» է, ո՞ր արեւմտահայուն համար, ո՞ւր կ'ապրին նման արեւմտահայեր: Մեր ժողովուրդը վաղուց աշխարհաբարացուցած է ընթեռնլի-ն՝ զայն դարձնելով ընթեռնելի, ճիշդ ինչպէս որ առնլի-ն դարձած է առնելի, զենլի-ն՝ զենելի, կերլի-ն՝ ուտելի, հեղլի-ն՝ հեղելի եւ այլն. այս վերջիններուն առնչութեամբ որեւէ երկբայութիւն չկայ, անշուշտ: Արդ, ո՞ր տրամաբանութեամբ ասոնք աշխարհաբարացած են, իսկ ընթեռնլի-ն պիտի անփոփոխ պահէր իր կաղապարը: Վերջին հաշուով ո՞վ կ'որոշէ բառի մը ձեւը,- քանի մը բառարանագիրնե՞ր, թէ՞ կենդանի լեզուն կիրարկող միլիոնաւոր հայրենակիցներ. իսկ երբ այս վերջինները ի Հայաստան ու ի սփիւռս աշխարհի ընթեռնելի կ'ըսեն ու կը գրեն, ո՞ր իրաւունքով բառարանագիրը ուրիշ բառ կ'արձանագրէ իր բառարանին մէջ ու կը պատգամէ նորահաս սերունդներուն. «Ա՛յս է քու բառդ»:

Դոկտ. Արմենակ Եղիայեան www.aztagdaily.com

Link to post
Share on other sites

Յարգելի բարեկամ,

Ես սկզբնապէս գրած եմ դաժան, ճիշդ ինչպէս արևելահայերդ կը գրէք: Վերաշարուածքի ընթացքին ձեր կողմէ, կ'ենթադրեմ, յառաջացած է տաժան ձևը:

Լաւագոյն զգացումներով՝

Լիբանան, 6 յունիսի 2009 Արմենակ Եղիայեան

Հովհան,

հայերենում կա և՛ տաժան, և՛ դաժան:

Դաժան մարդ, դաժանություն, բայց՝ տաժանակիր աշխատանք: :)

Բազմացավ փուշը կշտամբանքների.

Ծաղկեցին որթերն անօրինության.

Մեջս բորբոքվեց բոցը գեհենի.

Տաժանքի լուծը ծանրացավ վրաս.

Գ.Նարեկացի

Նրանց կատարած հանցագործության

Ծանրությունն ամբողջ,- եւ կրել անահ

Ձերբակալություն, եւ՛ աքսոր, եւ՛ մահ,

Ո՛չ իբրեւ տաժանք, այլ՝ սուրբ խնդություն...

....

Ես ինքս այնժամ ցասումով ահեղ,

Ոչ իբրեւ դատող կամ ամբաստանող,

Այլ՝ երկրիս համար խինդով խելահեղ

Ամենայն տաժանք խնդությամբ տանող -

Ե.Չարենց

Link to post
Share on other sites
Հայրենակից, ես գիտեմ այդ կանոններից մեկը՝ հենց նոր հայտնաբերեցի: :D

Այն բայերը, որ կարող են ունենալ երկու տարբեր՝ -ալ -ել լծորդներ, արևմտահայերենում կարող են ունենալ -իլ կամ -ուլ լծորդ:

Արևելահայերեն--------------------------------------------------Արևմտահայերեն

ԽոսԵԼ-խոսԱԼ(բարբառային ձև) ---------------------------------Խոսիլ

ԹողԵԼ- թողԱԼ(բարբառային ձև)---------------------------------Թողուլ

Իսկ խաղԵԼ ձև ոչ ի գոյ, ուստի և՛ արևելահայերենում, և՛ արևմատահայերենում՝ խաղԱԼ: :yes:

Արևելահայերդ կը սիրէք լեզուական ամէն երևոյթ բացատրել ինչ որ «կանոնով» մը. արդ, մենք՝ արևմտահայերս, կանոնի մը հետևողութեամբ և գիտակցութեամբ չէ որ կ'իւրացնենք Ել և Իլ լծորդութիւնները, այլ՝ մայրենի լեզուի թելադրանքով պարզապէս: Ուրեմն ի զուր «կանոններ» կ'որոնէք, ատոնք բոլորն ալ բռնազբօսիկ ու արուեստական են: Շօշափելի իրողութիւնը այն է, որ մեր բարբառը կը գործէ երեք լծորդութեամբ՝ երգել, խօսիլ, կարդալ,որոնք հայ մանուկին ու չափահասին կը ներարկուին մայրենի կաթին զուգահեռ . առանց այդ մօր գիտակցութեան, հոն ուր ձերը կը գործէ երկուքով՝ երգել, խօսել, կարդալ: Այլ խօսքով՝ մտացածին կանոններ մի' բանաձևէք, աւելորդ է, մանաւանդ՝ վտանգաւոր:

Աւելցնեմ, որ խօսալ և թողալ բայաձևեր գոյութիւն չունին մեր լեզուին մէջ:

Link to post
Share on other sites
Բարի տեսայ Սաս: Ողջո՜յն ամենուն:

Այս նախադասութեան մէջ արտէն երկու անսպասելի սխալ մտած է:

ա) Սաս գոյաքանը կոչական ըլլալուն՝ պէտք էր տրոհել զայն նախորդ պառէն:

բ) Եթէ ամէն բառը կը գրէք Է-ով, աբա որևէ պատճառ չկայ տրականի մէջ Ե-ի վերածելու զայն:

Ուրեմն՝ Պարի տեսայ, Սաս: Ողջո~յն ամէնուն:

7 մայիսի 2009 Արմենակ Եղիայեան

Link to post
Share on other sites
Ի ՊԷՏՍ ԶԱՌԱԾԵԼՈՑ (Շար. 7), «Ազդակ» օրաթերթ, երեքշաբթի, 1 Յուլիս 2008

Ոեւէ եւ Որեւէ

Բոլորդ ալ գիտէք, որ այս երկուքէն առաջինը արեւմտահայերէնի մէջ կը կիրարկուի անձի համար, օրինակ՝ ոեւէ մարդ, ոեւէ տղայ, ոեւէ զինուոր, իսկ երկրորդը՝ ոչ-անձ ցոյց տուող բառերու հետ, օրինակ՝ որեւէ առիւծ, որեւէ ծառ, որեւէ միտք: Մեր լեզուի ամէնէն աւելի իւրացուած կանոններէն մէկն է այս, եւ գրեթէ հազուագիւտ կը պատահի, որ հանդիպինք կանոնազանցութեան: Անշուշտ նկատի ունիմ քիչ թէ շատ գրային վարժութիւն ունեցող խաւը՝ խմբագիրները, յօդուածագիրները, գրագէտները եւ նմանները: Չեմ համարձակիր ուսուցիչներու վրայ ալ տարածել այս շռայլութիւնը, որովհետեւ մեր ուսուցիչները մէկ տող իսկ չեն գրեր:

Այս կանոնը ունի իր պատմականը:

Մինչեւ անցեալ դարու կէսերը ան գոյութիւն չունէր արեւմտահայերէնի մէջ: Վերջերս կը կարդայի Հրանդ եւ Զապել Ասատուրներու նամականին, ուր նկատեցի այն սանձարձակ կիրարկութիւնը, որ ունեցած են այս երկու բառերը. այդ հատորը այս պահուս ձեռքիս տակ չունիմ, որպէսզի վաւերական օրինակներ տամ, սակայն այնքան ալ դժուար չէ ստուգումը: Միւս կողմէ՝ մինչեւ մեր օրերն ալ կը գտնենք գրողներ, որոնք կ'անտեսեն այս կանոնը. օրինակ՝ լուսահոգի Զարեհ սրբ. Ազնաւորեանը, որ մեր ժամանակներու լաւագոյն հայերէն գիտցողներէն էր, չէր յարգեր յիշեալ կանոնը. կը ճանչնար միայն ոեւէ-ն, որ կը կիրարկէր թէ՛ անձի, թէ՛ ոչ-անձի համար: Կան ուրիշներ եւս, սակայն, ինչպէս ըսի, այսպիսիները հազուագիւտ են:

Ինչպէ՞ս յառաջացաւ եւ կայունացաւ այս կանոնը:

Ասոր ախոյեանը Բենիամին Թաշեանն է, որ մօտաւորապէս 30 տարի տիւ ու գիշեր պայքարեցաւ, մինչեւ որ յաջողեցաւ ընդհանրացնել զայն իրեն ծանօթ այն հնարամտութեամբ, յամառութեամբ ու հետեւողականութեամբ, որոնց գաղտնիքը միայն ի՛նք ունեցած է: Ուրիշ շատ կանոններու համար ալ ճգնեցաւ Թաշեան. ասոնց հանրագումարը կը կազմեն իր հինգ հատորները, յատկապէս «Թիւրն ու թերին» կոչուածը: Շատ ցաւով պիտի նշեմ, որ այս գրքին, որ հրատարակուած է քառասուն տարի առաջ, 750 հատորները չորս տասնամեակ քաշքըշուեցան, մինչեւ որ Համազգայինը վերջերս քանի մը դահեկանով սպառեց անոր վերջին օրինակներն ալ: Մինչդեռ հազարներով պէտք է հրատարակուէր ան ամէն տարի ու բարձի գիրքը դառնար մեր խմբագիրներուն, գրագէտներուն, ուսուցիչներուն, ամբողջ ազգին, որպէսզի քիչ մը աւելի հայերէն կարելի ըլլայ սորվիլ: Բայց ի՛նչ օգուտ. «Յիւրսն եկ, եւ իւրքն զնա ոչ ընկալան»:

***

Հիմա, տարիներ ետք, կը մտածեմ, թէ որքա'ն ճիշդ վարուեցաւ Թաշեան, այլեւ որքա'ն իրաւունք ունէր այսպէս վարուելու: Անշուշտ խնդրոյ առարկան միայն ոեւէ եւ որեւէ բառերն են:

Թաշեանի մտածումը այն էր, թէ ոեւէ բառը, որ կազմուած է ո եւ է բաղադրիչներով, պէտք է կիրարկուի միայն անձերու համար, քանի որ ասոնց առաջին ո բաղադրիչը գրաբարի մէջ կը նշանակէ ով, որ կը կիրարկուի միմիայն անձերու համար. ոեւէ կը նշանակէ, ուրեմն, ով ալ ըլլայ: Կարծես իրաւունք ալ ունի, կարելի՞ է, օրինակ, ըսել ոեւէ ծառ, այսինքն՝ ով ալ ըլլայ ծառը, ո՛չ, կարելի չէ ըսել: Թերեւս ըսողին ալ բերանը օրին չէ պատռած. բայց անցնինք:

Դժբախտաբար, սակայն, Թաշեան խոր չմտածեց գործելէ առաջ, ինչ որ իր լեզուական թերութիւնն է, որուն պատճառով սխալներ գործած է ան: Ճիշդ է, որ ծառին, ոչխարին, արեւին ու նմաններուն համար անպատեհ է ըսել ով ալ ըլլայ, սակայն ունէինք որեւէ բառը, իր որ կամ որը արմատով, որ կիրարկելի է հաւասարապէս թէ՛ անձի, թէ՛ ոչ-անձի համար. օրինակ՝ այս տղոցմէ ո՞րը, այս ծառերէն ո՞րը, այս բառերէն ո՞րը ու այսպէս շարունակ՝ ընդգրկելու համար հայերէնի բոլոր գոյականները անխտիր: Եթէ Թաշեանի տարողութեամբ մէկը պիտի պայքարէր յանուն լեզուական միօրինակութեան, ապա ան պիտի փորձէր ընդհանրացնել որեւէ-ն՝ ասոր կիրարկութիւնը տարածելով թէ՛ անձի եւ թէ՛ ոչ-անձի անուներու վրայ: Ոեւէ-ն աւելորդ էր, ժամանակի եւ ուժերու մսխում, քանի կրնայինք գոհանալ կուռ ու կոկիկ որեւէ-ով, որով միօրինակութիւն մըն ալ կազմած կ'ըլլայինք արեւելահայերէնին հետ, ինչ որ դէպի ցանկալի լեզուական միութիւն տանող փոքրիկ քայլ մըն է, քանի անոնք կը ճանչնան միայն որեւէ-ն:

Ես վերը գոհացուցիչ ցոյց տուի վերոյիշեալ կանոնը իւրացուցած ու գործադրող արեւմտահայերու թիւը. սակայն, վերջին հաշուով, պէտք չէ մոռնալ, թէ իմ թուած անձերուս ընդհանուր գումարը մեր ժողովուրդին մէկ հազարերորդն իսկ չի կազմեր. հապա մնացեալնե՞րը... անոնք ալ ճիշդ կը կիրարկե՞ն ոեւէ-ն եւ որեւէ-ն: Մեր մատղաշ դպրոցականները որքանո՞վ կը յաջողին տիրապետել այս երկուութեան, հապա անոնց ուսուցիչնե՞րը, որոնց գիտցածը այդ դպրոցականներուն գիտցածէն շատ աւելի չէ եւ օր ըստ օրէ աւելի կը նուազի: Պարզ է. եթէ Թաշեան խոհեմ ու հեռատես ըլլար, ապա իր պայքարը պիտի ուղղէր ոեւէ-ին կիրարկութեան դէմ, պիտի ամէն ճիգ թափէր, որ նոր սերունդներու Օրին որեւէ առողջ ձայն չհակադրուեցաւ Թաշեանին, ընդհակառակն, անոր հնարած կանոնը մտաւ զանազան ուղեցոյցներու եւ դասագիրքերու մէջ, իբրեւ արեւմտահայերէնի ամէնէն նուիրական ու անյեղլի օրէնքներէն մէկը, ոմտքէն հետզհետէ անհետանար ոեւէ-ն, որ, չմոռնանք, աշխարհաբար կառոյց ալ չունի: Ահա, ա՛յս պէտք է ընէր ան. սակայն... չըրաւ:

ր մինչեւ այսօր ալ կը փորձուի ուսուցանել, յարգել ու յաւերժացնել, բայց թէ ճիշդ ի՞նչ յաջողութեամբ, չեմ կրնար ըսել. որքանո՞վ զայն կ'ըմբռնեն մեր նոր սերունդները, այլեւ մեր ուսուցիչները: Եւ յետոյ ինչո՞ւ այս ժամավաճառութիւնը, այս անմիտ մսխումը ուժերու:

Եւ յետոյ, երբ այս կամ այն կանոնին կը կառչինք, պէտք չէ մտածենք միայն միջինարեւելեան գաղութներուն մասին,- թէեւ հիմա այլեւս ասոնց կացութիւնն ալ փայլուն չէ,- այլ մանաւանդ հեռաւոր Քանատայի, Լոս Անճելըսի, Աւստրալիոյ դպրոցականներուն մասին եւս, որոնց սորված իւրաքանչիւր բառը,- ա'լ չեմ ըսեր կանոնը,- իսկական տաժանք մըն է թէ՛ իրենց համար, թէ՛ իրենց ուսուցիչներուն: Կ'ենթադրեմ, որ զիս անկանոն լեզուի ջատագով չէք նկատեր. իմ ակնարկութիւնս կ'երթայ անտեղի ու անարդարանալի կանոններու միայն:

Դոկտ. Արմենակ Եղիայեան

Ծանօթ. Յովհաննէսի.-

  • Եթէ սխալ եմ. ուղղէ՛ք. «Յիւրսն եկ, եւ իւրքն զնա ոչ ընկալան»=իւրայինը «հարազատը» եկաւ, եւ իւրայինները նրան չընկալեցին «չընդունեցին», կամ՝ իւրայինների մօտ եկաւ, եւ իւրայինները նրան չընդունեցին:
  • Ահա մի օրինակ ո բառին վերաբերող. «Սկսան այնուհետեւ բարձր բարբառով սաղմոսիւք եւ երգովք հոգեւորոք եւ մեծապայծառ վարդապետութեամբ յայտ հանդիման մեծի բանակին զպաշտօնն ցուցանել եւ աներկիւղ, առանց զանգիտելոյ, ո ոք եւ երթայր առ նոսա՝ ուսուցանէին կամակար»։
  • Այսքան հայերէն իմացող դոկտորը, որ իր տիտղոսը գրած է «տոքթոր» ձեւով, Australia երկրի անուան T տառը, եւ Canada երկրի անուան D տառը. հայերէնում տառադարձած է նոյն. Տ տառով:
  • Արեւելահայերէն-արեւմտահայերէն լեզուական մօտեցման մասին զրուցող դոկտ. Արմենակ, դաժան բառը գրած է «տաժան» ձեւով, յամենայնդէպս շնորհակալ ենք նրանից:

Յարգելի բարեկամ,

Արևմտահայերուս տառադարձութիւնը պէտք չէ գայթակղեցնէ ձեզ, այլ պէտք է փորձէք ըմբռնել մեզ: Մեր պատմական ձայնեղները՝ Բ, Գ, Դ, Ձ, Ջ , խուլ-շնչեղացած են, այսինքն՝ համարժէք են ներկայիս Փ, Ք, Թ, Ց, Չ հնչիւններուն. իսկ խուլերը՝ Պ, Կ, Տ, Ծ, Ճ, ձայնեղացած են: Նորագոյն տառադարձութիւնները ա'յս հիմամբ կը կատարենք: Ասոնց կողքին ունինք նաև յարաբերաբար աւելի վաղ անցեալին կատարուած տառադարձու-

թիւններ, որոնք հետևած են դասական սկզբունքներուն: Այսպէսով արևմդահայերէնի մէջ կը գոյակցին տառադարձական երկու սկզբունքներ, որոնք մեր գրաւոր խօսքը կը վերածեն իսկական խառնարանի մը և որմէ, սակայն, չենք կրնար հրաժարիլ: Քանատան հետևած է արդի տառադարձութեան, ուստի Տ-ը ձայնեղացած է և համարժէք է D-ի, իսկ Աւստրալիան հետևած է դասական տառադարձութեան, ասոր Տ-ը համարժէք է T-ի: Ահա այս ճամբով է որ լատինական D և T տառերը հաւասարապէս տառադարձուած են հայերէն Տ. սա արևմտահայերէնի անէծքն է: Եթէ յանկարծ բանիմաց արևմտահայ մը որոշէ «սրբագրել» կացութիւնը և ելլէ-գրէ, օրինակ, Կանադա, ինչպէս դուք կը գրէք, ապա այս վերջինը մեր հայրենակիցները պիտի արտասանեն GANATA, իսկ այս անունով երկիր չկայ: Ուրիշ խօսուն օրինակ մըն ալ. դասական սկզբունքով գրած ենք Սպանիա, ճիշդ արևելահայերուդ պէս, որովհետև շատ հինէն կու գայ այս անունը. իսկ Գիւլբենգեանի նստավայրը արդի սկզբունքով տառադարձած ենք Փորթուկալ. գիտէ՞ք ինչու: Որովհետև եթէ դասականօրէն գրէինք Պորտուգալ, ապա այս վերջինը պիտի արտասանէինք BORDUCAL. նման անունով երկիր ծանօ՞ է ձեզի,-անշուշտ ո'չ. մեզի ալ ծանօթ չէ: Երկարեցաւ, գիտեմ, սակայն այս ալ ըսեմ. ձեր «դոկտոր» ճիշդ տառադարձութիւնը մենք կ'արտասանենք togdor. կը նկատէ՞ք ուր կը հասցնէ մեզ ձեր տառադարձական սկզբունքը, որ դասականն է և ճիշդն է, այո, բայց ոչ մեր աղաւաղեալ հնչիւնաբանութեան համար:

Ինչ կը վերաբերի տաժան բառին, ես ինքս գրած եմ դաժան, չեմ գիտեր ո'վ և ե'րբ զայն փոխած է:

Լաւագոյն զգացումներով՝

Արմենակ Եղիայեան

Link to post
Share on other sites

Մեծարգո պարոն Արմենակ Եղիայեան

Հայերենում կա քառասունից ավել բարբառ և ամեն մի հայի առօրյա խոսակցական լեզուն ոչ թե ԳՐԱԿԱՆ արևմտա(արևելա)հայերենն է, այլ իր հարազատ բարբառը՝ համեմված, ավելի ճիշտ՝ աղճատված, օտարաբանություններով: Կան բարբառներ (Համշեն, Արցախ ևլն), որ նույնիսկ Սուրբ Մեսրոպի արարած տառերը հերիք չեն՝ արտահայտելու տվյալ բարբառի ամբողջ հնչյունական համակարգը: Մեկը գրում է Կանադա-Կանատա, մյուսը՝ Գանատա-Գանադա, երրորդը՝ Քանադա-Քանատա:

Հիմա ի՞նչ անենք, որը՞ համարենք ԸՆԴՈՒՆԵԼԻ գրելաձև: Բադի տակի պատը ես պետք է հասկանամ pati taki bad@, թե՞ badi taki pat@ անհեթեթությունը:

Մի՞թե Պետրոս Դուրյանը գրել է

Պ(փ)ույլ մը նայվածգ, բ(պ)ունՃ մը ժպիդ,

Գուրա մը խոսք տյուդեց իմ սիրտ

և ոչ թե՝

Բույլ մը նայվածք, փունջ մը ժպիտ,

Քուրա մը խոսք դյութեց իմ սիրտ:

Եկեք գոնե վերադառնանք ԴԱՍԱԿԱՆ արևմտահայերենին և ոչ թե բուրջհամուդերենին կամ իսթանպուլահայերենին:

Link to post
Share on other sites
Մէջբերում, «Ազդակ» 7 յուլիս 2008.,

Ի պէտս զառածելոց

Վերջերս նստած էի բարեկամի մը քով, որ անյետաձգելի մեքենագրութիւն մը կ'ընէր: Աչքիս զարկաւ համարեա՛ բառը՝ ճիշդ այսպէս՝ շեշտով: Երբ գործը աւարտեց, հարցուցի, թէ ինչո'ւ շեշտած էր համարեա բառը:

-Բայց չէ՞ որ ան հրամայականի եղանակի բայ մըն է,- ըսաւ զարմացած:

-Ճիշդ է, որ ան հրամայականի եղանակի բայ մը եղած է գրաբարի մէջ, սակայն աշխարհաբարի մէջ ան այլեւս հրամայական բայ չէ. բա՛յ իսկ չէ, այլ մակբայի պէս բան մը.

Գլուխը քերեց, անորոշ նայուածք մը ձգեց շուրջը, խեղճացաւ. իսկ ես կը կարծեմ, թէ մտովի վերականգնեց ամբողջ անցեալ մը, առաջին հերթին՝ այն պահը, ուր գաւառական վարժապետ մը այդ բառը իրեն բացատրած է իբրեւ «հրամայական եղանակի բայ» մը, յիշեց ընկերները, դասարանը, պատուհանէն երեւցող երկինքի կտորը, ամբողջ պատանութիւնը: Այդ պահուն, այդ աննշան շեշտը ահա այս բոլորին խտացած վերյիշումն էր. ինչպէ՞ս բաժնուէր այս բոլորէն:

Բոլոր փաստարկումներս անզօր մնացին, եւ բարեկամս, որ բանաստեղծ ալ է, գրականագէտ, նաեւ ուսուցիչ, շարունակեց համարեա գրել շեշտով՝ համարեա՛: Չէ՞ որ ուսուցիչը այդպէս սորվեցուցած էր:

***

Շատ յաճախ ուսուցիչի մը չափ սիրելի ու թելադրական է այս կամ այն բառարանը, դասագիրքը, ուսումնասիրութիւնը, որոնցմէ կը քաղենք մեր գիտելիքները: Փորձեցէք իջնել ձեր հոգիին խորը եւ պիտի նկատէք, որ այնտեղ իրօք ալ կը գտնուի գիրք մը, որուն բովանդակութեան հանդէպ ունիք կոյր ու ամբողջական հաւատք մը. որքա՜ն դժուար պիտի ըլլար օր մը հրաժարիլ այդ գրքի դրոյթներէն ու հետեւիլ ա՛յլ դրոյթի մը, տեսութեան մը կամ... վարդապետութեան մը. ընդունիլ... այլ իրողութիւն մը:

Կանգ առնենք, եթէ կ'ուզէք, բառարաններու մակարդակին, քանի այստեղ աւելի դիւրին է առարկայական բաղդատութիւններ ընել: Արդի արեւմտահայը, ուր ալ գտնուի ան, կը ճանչնայ ու կ'օգտագործէ Գայայեանի, Տէր Խաչատուրեանի կամ հայր Կռանեանի բառարանը կամ բառարանները. ասոնց վրայ կարելի է աւելցնել ընտիր բառարան մըն ալ՝ հայր Պետրոս Ճիզմեճեանի երկհատորը ընդարձակ բառարանը, որ, սակայն, ընդհանրապէս բացակայ է մեր դպրոցականներու կեանքէն, հաւանաբար իր արտասովոր ծաւալին պատճառով: Այս չորսը կը կազմեմ քսաներորդ դարու արեւմտահայ բառարանագրութեան հիմնական վաստակը: Անշուշտ կ'ակնարկեմ միայն հայերէն-հայերէն բառարաններու:

Արդ, որքան մեծ տարբերութիւններ կան վերոյիշեալ չորսին միջեւ, հետեւաբար որքան խոր տարակարծութիւններ պիտի ունենանք բառարան օգտագործողներս, նայած թէ ասոնցմէ ո՛րը կը նախընտրենք եւ ո՛րը կը նկատենք մեր ուղեցոյցը:

Խօսիմ օրինակներով:

Գայայեանի համար բառս ցորեկ է. ﬓացեալ երեքը ունին ցերեկ: Իսկ Բենիամին Թաշեան կրակ ու բոց կը ժայթքէ բոլոր անոնց դէմ, որոնք ցորեկ կը գրեն:

Գայայեան, Ճիզմեճեան, Տէր Խաչատուրեան կը գրեն առնչութիւն. իսկ Կռանեան կը գրէ առընչութիւն, ինչպէս տեսանք:

Գայայեան ունի բուծանել, Ճիզմեճեան՝ բուծանել եւ բուծել, ինչ որ ներելի չէ, քանի երկու տարբեր բաներ չեն կրնար գոյակցիլ նոյն բառարանին մէջ. Տէր Խաչատուրեան դրած է բուծանել, իսկ Կռանեան բուծել: Ո՞ր մէկը ընտրել. ո՞ր ուսուցիչը պիտի որոշէ, կը կարծէք:

Գայայեան ունի քօղ, տե՛ս քող. եւ հետեւողականօրէն նաեւ՝ քողազերծ, քողածածուկ, քողարկել, քողընկեց: Ճիզմեճեան ունի միայն քող, այլեւ քողազարդ, քողել, քողարկել: Տէր խաչատուրեան դրած է քօղ, բայց նաեւ աւելցուցած է՝ տե՛ս քող, որ բառարանագրական լեզուով կը նշանակէ՝ նախընտրելին քող է. սակայն հակառակ ասոր՝ տուած է բազմաթիւ բաղադիր բառեր՝ բոլորն ալ քօղ արմատով՝ քօղազերծ, քօղազերծել, քօղածածկել, քօղածածուկ, քօղարկել, քօղընկէց, քօղք, կարելի՞ է իմացական աւելի մեծ անկարգապահութիւն երեւակայել:

Հայր Կռանեան ունի նախ քող՝ համապատասխան բացատրութեամբ. աւելի անդին, կարծես բոլորովին նոր բառ մը ըլլար ան, դրած է նաեւ քօղ, որ իր կարգին արժանացած է նոր բացատրութեան մը: Որուն կը հետեւին նոյն արմատով բաղադրեալ բառեր՝ քօղազերծ, քօղազերծել, քօղածածուկ, քօղարկել: Արժեւորումը կը ձգեմ ընթերցողին դատողութեան:

Այս մէկ-երկու օրինակները, որոնց թիւը կարելի է բազմապատկել հարիւրներով ու հազարներով, տրուած են իբրեւ նախաճաշակ այն ահաւոր շփոթէն, որուն դատապարտուած են ենթարկուելու ուսումնական շրջանակները, ինչու չէ նաեւ թերթերը, հրատարակչականները, վերջապէս՝ գրաւոր խօսքի ճարտարարուեստը կիրարկող հայորդիները: Միշտ նոյն հարցումը՝ որո՛ւն հետեւիլ, ինչո՛ւ հետեւիլ, ինչպէ'ս ընտրել ու մանաւանդ... նախընտրել: Այս հասկացութեանց պատճառած շփոթը միայն միջբառարանային մակարդակի վրայ չի գտնուիր, այլեւ նոյն հեղինակի աշխատութեան ծիրին մէջ եւս:

***

Հայր Կռանեանի Բ. հրատարակութեան մէջ, էջ 184, կը գտնենք ըստգտանել՝ յանցաւոր համարիլ, դատապարտել, իսկ 601-րդ էջին վրայ ստգտանել՝ յանցանք դնել, մեղադրել, եպերել: Պարզ է, որ ասոնք նոյն բաներն են, բայց ինչո՞ւ ներկայացման այս շփոթեցուցիչ եղանակը, մանաւանդ այս մերժելի երկձեւութիւնը: Ե՞րբ եւ ո՞ր պարագային հայր սուրբը յարմար կը տեսնէ ասոնցմէ առաջինը, իսկ ե՞րբ եւ ո՞ւր՝ երկրորդը. մանաւանդ, ինչպէ՞ս թող որոշէ խեղճ աշակերտը, այլեւ անոր ուսուցիչը:

Նոյն տեղը, էջեր 572-3, կը գտնենք թէ՛ ռահան, թէ՛ ռեհան, որոնք նոյն բոյսն են, ունին նոյն բացատրութիւնը, բայց ահա տարբեր ուղղագրութիւն եւ տարբեր դիրք. ո՞ւր տեսնուած է բառարանագրային այսպիսի մեթոտ մը:

Նոյն հատորին մէջ, էջ 578, կը գտնենք սամոյր՝ ազնիւ սեւ մուշտակով կզաքիսներու ցեղէն կենդանի, նոյնին մուշտակը. այս երկրորդ իմաստը, որով անասունին անունը նոյնացած է մուշտակին անունով, խորքին մէջ փոխաբերական է եւ աւելի յարմար էր չդնել զայն, ինչպէս որ արջ անունը չենք նոյնացներ արջենիով կամ ինձ անունը չենք նոյնացներ ընձենիով: Բայց անցնինք: տակը կը գտնենք սամուրենի, որուն համար ըսուած է՝ ընտիր սեւ մուշտակ. այսպիսի լակոնական բացատրութեամբ ամէն կապ արդէն խզուած է սամոյրին հետ, որուն մուշտակն իսկ է սամուրենին, եւ այս մասին ոչ մէկ ակնարկութիւն կատարուած է: Այս բառարանը օգտագործող փոքրիկը կամ հայոց լեզուի մագիստրոսը,- որոնք հիմա կը վխտան մեր իրականութեան մէջ,- ուրկէ՞ եւ որո՞ւ օգնութեամբ պիտի ըմբռնէ, որ երկրորդ բառին արմատն է սամոյր եւ ան կը նշէ այդ ստնաւորին մուշտակը:

Իմ նպատակս ոչ այնքան աշխատութիւններ քննադատելն է, որքան ցոյց տալ, թէ որքան խոցելի վիճակ կը պարզէ արեւմտահայ բառարանագրութիւնը: Աւելի փայլուն վիճակի մէջ չեն գտնուիր մեր դասագիրքերն ալ: Եւ այս աննախանձելի կացութիւնը պիտի գոյատեւէ այնքան ատեն, որ ասոնք պիտի մնան անհատական նախաձեռնութիւններ, ուր պիտի իշխեն անհատական նախասիրութիւնները...: Ժամանակն է, եթէ արդէն իսկ չենք ուշացած, որ հայերէնագիտական բնոյթ ունեցող բոլոր հրատարակութիւնները ղեկավարուին կեդրոնական մարմինի մը կողմէ եւ միանգամ ընդմիշտ վերջ տրուի անհատական նախաձեռնութիւններու: Նման մարմին մը պէտք է վայելէ Սփիւռքի հաւանութիւնն ու նեցուկը, քանի անոր բարիքներէն պիտի օգտուի ինքը՝ Սփիւռքը:

Ծանօթ. շեղագրումը պատկանի Johan-ին:

Կը խնդրուի այս յօդուածը մէջբերողէն, որ յիշէ հեղինակին՝ Արմենակ Եղիայեանի անունը: Անշուշտ փառքի համար չէ այս յիշեցումը, այլ որովհետև ընթերցողը յաճախ պէտք կ'ունենայ այդ ծանօթութեան:

Շնորհակալութիւն՝ Արմենակ Եիայեան

Լիբանան,9 յունիսի 2009

Link to post
Share on other sites
Մի ուրիշ ֆորումում այս հարցի վերաբերյալ գրել էի:

Մի բան չեմ հասկանում. ի՞նչ կապ ունի ուղղագրությունը «գրաբար-աշխարհաբար պայքարի», տառաձևերի և արաբական թվանշանների հետ:Հեղինակը ի՞նչ է, իր ընթերցողներին, կներեք, էշի տեղ է դնում:

Ինչո՞ւ հեղինակը չի հիշում,ասենք, Թումանյանի և Աճառյանի անուններն ու նրանց կարծիքը:Այս երկու պատվական հայերը միասին վերցրած մի Մակինցյան կամ մի դոցենտ ու դոկտոր չարժե՞ն:Ինչո՞ւ չի հիշում Պարույր Սևակին, որի դիպուկ բնորոշմամբ Աբեղյանը մի գիշերվա մեջ մի ամբողջ ժողովրդի անգրագետ դարձրեց:

Դասական ուղղագրութիւնը շատ սիրելի է սփիւռքահայերուս համար, այն աստիճան, որ մարդ կրնայ ուղղակի գժուիլ, եթէ ստիպուի փոխել զայն, սակայն, միւս կողմէ, գիտականօրէն դատած՝ պէտք է խոստովանիլ, որ ան պերճանք մըն է, որ շատ քիչերուն կը շնորհուի: Արդ, ընդունելի՞ է, որ համազգային միասնական ուղղագրութիւն մը պերճանքի մակարդակին վրայ մնայ: Սուրէն Դանիէլեան և իր շրջապատէն մէկ քանիներ կը յաւակնին, թէ քանի մը շաբաթէն կարելի կ'ըլլայ դասական ուղղագրութիւնը մատչելի դարձնել ուսանողներուն, և թէարդէն գոյութիւն ունին իր կողմէ պատրաստուած աւելի քան 500 մասնագէտներ. ես պիտի առաջարկէի, որ անաչառ յանձնախուբ մը ի մի հաւաքէր այդ 500-ը, որոնց կարգին նաև զինքը՝ յարգարժան Դանիէլեանը և անոր համախոհները, ու անոնց թելադրէր, ըսենք, Կապուտիկեանի «Խօսք իմ որդուն»ը՝ դասական ուղղագրութեամբ:Եւ ապա տեսնէինք...աղէտը: Դասական ուղղագրութեան մերօրեայ հայրենի թէ սփիւռքահայ ջատագովները կը նմանին այն ամուրիին, որ հերոսաբար...կնիկ կը ծեծեն. այդպիսիներուն հասակը երևան կ'ելլէ, երբ կը կարգուին անոնք:

Յամենայն դէպս, եթէ յետ շատ լուրջ քննարկումներու կարելի ըլլայ հաւատալ ու հաստատել, թէ կարելի է ամբողջ Հայաստանով վերադառնալ դասական ուղղագրութեան,- բան մը որուն ես չեմ հաւատար,- կրնաք վստահիլ, թէ առաջին ուրախացողներէն կ'ըլլայ այս տողերը գրողը:

Մնամ սիրով՝

Լիբանան, 10 յունիսի 2009 Արմենակ Եղիայեան

Մի՞թե շատախոս, ջուր ծեծող դոցենտը ցայսօր չի հասկացել, որ ուղղագրության փոփոխումը քաղաքական որոշում էր և ոչ թե պատմական, լեզվական կամ մշակութային անհրաժեշտություն:Նոր վարդապետություն էին որդեգրել ռսացած նորօրյա Գրիգոր Պարթևները, և օրվա հրամայականն էր ու կարգախոսը՝ ոչնչացնել հինը,ավանդականը, մայրենին ու հայրենին:

-Քանդե՜նք հին աշխարհը հիմքից:

Ու քանդեցին... Ուղղագրությանը հետևեց վանքերի ու եկեղեցիների ջարդը, իսկ քիչ անց՝ անմեղ մարդկանց զանգավածային կոտորածը:

Երևանում ես առիթ եմ ունեցել այս հարցով խոսել տարբեր մարդկանց հետ: Զարմանալի վիճակագրություն.լեզվի և գրականության հետ կապ չունեցող մարդիկ,չնչին բացառությանբ, կողմ են, իսկ դոցենտ-պրոֆեսոր՝ հայոց լեզվի մասնագետները՝ դեմ:Գուցե վախենում են, որ հին ուղղագրությունը իրենց հացի՞ց կզրկի:Թող չանհանգստանան, իրենց գրչակից «Գիտական աթեիզմի» դոցենտ-պրոֆեսորներն այսօր, հանկարծակի Պողոս դարձած, աստվածաբանության դասեր են տալիս:

Եթե նոր ուղղագրությունը լուծեր բոլոր հարցերը, ապա կարելի էր աչք փակել ու համաձայնվել «նորի», միշտ «նորի» մարմաջով տարված մարդկանց հետ: Այսօր Երևանում իրեն մտավորական կարծող մարդկանց տասից ինը չգիտի, որ հոտնկայս(յՈՏՆկայս) բառը ոչ մի առնչություն չունի հոտ ու բարմունքին: Երեխաները անգիր պետք է հիշեն, որ հայկական Որոտանը գրվում է «ո»-ով, իսկ օտար Վորոշիլովը, Վոլտերը, Վոլտը՝ «վ»-ով:Իսկ եթե մեկը հարցնի, թե Որմիզդն էլ է օտար, չէ՞, ապա պատասխանը կլինի՝ ավանդորեն այդ անունն այդպես է գրվել: Չարաբաստիկ նոր ուղղագրությունը, եթե ինչ-ինչ խնդիրներ լուծեց, ապա նույն պահին և տեղում ծնեց նոր հարցեր:

Կա նաև... տնտեսական խնդիր: Կարծեմ Ռ.Իշխանյանի մոտ եմ կարդացել, որ հին ուղղագրութամբ նույն տեքստը ավելի կարճ է ստացվում, քան թե նոր ուղղագրությամբ: Եթե նույնիսկ 5%-ով է կարճ, ապա 100 գրքի փոխարեն կարելի է հրատարակել 105 գիրք: Մի՞թե այնքան հարուստ ենք, որ 105 գրքից՝ 5-ը դուրս ենք գցում:

Նաև հավելեմ(երբեք այսքան շատախոս չեմ եղել)... :)

Նույնիսկ նոր ուղղագրության նախաձեռնողն ու քուրմերից մեկը՝ Պողոս Մակինցյանը(Մշակույթի նախարարը) հետագայում խոստովանեց,

որ անիմաստ էր ուղղագրության փոփոխումը, քանի որ հայերենը չդարձավ ... ԼԱՏԻՆԱՏԱՌ:

Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ի՞նչ դիվային ծրագիր էին մշակել բոլշևիկները:

Նոր ուղղագրությունն այնքան թերի էր, որ քսան տարվա մեջ երկու թե երեք անգամ փոփոխեցին-բարելավեցին:

Եվ սրան Վահան Տերյանը նվիրել է իր լավագույն բանաստեղծություններից մեկը՝ «Սիրելի Պաոլո Մակինցյանին» :)

Եկան օրեր ու անցան ու ինձ ոչինչ չմնաց.

Հո՜ւրեր, հո՜ւրեր - ծիածան ու ինձ ոչինչ չմնաց:

Գարնան անուշ ծաղկանց պես, վարդերի պես հրահրուն,

Հողմով տարված հեռացան ու ինձ ոչինչ չմնաց:

Ու նոքա որ սիրեցին - սիրտըս նրանց չըտվի.

Գնացին ու չըդարձան է ու ինձ ոչինչ չմնաց:

Եվ նոքա, ում սիրեցի իմ ցավով ու խենթությամբ -

Արբեցին ու մոռացան ու ինձ ոչինչ չմնաց:

Ձմեռ իջավ իմ գլխին և ցուրտ, և խոր, և անդորր,

Աղբյուրներս չորացան - ոչինչ, ոչինչ չըմնաց...

Հ.Գ. Ի՞նչ եք կարծում, եթե այստեղ հարցում անենք, թե ո՞վ է կողմ անցնելու լատինատառ հայերենի, ի՞նչ արդյունք կունենանք:

ԱՌ ՈՐ ԱՆԿ Է

Իմ տեսանկիւնէս

Ռաֆայէլ Իշխանեանը այն մտաւորականներէն էր, որ կրնար ամէնէն անհեթեթ տեսակէտն ալ պաշտպանել ամենայն «լրջութեամբ». և այս՝ ոչ միայն ուղղագրական, այլև պատմական ու քաղաքական մակարդակներու վրայ: Գոհանանք երկու ուղղագրութեանց թէկուզ տնտեսական երեսով ու բաղդատենք՝

Աւանդական՝ կը կարդայ կ'ընթանայ շուկայ աբեղայ ...29 նշան

Աբեղեանական՝ կկարդա կընթանա շուկա աբեղա ...23 նշան

Միակ պարագան, ուր աբեղեանականը աւելի երկար է՝ «ոյ» երկբարբառի «ույ» արձանագրութիւնն է, հէնց այսպէս՝ զոյգ և զույգ, գոյն և գույն և այլն:

Սակայն լաւ կ'ըլլայ, որ հարցին մօտենանք այլ տեսանկիւնէ:

Դասական, աւանդական, մեսրոպեան կամ նախախորհրդային միասնական ուղղագրութեան վերադարձի կոչերը զիս, իբրև արևմտահայ, կ'առինքնեն անկասկած. սակայն մէկ մեծ խոչընդոտ կը կաշկանդէ զիս,- դասականին գրեթէ անյաղթահարելի դժուարութիւնն է այդ: Իր գոյութեան ողջ տևողութեան ոչ մէկ ատեն կարելի եղած է ճիշդ ու միօրինակ գրել զայն: Սփիւրքահայ մեր դպրոցականները մօտ 14 տարի հայերէն սորվելով հանդերձ, չեն յաջողիր գոհացուցիչ ուղղագրել: Պարագան տարբեր չէ մեր ուսուցիչներուն, գրողներուն, մտաւորականներուն, ա'լ չեմ խօսիր միջին հայուն մասին:Ամբողջ Սփիւռքի մէջ հազիւ թէ 100 հոգի կարենայ գոհացուցիչ ուղղագրել:Չեմ կարծեր,- վասնզի որևէ պատճառ չկայ կարծելու,- թէ կացութիւնը տարբեր պիտի ըլլայ, եթէ վաղը Հայաստան պետականօրէն որդեգրէ զայն. այդ դժուարութիւնները պիտի շարունակեն այս անգամ դբրոցական, , համալսարանական, վարչական, համահանրապետական մակարդակի վրայ:Այս անյաղթահարելի դժուարութիւնը ոչ մէկ ատեն խանգարած է մեր առօրեան, քանի որ դասական ուղղագրութիւնը ոչ մէկ ատեն պետական-վարչական գրագրութեան ծառայած է, ոչ մէկ պետական-վարչական գործառոյթ ունեցած է, և ճիշդ այս պատճառով ալ անոր էապէս խայտաբղէտ կիրարկութիւնը ոչ մէկ անպատեհութիւն յառաջացուցած է: Արդ, ընդունելի ու երևակայելի բա՞ն է, որ այդ նոյն կացութիւնը տիրէ ամբողջ Հայաստանի ծաւալով. և անպայման պիտի տիրէ, որովհետև դասական ուղղագրութիւնը իր էութեամբ ու յղացքով անյարիր է աշխարհաբարին՝ արևելահայ թէ արևմտահայ:

Լիբանան, 10 յունիսի 2009 Արմենակ Եթիայեան

Link to post
Share on other sites
Արևելահայերդ կը սիրէք լեզուական ամէն երևոյթ բացատրել ինչ որ «կանոնով» մը. արդ, մենք՝ արևմտահայերս, կանոնի մը հետևողութեամբ և գիտակցութեամբ չէ որ կ'իւրացնենք Ել և Իլ լծորդութիւնները, այլ՝ մայրենի լեզուի թելադրանքով պարզապէս: Ուրեմն ի զուր «կանոններ» կ'որոնէք, ատոնք բոլորն ալ բռնազբօսիկ ու արուեստական են: Շօշափելի իրողութիւնը այն է, որ մեր բարբառը կը գործէ երեք լծորդութեամբ՝ երգել, խօսիլ, կարդալ,որոնք հայ մանուկին ու չափահասին կը ներարկուին մայրենի կաթին զուգահեռ . առանց այդ մօր գիտակցութեան, հոն ուր ձերը կը գործէ երկուքով՝ երգել, խօսել, կարդալ: Այլ խօսքով՝ մտացածին կանոններ մի' բանաձևէք, աւելորդ է, մանաւանդ՝ վտանգաւոր:

Հավուր պատշաճի հնարած իմ «կանոնը» հարկավոր էր հերքել օրինակներով և ոչ թե ընդհանուր դատողություններով: :yes: Հայերենի -կը ճյուղի բարբառներում(օրինակ՝ Համշենի բարբառը ) կա նաև -ուշ լծորդություն(խոսուշ-կարդուշ-երգուշ): Իսկ «ուտուշ-խմուշը» շուտով կունենա համահայկան գործառություն: :)

Աւելցնեմ, որ խօսալ և թողալ բայաձևեր գոյութիւն չունին մեր լեզուին մէջ:

Ես գրել էի, որ «խոսալ-թողալ»-ը բարբառային ձևեր են: Եթե դուք հայերեն բարբառները հայերեն լեզու չեք համարում, ապա ի՞նչ է ընդհանրապես հայերենը: Կասկածում եմ, թե դուք լավ ծանոթ եք հայերեն բարբառների -ում ճյուղին: Համացանցը հնարավորություն է տալիս անմիջապես ստուգել, թե «խոսալ-թողալ» գոյություն ունե՞ն, թե՞ ոչ: Խնդրեմ, համեցեք Google և փնտրեք «խոսալ-թողալ» բառերը:

Թողալ

Խաչատուր Աբովյան՝ Վերք Հայաստանի

Ով մեկ լեզու գիտի, ես մեկ քանիսը գիտեմ, ի՞նչ գիրք ասես, որ չեմ սկսել թարգմանիլ ու կիսատ թողալ, ոտանավոր, շարադրություն հո՛, Էնքան եմ գրաբառ գլխիցս դուս տվել, որ մեկ մեծ գիրք էլ է՛ն կդառնա:

Սար ու ձոր հրեն ոտն են վերցրել,

Գալիս ձեզ վրա՝ ոտնատակ անել,

Բայց ձեր քաջությունն, երկնից զորությունն

Կարեն աշխարքումս թողալ ձեր անունն.

Թե սերն ու հավատն, հայրենյաց նախանձն

Որքան զորավոր են ու շնորհապանծ,

Որ մինն հազարին կարա խորտակիլ,

Երկուսը բյուրին՝ կոտրիլ, նվաճիլ»:

...

Մի՞թե էս արինն ինձ դո՞ւ չե՛ս տվել,

Մի՞թե էս ջանը ինձ դո՞ւ չե՛ս բաշխել.

Կարե՞ն դինջանալ, ինձ հանդարտ թողալ:

...

Ամպերն սկսեցին սարերիցը գոռալով բարձրանալ, երկինքը երեսը ետ բարձացրեց. արեգակը աչքը խփեց: Արին էին ուզում հայոց հսկայքը պրծացնիլ, իրանց ազգի արինը պետք է թափեին, հազար մարդ էին ուզում պահպանիլ, հինգ հազար ջիվան տղերք սրախորով անիլ, տասը հազար մանր երեխա՝ մեծ, պստիկ, անհեր, անաախպեր թողալ:

Հայ ժողովրդական հեքիաթներ

Ժամանակ ա անցնում։ Էս աղջիկը պսակվում ա մի շատ լավ տղի հետ։ Առաջին գիշերը, երբ սրանք մտնում են իրանց սենյակը, աղջիկը սիրտը բաց ա անում տղի առաջ, իր գլխի եկածը պատմում. — Ոտիդ ու գլխիդ մատաղ, իմ տեր, թագ ու պսակ, ես չոբանին հաստատ խոսք եմ տվել, ուզում չեմ խոսքս կոտրել։ Բեր դու ինձ բաց թող, գնամ նրա մոտ։ Թե ինձ սիրում ես, թողալ մի, որ ես խոսքս գետին գցեմ, չոբանի մոտ անազնիվ դուրս գամ։

Խոսալ

Հովհաննես Թումանյան՝ Աղքատի աղջիկը

— Անո˜ւշ, անո˜ւշ,— ձայն տվին գյուղացիք:

Հաշտությունը կայացավ... Երբ որ սկսեցին արդեն ուրիշ բաներից խոսալ, Սիմոնն աննկատելի կերպով, փոքրիկ Մարուշի ձեռքը բռնած, էնպես թաքուն դուրս եկավ դատարանից, որ ոչ ոք կնկատի...

Խաչատուր Աբովյան՝ Պարապ վախտի խաղալիք

Մեկ քաչալ, քոռ մարդ՝ միրուքը ղաբա,

Դուս Էկավ մեյդան, որ հետը խոսա,

Գլուխ վեր բերեց ու սալամ տվեց,

Իմաստուն իշին խոսալ դուս կանչեց:

Փինաչին էլ եդ Հասանին ասաց:

«Ասա՛, ի՞նչ տեղից ես դու իմացել,

Թե էշդ մարիֆաթ, խելք ա սովորել:

Փիլիսոփոսի պես խոսալ գիտի,

Ո՞վ ա լսել՝ թե էշը կխոսի:

Նար-Դոս՝ Նոյի ագռավը

-Թո՛ղ, այ մարդ, ի՞նչ գործ ունիս, ի՞նչ հանդիմանության ժամանակ է. դեռ առաջ մի ծանոթացիր մարդուն, — նկատեցի ես:

-Ի՞նչ ծանոթություն, բան չունիս, — պատասխանեց ընկերս և կռվելու պատրաստվող աքաղաղի նման հարձակողական դիրք բռնեց:

-Թո՛ղ, քե մատաղ, խոսալ մի, տերն ինձանից կնեղանա, — խնդրեց հյուրընկալը:

Բայց Պետրոսն արդեն մի քայլ առաջացել էր դեպի քահանան, որը մոտենում էր:

Հ.Գ.Իսկ դասական ուղղագրության մասին մեկ ուրիշ անգամ: Միայն ավելացնեմ, որ ոչ միայն ոյ--> ույ, այլ նաև իւ--> յու: Իսկ եթե հաշվի առնենք, թե -ություն(ութիւն) վերջածանցը որքան հաճախակի է կրկնվում, ապա հավանաբար Ռ. Իշխանյանը ճիշտ է::)

Edited by SAS
Link to post
Share on other sites
Մեծարգո պարոն Արմենակ Եղիայեան

Հայերենում կա քառասունից ավել բարբառ և ամեն մի հայի առօրյա խոսակցական լեզուն ոչ թե ԳՐԱԿԱՆ արևմտա(արևելա)հայերենն է, այլ իր հարազատ բարբառը՝ համեմված, ավելի ճիշտ՝ աղճատված, օտարաբանություններով: Կան բարբառներ (Համշեն, Արցախ ևլն), որ նույնիսկ Սուրբ Մեսրոպի արարած տառերը հերիք չեն՝ արտահայտելու տվյալ բարբառի ամբողջ հնչյունական համակարգը: Մեկը գրում է Կանադա-Կանատա, մյուսը՝ Գանատա-Գանադա, երրորդը՝ Քանադա-Քանատա:

Հիմա ի՞նչ անենք, որը՞ համարենք ԸՆԴՈՒՆԵԼԻ գրելաձև: Բադի տակի պատը ես պետք է հասկանամ pati taki bad@, թե՞ badi taki pat@ անհեթեթությունը:

Մի՞թե Պետրոս Դուրյանը գրել է

Պ(փ)ույլ մը նայվածգ, բ(պ)ունՃ մը ժպիդ,

Գուրա մը խոսք տյուդեց իմ սիրտ

և ոչ թե՝

Բույլ մը նայվածք, փունջ մը ժպիտ,

Քուրա մը խոսք դյութեց իմ սիրտ:

Եկեք գոնե վերադառնանք ԴԱՍԱԿԱՆ արևմտահայերենին և ոչ թե բուրջհամուդերենին կամ իսթանպուլահայերենին:

Յարգելի բարեկամ,

Կը պատասխանեմ, սակայն որոշ դժկամութեամբ՝ վախնալով, որ հարցը կրնայ ճապաղիլ:Իմ շարադրանքէս եզրակացնել, թէ պէտք է հասնիլ բուրջհամուդերենին կամ իսթանպուլահայերէնին՝սա իսկական զառածում է: Եթէ վերստին կարդաք նամակս, ապա պիտի նկատէք իմ իսկական միտք բանին. ըստ այս վերջինին՝ եթէ մենք փորձուինք հետևիլ դասական կամ արևելահայ տառադարձական կանոններուն, ապա բոլորովին անհամապատասխանութիւն կը յառաջացնենք գրութեան և արտասանութեան միջև, ինչ որ բոլորովին խորթ է որևէ տառադարձութեան նպատակին. ահա օրինակներ.

* Դուք պիտի փափաքէիք, որ Bush-ը տառադարձէինք Բուշ, ինչպէս դուք կ'ընէք: Սակայն ոևէ արևմտահայ այս վերջինը պիտի արտասանէ Push, որ ոչ մէկ անունի կը համապատասխանէ: Ուստի ստիպուած ենք գրել Պուշ, որպէսզի արտասանենք Bush: Չմոռնանք մեր բարբառի կրած բաղաձայնական տեղաշարժերը. արևելահայերէնի ձայնեղ պաթական Բ-ին կը համապատասխանէ մեր աղաւաղեալ Պ-ն, որ, այո, ծագումնաբանօրէն խուլ է եղած անցեալին և է' տակաւին ձեր բարբառով: Մեր բոլոր տառադարձութիւններու ետին պէտք է նկատի ունենալ այս տեղաշարժերը, որոնց ցանկը տուած եմ վերը:

* Գիտնանք նաև, որ հոն ուր մեր տառադարձութիւնները կը նոյնանան, մեր երկու բարբառները տարբեր արտասանութիւն կը ցուցաբերեն. ահա մէկ քանին. մենք հաւասարապէս կը գրենք Լիբանան: Արդ, այս յատուկ անունը, որ Աստուածաշունչէն ժառանգած ենք, դուք կ'արտասանէք Libanan, իսկ մենք կ'արտասանենք Lipanan: Նժդեհ-ը ձեզի համար Njdeh է, մեզի համար՝ Njteh: Արդէն յիշած եմ Կանադա-ին պարագան, որ ձեզի համար Canada կը հնչէ, իսկ մեզի համար՝ Ganata: Ձեր արտասանութիւնը ստանալու համար՝ արևմտահայը ստիպուած է գրել Քանատա, սակայն դժբախտաբար կարելի է գրել նաև Գանատա. և ճիշդ այս ներարևմտահայ բազմաձևութիւնները կանոնաւորող վերին հեղինակութիւնը կը պակսի մեզի՝ արևմտահայերուս: Տարրական բարի կամեցողութիւնն ու ...գիտակցութիւնը ևս:

Հետևաբար, իմ առաջարկս այն է, որ վերջ տանք տառադարձութեան մէկուկէսդարեայ ամուլ բանավէճին և աւելի շինիչ ու արդիւնաւէտ կէտերու շուրջ բանավիճինք՝ միշտ հասարակաց լեզու ու լուծում գտնելու դիտումով կամ նպատակով:

Շնորհակալութիւն՝

Լիբանան, 11 յունիսի 2009 Արմենակ Եղիայեան

Link to post
Share on other sites

Այո՛, նո'յնիսկ արեւմտահայերէնի գրելաձեւը փոխուած է. վերջին հարիւր տարիներու ընթացքին, նախապէս գրուող ը տառը, այժմ, ընդհանրապէս կը սղի: Նայինք ո՞ւր պիտի հասնինք, ձայնաւորներու, պարբերաբար կրկնուող ջարդով: Պիտի հասնի՞նք ձայնաւոր տառերու յստակ համակարգ չունեցող սեպագրութեան: Այսօր գիտենք Մկրտչյան ազգանունը ինչպէս կը հնչուի, քանզի բնիկ արտասանողները կան: Սովետական ուղղագրութեամբ՝ վեց բաղաձայն իրար յաջորդած է: Ա տառն ալ եթէ չդրուէր, կ'ըլլար. Մկրտչյն:

Ձայնաւորներու սղումը, եթէ մատենագիրներու եւ որմնագիրներու համար անհրաժեշտ էր, տեղի սղութեան պատճառով, որքանո՞վ արդարացուած է այժմ, չէ՞ որ բառն իր նախնական, բնիկ ձեւէն անընդհատ կը զիջի այսպիսով:

Ունինք եւ՝ ծոյլ-ծուլանալ, բայց ոչ՝ ծլանալ, քանզի պիտի շփոթուի ծիլ-ծլանալ «ծլարձակել» բառին, թոյլ-թուլանալ, բայց ո՛չ թլանալ, թէ՞ ինձմէ վրիպած է այս բառը:

Ձայնաւոր տառերու կարճումը բարբառային-խօսակցական ձեւեր են, եւ ոչ բոլորը Մեսրոպի շունչով օրհնուած:

Յովհան

Յարգելի Յովան

Կը կարծեմ, թէ շատ լակոնական շարադրած ես միտքդ, երբ կ'ըսես, թէ « Ձայնաւոր տառերու կարճումը բարբառային-խօսակցական է». մի՞թէ նկատի ունիս բոլոր կարճումները անխտիր...: Ինչ կը վերաբերի «ոյ» երկբարբառի ամբողջական սղումին, որուն ակնարկած եմ օրինակներով հանդերձ, ապա այստեղ գործած է տարբեր ազդակ մը, որ է կրկնակի սղումը, որ ընդհանրացած երևոյթ չէ, բայց և այնպէս ունի իր ներկայացուցիչները: Առ այս առնենք պոյտ արմատը, որ կը նշանակէ կճուճ, կաւէ աման, իտալերէնը՝ pota. ճիշդ այս անունով ալ մեր ձուլագոծներն ու ոսկերիչները կ'անուանեն տուեալ իրը, որ խորունկ աման մըն է և կը ծառայէ մէջը մետաղ հալեցնելու: Առաջին հնչիւնափոխութեամբ մը որ յատուկ է ընդհանուր հայերէնին, այս արմատը տուած է պուտուկ,ու ոյ դարձած է ու: Երկրորդ հնչիւնափոխութեամբ մը սղած է ու ձայնաւորը ևս, և բառս դարձած է պտուկ:

Յարգանօք՝

( Լիբանան, 12 յունիսի 2009) Արմենակ Եղիայեան

Link to post
Share on other sites

Join the conversation

You can post now and register later. If you have an account, sign in now to post with your account.

Guest
Reply to this topic...

×   Pasted as rich text.   Paste as plain text instead

  Only 75 emoji are allowed.

×   Your link has been automatically embedded.   Display as a link instead

×   Your previous content has been restored.   Clear editor

×   You cannot paste images directly. Upload or insert images from URL.


×
×
  • Create New...