Javakhk

Գրքեր Ջավախքի մասին Արդեն մի քանի տարի է, ինչ մի շարք կայքեր եւ նախագծեր հավաքում են Ջավախքի պատմությանը, ազգագրությանը, մշակույթին եւ քաղաքականությանը նվիրված գրականության էլեկտրոնային տարբերակները: Հետեւյալ ցանկը կօգնի բոլորին ավելի արագ գտնել անհրաժեշտ գիրքը կամ հրապարակումը: 1. Ջավախքի գրադարակ: Հասցեն՝ http://Books.Javakhk.net Ջավախքին նվիրված PDF ֆայլերի հավաքածու: Կազմվել է եւ լրացվում է Ջավախքի տեղեկատվական ցանցի կողմից (Javakhk.net): 2. Ջավախքի պատմության փաստաթղթեր Հասցեն՝ http://javakhk1915-23.com/J15-23_docs_am.html Ջավախքի պատմությանը, հատկապես 1915-23 Ցեղասպանության տարիներին նվիրված իրադարձությունների մասին փաստաթղթերի եւ վերլուծական հոդվածների ու գրքերի ժողովածու PDF եւ HTML ֆորմատներով: Կազմվել է եւ լրացվում է Ջավախք 1915-23 նախագծի կողմից (Javakhk1915-23.com): 3. Նոր գրքեր Ջավախքի մասին: Հասցեն՝ http://www.javakhk.am/Main/News/Books/Book...Books_vill.html Այս էջում ներկայացված են հետխորհրդային ժամանակաշրջանում (1991 թվականից սկսած) հրատարակված գրքերի մատենագիտական տվյալները: Կազմվել է եւ լրացվում է Ջավախք Հանրագիտարանի կողմից (Javakhk.am): 4. Գրքեր Ջավախքի մասին: Ջավախք Մեդիայի “Գրքեր” բաժինը հայերեն, անգլերեն եւ ռուսերեն տարբերակներով Հասցեներ՝ Հայերեն. http://JavakhkMedia.com/books եւ http://JavakhkMedia.com/books.am Անգլերեն. http://JavakhkMedia.com/books.en Ռուսերեն. http://JavakhkMedia.com/books.ru Կազմվել է եւ լրացվում է Ջավախք Մեդիայի կողմից (JavakhkMedia.com): Խնդրում ենք տարածել այս էջը, որպեսզի շատերը կարողանան օգտվել հավաքված գրականությունից: Եթե ձեզ հայտնի են Ջավախքի մասին այլ PDF գրքեր, տեղեկացրեք նշված կայքերի ադմինիստրացիային, որպեսզի դրանք եւս ավելացվեն: http://javakhkmedia.com/?p=1412

Լույս տեսավ Առաջին Հանրապետութեան օրոք Վրաստանում ՀՀ դեսպան Արշակ Ջամալեանի “Հայ-վրացական կնճիռը” կարեւոր աշխատութիւնների ու յօդուածների ժողովածուն: www.Javakhk1915-23.com կայքի, հայկական բլոգոսֆերայի ու ֆորումների համար գիրքը առկայ է ազատ ներբեռնման համար PDF ֆորմատով: Գրքում յուշագրի կողմից ներկայացուող բազմաթիւ մեկնաբանութիւններն արդիական են եւ ուսանելի: Հայ-վրացական կնճիռը / Արշակ Ջամալեան; Առաջաբանը եւ ծանօթագր.` Խ. Ստեփանեանի; Խ. Աբովեանի անուան ՀՊՄՀ, ՙՄիտք՚ վերլուծական կենտրոն. - Եր.: 2011.- 244 էջ: http://javakhk1915-23.com/ http://javakhk1915-23.com/J15-23_docs_am.html http://mitq.org/ http://orientica.net/index.php?title=Arsha...&oldid=1159

См. материал тут: http://javakhk.livejournal.com/220395.html http://javakhk.livejournal.com/220618.html Губернатор Ардагана Мустафа Текмен заявил, что открытие КПП Акташ (турецко-грузинский КПП в Ахалкалаке) будет иметь положительное влияние на отношения с Арменией. «Ардаган стал примерной провинцией в отношениях с Грузией. Мы стали открывающейся дверью Турции на Кавказ», - сказал он, пишет турецкий Haberler. По его словам, открытие нового КПП содействует диалогу между Турцией и армянами Грузии, так как в Ахалкалаке живет большое количество армян. «Т.е. это будет иметь важное значение в отношениях между Турцией и Арменией», - сказал он. *************** Ի հավելումն այս թեմայի. http://javakhk.livejournal.com/220395.html Արդահանի մարզը Թուրքիայի այն աղքատ շրջաններից է, որտեղից բնակրչության մեծ արտահոսք կա դեպի Թուրքիայի այլ շրջաններ եւ դեպի արտասահման: Բնակչությունը եղել է. 170,000 մարդ 1990թ., 119,000 մարդ 2000 թ., 108,169 մարդ 2009 թ.: Մարզը Ղարսի մարզից անջատվել ու առանձին մարզի կարգավիճակ է ստացել 1993-ին: http://en.wikipedia.org/wiki/Ardahan_Province Այսինքն՝ երկաթուղով եւ ավտոճանապարհով Արդահանը Կովկասին կապելը թուրքերի համար այդ մարզը “առողջացնելու” նպատակ էլ ունի: Բնությունը շատ նման է Ջավախքին: Մի քանի ֆոտո ստորեւ.

Wikileaks o Джавахке (1) Пока что нашел следующие упоминания Джавахка в Wikileaks. В двух местах упоминается, что во время Августовской войны 2008 года большое количество беженцев-грузин и иностранных граждан или дипломатов эвакуировались чрез Джавахк из Тбилиси в Ереван, и что корпорация “Вызовы Тысячилетия” предоставила для этой цели еще недостроенные дороги. Другая, более интересная информация такая: в дни Августовской войны и после него Серж Саркисян (согласно Wikileaks) говорил с Медведевым по телефону, но не мог дозвонится до Саакашвили. Также министр ИД Грузии Ткешелашвили не отвечала на звонки министра ИД Армении Налбандяна. Во время транзитного перелета Ткешелашвили чрез Армению Налбандян попытался встретится с ней в Ереванском аэропорту, но опять безуспешно. На что Налбандян заявил: “Чего еще они хотят от нас?” . По его словам Армения воздерживается любого негативного высказывания в адрес Грузии, и что при таких заявлениях реакция армян Джавахка была бы “очень опасной для Грузии” . Налбандян добавил, что это не та карта, которую они собираются разыгрывать против Грузии, а просто реальностъ. Подробнее: http://javakhk.livejournal.com/209337.html

Ջավախքի խորհրդանիշերը Символика Джавахка Javakhk Symbols http://javakhk.livejournal.com/182301.html Ջավախքի սիմվոլիկայով հուշանվերներ Сувениры с символикой Джавахка Souvenirs with Javakhk Symbols http://javakhk.livejournal.com/182550.html Ջավախքի դրոշի, զինանշանի եւ թեմատիկ լուսանկարերի պատկերներով ավատարների հավաքածու Коллекция аватаров с флагом, гербом Джавахка и с тематическими фотографиями A collection of avatars with flag and coat-of-arms of Javakhk, and with themed photographs http://javakhk.livejournal.com/182874.html

http://javakhk.livejournal.com/145197.html http://javakhk.net/forum/index.php?showtopic=1049 Բարի գալուստ Վահան Տերյանի կյանքը եւ ստեղծագործական ժառանգությունը ներկայացնող Teryan.com նախագիծ: Այս կայքում հավաքված են Տերյանի բոլոր բանաստեղծությունները եւ դրանց թարգմանությունները (մասնավորապես՝ Հայաստանում առաջին անգամ հրապարակվող անգլերեն թարգմանություններ), այլ աուդիո, ֆոտո եւ վիդեո նյութեր: Մեծ բանաստեղծի կյանքը ներկայացված է եռալեզու Կենսագրություն բաժնում եւ կենսագրական լուսանկարների պատկերասրահում: Հոդվածներ բաժնում հավաքված են Տերյանի կյանքի եւ ստեղծագործության ուսումնասիրություններ: Ներկայացված են նաեւ տեղեկություններ եւ լուսանկարներ ամեն տարի Ջավախքում անցկացվող Տերյանական օրերի եւ Գանձայում Տերյանի տուն-թանգարանի մասին: Teryan.com նախագիծը համագործակցության է հրավիրում Վահան Տերյանի մասին տեղեկություններ, արխիվային նյութեր ունեցողներին: Դիմեք մեզ հետադարձ կապի էջում, եւ Ձեր նյութերը նույնպես կարող են տեղադրվել այս կայքում: www.Teryan.com Ախալքալաք, 2010թ. [email protected] Welcome to the Teryan.com project presenting the life and poetry heritage of the famous Armenian poet Vahan Teryan. The website presents the complete collection of poems and translations of Vahan Teryan's work (especially many English translations which are being published in Armenia for the first time) as well as other audio, photo, and video materials. The life and biography of the famous poet is presented in three languages in the sections of Biography and Gallery. The research of Teryan's life and poetry is exhibited in the section of Articles. A lot of information and photos are presented about the Day of Teryan Poetry held in Javakhk, and about the Home-museum of Vahan Teryan in Gandza village. The Teryan.com project is looking forward to cooperatе with everybody who has any information or archive material about Vahan Teryan. Use interactive form to contact us, and we may publish the information you have in this website. www.Teryan.com Akhalkalak, 2010 [email protected] Добро пожаловать на проект Teryan.com, представляющий жизнь и творческое наследие великого армянского поэта Ваана Терьяна. На этом сайте собраны не только все произведения и переводы творений поэта (в частности: впервые публикуемые в Армении английские переводы), но и аудио, видео и фото материалы. Жизнь великого поэта в разделе Биография и Галерея представлена на треx языкax. В разделе Статьи собраны исследования биографии и произведений Терьяна. Собраны также информация и фотографии из юбилейных Дней Теряновской поэзии проводящихся в Джаваxке, и о Доме-музее Ваана Терьяна в родном селе поэта Гандза. Проект Teryan.com приглашает к сотрудничеству всех, кто имеет и может поделится информацией или архивными материалами о поэте. Свяжитесь с нами используя нашу контактную форму, и ваши материалы могут быть опубликованы на этом сайте. www.Teryan.com Аxалкалак, 2010г. [email protected]

Չալդը-Կարծախ սահմանային անցակետը Թուրքիայի եւ Ջավախքի միջեւ Ահա այս տեսքն ունի հիմա Չալդը-Կարծախ սահմանային անցակետը Թուրքիայի եւ Ջավախքի միջեւ. Ճանապարհը Արդահանից մինչեւ այս անցակետ Թուրքիայի տարածքում արդեն ավարտված է: Իսկ Ջավախքի տարածքում ճանապարհը ավարտվելու է այս տարվա ընթացքում: Այն Կարծախ - Ախալքալաք - Նինոծմինդա - Ծալկա գծով մտնելու է ադրբեջանաբնակ Բորչալու (Բաշկեչիդ-Դմանիս շրջանում), եւ այդտեղից էլ գնալու դեպի Ադրբեջան եւ Թիֆլիս: Կառուցվում է նաեւ այդ ճանապարհի մի նոր ճյուղ, որը Կարծախից գնալու է դեպի Նինոծմինդա շրջանցելով հայկական Ախալքալաք քաղաքը: Քարտեզները ահա այստեղ են. http://travel.javakhk.net/general_maps.html http://forum.openarmenia.com/uploads/post-89-1234086280.jpg http://www.kat2.ru/ext/gallery/albums/zavk...avani_merge.jpg http://www.akhalkalaki.ge/norut162.html

Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համակարգող մարմնի հիմնադիր հայտարարությունը Учредительную декларацию Координационного совета по защите прав джавахкских армян Declaration of the Coordinating Council for the Protection of the rights of the Javakhk Armenians Учредительная декларация Координационного совета по защите прав джавахкских армян Каждый день джавахкские армяне подвергаются политической, языковой, культурной, образовательной, религиозной и социально-экономической дискриминации. В частности: - В регионе компактного проживания армян Самцхе-Джавахк-Цалка органы местного самоуправления фактически лишены права на осуществление предусмотренных законом полномочий; - В регионе компактного проживания армян Самцхе-Джавахк-Цалка внутренняя общественно-политическая и административная жизнь армянства управляется и направляется грузинскими силовыми структурами и спецслужбами; - В регионе компактного проживания армян Самцхе-Джавахк-Цалка законом закреплено обязательное использование грузинского языка во всех сферах общественной жизни (органы местного самоуправления, делопроизводство, администрирование, образовательная сфера и т.д.); - В регионе компактного проживания армян Самцхе-Джавахк-Цалка назначение на должности в административные, образовательные и другие государственные структуры привязано к знанию грузинского языка, которым подавляющее большинство джавахкских армян по объективным причинам не владеет; - Армянская Апостольская Церковь не имеет статуса юридического лица в Грузии. Армянские религиозные строения, конфискованные в годы советской власти, по настоящее время не возвращены своему законному владельцу. В результате последовательной политики грузинских властей по откладыванию решения данного вопроса постепенно разрушается армянское культурно-историческое наследие Грузии; - Грузинские власти последовательно осуществляют политику переименования армянских населенных пунктов и топонимов; - На пропускных пунктах армяно-грузинской границы со стороны грузинских пограничников создаются искусственные препоны перед перевозкой армяноязычной литературы и периодики; - В 2007-09 гг. в результате прямого и косвенного давления силовых структур свою родину покинули целый ряд джавахкских национально-общественных активистов. В отношении многих джавахкских армянских деятелей, защищающих права джавахкских армян, были возбуждены сфабрикованные уголовные дела. 21 июля 2008г. был арестован джавахкский политический деятель Ваагн Чахалян, который на основании сфабрикованных обвинений и в результате сопровождавшегося позорными нарушениями судопроизводства 7 апреля 2009г. был осужден на 10 лет лишения свободы; - Запрещен въезд в Грузию некоторым деятелям, занимающимся проблемами защиты прав джавахкских армян. Большинство проблемы, стоящих перед джавахкскими армянами, являются результатом дискриминационной политики грузинских властей по отношению к армянскому меньшинству страны. Решение проблем джавахкских армян напрямую исходит из взятых Грузией международных обязательств в сфере защиты прав человека и этнических меньшинств; исходя из этого, различные авторитетные международные и европейские структуры в своих документах и рекомендациях призывают грузинские власти предпринять шаги по их решению. Следовательно, проблемы стоящие перед джавахкскими армянами нуждаются в направленной на их решение планомерной и систематической работе. Исходя из вышесказанного, мы- земляческо-благотворительная общественная организация «Джавахк», аналитический центр «Митк», партия «Вирк», народное движение «Джавахк» и Союз общественных организаций по репатриации и освоению «Еркир», заявляем о создании Координационного совета по защите прав джавахкских армян. Основными целями Координационного совета по защите прав джавахкских армян являются: - Последовательное преследование решения стоящих перед джавахкскими армянами политических, языковых, религиозных, образовательных, культурных и социально-экономических проблем, - Сохранение в центре внимания международного сообщества проблем защиты прав джавахкских и грузинских армян, - Привлечение к участию всего армянства в борьбе за защиту прав джавахкских армян. Координационный совет по защите прав джавахкских армян призывает грузинские власти в атмосфере диалога и взаимопонимания дать решение волнующих джавахкских армян проблем, в частности: - Не препятствовать органам местного самоуправления в регионах компактного проживания армян в осуществлении определенных законом своих полномочий; предоставить джавахкским армянам более высокую степень самоуправления. - Прекратить полицейские репрессии и политическое преследование в отношении джавахкских армянских активистов. - Пресечь все незаконные судебные приговоры в отношении джавахкских армянских национально-общественных деятелей. - Упразднить в регионе компактного проживания армян Самцхе-Джавахк-Цалка запрет на использование армянского языка в общественной жизни. Придать армянскому языку статус регионального языка. - Не препятствовать учреждению в Джавахке армяно-грузинского государственного ВУЗ-а. - Дать соответствующий юридический статус Армянской Апостольской Церкви в Грузии и вернуть все армянские храмы, конфискованные в годы советской власти. - Прекратить все действия, направленные на искусственное изменение демографического состава в регионах компактного проживания армян. Координационный совет по защите прав джавахкских армян призывает власти Армении активизировать осуществляемую политику по защите прав джавахкских армян. Координационный совет по защите прав джавахкских армян будет последовательно бороться за осуществление справедливых и законных прав джавахкских армян. Координационный совет по защите прав джавахкских армян открыт для всех общественных, политических организаций и лиц, которые готовы участвовать в решении вышеизложенных проблем. Ахалкалак-Ереван, 22-23 декабря 2009г. Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համակարգող խորհրդի հիմնադիր հայտարարությունը Ջավախքահայությունն ամեն օր վրացական իշխանությունների կողմից ենթարկվում է քաղաքական, լեզվական, մշակութային, կրթական, կրոնական եւ սոցիալ-տնտեսական հողի վրա խտրական վերաբերմունքի. Այսպես` - Հայերի համախումբ բնակության Սամցխե-Ջավախք-Ծալկա տարածաշրջանում տեղական ինքնակառավարման մարմինները փաստացի զրկված են օրենքով իրենց վերապահված լիազորությունների իրականացումից: - Հայերի համախումբ բնակության Սամցխե-Ջավախք-Ծալկա տարածաշրջանում հայության ներքին հանրային-քաղաքական և վարչական կյանքը կառավարվում եւ ուղղորդվում է Վրաստանի ուժային կառույցների եւ հատուկ ծառայությունների կողմից: - Հայերի համախումբ բնակության Սամցխե-Ջավախք-Ծալկա տարածաշրջանում օրենքով ամրագրված է վրացերենի պարտադիր կիրառումը հանրային կյանքի բոլոր ոլորտներում (ինքնակառավարման մարմիններ, գործավարություն, վարչարարություն, կրթական համակարգ եւ այլն): - Հայերի համախումբ բնակության Սամցխե-Ջավախք-Ծալկա տարածաշրջանում վարչական, կրթական եւ այլ պետական մարմիններում պաշտոնների նշանակումը փոխկապակցված է վրացերենի իմացությանը, որին ջավախքահայության գերակշիռ մեծամասնությունը օբյեկտիվ պատճառներով լավ չի տիրապետում: - Հայ Առաքելական Եկեղեցին Վրաստանում չունի իրավական կարգավիճակ: Խորհրդային իշխանության տարիներին բռնագրավված հայկական կրոնական շինությունները դեռեւս չեն վերադարձվել իր օրինական տիրոջը: Այս խնդրի լուծումը հետաձգելու վրացական իշխանությունների հետեւողական քաղաքականության արդյունքում Վրաստանում հետզհետե վերանում է հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը: - Վրացական իշխանությունները հետեւողականորեն իրականացնում են հայկական բնակավայրերի և տեղանունների անվանափոխում: - Հայ-վրացական պետական սահմանի անցակետերում վրաց սահմանապահների կողմից արհեստական խոչընդոտներ են հարուցվում հայալեզու մամուլ եւ գրականություն, անգամ կենցաղային իրեր փոխադրելուն: - 2007-09 թվականների ընթացքում ուժային կառույցների ուղղակի եւ անուղղակի ճնշումների հետեւանքով իրենց հայրենիքն են լքել մի շարք ջավախքահայ ազգային-հասարակական ակտիվիստներ: Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համար պայքարող գործիչներից շատերի նկատմամբ շինծու քրեական գործեր են հարուցվել: 2008թ. հուլիսի 21-ին ձերբակալվել է ջավախքահայ քաղաքական գործիչ Վահագն Չախալյանը, որը շինծու մեղադրանքներով եւ խայտառակ օրինախախտումներով ուղեկցված դատավարության արդյունքում 2009թ. ապրիլի 7-ին դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկման: - Արգելվում է ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող որոշ գործիչների մուտքը Վրաստան: Ջավախքահայության առջեւ ծառացած խնդիրները, մեծամասամբ վրացական իշխանությունների կողմից երկրի հայ փոքրամասնության նկատմամբ հետեւողականորեն իրականացվող խտրական քաղաքականության արդյունք են: Ջավախքահայության խնդիրներին լուծում տալը ուղղակիորեն բխում է Վրաստանի կողմից մարդու եւ էթնիկ փոքրամասնությունների պաշտպանության ոլորտում ստանձնած միջազգային պարտավորություններից, ինչից ելնելով եվրոպական եւ միջազգային տարբեր հեղինակավոր կառույցներ իրենց ընդունած փաստաթղթերում եւ հանձնարարականներում կոչ են անում վրացական իշխանություններին քայլեր ձեռնարկել դրանց լուծման ուղղությամբ: Արդ` ջավախքահայության առջեւ ծառացած խնդիրները կարիք ունեն դրանց լուծմանն ուղղված հետեւողական եւ համակարգված աշխատանքի: Հաշվի առնելով վերոնշյալը, մենք՝ «Ջավախք» հայրենակցական-բարեգործական հասարակական կազմակերպությունը, Հայրենադարձության եւ հիմնավորման «Երկիր» ՀԿ Միությունը, «Միտք» վերլուծական կենտրոնը, «Վիրք» կուսակցությունը, «Ջավախք» ժողովրդական շարժումը, ազդարարում ենք Ջավախքահայության Իրավունքների Պաշտպանության Համակարգող Խորհրդի ստեղծման մասին, Ջավախքահայության Իրավունքների Պաշտպանության Համակարգող Խորհրդի հիմնական նպատակներն են. - Հետեւողականորեն հետապնդել ջավախքահայության առջեւ ծառացած քաղաքական, լեզվական, կրոնական, կրթական, մշակութային եւ սոցիալ-տնտեսական խնդիրների լուծումը: - Միջազգային հանրության ուշադրության կենտրոնում պահել ջավախքահայության եւ վրացահայության իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: - Համայն հայությանը մասնակից դարձնել ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված պայքարին: Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համակարգող խորհուրդը վրացական իշխանություններին կոչ է անում երկխոսության եւ հանդուրժողականության մթնոլորտում լուծում տալ ջավախքահայությանը հուզող խնդիրներին, եւ մասնավորապես` - Չխոչընդոտել հայերով համախումբ բնակության տարածաշրջանների տեղական ինքնակառավարման մարմիններին օրենքով իրենց վերապահված լիազորությունների իրականացմանը և ջավախքահայությանը տրամադրել ինքնակառավարման ավելի բարձր մակարդակ: - Դադարեցնել ջավախքահայ ակտիվիստների նկատմամբ ծայր առած ոստիկանական հալածանքները եւ քաղաքական հետապնդումները: - Կասեցնել ջավախքահայ ազգային-հասարակական գործիչների նկատմամբ ընդունված բոլոր ապօրինի դատական վճիռները: - Վերացնել հայերի համախումբ բնակության Սամցխե-Ջավախք-Ծալկա տարածաշրջանում հանրային կյանքի բոլոր ոլորտներում հայերեն լեզվի օգտագործման նկատմամբ դրված արգելքը: Հայերենին տալ տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ: - Չխոչընդոտել Ջավախքում հայ-վրացական պետական ԲՈՒՀ-ի հիմնադրմանը: - Վրաստանում համապատասխան իրավական կարգավիճակ տալ Հայ Առաքելական Եկեղեցուն եւ վերադարձնել խորհրդային տարիներին բռնագրավված բոլոր հայկական տաճարները: - Դադարեցնել հայերի համախումբ բնակության շրջաններում ժողովրդագրական կազմի արհեստական փոփոխմանն ուղղված բոլոր գործողությունները: Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համակարգող խորհուրդը կոչ է անում Հայաստանի իշխանություններին ակտիվացնել ջավախքահայերի իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ իրականացվող քաղաքականությունը: Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համակարգող խորհուրդը հետեւողականորեն պայքարելու է ջավախահայության արդար և օրինական իրավունքների իրացման համար: Ջավախքահայության իրավունքների պաշտպանության համակարգող խորհուրդը բաց է բոլոր հասարակական, քաղաքական կազմակերպությունների և անհատների առջև, որոնք պատրաստ են պայքարել վերոնշյալ խնդիրների լուծման համար: Ախալքալաք-Երեւան, 22-23դեկտեմբերի 2009թ.

Хорошо известна фраза из речи Адольфа Гитлера перед нападением Германии на Польшу. Мотивируя "необходимость" жестокости к мирному населению, Гитлер сказал: "Кто сейчас помнит армнские погромы". Британский журнал The Economist нашел подобное же высказывание со стороны Бенито Муссолини. Муссолини: Я устрою такую же резню, какую устроили турки Британская газета The Economist опубликовала материал под заголовком «Not just Hitler's fool» 19-го ноября текущего года, где приводятся антисемитские цитаты фашистского лидера Италии, Бенито Муссолини, собранные его любовницей Кларой Петаччи. Данная статья доступна по адресу http://www.economist.com/world/europe/disp...ory_id=14921375 Дневники Петаччи, которые более 50 лет хранились в государственных архивах, изданы 18-го ноября в виде книги «Mussolini segreto». «Эти отвратительные евреи, я должен уничтожить их всех»,- по утверждению газеты The Economist, это слова принадлежат вовсе не Адольфу Гитлеру, а самому Дуче, которого итальянцы привыкли воспринимать как лидера, которого просто ввел в заблуждение его союзник Гитлер. В итальянском обществе откровения любовницы Муссолини вызвали широкий резонанс и заставили переосмыслить стереотипы, связанные с личностью фашистского лидера. «Я стал расистом с 21-го года»,- признался Муссолини, согласно дневникам Петаччи. Как пишет The Economist, любовница Муссолини даже записала его изречение в 1938 года, которым он предвещал «Окончательное решение» еврейского вопроса: «Я устрою такую же резню, какую устроили турки» - намекая на Геноцид армян 1915 года сказал Муссолини, пишет The Economist. Безусловно, нацистские и фашистские лидеры прекрасно знали механизмы совершения геноцида, пытались перенять опыт турков в этом ужасающем ремесле. Всем известны слова Адольфа Гитлера при разработке плана Холокоста: «Кто помнит сейчас о резне армян?». Теперь достоянием общественности стали и подобные высказывания Муссолини, ставшие очередным доказательством того, что своевременная реакция мировых держав могла бы предотвратить и Геноцид армян, и Холокост. Сколько еще подобных материалов хранится в секретных архивах различных государств, остается только догадываться. “THESE disgusting Jews, I must destroy them all.” Adolf Hitler’s dinnertime conversation? No. This is one of several anti-Semitic rants ascribed to Italy’s fascist leader, Benito Mussolini, by his mistress, Clara Petacci. Both were executed by partisans at the end of the second world war. The diaries of “Claretta”, published as a book (“Mussolini segreto”) on November 18th, after more than 50 years in the state archives, challenge the comforting view that many Italians have of the Duce as a leader misled by Hitler, his ally. Mussolini’s reputation still matters in a country which, for most of the past eight years, has been led by governments incorporating his “post-fascist” heirs. In 2004 his son, Romano, published a memoir, “My Father, Il Duce”, which presented Mussolini as a caring family man, largely ignoring the dark side of the leader who had occupied Ethiopia in 1935-36 and, during his final years as Hitler’s puppet, sent thousands of Jews to Nazi death camps. In 2007 Marcello Dell’Utri, a close aide to Silvio Berlusconi, the prime minister, claimed to have found Mussolini’s diaries. Most historians said they were fakes, but not before Italians were told of contents which, in the words of Romano’s daughter, Alessandra Mussolini, showed “all the efforts made by grandfather to avoid the war”. Italian television documentaries generally go easy on the Duce too, often reflecting the view that his government’s anti-Jewish “racial laws”, passed in 1938, were an aberration. Mr Berlusconi’s own opinion, given in a 2003 interview, is that Mussolini “never killed anyone”. So for many Italians, it comes as a jolt to read of Il Duce boasting that “I’ve been a racist since ’21.” His mistress even recorded a remark by Mussolini in 1938 that foreshadowed the Final Solution: “I shall carry out a massacre, like the Turks did”—an apparent allusion to the mass killing of Armenians in 1915. “People have always assumed the racial laws were a political instrument; not part of a policy in which he sincerely believed. This would suggest quite the opposite,” says Paul Corner, professor of European history at the University of Siena. As a lover’s account, the diaries should be treated with due caution, says Sergio Luzzatto, an historian from the University of Turin. “But they are a kind of wake-up call. They reveal Mussolini’s true gravity and wickedness.” http://www.economist.com/world/europe/disp...ory_id=14921375 *** См. также: http://javakhk.livejournal.com/96564.html

http://javakhk.livejournal.com/90392.html Попытка Грузии закрыть границу Армении в 1992 г., и приватизация земли в Джавахке и в Борчалу Следующий ценный материал содержит факты о важных событиях, имеяших место в 1992 г., но до сих пор мало освещенных. После крушея советской системы нужно было найти новых хозяев для земель, принадлежавших колхозам и совхозам. В Грузии была попытка сделать это обойдя представителей национальных меньшинств – армян, азербайджанцев, абхазов, осетин и т. д.. Был принят закон по которому вся земля по всей границе Грузии на глубине до 20 км от границы не подлежит приватизации и должна принадлежать Министерству обороны Грузии. Это лишало представителей нац. меньшинств основной части используемых ими земли. Этот закон не был применен в Абхазии и Ю. Осетии из-за начавшихся межнациональных столкновений. В Джавахке тоже он не был применен ввиду сопротивления населения. Любопытно, что в эти дни Грузия даже ввела войска в приграничную с РА зону и попыталась закрыть арянскую границу. Однако провакаия была предотвращена и не имела последствий. Հայաստանի սահմանը Վրաստանի կողմից փակելու փորձը 1992-ին, եւ հողի սեփականաշնորհումը Ջավախքում ու Բորչալուում Հետեւյալ կարեւոր նյութը փաստեր է պարունակում 1992-ի տեղի ունեցած շատ էական, բայց քիչ լուսաբանված իրադարձությունների մասին: Խորհրդային համակարգի փլուզումից հետո անհրաժեշտ էր կոլտնտեսությունների ու սովխոզների հողատարածությունների համար նոր տերեր գտնել: Վրաստանում փորձ արվեց դա անել շրջանցելով ազգային փոքրամասնություններն՝ հայերին, ադրբեջանցիներին, աբխազներին, օսերին, եւ այլն: Որոշում ընդունվեց, որ Վրաստանի սահմանների երկայնքով 20 կմ խորությամբ ողջ հողը ենթակա չէ սեփականաշնորհման, այլ պատկանելու է Վրաստանի Պաշտպանության նախարարությանը: Սա զրկում էր ազգային փոքրամասնություններին իրենց օգտագործած հողերի հիմնական մասից: Այս օրենքը Աբխազիայում եւ Հվ. Օսեթիայում չկիրարկվեց վերահաս ազգամիջյան ընդհարումների պատճառով: Ջավախքում նույնպես այն չկիրարկվեց բնակչության դիմադրության պատճառով: Հետաքրքիր է, որ այդ օրերին Վրաստանը զորքեր է մտցրել ՀՀ հետ սահմանամերձ գոտի եւ փորձել փակել հայկական սահմանը: Սակայն սադրանքը վիժեցվել է ու հետեւանցներ չի ունեցել: -------------------------------------------------------------------------------- 1992 թվական։ Ջավախքյան ընդվզումները մերօրյա հեռավորությունից Վահե Սարգսյան «Միտք» վերլուծական կենտրոն 29.10.2009թ. Դեռ 1992թ. հունվար ամսից սկսած, երբ երկիրը նետվել էր քաղաքացիական պատերազմի գիրկը, վրացական մինիստրների կաբինետը (կառավարությունը) «հասցրեց» ընդունել որոշումներ «գյուղատնտեսական նշանակություն ունեցող հողային ռեֆորմների վերաբերյալ», որոնք մինչև գարնան սկսվելը պետք է կարգավորեին հողային հարաբերությունները, ապահովեին հողերի նպատակային բաշխումը Վրաստանի շրջաններում: Այդպիսի որոշումներից առաջինն ընդունվեց 1992թ. հունվարի 18-ին [1], որով փորձ էր արվում ինչ-որ կերպ կարգավորել հողերի բաշխման գործընթացը Վրաստանում: Այդ որոշման 4-րդ կետով Վրաստանի ամբողջ տարածքում հողերը բաժանվում էին երկու կատեգորիաների. «Հանրապետության սեփականության տակ գտնվող հողերը, հաշվի առնելով նրանց նշանակությունը և նրանց վրա սեփականության տարբեր ձևերի հետագա տարածումը, բաժանվում են պետական հողերի ֆոնդի և հողային ռեֆորմների ֆոնդի» [2]: Այս որոշման մեջ դեռևս խոսք չի գնում տխրահռչակ «սահմանային գոտու» ստեղծման և կազմավորման մասին, ինչի մասին որոշում ընդունվեց հետագա երկու հրամանագրերի մեջ, որոնք ընդունվել էին շաբաթներ անց՝ 1992թ. փետրվարի 6-ին N 128 և 1992թ. մարտի 10-ին (N 290) [3]: Այդ որոշումներով Վրաստանի կառավարությունը կատարում էր իր հերթական «չմտածված» քայլը, որով իր դեմ էր լարում երկրում բնակվող բազմաթիվ ազգությունների: Դրանցով, փաստորեն, դարձյալ վերականգնվում էր սահմանային գոտու ռեժիմը (առաժմ փոքր մասշտաբներով)՝ նման 1950-ական թվականներից առկա, ինչպես նաև՝ Զ. Գամսախուրդիայի սահմանած հակաիրավական և հակաազգային ռեժիմներին: Սկսած սահմանից մինչև 21 կմ խորության վրա բնակվող մարդիկ (ընտանիքներ), ըստ այդ որոշումների, հնարավորություն չունեին ունենալու տնամերձ հողի սեփականության իրավունք՝ անհատական բնակելի տներ և այլ շինություններ կառուցելու համար [4]: Իսկ Ախալքալաքի շրջանային վարչությունը իր` 1992թ. ապրիլի 11-ի N 25 [5] և նույն թվականի ապրիլի 21-ի N 25 որոշմամբ (վերջինս նախորդ որոշման շարունակությունն էր) [6] , ստիպված, թե այլ պատճառներով, կիրառության մեջ դրեց Թբիլիսիի կողմից ընդունված N 48, N 128 և N 290 տխրահռչակ որոշումները: Հետաքրքրական է, որ Ախալքալաքի շրջանային վարչության սկզբնական N 25 որոշման մեջ տեղ չեն գտել բացառապես սահմանային գոտուն վերաբերող օրենքների (ժամանակավոր վարձակալության, սեփականության իրավունք չունենալու և այլնի մասին) կետեր [7], ապա ապրիլի 21-ի՝ N 25 որոշման հավելվածի մեջ արդեն կարելի էր տեսնել այսպիսի կետեր, որոնք տարածվում էին շրջանի բնակչության վրա. «Սեփական տներ կառուցելու համար քաղաքացիներին հողատարածքներ են տրվում միայն ժամանակավոր օգտագործման իրավունքով և ժամանակի լրացումից հետո այն ենթակա է վերադարձման» (3-րդ կետի 3-րդ ենթակետ) [8]: Փաստորեն, եթե գյուղացին մեծ դժվարությամբ կառուցելու է ինչ-որ շինություն (բնակելի տուն, անասնագոմ, պահեստ և այլն), ապա ինչ-որ «ժամկետի լրանալուց հետո» այն խլվելու էր նրա ձեռքից. «Տրված տնամերձ հողատարածքների օգտագործման հրաման ստանալուց հետո, տեղական իշխանության օրգանները պարտավոր են տիրոջը զրկել հողատարածքի օգտագործման իրավունքից և վերցնել հողատարածքը՝ տալով այն հողի պահեստային ֆոնդին» (որոշման 6-րդ կետ) [9]: Ակնհայտ է, որ այս որոշման կետերը բխում էին Թբիլիսյան վերոնշյալ որոշումներից. «Տնտեսությունների ղեկավարությունը պարտավոր է գյուղատնտեսության վերաբերյալ ակտի հիման վրա առանձնացնել հողատարածքներ՝ չխախտելով Վրաստանի հանրապետության նախարարների կաբինետի կողմից ընդունված N 48, N 128 և N 290 ռեֆորմների պահանջները» (որոշման 11-րդ կետ) [10]: Վրաստանի պետխորհրդի` 1992թ. մայիսի 7-ի որոշումն [11] իր մեջ պարունակում էր կետեր, որոնք վերաբերում էին բնակչության իրավահարաբերությունների այլ ոլորտներին: Տվյալ որոշումով նախատեսվում էր «անհապաղ աշխատանքներ սկսել սահմանային գոտու ստեղծման և կազմավորման համար՝ Հանրապետության ցամաքային և ծովային սահմանների ամբողջ երկարությամբ» [12]: Այդ նպատակով «Վրաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարությունը մյուս բոլոր շահագրգիռ նախարարությունների և գերատեսչությունների հետ համատեղ պարտավորվում է միջազգային իրավական նորմերին համապատասխան և հաշվի առնելով անկախ հանրապետությունների սահմանների պաշտպանության պրակտիկան` համալիր մշակել և լուծել հիմնախնդիրների մի ողջ շարք, որոնք կապված են սահմանային ծառայությունների ձևավորման և օգտագործման, նրանց նյութատեխնիկական բազայի ստեղծման հետ» [13]: Փաստորեն, վերոնշյալ օրենքը գալիս էր լրացնելու Թբիլիսիի` 1992թ. փետրվարի 6-ի N 128 որոշմանը (սահմանային 21 կմ-ոց գոտու ստեղծման մասին), որի առաջինից մինչև վերջին կետերը իրենց մեջ պարունակում էին հակաիրավական և բնակչության շահերին բացահայտորեն հակասող, ավելին՝ սահմանային գոտիներում իրադրությունը պայթյունավտանգ դարձնող դրույթներ: Այսպես, N 10 որոշման համաձայն, 21 կմ-ոց գոտին ամբողջովին հանձնվում էր Պաշտպանության նախարարությանը, որտեղ հաստատվում էր ռազմական ռեժիմ: Վերոհիշյալ նախարարությունը պետք է սեղմ ժամկետներում ներկայացներ «...սահմանային գոտու անձնագրային ռեժիմի ստեղծման որոշման նախագիծ՝ ամբողջ ցամաքային և ծովային սահմանների երկայնքով, այդ թվում` սահմանամերձ քաղաքներում, նավահանգիստներում և ծովային ակվատորիաներում» [14]: Վերոհիշյալ սահմանային երկայնքով գտնվող բոլոր կոլտնտեսությունները, հասարակական տնտեսությունները (գյուղատնտեսական ձեռնարկությունները), գյուղատնտեսական հումքի վերամշակման ձեռնարկությունները և այլ օբյեկտներ, փոխանցվում էին Պաշտպանության նախարարության տնօրինությանը՝ համաձայն N 1, 2, 3 հավելվածների [15]: Վերոնշյալ բոլոր տեսակի կազմակերպությունների, հիմնարկ-ձեռնարկությունների տնօրինումը հանձնվում էր Պաշտպանության նախարարության տրամադրության տակ գտնվող Հատուկ ծառայությանը, որը պետք է կարգավորեր այդ ոլորտների հարաբերությունները, ինչպես նաև բանակին և այդ շրջաններում տեղակայված զորքերին ապահովեր սննդամթերքով [16]: Իսկ այն հողատարածքները, որոնք գտնվում են 21 կմ-ոց սահմանային գոտում, «կազմում են հանրապետական հողերի ֆոնդը (ինչպես այդ մասին նշել ենք 1992թ. հունվարի 18-ի N 48 որոշման մասին խոսելիս` Վ.Ս.) և ենթակա չեն սեփականաշնորհման: Սահմանային գոտում արգելված է առանձնացնել նոր տնամերձ հողային տարածքներ, այդ թվում՝ անհատական բնակելի շինարարության նպատակով [17]: Նայելով Սամցխե-Ջավախք երկրամասի՝ Վրաստանի տարածքում գտնվելիք աշխարհագրական դիրքին` դժվար չէ կռահել, որ այդ որոշումը լիովին «վերաբերում էր» այս շրջաններին: Ինչպես նաև թռուցիկ հայացք գցելով Վրաստանի քարտեզին` կարելի է տեսնել, որ Վրաստանի ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված շրջանները հիմնականում տեղակայված են սահմանամերձ գոտիներում (հայեր, թուրք-մուսուլմաններ («ադրբեջանցիներ»), աջարներ, աբխազներ, օսեր, խևսուլներ, փշավներ, թուշեր և այլն), որոնց շրջանում էթնոժողովրդագրական պատկերը փոխելու և նրանց ղեկավարումը հեշտացնելու նպատակով Վրաստանը նրանց մեջ փորձում էր «մխրճվել» այս ձևով: Դա հասկանալի կդառնա, եթե հաշվի առնելով Վրաստանի պաշտպանության նախարարության որոշումը, որով զինակոչիկը պետք է իր ծառայությունն անցկացներ իր բնակավայրից 70 կմ հեռու գտնվող տարածքում [18] (այսինքն տեղացիների ծառայությունը սահմանային գոտում բացառվում էր), վկայակոչենք Պետխորհրդի որոշման ևս մեկ դրույթ, որով նախատեսվում էր «...թույլատրել երիտասարդությանը, որոնք զորակոչված են բանակ սահմանային գոտուց և հանրապետության այլ շրջաններից, հաշվի առնելով նրանց ցանկությունը, անցկացնելու այլընտրանքային ծառայություն սահմանային տնտեսական գոտու գյուղատնտեսական ձեռնարկություններում և այլ տնտեսական նշանակության օբյեկտներում՝ աշխատանքային մասնակցության ձևով» [19]: Այսինքն, չէր բացառվում, որ այլ տեղերից Սամցխե-Ջավախք եկած արտոնյալ զինակոչիկները, տեղում լավ աշխատանք գտնելով, հետագայում նույնպես արտոնյալ պայմաններում մնային այդ տարածքներում: Օրենքով նախատեսվում էր «հանձնարարել Աբխազիայի, Աջարիայի, սահմանամերձ այլ շրջանների (պատերազմական թոհուբոհի մեջ գտնվող և որպես Ինքնավար Մարզ լուծարված Հարավային Օսեթիան չէր էլ հիշատակվում - Վ.Ս.) գործող օրգանների ղեկավարներին՝ Վրաստանի Հանրապետության Պաշտպանության նախարարությանը հատկացնելու ցանկացած օգնություն՝ հանրապետության սահմանների պաշտպանության կազմակերպման, ղեկավարության ներկայացմամբ՝ Պաշտպանության նախարարության սահմանապահ զորքերի ստեղծման, բնակեցված մասերում կամավորական խմբերի ստեղծման համար, որոնք նախատեսված են սահմանապահ զորքերին գործակցություն ցուցաբերելու համար...» [20]: Ախալքալաքի շրջանային վարչությունը, կարճ ժամանակ անց, իր 26.05.1992թ. նիստի որոշման մեջ դատապարտեց Վրաստանի կառավարության կողմից արված նման քայլերը [21]։ Որոշման մեջ ի հայտ են բերված նոր հիմնախնդիրներ, որոնք ի հայտ էին եկել օրենքի կիրարկման փորձերի ժամանակ։ Մասնավորապես շրջանները զրկված էին կարտոֆիլի մթերման հնարավորությունից, ելնելով այն բանից, որ բոլոր պահեստները հանձնվել էին Պաշտպանության նախարարությանը, իսկ նոր պահեստների շինարարության տարրական իրավունքից բնակչությունը զրկված էր։ Փաստորեն, փչացման վտանգի տակ էր լինելու շուրջ 6000 տոննա կարտոֆիլ [22]։ Նույն նիստով որոշվում է նաև, վերոհիշյալ «սահմանային գոտի» կոչված վայրերի հողատարածքները հանձնել գյուղացիությանը։ Որոշմանը հետևում էր Վրաստանի Պետխորհրդին ուղղված խնդրագիրը՝ վերոնշյալ որոշման առանձին կետեր վերանայելու և անձնագրային ռեժիմի հետ կապված հարցերը կարգավորելու ժամանակ հաշվի առնել Ջավախքի՝ ՀՀ-ի բնակչության հետ կապվածությունը [23]։ Ախալքալաքի շրջանային վարչության վերոհիշյալ որոշման առթիվ կարճ ժամանակ անց Ջավախք է հասնում Վրաստանի Պաշտպանության նախարարության նոտան՝ փոխնախարար Դումբաձեի ստորագրությամբ։ Նոտայում սպառնալից տոնով նշվում էր, որ չկատարելով Պետխորհրդի որոշումները՝ Ախալքալաքի շրջանային վարչությունը սովի է մատնել վրացական բանակը։ Շրջաններում դժգոհություններն արտահայտվեցին նաև զանգվածային բողոքի հանրահավաքներով և ստորագրահավաքներ կազմակերպելով՝ ընդդեմ այս որոշման։ Մեծ Հանրահավաք տեղի ունեցավ 1992թ. հունիսի 5-ին և 6-ին Ախալքալաքում, որի ընթացքում ընդունված կոչի տակ ստորագրեցին շատ գյուղերի բնակիչներ (օրինակ՝ գյուղ Ազավրեթից ստացվել էր 98, գյուղ Կորխից՝ 213 ստորագրություն) [24] ։ Բողոքի ընդարձակ հոդվածով հանդես եկավ նաև Ջավախքում տարածվող «Ասպնջակ» պարբերաթերթը [25]։ Վրաստանի կառավարության հողային իրավահարաբերություններին առնչվող վերոբերյալ որոշումները լրջագույն խնդիրներ ստեղծեցին նաև Դմանիսի, և, հատկապես՝ Բոլնիսի և Մառնեուլի գերազանցապես ադրբեջանաբնակ, մասամբ հայաբնակ շրջաններում։ Այստեղ ևս արգելվեց հողերի սեփականաշնորհումը։ Հետագայում՝ 1994թ., երբ Վրաստանի մինիստրների կաբինետի նոր որոշմամբ հետ 21 կիլոմետրանոց սահմանային գոտին չձևավորվեց (1998թ. ընդունված «Պետական սահմանների մասին օրենքի» համաձայն որոշվում էր 5 կիլոմետրանոց սահմանամերձ գոտին և 500 մետրանոց սահմանային գիծը, որտեղ նախկինում չէր թույլատրվում հողային սեփականաշնորհում), վերոնշյալ շրջանների նշյալ օրենքների տակ ընկած հողատարածքները վարձակալությամբ հանձնվեցին պետությանը, որից էլ այդ հողատարածքները յուրօրինակ մեխանիզմներով ձեռք գցեցին թբիլիսյան բիզնեսմենները, որոնք հիմնականում վրացիներ էին։ Ադրբեջանցի գյուղացիները ստացան հողի աննշան քանակ (0,15 - 0,25 հա), երբ այդ ընթացքում Վրաստանի ուրիշ շրջաններ ստացել էին ոչ պակաս, քան 1,25 - 1,5 հա [26]։ Այս անարդարության դեմ շուրջ մեկուկես տասնյակ տարի պայքարեցին ադրբեջանակն մի շարք կազմակերպություններ։ Այն մինչ վերջերս համարվում էր Վրաստանի ազգային փոքրամասնությունների շրջանում գոյություն ունեցող առաջնային խնդիրներից մեկը (հողը որպես եկամտի միակ աղբյուր տեսնող ադրբեջանցու մոտ այն թիվ մեկ խնդիրն էր)։ 2005թ. հուլիսին Վրաստանի խորհրդարանը ընդունեց «Գյուղատնտեսական հողերի սեփականաշնորհման մասին» նոր օրենք, որով նախկինում պետությանը պատկանող կամ վերջինիս վարձակալությամբ տրված հողերը դարձան սեփականաշնորհման ենթակա։ Այս օրենքով սեփականաշնորհման իրավունք ստացան նաև մինչև 500 մ երկարությամբ սահմանային շերտի մեջ մտնող հողատարածքները։ Նոր օրենքի շնորհիվ 2006թ. առաջին 7 ամիսների ընթացքում շուրջ 8.000 ադրբեջանցիներից յուրաքանչյուրն ստացավ 0,5 հա հողատարածք [27]։ Չնայած այս ամենին, վերոնշյալ շրջանների ադրբեջանական բնակչության շրջանում շարունակվում են հողի անարդարացի բաշխման հետևանքով առաջացած դժգոհությունները։ Այս խնդիրների մասին բազմիցս բարձրաձայնվում են տեղական և Ադրբեջանում գործող մի շարք կազմակերպությունների, ինչպես նաև անհատ գործիչների կողմից։ Վրաստանի Պետխորհրդի` 1992 թ. մայիսի 7-ի չարաբաստիկ որոշումից երեք օր անց՝ մայիսի 10-ին, վրացական ազգային գվարդիայի զինվորական մի գումարտակ տեղակայվեց ՀՀ - Վրաստան սահմանի Նինոծմինդա – Բավրա անցակետի վրա, որոնց կողմից շուտով փակվեց սահմանն՝ այն պատճառաբանությամբ, որ այդտեղ պետք է տեղակայվեն մաքսային վարչության արգելափակոցները: Վրաստանի իշխանությունների կողմից ընդունված հերթական չարաբաստիկ այս որոշումների և վերջիններիս կասեցման, միաժամանակ նաև՝ ՀՀ-Վրաստան սահմանին տեղակայված ազգային գվարդիայի վտարման մասին մեզ հայտնի է նաև հետևյալը. [28] սահմանային գոտու ստեղծման, այդ գոտում զորակազմեր տեղակայելու հարցը, այդ որոշումներից, ինչպես նաև ջավախքյան նման բացասական արձագանքներից օրեր անց, քննարկվել է Թբիլիսիում՝ Վրաստանի իշխանությունների ակտիվի հավաքի ժամանակ։ Հավաքը վարող Վրաստանի Պետխորհրդի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեն խնդրում է Ախալքալաքի շրջանը ներկայացնող Սամվել Պետրոսյանին ներկայացնել իրավիճակը։ Մինչ վերջինս կպատրաստեր իր խոսքը, տեղից վեր է կենում Վրաստանի փոխվարչապետ Պաատա Գոգուաշվիլին և հարց ուղղում Ս. Պետրոսյանին. «Պարոն Պետրոսյան, ասացեք խնդրեմ, ինչո՞ւ չեք բարեհաճում կատարել Վրաստանի կառավարության որոշումները»։ Ս. Պետրոսյանի պատասխանը լինում է հետևյալը. «Պարոն Գոգուաշվիլի, իսկ Վրաստանի կառավարությունը արդյո՞ք ընդունում է խելացի որոշումներ»։ Այս երկխոսությունը ավելի է մեծացնում նիստում եղած լարվածությունը։ Ս. Պետրոսյանի և Պ. Գոգուաշվիլու միջև տեղի ունեցած այս երկխոսությունն անգամ վերածվում է ֆիզիկական ընդհարման, հայտարարվում է ընմիջում, և միայն իրավապահների միջամտությունից ամեն ինչ հարթվում է։ Հասկանալի պատճառներով փոխվարչապետի դեմ են դուրս գալիս նաև նիստին ներկա աբխազական և օսական պատվիրակությունների ներկայացուցիչները։ Շուտով ՀՀ-Վրաստան սահմանին Վրաստանի ՊՆ կողմից տեղակայված վրացական ազգային գվարդիայի վտարման համար սահման է մեկնում ջավախահայ պատվիրակությունը: Ջավախքի հասարակական – քաղաքական գործիչ Դավիթ Ռստակյանն այդ առթիվ ներկայացնում է [29]. «Զորքի տեղակայումից անմիջապես հետո, իմ գլխավորած պատվիրակությունը (նշենք, որ Դավիթ Ռստակյանն այն ժամանակ հանդիսանում էր Ախալքալաքի շրջանային վարչության ղեկավարի տեղակալը (փոխպրեֆեկտը)) մեկնեց ՀՀ-Վրաստան սահմանային անցակետ, ուր մեզ ներկայացավ զորքի հրամանատար Զեդգինիձեն։ Ես փոխանցեցի նրան մեր մտահոգությունները՝ ասելով, որ մեր նախագահները ներկայումս բանակցությունների մեջ են, դուք ինչո՞ւ եք եկել այստեղ կամ ի՞նչ խնդիրներ կան ձեր ոլորտի հետ կապված։ Նա պատասխանեց, որ ինքը զինվորական է և կատարում է իր ղեկավարության հրամանները։ Մենք նրան պաշտոնապես փոխանցեցինք հետևյալը. «Փոխանցիր հիմա քո հրամանատարությանը, որ եթե կես ժամ հետո դուք չհեռանաք այստեղից, ապա մենք այդ ուղղությամբ կձեռնարկենք միջոցներ»։ Նա մեզանից խնդրեց մեկ ժամ։ Ինչպես հետագայում պարզվեց, վրացական զորախմբից կապվել են Ստեփանավան՝ երկու երկրների նախագահների հանդիպման վայր, որտեղից Է. Շևարդնաձեն զորախմբին հրահանգել է խնդիրներ չստեղծել և իսկույն հեռանալ։ Զորքը ճանապարհ ընկավ դեպի ետ՝ Ախալքալաք, որտեղից էլ՝ Ախալցխա։ Զորքի հեռանալուց հետո, երբ բարձրացանք Ախալքալաքի շրջվարչության շենք, հավաքվել էին բազմաթիվ մարդիկ, որոնք մեղադրում էին շրջվարչության նախագահ Ս. Պետրոսյանին այն բանի մեջ, որ վերջինս, լինելով պատասխանատու պաշտոնյա անձ, իր ձեռքով թույլատրել էր զորքի անարգել մուտքը Ջավախք և վերջինիս տեղակայումը սահմանային անցակետի մոտ։ Ես բարձրանալով կաբինետ, որպես գործողության պատասխանատու - պաշտոնյա՝ հայտնեցի Ս. Պետրոսյանին, որ զորքն արդեն իջնում է Ախալցխա, այսինքն՝ ամեն ինչ իրականացվել է ճշգրտորեն»։ Ինչպես արդեն նկատեցինք, սույն դեպքերը տեղի են ունեցել այն ժամանակ, երբ ՀՀ Ստեփանավան քաղաքում հանդիպում էին երկու երկրների՝ ՀՀ և Վրաստանի նախագահներ Լ. Տեր-Պետրոսյանն ու Է. Շևարդնաձեն [30]։ Դա 1992թ. հունիսի 5-ն էր։ Բարձրաստիճան հանդիպումը լուսաբանող պաշտոնական հրապարակումներում ջավախքյան այս իրադարձության մասին չկան տեղեկություններ։ Պատճառը «հասկանալի է»՝ չվտանգել «նորակառույց» «բարեկամական» հարաբերությունները։ (Լրացուցիչ նշենք, որ հանդիպման պաշտոնական օրակարգում եղել է Վրաստանի տարածքով անցնող հայկական հաղորդակցման միջոցների, կոմունիկացիաների և, հատկապես, գազատարի անվտանգությունն ապահովելու մասին հարցը։ Պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց նաև երկու պետությունների մայրաքաղաքներում դեսպանատներ բացելու մասին։ Այս գործընթացն իր շարունակությունն ստացավ 1992թ. հուլիսի 18-ին երկու երկրների արտգործնախարարների երևանյան հանդիպման ժամանակ, երբ կողմերը ստորագրեցին երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին համաձայնագիրը [31])։ Ջավախքյան զինված ջոկատայինների ներկայացրած վերջնագրի լուրը կարճ ժամանակ անց հասնում է Երևան, այնտեղից էլ՝ Ստեփանավան՝ նախագահների հանդիպման վայր։ Շուտով այս ամենին հետևում է Է. Շևարդնաձեի կարգադրությունը՝ վրացական ազգային գվարդիան անհապաղ հեռացնել Ջավախքից։ Ախալքալաքի շրջվարչության վերոհիշյալ նիստով ընդունված բողոքի նոտան՝ ուղղված Վրաստանի Պետխորհրդին, Ջավախքի բնակչության բազմահազարանոց ցույցը՝ Ախալքալաքի Մ. Մաշտոցի (նախկին Լենինի) անվան հրապարակում, ջավախահայության նման սկզբունքային պահվածքը՝ վտարեցին ազգային գվարդիան վերոհիշյալ սահմանագլխից [32], կանխվեց նաև սահմանային գոտու ստեղծման վերոհիշյալ տխրահռչակ որոշումների իրագործումը: [1] Кабинет министров Республики Грузия, Постановление N 48, 18 января 1992г., г. Тбилиси. [2] Նույն տեղում: [3] Заседания Правления Ахалкалакского района от 26.05.1992г., Решение N 48, г. Ахалкалак. [4] Джонатан Уитли, Интеграция национальних меньшинств в регионах Грузии Самцхе-Джавахети и Квемо Картли. Пять лет президентсва М. Саакашвили, Рабочий доклад ECMI (EUROPEAN CENTRE FOR MINORITY ISSES), N 44, сентябрь 2009 г., с. 47. [5] Заседания Правления Ахалкалакского района от 11.04.1992г., Решение N 25, г. Ахалкалак. [6] Дополнение к решению N 25 от 11.04.1992г., принято заседанием Правления Ахалкалакского района от 11.04.1992г., г. Ахалкалак. [7] Заседания Правления Ахалкалакского района от 11.04.1992г., Решение N 25, г. Ахалкалак. [8] Дополнение к решению N 25 от 11.04.1992г., принято заседанием Правления Ахалкалакского района от 11.04.1992г., г. Ахалкалак. [9] Նույն տեղում: [10] Նույն տեղում: [11] Постановление Государственного совета Республики Грузия, о решении комплексных проблем по формированию и функционированию пограничной зоны Республики Грузия, 7 мая 1992г., N 10, г. Тбилиси. [12] Նույն տեղում: [13] Նույն տեղում: [14] Նույն տեղում: [15] Նույն տեղում: [16] Նույն տեղում: [17] Նույն տեղում: [18] «Ազատամարտ», 5-11 հունիսի 1992, թիվ 23: [19] Постановление Государственного совета Республики Грузия, о решении комплексных проблем по формированию и функционированию пограничной зоны Республики Грузия, 7 мая 1992г., N 10, г. Тбилиси. [20] Նույն տեղում: [21] Решение N 48,Заседания Правления Ахалкалакского района от 26.05.1992 г., Орезультатах обсуждения постоновления Госсовета Республики Грузия и о решении комплексных проблем по формированию пограничной зоны Республики Грузии, 7 мая, 1992г., за N 10, г. Ахалкалаки. [22] Նույն տեղում։ [23] Նույն տեղում։ [24] Տե'սայդ առթիվ հավաքված ստորագրությունների ցանկերը։ [25] «Ասպնջակ», 27.06.1992, թիվ 4 (16): [26] Джонатан Уитли, Интеграция национальних меньшинств в регионах Грузии Самцхе-Джавахети и Квемо Картли. Пять лет президентсва М. Саакашвили, Рабочий доклад ECMI (EUROPEAN CENTRE FOR MINORITY ISSES), N 44, сентябрь 2009 г., с. 47. [27] Նույն տեղում, էջ 48։ [28] Սույն պարբերության բովանդակությունը մեզ է ներկայացրել Սամվել Պետրոսյանը։ [29] Դավիթ Ռստակյանի հետ մեր հարցազրույցը տեղի է ունեցել 2009թ. սեպտեմբերի 20-ին՝ Երևանում։ [30] «Հայաստանի Հանրապետություն», 06.06.1992։ [31] «Ազգ», 18.07.1992, հմմտ.՝ «Հայաստանի Հանրապետություն», 18.07.1992: [32] «Ազատամարտ», թիվ 35, հունիս, 1992թ.:

Сначала карта:

Дорогие друзья, Разрешите выразить нашу самую глубокую признательность и благодарность форуму Hayastan.com за помощь в очень важном проекте для Джаваxка – в проекте «Сурб Ншан». Веб: http://SurbNshan.Javakhk1915-23.com PDF: http://www.javakhk1915-23.com/J15-23_surb_.../Surb_Nshan.pdf Замечательные участники Hayastan.com – Kars и Pandukht – внесли большoй вклад в проект! Они составили английский и русский тексты проекта, и помогли многими полезными советами. Поэтому, с разрешения администрации, мы назвали этот проект совместным проектом Javakhk.net и Hayastan.com. Церковь Св. Ншан – одна из важнейших церквей Нижнего Джавахка (Самцхе). Она была отобрана у Армянской апостольской церкви в 1938 г. (см. ниже), и вопрос возвращения церкви затягивается до настоящего времени. Недавние армяно-грузинские разногласия относительно некоторых церквей лишь подчеркивают необходимость беспристрастного изучения этого вопроса. Первая цель проекта “Сурб Ншан” – собрать материал о Св. Ншане из разных источников и представить их в интернете для максимального широкого доступа. Следующая наша задача – перевод материалов на английский и русский языки для представления вопроса более широкой аудитории (готовятся также переводы на французский и грузинский). С глубоким уважением, Javakhk

Սուրբ Նշան | Surb Nshan | Сурб Ншан Բացվեց “Սուրբ Նշան” նախագիծը նվիրված Ախալցխայի Սբ. Նշան (Զարեհնու Սուրբ Նշան կամ Սբ. Վարդանանց) եկեղեցուն: Նախագիծը ունի համացանցային տարբերակ ( SurbNshan.Javakhk1915-23.com) եւ տպագիր տարածման համար PDF տարբերակ: Սբ. Նշան եկեղեցին Ներքին Ջավախքի (Սամցխե) կարեւորագույն եկեղեցիներից է։ Այն Հայ Առաքելական Եկեղեցուց խլվել է 1938 թվականին (տես ստորեւ), եւ եկեղեցու վերադարձի հարցն առ այսօր ձգձգվում է։ Վերջին շրջանում մի շարք եկեղեցիների շուրջ ծագած հայ-վրացական տարաձանությունները շեշտում են այդ հարցերի անաչառ ուսումնասիրության անհրաժեշտությունը։ “Սուրբ Նշան” նախագծի առաջին նպատակն է հայ ընթերցողի համար ի մի բերել Սբ. Նշանի մասին տարբեր աղբյուրներում առկա նյութերը, եւ ինտերնեթում ներկայացնել այն առավելագույնս հասանելի տեսքով։ Մեր մյուս նպատակն է նյութերը թարգմանել անգլերեն, ռուսերեն լեզուներով` հարցը օտար լսարանին ներկայացնելու համար (պատրաստվում են նաեւ ֆրանսերեն եւ վրացերեն տարբերակները)։ Զարմանալի եւ ցավալի է, որ մինչ այժմ բացակայել է Սբ. Նշանի, կամ Ջավախքի մեկ այլ եկեղեցու մասին ռուսերեն կամ անգլերեն որեւէ ներկայանալի տեքստ… Օգնեք մեզ Սուրբ Նշանի մասին տեղեկատվություն տարածելու գործում: We launched the “Surb Nshan” Project dedicated to St. Nshan church in Akhaltskha (Zarehnu Surb Nshan, i. e. Holy Sign Church, or St. Vardanants). The project has a web version (SurbNshan.Javakhk1915-23.com) and a PDF version for printed distribution. St. Nshan church is one of the most important churches in Lower Javakhk (Samtskhe). It was taken from the Armenian Apostolic Church in 1938 (see below), and the problem of its return still is not solved. Recent Armenian-Georgian disputes around some churches stress importance of unbiased study of this problem. The first aim of the “Surb Nshan” project is to collect material about St. Nshan from various sources and to present them in the Internet for maximally wide access. The next aim is translation of the material to English and Russian to present the issue to broader audience (we also prepare French and Georgian translations). Help us to spread information about Surb Nshan. Открыт проект “Сурб Ншан”, посвященный церкви Св. Ншан в Ахалцха (Зарехну Сурб Ншан, т. е. Церковь Святого Знамиения или Св. Вардананц). Проект имеет веб-версию (SurbNshan.Javakhk1915-23.com) и PDF-версию для распространения в печатном виде. Церковь Св. Ншан – одна из важнейших церквей Нижнего Джавахка (Самцхе). Она была отобрана у Армянской апостольской церкви в 1938 г. (см. ниже), и вопрос возвращения церкви затягивается до настоящего времени. Недавние армяно-грузинские разногласия относительно некоторых церквей лишь подчеркивают необходимость беспристрастного изучения этого вопроса. Первая цель проекта “Сурб Ншан” – собрать материал о Св. Ншане из разных источников и представить их в интернете для максимального широкого доступа. Следующая наша задача – перевод материалов на английский и русский языки для представления вопроса более широкой аудитории (готовятся также переводы на французский и грузинский). Помогите нам в распространении информации о Сурб Ншане.

Уважемые друзья, В одном из наших проектов по Джвахку нужен помощь с переводом текста (примерно 8 страниц) на английский (с русского или же с амянского). Текст имеет исторический характер, и относится к Армянской церкви в Джавахке. Если вы сможете помочь нам с этим переводом, то мы с радостью включим Ваше имя (и/или имя Вашего сайта, Вашего форума или оганизации) в список авторов данного проекта. Детали о проекте предоставим по ПМ. Заранее спасибо за Ваше внимание к этой посьбе!

Historical Review The Origin and Etymology of the Toponym Javakhk: The oldest record about Javakhk Province of Gugark Region of Metz Hayk dates as far back as the VIII c. in the Khorkhor Chronicles of Argishty I (786-764) under the name of Zabakha. According to H. Karagyozian, the sounds underwent the following changes in this toponym: in Zabakha (the root of the toponym),“a” is the plural suffix characteristic of Indo-European languages. Thus, Zabakh is the original form of the word. Later the sound “b” turned into “v” and Zabakh became Zavakh. This kind of changes also occurred in other cases. It should be mentioned that one of the Aramaic inscriptions found in Mtskhet mentions the name Zevakh probably deriving from the toponym Zavakh which later turned into Javakh. Then Javakh changed into Javakhk acquiring the Armenian plural suffix “k” instead of the former suffix “a”. V. Sargssian, a specialist of the Basque language, offers the following etymology of the toponym Javakhk in one of his researches: he suggests that Javakhk derives from “Japagh” his view resting upon the peculiarity of the geographical environment of the region and particularly the large valleys abounding in water. Javakhk in the Pre-Christian Period: Javakhk is first mentioned under this very name in “Armenian History” by the V c. historian Movses Khorenatsy in regard to the administrative reforms realized by king Vagharshak. Regardless of the different interpretations of the list of the kings of the pre-Christian period, all the researchers agree that the aforementioned events date as far back as the II c. BC. In the IV c. BC Javakhk was the summer residence of the Georgian king Parnavaz,“In autumn and spring he lived in the city of Mtskhet , in summer in Javakhet and in winter in Ganchenk”. About 185 BC, Artashes I annexed the province to Metz Hayk Kingdom , while in 37 AD it became part of Georgia . IV-IX c.c.: In the IV c. AD Javakhk is mentioned in the description of St. Nune's journey to Mtskhet,“... and in June I came to Mount Javakhet, and to the Parnava Sea, and when I came there I saw fishermen by the sea and shepherds on the seashore...”. When Armenia was first divided between Byzantium and Sassanid Persia (387 ?.), Javakhk was annexed to the Georgian Province headed by the Marzpan (the governor) of the province, along with the other provinces of Gugark Region. IX-XIV c.c.: In the IX c., the southern part of Javakhk, Gogshen, was annexed to the Armenian Bagratid Kingdom , but the central city of the province, Akhalkalak, remained part of Georgia . In 1065, the Seljuk-Turks conquered and devastated the region. In 1236, the Mongols conquered Javakhk. In 1266, thanks to their help, an Armenian called Sargis Jaghely established his rule in Javakhk and the neighboring Akhaltskha declaring himself independent from Georgia and Armenia . XIV-XVIII c.c.: The princedoms known as Samtskhe-Saatabago survived until 1637, when the Turks finally conquered these territories.(In 1579, they had already occupied the north-west of the princedom, Akhaltskha with its vicinity). Interestingly, considerable parts of the Armenian historical monuments preserved in the region were created during the existence of this very princedom (XIII-XVII c.c.). The Turkish rule in Samtskhe-Saatabago was a true reign of terror and a substantial part of the population had to embrace Islam to escape total extermination. Throughout the XVII c., a large number of Armenians and Georgians were converted to Islam, but in a number of settlements of the region the population, both Armenians and Georgians, remained faithful to Christianity. In 1735, the region faced a new disaster: Nadir Shah invaded the northern provinces of Armenia , among which was also Javakhk. XIX-XX c.c.: Javakhk remained under the Turkish tyranny until the beginning of the XIX c. being subjected to the rule of pashas whose residence was Akhaltskha. When, in 1810, the Russians moved forward from Tbilisi in the direction of Javakhk, Sherif Pasha ordered that all Christians of Javakhk should cross the Koor River and retreat into the depths of Turkey , but the population escaped emigration through the mediation of the Russians. However, after the latter had withdrawn, the pashas of Akhaltskha grew crueler towards their defiant subjects: when, in 1828, the Russian-Turkish war was over and the territory was finally annexed to Russia , only in very few villages had Christian inhabitants survived. Once the reign of pashas collapsed, the population of Turkey and Russia started immigrating into respectively Russia and Turkey : a great number of people who had embraced Islam since the XVII c. immigrated to Turkey . On the other hand, part of the Western Armenians who had greatly supported the Russians during the war considering them their saviors had to leave their native villages for the Russian borders trying to escape the revenge of the Turks: they settled particularly in Javakhk and Akhaltskha. later period: There is no information whether the Armenian emigrants from Karin Province had received any compensation for their villages, gardens and arable fields left in their Motherland (we have great doubts in this respect). However, it is known that the Armenians often had to buy the unoccupied villages and arable fields from the emigrating Turks in order to settle in the new colony. In the decades to follow, the Armenians got accustomed to their new settlements and improved them. A small number of Turks immigrated from Javakhk into Turkey in the years following all the next Russian-Turkish wars. The Armenians and part of the Georgians were natives of Javakhk while the Dukhobors penetrated into the province in 1841 and settled particularly in the area of lakes Parvana and Madatapa, as well as near roads, which were of great strategic importance. After the collapse of the Russian empire, Javakhk turned into an area of dispute between the newly established republics of Armenia and Georgia , but Soviet Georgia took complete possession of it in 1921. During the terrible period of the Patriotic War when Turkey was expected to invade Transcaucasia , all the Muslims of the area were sent into exile in 1944 by order of Stalin. In the post-war period, the villages of Samtskhe-Javakhk abandoned by the Muslims were mainly inhabited with Georgians (about 80 villages) and partly by the Armenians (5 villages). These districts, which had a mild climate and fertile soil, were also inhabited by a small number of Georgian immigrants coming from Javakhk, while Armenians were deprived of this privilege. As a result, in the recent decades, the number of the Georgians has decreased in Javakhk instead of increasing, and in order to do something about this situation the Georgian authorities undertook the settlement of Adzharians in some villages in the late 1980s. However, the Muslim Adzharians who had abandoned their motherland in consequence of the natural disaster were not able to bear the very first winter of Javakhk despite the numerous privileges and benefits and returned to their motherland leaving the luxurious, large and two-storey residences that the state had presented to them. After 1988, small-scale emigration could be observed among the Armenians and Dukhobors of Javakhk: the former immigrated into Amasia and Ashotsk Regions of the RA while the latter left for Russia . The situation changed drastically after the 1990s when a considerable part of Javakhk Armenians immigrated into Russia in consequence of poor economic conditions and this painful phenomenon is still in process at present.

Армяно-грузинские взаимоотношения в глобальном контексте В последнее время неприятных новостей из области армяно-грузинских взаимоотоношений становиться слишком много: - Попытки наездов на Норашен бульдозером, невнятные и странные судебные процессы над активистами Миацял Джавахка, последние аресты в Ахалцха. - Одновременно проталкиваетья процесс имиграции турков-месхетинцев, для них в Джавахке покупаються недвижимость, создаються фонды, принимаються законодательные акты. - Далее, на фоне обострения российско-грузинского противостояния в российских СМИ появляються материалы с нескрытой заинтересованностью использовать этот клубок армяно-грузинских “нестыковок” в совсем других целях. - Плюс ко всему, по линии Карс-Джавахк-Борчалы продолжаетья интенстивная реализация крупномасштабых коммуникационных проектов: к уже имеющимся трубопроводам Баку-Джейхан и Баку-Эрзрум добавляються ж.д. Карс-Ахалкалак-Тбилис-Баку, и магистральные автодороги связывающие с Турцией как Борчалинсний регион, так и Азербайджан. Всем этим значение Армении как “заслона” между Турцией и Азербайджаном безусловно падает… Лично мне все это очень и очень не нравиться! Поэтому резонно перейти от рассмотрений конкретных событий к более общим тенденциям.

Ջավախք Համացանցի հարգելի մասնակիցներ եւ հյուրեր: Ուրախ ենք տեղեկացնելու ձեղ մեր նոր նախագծի` “Ջավախքի երգարանի” բացման մասին` www.JavakhkMusic.com Թող այս կայքը Ամանորյա նվեր լինի Հայ երգարվեստի բոլոր գնահատողներին եւ հայրենի Ջավախքին, որն այսօր անթիվ խնդիրներ ունի, բայց որի անսահման կենսունակությունը վստահություն է տալիս մեզ հուսալու, որ. “Ձախորդ օրերը ձմռան նման կուգան ու կերթան, Վհատելու չէ, վերջ կունենան, կուգան ու կերթան...” *** Dear members and guests of Javakhk Network, we are happy to announce our new project: “Songbook of Javakhk”: www.JavakhkMusic.com Let this site be a New Year present for all those who love Armenian music, and to our homeland Javakhk, which these days has so many problems. We are sure they all will find solutions! *** Уважаемые участники и гости Джавахской Сети, мы рады сообщить Вам о нашем новом проекте “Пессеник Джаваxка”: www.JavakhkMusic.com Пусть этот сайт будет новогодним подарком для всех ценителей армянской музыки, и для родного Джавахка, у которого теперь так много проблем. Mы уверены, что все они найдут решения.

Ethnolinguistic Groups in Caucasus, East Anatolia and North Iran Этнолингвистические группы на Кавказе, в Восточной Анатолии и на севере Ирана Ethnolinguistic Groups at the Kars-Akhalkalaki-Tbilisi Corridor Этнолингвистические группы в корридоре Карс-Аxалкалаки-Тбилиси

"Жизнь у вас продлится до того времени, когда растает снег на этих горах." Настоящий цикл статей “Плечем к плечу против врага” Артюша Саносяна начал выходить в газете “Хорурдаин Айастан” в судьбоносном 1988 году. Поэтому во время написания этих статей о Джавахке еще не имели места события последних лет, связывающуе вокруг этого края интересы Армении, Грузии и Турции. Более того, статьи написаны даже до Арцахской войны. Поэтому тем более интересно читать их зная, что они не отягощены задачей обслуживания сегодняшних политических установок. Читая их можно наталкнуться на странные с позиций сегодняшнего дня картины: грузины и осетины вместе воюют против наступающих турок… армянские батальены спасают грузинские села от труков… ахалцихские турки (тогда еще не “месхетинцы”) являються самой сильной силой в Самцхе-Джавахке, и т. д. Странные картины прошлого. Но прошлое, если из него не извлекаються надлежащие уроки, иногда повторяеться… Часть 1: http://javakhk.livejournal.com/18129.html Часть 2: http://javakhk.livejournal.com/18304.html

ՋԱՒԱԽՔԸ ԵՒ ՀԱՅ ԱԶԳԱՅԻՆ-ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆԵՐԸ Աշոտ Մելքոնեան Բեռլինի վեհաժողովից յետոյ հայ ազգային-քաղաքական ե հասարակական կեանքը նկատելի վերելք է ապրում Ախալքալաքի գաւառում։ Արևմտահայութեան նկատմամբ Ջաւախքի հայութեան սրտացաւ վերաբերմունքը դրսևորւում է 1879 թ., երբ սկսաւում է Վանի սովեալներին օգնութիւն ցուցաբերելու համահայկական շարժումը1։ 1890-ական թուականներին Ջ. Տէր-Գրիգորեանի և Պ. Աբելեանի ջանքերով ստեղծւում է ազատագրական խմբակ2։ Այստեղ իրենց գործունեութիւնն են ծաւալում Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն և Սոցիափստ-յեղափոխականների (էսէռ) կուսակցութիւները։ Դաշնակցութեան համար Ջաւախքում համակիրներ գտնելու հենքը ազգային խնդիրներն էին, իսկ էսէռների համար՝ գիւղացիութեանր յուզող հողային հիմնահարցերը։ Փաստաթղթերի ուսումնասիրութիւնից երևում է, որ Արևմտեան Հայաստանի ազատագրութեան գաղափարներր ջերմ արձագանք են գտել ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, լինելով ծագումով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ էրզրումի նահանգի հետ։ Ըստ Ախալքալաքի գաւառապետի կազմած մի զեկուցագրի՝ արդէն 1891թ. յունուարին Ջաւախքում շրջում էին երկու յեղափոխական քարոզիչներ, որոնք կոչեր էին անում զօրավիգ լինել թուրքահպատակ հայրենակիցների ազատագրական պայքարին` կամ մասնակցել նրանց օգտին կատարուող դրամահաւաքին, կամ զէնքը ձեռքին միանալ արևմտահայերի ապստամբական գործողութիւններին։ Այդ գործիչներին յաջողուել է հաւաքագրել կամաւորներ՝ Արևմտեան Հայաստան անցնելու և այնտեղ ազատագրական պայքար կազմակերպելու նպատակով։ Ըստ գաւառապետի՝ նրանց այդօրինակ յաջողութեան պատճառն այն էր, որ գաւառում բնակուող հայութեան, յատկապէս քաղաքաբնակների շրջանում մէծ թիւ են կազմել Հայկական թագաւորութեան վերականգնման մասին երազող անձինք։3 Քարոզիչներին յայտնաբերելու ուղղութեամբ Բոգդանովկայի պրիստաւ Մ. Ճաւճաւաձէի փորձերն անցել են ապարդիւն։ Բնակչութեան աջակցութեամբ, յատկապէս Փոքր Գոնդուրայի բնակիչ Արտաշէս Վարդանեանցի ուղեկցութեամբ նրանց յաջողուել է անցնել հարևան Ալեքսանդրապոլի գաւառ։ Ձերբակալուել են խռովարարներինե աջակցած մի խումբ գործիչներ՝ քահանայ Տէր Ստեփան Արուանեանր, նրա փեսայ Շահբազեանը, բժիշկ Արշակը, Դադէշ գիււփ բնակիչներ բժիշկ Դալի քէշիշ Կարսլեանը և քահանայ Տէր Կարապետը։ Յատկապէս մեծ ակտիւութիւն են հանդէս բերել Տէր Ստեփանի որդին՝ նոտարիուս Արուանեանր, Վաչիանի դպրոցի ուսուցիչ Հմայեակ Աղեկեանը և Ախալքալաք քաղաքի բնակիչ, գաւառում յայտնի յասարակական-քաղաքական գործիչ, լրագրող, Դիլիսկայի համայնքի նախկին գրագիր Բագրատ Պիճիկեանը։ Իշխանութիւնների համոզմամբ վերոյիշեալ մարդիկ հայկական գաղտնի կոմիտէի անդամներ են և գաւառում ստեղծել են այդ կազմակերպութեան մասնաճիւղ։ Ուստի, ըստ ոստիկանութեան, անհրաժեշտ է նրանց նկատմամբ գործադրել պատժամիջոցներ՝ գաւառից արտաքսել Հ. Աղեկեանին և Բ. Պիճիկեանին, յեղափոխականների հետ շփուող, նրանց գործունեութեան մասին իշխանութիւններին տեղեկութիւններ հաղորդելուց հրաժարուող մարդկանց նկատմամբ սահմանել մեծ չափերի տուգանքներ, ինչպէս նաև պետական քարոզչութիւն ծաւալել՝ ախալքալաքցիների “չափից դուրս հայրենասիրութիւնը” զսպելու համար։ Գաւառապետի համար յատկապէս աններելի էր թւում նոտարիուս Արուանովի արարքը, որը, “կրելով ռուսական չինովնիկի գլխարկ՝ ռուսական կառավարութեան տեսակէտներին դէմ քայլեր է արել...”4։ Ախալքալաքի գաւառում ցարական իշխանութիւները չկարողացան արմատախիլ անել նորաստեղծ դաշնակցական կազմակերպութիւնը։ Պատահական չէ, որ շուտով Ջաւախքը տուեց այդ կուսակցութեան բազմաթիւ յայտնի դէմքեր։ Սովորական երևոյթ դարձաւ ընտանիքի անդամներով այդ կուսակցութեանը զինուորագրուելը։ Այդպիսի ընտանիքներ դարձան Յովհանջանեանները (Օհանջանեաններ), Տէր-Մինասեանները, Իգիթեանները (Իգիթխանեաններ, Քաջազնունիներ)։ Օհանջանեանների բազմանդամ ընտանիքի անդամներից Համազասպը՝ Համոն (ծնուել է Ախալքալաք քաղաքում 1873թ.) շուտով ձեռք բերեց մեծ ճանաչում, դարձաւ կուսակցութեան ղեկավար գործիչներից մէկը։ Նրա եղբայրներից Արմէնը, որը մեծ համբաւ էր վաստակել ռուս յեղափոխական գործիչների շրջանում, զոհուեց իր ժողովրդի ազատագրութեան համար մղուող պայքարում։ Քոյրերից Սաթենիկը վաստակեց սիրուած կին յեղափոխական գործչի անուն։ Նա հանդէս եկաւ Ախալքալաքում իշխանութիւնների կողմից հետապնդուող դաշնակցական գործիչ Ջալալ Տէր-Գրիգորեանի և նրա րնկերների պաշտպանութեամբ5։ Դաշնակցութիւնը Ախալցխայում և Ախալքալաքում ուժեղացաւ յատկապէս 20-րդ դարասկզբին։ Կատարուած հանգանակութիւնների հաշուին, որոնց մեծ մասը նպատակաուղղուած էր արևմտահայ զինական խմբերի կազմակերպմանն ու գործունեութեան ֆինանսաւորմանը, տեղական գործիչների ձեռքին յայտնուեցին դրամական զգալի միջոցներ։ Այսպէս, 1904թ. Ախալցխա-Ախալքալաքի համատեղ կազմակերպութեան տրամադրութեան տակ կար 32 հազ. ֆրանկ գումար, այն դէպքում, երբ Կիլիկիոյ պատասխանատու մարմինն ուներ 16 հազ., Ամերիկան՝ 15 հազ., Բաքուն՝ 12,5 հազ., Թիֆլիսը, Գանձակր և Շուշին միասին՝ 38,5 հազ. ֆրանկ։ Բացի այդ, նոյն թուականին հիմնականում “Փոթորիկ” գործողութեան համար, Ախալցխայից և Ախալքալաքից սպասւում էր ևս 10 հազ. ֆրանկ գումար6։ Ախալքալաքցիների և սահմանից այն կողմ ապրող նրանց արևմտահայ եղբայրների հետ օրեցօր կապերն ամրապնդուեցին։ Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայութեան հոգևոր կապը աբևմտահայութեան հետ արտայայտւում էր նաև գործնական քայլերով։ Արդէն 90-ական թուականների սկզբից բազմաթիւ ախալքալաքցիներ ու ախալցխացիներ, անմասն չմնալով այդ ժամանակ յատկապէս երիտասարդութեանը յամակած ոգևորութիւնից, միանում էին ամենուր կազմակերպուող զինական խմբերին և անցնում Արևմտեան Հայաստան, մասնակցում թուրքական բռնատիրութեան դէմ մղուող ազատագրական կռիւներին։ Պատմագիտական գրականութեան մէջ կայ հսկայական քանակութեամբ փաստագրական նիւթ, որում ներկայացուած է կովկասահայութեան գործուն մասնակցութիւնը արևմտահայ ազատամարտին։ Սակայն քանի որ այդ հայդուկ-ազատամարտիկների կենսագրականներում միշտ չէ, որ կարելի է գտնել վկայութիւններ նրանց իսկական անուն-ազգանունների, ծննդեան վայրերի մասին, շատ գործիչների ով և որտեղացի լինելը մնացել է անյայտ։ Այդուհանդերձ, կցկտուր տեղեկութիւնների հիման վրայ հնարաւոր է դառնում վեր հանել ախալցխացի և ախալքալաքցի մի խումբ ֆիդայիների գործունեութիւնը։ Ինչպէս յայտնի է, Արևմտեան Հայաստանում ազատագրական պայքար ծաւալելուն ուղղուած կովկասահայերի առաջին գործնական քայլր 1890թ. Սարգիս Կուկունեանի արշաւանքն էր։ “Կային խումբի մէջ,- գրում է Մ. Վարանդեանր,- և ռուսաց բանակի հայ զինուորներ եւ մեկ հարիւրապետ, ախալցխացի Ստեփանը, որ կը սորւեցնէր պէտք եղածը կամաւորներուն”7։ 1892թ., երբ յայտնի ֆիդայապետ Արաբոն գալիս է Թիֆլիս՝ մասնակցելու Հ.3.Դաշնակցութեան առաջին Ընդհանուր ժողովին, կովկասահայ շատ երիտասարդներ խնդրում են նրան՝ իրենց վերցնել ջոկատի մէջ և անցնել Արևմտաhայաստան։ Արաբոն շատերին մերժում է և իր հետ 1893թ. էրգիր է տանում միայն արևմտահայ կամաւորականների՝ խնուսցի Մելքոնին, մշեցի Աւոյին ու Մարտոյին և ուրիշների։ Այն ժամանակ արևմտահայ գործիչների շրջանում տիրում էր այն կարծիքը, որ թուրքական բռնատիրութեան դէմ ֆիդայական պայքարը գլխաւորապէս արևմտահայերի խնդիրն է։ Բացառութիւն է արւում միայն ախալցխացիներ Վարդանի և Լեւոնի հարցում, որոնք, թերևս, ընդգրկւում են խմբի մէջ իրենց արևմտահայ (էրզրումցի) լինելու պատճառով։ Արաբոյի 16 հոգանոց ջոկատը Տարօնի սահմանագլխին, Գեալիսորի (Առաշի) ձորում, մարտի մէջ է մտնում քրդերի ու թուրքերի հետ։ Բոլոր ֆիդայիները զոհւում են։ Արաբոյի կողքին քաջի մահով ընկնում է ախալցխացի Վարդանը8։ 1890-ականների առաջին կէսին պատմական հայրենիքը թուրքական լծից ազատագրելու գաղափարները լայն տարածում են գտնում Ջաւախքում։ Մեսրոպեան վարժարանում, քաղաքային գրադարանում, թատերական ներկայացումների ժամանակ, ամենուր խոսում էին հայ ազատամարտին նուիրուելու հրամայականի մասին։ Թիֆլիսից ստացուող առաջադիմական մամուլի էջերում առաջ քաշուած գաղափարները լայնօրէն քննարկւում էին մտաւորականութեան և երիտասարդութեան շրջանում։ Այդ տեսակէտից առանձնակի ակտիւութիւն է նկատւում Ախալքալաքի Մեսրոպեան ծխական դպրոցում։ Երկրի մասին խօսակցութրւններն աւելի յաճախակի են դառնում, երբ 1894թ. թուրքական եաթաղանից մազապուրծ, առաջին արևմտահայ գաղթականները՝ թուով 350 հոգի, հասնում են Ախալքալաք։ Բնակչութիւնը ջերմօրէն է ընդունում նրանց, տեղաւորում քաղաքում և Գումբուրդօ, Արագովա, Օրջա և այլ գիւղերում։ Կովկասի Հայոց բարեգործական ընկերութեան տեղի մասնաճիւղի ջանքերով կազմակերպւում է հանգանակութիւն9։ Տղամարդկանց մի մասը, գոյութիւնը մի կերպ պահպանելու համար, չնչին վճարումով, իբրև քարհատ, մասնակցում է զինուորական զօրամասի շէնքերի կառուցմանը։ Ծխական դպրոցի մի խումբ դասընկերներ՝ 12-ամեայ Մինասը (յետագայում ազատագրական պայքարի նշանաւոր գործիչ Ռուբէն Տէր-Մինասեանը), Պարոյրը, Բաղդիկը և ուրիշներ, այցելում են նրանց, ունկնդրում համիդէական զարհուրելի կոտորածների մասին նրանց պատմածները։ Ռուբէնի վրայ յատկապէս ծանր տպաւորութիւն է թողնում շփումը քարհանքում աշխատող գաղթականներից մէկի հետ, որը, տեսնելով պատանիներին, յիշում է իր “լաճին”։ Ռուբէնի հարցին, թէ “ի՞նչ է լաճը”, տաճկահայը պատասխանում է. “Իմ զաւակը, որ քեզի նման խորոտ էր, եարապ, ի՞նչ եղաւ” 10։ Պատանիները, համաձայնութեան գալով Եկատերինոդարից հայրենի քաղաք վերադարձած 11-ամեայ Արտաշէսի (Չիլինգարեան՝ յետագայի դաշնակցական գործիչ Ռուբէն Դարբինեանը) հետ, որոշում են “թուրքերից վրէժխնդիր լինելու և Հայաստանն ազատագրելու համար”, մեկնել Երկիր։ Նրանք ձեռք են բերում “զէնք”՝ վառօդ, դանակներ, և իրենցից իւրաքանչիւրի համար ընտրելով նոր անուններ՝ Րաֆֆու վէպերի սիրուած հերոսներից, ուղղւում են դէպի ռուս-թուրքական սահմանը11։ Այս պատանեկան ազնիւ պոռթկումը, բնականաբար, յաջողութիւն չի ունենում և կանխւում է։ Սակայն այն, լինելով շատ բնութագրական տուեալ ժամանակաշրջանին, խորը հետք է թողնում ինչպէս մասնակիցների, այնպէս էլ գաւառի պատանիների ու երիտասարդների հոգում։ “Արշաւանքի” մասին հիւսւում է յատուկ երգ, որը մեծ ոգևորութեամբ երգում էին փոքրերը, իսկ կեսկատակ՝ նաև մեծերը12։ Այդ մասին յետագայում Ռ. Դարբինեանը յիշում էր. “Այդ օրերուն ոչ միայն Կովկասի հայ երիտասարդութիւնը, այլեւ պատանիներն ու 10-12 տարեկան երեխաները կերազէին ,Հայաստանե երթալ։ Թէեւ կապրեին Կովկասեան Հայաստանի հողին վրայ, բայց բոլորն ալ այն հաւատքն ունէին, որ բուն Հայաստանը ռուսական սահմանի այն կողմն էր, այսինքն՝ Թրքահայաստանր։ Եւ ատոր համար դէպի հոն կը ձգտէին՝ թրքական արիւնոտ լուծէն տառապող իրենց եղբայրներուն եւ քույրերուն օգնելու համար”13։ Նոյն Ռ. Դարբինեանի խօսքերով, այդ ,ձախողուած մանկականե միջադէպը կոչուած էր լինելու Ռուբէն Տէր-Սինասեանի ապագայ յեղափոխական բուռն գործունեութեան առաջին, բայց խորապես գիտակցուած քայլը։ Որքան էլ զաւեշտական է, այս երեխայական խաղը մեծ իրարանցում է առաջացրել տեղական իշխանութիւնների շրջանում։ Գործով սկսել է զբաղուել գաւառապետը։ Սաթենիկ Օհանջանեանի վկայութեամբ դժուարութեամբ է յաջալուել փրկել դպրոցը փակելուց։ Եղել են խուզարկութիւններ և հարցաքննութիւներ, այդ թւում իրենց՝ Օհանջանեանների տանը։ Չհաւատալով, որ միջադէպը պատանիների մտայղացման արդիւնք է, այն կազմակերպելու մէջ ոստիկանութիւնը փորձել է մեղադրել դպրոցի տեսուչ Խաչատուր Դիլանեանին և ուսուցիչներին։ 19-րդ դարի վերջին նորանոր ախալցխացիներ ու ախալքալաքցիներ գինուորագրուեցին արևմտահայ ազատագրական պայքարին։ Ախալցխայից էրգիր անցածների թւում էին երիտասարդ դաշնակցականներ Շամիլը (Տիգրան Օքոնյան), Հաճի Լեւոնը (Լեւոն Խզարճեան), Ուսուլ Խեչոն (Խաչատուր Տեր-Կարապետեան) և ուրիշներ, որոնց սպասւում էր բուռն ու փոթորկալից յեղափոխական գործունեութիւն։ Նրանցից իր քաջութեամբ աչքի ընկած Խեչոն 1897թ. ամռանը մասնակցեց Նիկոլ Դումանի, Վարդանի (Սարգիս Մեհրաբեան), Իշխան Արղութեանի և այլ նշանաւոր հայդուկապետերի կազմակերպած Խանասորի արշաւանքին։ Արդիւնքում հայդուկները վրէժ լուծեցին 1896թ. Վանի ինքնապաշտպանութեան մասնակիցների նկատմամբ արիւնալի կոտորած իրականացրած քրդական մազրիկ ցեղից։ “19 քաջեր ընկան հայրենի հողին վրայ այդ կռիւներու ընթացքին,- գրում է խանասորցի զոհերի մասին Մ. Վարանդեանը,- 19 նահատակներ հայոց աշխարհի բոլոր կողմերեն...։ Վանեցի, շատախցի, համադանցի, մշեցի, գողթնեցի, ղազախեցի, ղզլարցի, նոր-բայազէտցի, ալեքսանդրապոլցի, թիֆլիզեցի, ղարաբաղցի, ախալցխացի, ախալքալակցի և այլն”14։ 20-րդ դարի սկզբին հայ ազատամարտին մասնակցած բազմաթիւ ախալքալաքցիների մէջ իր ծանրակշիռ գործունէութեամբ առանձնանում է տակաւին երիտասարդ Ռուբէն Տէր-Սինասեանը։ Գէորգեան ճեմարանն աւարտելուց յետոյ նա 1902թ. Թիֆլիսում ներկայանում է իր հայրենակից, աւագ եղբոր՝ Յարութիւնի մանկական ընկեր, արդէն ճանաչուած դաշնակցական գործիչ Համօ Օհանջանեանին և նրա խորհրդով կուսակցական աշխատանքի անցնում Բաթումում։ Աւելի քան 50 տոկոս հայ բնակչութիւն ունեցող այս քաղաքում մեծ թիւ էին կազմում այնտեղ տեղափոխուած ախալքալաքցիները։ Իր համերկրացիներից մի քանիսի հետ Ռուբէնին է վստահւում արևմտահայ զինական խմբերի համար միջոցներ հայթայթելու պատասխանատու գործը։ Երկու տարի անց Ռուբէնը յեղափոխական գործունէութիւնը շարունակում է Կարսում, ուր տեղափոխւում է նրանց բազմանդամ ընտանիքր։ Յեղափոխական այս ,հնոցումե՝ Ռ. Տէր-Մինասեանն ընկերակցում է յայտնի գործիչ Սերգէյին՝ Արամ Մանուկեանին։ Արամի ու Ռուբէնի ջանքերի շնորհիւ յաջողւում է ուժեղացնել Դաշնակցութեան Կարսի Կենտրոնական կոմիտէն՝ նրա մէջ ընդգրկելով առաւելապէս արևմտահայ ծագում ունեցող մարդկանց։ ,Այս պարագան պատճառ էր, որ Կ.Կոմիտէն ընդհանրապէս բաղկանար տեղացիներէ կամ ախալքալաքցիներէ եւ ալեքսանդրապոլցիներէ, որոնք ծանօթ էին իրենց եւ միեւնոյն ժողովուրդն էին՝ Բարձր Հայքէն ծնած։ Այս հանգամանքը Կ. Կոմիտէի նկարագիրը կը դարձնէր յարատեւ եւ աւանդապաշտե15։ Կարսի կոմիտէի անդամ է դառնում նաև Ռուբէնի կրտսեր եղբայր Երուանդը, իսկ աւագ եղբայր Յարութիւնը, որ անկուսակցական էր և գործարար մարդ, կուսակցութեանն օգնում է նիւթական միջոցներով։ 1904թ. գարնանը Նիկոլ Դումանի հետ Ռուբէնին վիճակւում է մեկնել Պարսկաստան, իսկ ամռանն անցնել Արևմտեան Հայաստան16։ 1903թ. սուլթանական կառավարութեան կողմից ազատատենչ Սասունի նկատմամբ հսկողութեան սաստկացումը ստիպում է կովկասահայ շատ գործիչների զինական ջոկատներ ուղարկել Երկիր։ Դրանցից յաջողութեամբ Սասուն է հասնում Թորգոմի (Թուման Թումեանի) 23 հոգանոց ,Մրրիկե խումբը։ Այդ փառայեղ անցումը մեծ ոգևորութիւն է առաջացնում սասունցիների շրջանում։ Ջոկատում նշանաւոր Քեռու և Տուրբախի կողքին էին ախալցխացի Արտաշէսը և ախալքալաքցի Նիկոլը (Ջաւախեցի Նիկոլ)17։ Առաջինը յետագայում զոհուեց Բիթլիսի շրջակայքում, իսկ Նիկոլը՝ կեանքն անցկացրեց ֆիդայական կռիւներում ու բանտերում։ Հայդուկային խմբերից ոչ բոլորին էր յաջողւում անկորուստ հասնել Սասուն։ Աւելին, եղան դէպքեր, երբ ծանր մարտերի մէջ մտնելով թուրքական ու քրդական զօրքերի, երբեմն էլ՝ վերջիններիս աջակցող ռուսական սահմանապահ ջոկատների հետ, հայդուկները տուեցին ցաւալի կորուստներ։ Այդպիսի ջոկատներիից մէկը, որում ըստ տարբեր տուեալների հաշւում էր մինչև 150 հեծեալ ու հետիոտն հայդուկ, Խանի ու Նևրուզի հրամանատարութեամբ 1903թ. Կարսի մարզից մտնում է թուրքական սահմանը և Բասենի Դելի-Բաբա, Գոմաձոր և Յուզվերան գիւղերի շրջանում շրջափակւում թուրքական գերակշիռ զօրքերի կողմից։ Թշնամին Նևրուզի հետևակայինների վրայ թնդանօթային և հրացանային կատաղի կրակ է տեղում։ ,Ջաւախքցի Շէկ Համոն, որ ռուս բանակի մէջ երեք թել էր վաստկած եւ այժմս խումբի աչքը անոր վրան էրե, ոգևորում է ընկերներին՝ կոչ անելով չվհատուել, դիրքեր փորել և պատսպարուել։ Հայդուկների դիրքերի թնդանօթային երկարատև ռմբակոծութիւնից յետոյ, կարծելով, թէ բոլորը զօհուել են, թուրքերը երեք շարասիւնով անցնում են գրոհի։ Երբ մինչև ֆիդայիները ասկեարներին մնում է 200 քայլ, հնչում է Համոյի հրամանը, և սկսւում է ուժեղ հրաձգութիւն։ Անակընկալի եկած թուրք զինուորները, տալով մեծ կորուստներ, նահանջում են։ Ոգևորուած կամաւորականներից ոմանք առաջարկում են անցնել հակագրոհի։ Բայց Համոն արգելում է և փոխարէնն առաջարկում միասին երգել ,Դէ զարկէ՛ք, զարկէ՛ք...ե հանրայայտ ֆիդայական երգը։ Կառավարական զօրքերը, նոր համալրում ստանալով, հակառակ ֆիդայիների սպասումներին, յաջորդ օրն անցնում են ընդհանուր գրոհի։ Խանի հեծեալները, որ կտրուել էին Նևրուզի հետևակայիններից, թէև կարող էին հեռանալ և փրկուել, չեն լքում մարտադաշտը։ Շրջապատման մէջ, արիւնալի կռւում շատերի հետ զոհւում են արշաւանքի ղեկավարները, այդ թւում՝ ախալքալաքցի Շէկ Համոն։ Նիկոլ Դումանին Մխչոնց Մարգարի, ինչպէս և հրաշքով փրկուած այլ ընկերների պատմածների համաձայն՝ Շէկ Համոն եղել է ամենախիզախ ու երկար կռուողներից մէկը։ ,Ան եղած էր ոչ միայն քաջ, այլեւ գիտակցող իրենց վիճակին եւ անվեհեր կերպովե18։ Այս մարտում թշնամին կորցնում է 800 զինուոր։ Ծանր վիրաւորուած 4-5 կամաւորականների թւում գերի են ընկնում Թորգոմի ,Մրրիկե խմբից մեծ համբաւ վաստակած ջաւախեցի Նիկոլը և ախալցխացի Ուսուլ Խեչոն։ Նրանց թուրքական իշխանութիւնները տանում են էրզրումի բանտը։ Բարեբախտաբար, երկուսին էլ յաջողւում է ազատուել բանտից և շարունակել յեղափոխական պայքարը։ Նրանք կրկին միանում են զինատար և զինական խմբերին, յետագայում՝ առաջին աշխարհամարտի ժամանակ մտնամ հայ կամաւորական ջոկատների մէջ19։ Դարասկզբին ախալքալաքցիներն ու ախալցխացիները մեծ դեր ունէին նաև զէնքի ձեռք բերման և առաքման գործում։ Արևմտեան Հայաստան ուղարկուող զէնքի հայթայթման ամենայայտնի կենտրոններից մէկը Ալեքսանդրապոլն էր, ուր տեղակայուած էր ռուսական կայազօրը։ Դաշնակցութիւնն այդ խնդրի վրայ սկսեց աւելի մեծ ուշադրութիւն յատկացնել դարասկզբին, երբ ուժեղացան ոչ միայն արևմտահայերի, այլև՝ արևելահայերի հալածանքները։ Պատահական չէ, որ Ախալքալաքի և Ալեքսանդրապոլի զօրամասերից գաղտնաբար գնուած կամ ուղղակիօրէն առաւանգուած զէնքի շնորհիւ տեղի դաշնակցական կոմիտէի ձեռքին կատակուել էր զգալի քանակութեամբ զէնք։ Դրա մի մասն ուղարկուեց Արևմտահայաստան, միւս մասը՝ ցրուեց գաւառի գիւղերում։ Հայ եկեղեցու գոյքի բռնագրաւման մասին ցարական կառավարութեան 1903թ. յունիսի 12-ի օրէնքր դժգոհութեան ալիք առաջացրեց ամենուր, այդ թւում՝ Ախալքալաքում։ Այն ուղղակի կնշանակեր նաև տեղի հոգեւոր ճեմարանների փակում, որոնց մեծ մասը պահւում էին եկեղեցական կալուածքների, մասնաւորապէս Ս. Փրկիչ եկեղեցուն պատկանող հողերի հաշուին։ Բարեբախտաբար, Ախալքալաքում տեղի ղաշնակցական կոմիտէի հրահանգով բնակչութիւնր ձեռնպահ մնաց զէնքի գործադրումից, որր կարող էր յանգեցնել մեծ արիւնայեղութեան։ Օգոստոսի 24-ին, կիրակի օրը տեղի ունեցաւ բողոքի բազմամարդ հանրահաւաք։ ,Վաղ առաւօտուն շրջակայ գիւղերէն հազարաւոր շինականներ խումբ-խումբ եկան լեցուցին քաղաքը,գրում է Մ. Վարանդեանր։ Կուգային և քահանաներ ու երէցփոխներ։ Նաեւ բազմաթիւ կանայք ու երեխաներ։ Ամէն գիւղէ կը բերէին բողոքագիր մը, ուղղած Հայոց Կաթալիկոսինե20։ Ս. Խաչ եկեղեցու բակում և յարակից փողոցներում հաւաքուած ցուցարարների թիւը հասաւ 6 հազ. մարդու։ Պատարագի ժամանակ դպիրներր հրաժարուեցին յիշատակել կայսեր անունը։ Բանախօսները կրակոտ ճառերով դատապարտեցին իշխանութիւնների հակահայ քաղաքականութիւնը և խոստացան ,արեան գնով պաշտպանել մեր դարաւոր իրաւունքներըե։ Ոստիկանաթիւնը չհամարձակուեց արգելել հանրահաւաքը՝ անտեղի բախումներ չհրահրելու համար։ 1903-1904 թթ. հակացարական ելոյթների շրջանում, օգտուելով ողջ կայսրութիւնում ստեղծուած քաոսային վիճակից, Ախալցխայի և Ախալքալաքի դաշնակցական գործիչները նոր քայլեր կատարեցին զինամթերք հայթայթելու ուղղութեամբ։ Նրանք իրենց ծրագրերը համաձայնեցրին Ալեքսանդրապոլում գործող գաղտնի խմբերից մէկի հետ, որը ղեկավարում էր ճանաչուած գործիչ Պադուալի Վաղոն։ Համատեղ ջանքերով 1904թ. տեղի ռուսական զօրամասից առաւանգուեց մեծ քանակութեամբ զէնք։ Մէկ ամիս տևած այդ վտանգաւոր գործողութեան գլխաւոր կազմակերպիչ Վաղոյին օժանդակեցին Սուազցի Բիձան (Յարութիւն) և գիւմրեցի Յակոբը, վերջինիս փորձուած ֆիդայի-ընկեր Ուսուլ Խէչոն, Հաջի Լևունը և Աշիկը, որոնք Արևմտեան Հայաստանից նոր էին վերադարձել Ախալցխա։ Նրանց օգնութեամբ իրականացուեց ոչ միայն զէնքի դուրսբերումը պահեստներից, այլև՝ 30 սայլերով առաքումը Երկիր և Անդրկովկասի զանազան շրջաններ։ Ի դէպ, 1905-1906թթ. հայ-թաթարական ընդհաւտւմների ժամանակ այդ զէնքը ի սպաս դրուեց նաև Անդրկովկասի քաղաքներում հայ բնակչութեան ինքնապաշտպանութեան գործին21, որին ակտիւօրէն մասնակցեց նոյն Ուսուլ Խէչոն։ Ալեքսանդրապոլի զինական պահեստներից զէնքի առգրաւման և առաքման յաջող գործողությունից ոգևորուած՝ Հաջի Լևոնը22, Ուսուլ Խէչոն, Աշիկը (Աշըգ), Ասլանը և ուրիշներ, որոշում են ստեղծել մի առանձին զօրաջոկատ՝ բաղկացած հիմնականում ախալցխացիներից ու ախալքալաքցիներից և, շատերի օրինակով՝ մեկնել Երկիր։ Վճռւում է Վասպուրական մտնել Պարսկաստանի վրայով։ Բանն այն է, որ Արևմտեան Հայաստանի զինատար ճանապարհներից առաւել յուսալին Պարսկաստան-Վասպուրական երթուղին էր։ Կարսի մարզի թուրքական սահման տանող Բասենի ճանապարհը թուրքական և ռուսական իշխանութիւնների համագործակցութեան յետևանքով վտանգաւոր էր դարձել։ Ապրիլի առաջին կէսին Հաջի Լևոնի հեծեալ խումբը ժամանում է Սալմաստ, որտեղ համալրւում է Երկրին լաւատեղեակ վանեցիներով և ապրիլի 17-ին անցնում պարսկա-թուրքական սահմանր։ Արշաւանքի երկրորդ օրը նրանց ներկայացած բարեկամ քրդերը յայտնում են, որ իշխանութիւները ծուղակ են պատրաստել, ուստի անհրաժեշտ է վերադառնալ։ Սակայն ֆիդայիների պատուախնդրութիւնը թույլ չի տալիս բռնել յետդարձի ուղին։ Որոշւում է կռիւներով ճեղքել համիդէական զօրքերի օղակը և առաջ շարժուել։ Հայդուկներին յաջողւում է կոտրել քրդերի դիմադրութիւնր և հասնել Վանից հիւսիս-արևելք ընկած Լիմ գիւղը։ Այստեղ խումբն ընկնում է թշնամու ուժեղ կրակի տակ։ Ձիերի մի մասր սպանւում է, միւսներին ֆիդայիներն են գնդակահարում՝ թշնամու ձեռքը չանցնելու և բոլորով, աննկատ առաջ շարժուելու համար։ Զոհւում են վանեցի Յովհաննէսը, Ջոջ Աղան և ուրիշներ23։ Այդուհանդերձ, ախալցխացիների նախաձեռնած այս համարձակ ձեռնարկումը պսակւում է յաջողութեամբ։ Խումբը հասնում է Վարագայ վանք՝ տեղ հասցնելով նաև որոշակի քանակութեամբ զինամթերք։ Դեռևս 19-րդ դարի վերջից Պարսակահայքում՝ Խոյում, Սալմաստում, Մակուում՝ պատմական Աւարայրի դաշտում գործող զինատար խմբերի շրջանում մեծ ճանաչում են ձեռք բերում Դարալագեազցի (ծնունդով՝ Մալիշկա գիւղից) Սարբազ Խէչոն և ախալքալաքցիներ Գրիշն ու Սուրէնը։ Վերջիններս, որոնց յաճախ անուանում էին ,Ջաւախեցիե, ռուսական բանակի հեծելազօրի նախկին ենթասպաներ էին, տարբեր տեսակի զենքերի քաջատեղեակ ու վարձառու մասնագէտներ, թողնելով ծառայութիւնը, տեղափոխուել էին Պարսկահայք և Սարբազ Խէչոյի հետ, ստանձնել էրգրի ֆիդայական խմբերին զէնք մատակարարելու կենսական գործը։ 1904թ. Երկիր անցնելու նպատակով Պարսկաստան ժամանած Ռուբէն Տէր-Սինասեանի այն հարցին, թէ իր հայրենակիցներն ինչո՞ւ են թողել զինուորական գործը, Սուրէնն ու Գրիշը վիրաւորուած պատասխանում են, թէ իրենք չեն կարող ,ազգի համար նահատակութեան գործը թողածե, ծառայել ռուսական բանակում։ Ռուբէնի վկայութեամբ ,Հէր ու Զարեւանդ եւ Արտազ հին հայկական գաւառներուն մէջ անոնք արդէն ճանաչուած մարդիկ էին։ Ոչ միայն կուսակցական մեր գոյքերի փոխադրողներն էին ռուսական սահմաններէն մինչեւ Վասպուրականի սահմանները, այլեւ դարձած էին պատուհասը հաղորդակցութեան ճամբաները բռնող եւ երթեւեկը խանգարող աւազակներուե24։ Պատահական չէ, որ պարսկաթուրքական սահմանով զէնքի տեղափոխման դժուարին գործը գրեթէ միշտ վստահւում էր Սարբազ Խէչոյին, Գրիշին և Սուրէնին։ Աւելին, շատ կարաւանապետեր, փոստային ծառայողներ, նոյնիսկ պարսկական ու թուրքական պետական մարմիններ, իրենց գոյքի տեղափոխման համար դիմում էին նրանց։ Բանն այն է, որ այս եռեակը մեծ հեղինակութիւն էր վայելում ոչ միայն երկու երկրների պաշտօնեաների, այլև սահմանային գօտում տէր ու տնօրինութիւն անող քրդական աւազակախմբերի շրջանում։ Եւ որպէս կանոն, զանազան բեռների հետ, այն կարողանամ էր ապահով Վասպուրական հասցնել նաև զինամթերք։ 1904թ. գարնանը (հաւանաբար՝ մարտի վերջին կամ ապրիլի սկզբին), երբ տարբեր շրջաններից բազմաթիւ զինական խմբեր էին անցնում Արևմտահայաստան՝ յատկապէս ապստամբած Սասունին օգնութեան հասնելու համար, Սարբազ Խէչոյի խումբը ևս միացաւ Նիկոլ Դումանին, որը Կոստի Համբարձումեանի, Դաշնակցական Խէչոյի, Ռուբէն Տէր-Մինասեանի, Յակոբ Զաւրիեանի և այլ գործիչների հետ կազմակերպեց զինարշաւ՝ Պարսկաստանից Երկիր։ Յունիսին 17 հոգանոց այդ խումբն անցաւ Կոտուրի լեռները, դէպի Վարագ տանող ճանապարհին, Ռազիի մոտ յայտնուեց ծուղակի մէջ։ Սկսւում է կատաղի մարտ (Ռազիի կռիւը)։ Գրիշն իր երգով ոգևորում է ընկերներին։ Դիրքեր բռնած ֆիդայիները ձայնակցում են նրան։ Սարբազի և նրա հաւատարիմ ընկերների քաջութեան շնորհիւ ջոկատին յաջողւում է նահանջել դէպի պարսկական սահմանը և մի քանի խմբերով, փոքրաթիւ կորուստներով հասնել Սալմաստ։ Խմբին կործանումից փրկելու գործում որոշակի դեր է կատարում նաև Ռուբէնը։25 Մայիսի սկզբին Սալմաստում և Խոյում գործող ֆիդայիները ստանում են Սասունի ապստամբութեան ճնշման և արիւնալի կոտորածների լուրը։ Վախենալով, որ Անդրանիկի ու ընկերների անցումը Սասունից Վասպարական կարող է կոտորածների առիթ տալ նաև իրենց մօտ, վանեցիներն օգնութեան խնդրանքով դիմում են Սալմաստի հայդուկներին։ Հակառակ Նիկոլ Դումանի կարծիքին, որն այդ ժամանակ ճանապարհների ուժեղացուած հսկողութեան պատճառով աղէտաբեր էր համարում իւրաքանչիւր արշաւանք, Սալմաստում հաստատուած ֆիդայապետերից Փոխիկը (Վահրամ Յովհաննիսեան, ծագումով՝ շատախցի)՝ վճռում է մի խմբով անցնել Վան։ Այդ յանդուգն քայլի համար նա Նիկոլ Դումանին խնդրում է իր տրամադրութեան տակ դնել ռազմական գործին քաջատեղեակ, դասակապետ Ջաւախեցի Սորէնին։ Նիկոլը համաձայնում է։ Առաջին անգամ Սուրէնը ստիպուած բաժանւում է իր հաւատարիմ ընկերներից՝ Սարբազ Խեչոյից և Ջավախեցի Գրիշից, որոնք շարունակում են մնալՆիկոլի ղեկավարության ներքոյ։ Փոխիկի 14 հոգանոց խումբը Երկիր է մտնում մայիսին, ,անյայտե ճանապարհով՝ հարաւից, Սարայի մոտով։ Սակայն արդէն լեռնելու բարձրացած քրդերից ջոկատն աննկատ չի մնում և շատով յայտնաւմ է ծուղակի մէջ։ Բոլոր հայդուկները զոհւում են։ Նրանց հետ կռուի բռնուած քրդերի պատմածներից պարզւում է, որ կողք կողքի, փողփողացող կամաւորական դրօշի ներքոյ քաջաբար կռուել ու գոհուել են Փոխիկն ու Սուրէնը։ Քրդերի խոստովանութեամբ հայդուկները կռուել են մահուան դատապարտուածի նման, մաուզերներով ու դանակներով, մինչև վերջին մարդը և իրենց պատճառել աւելի մեծ կորուստներ։ Ցաւով խօսելով Սուրէնի զոհուելու մասին, Ռուբէնն իր յուշերում գրում է, որ նա իր տաճկահայ ընկերների համար անյայտ երկրից եկած, բայց միանգամայն գնահատուած, գիտուն զինուորական էր և ռազմական գործի հրաշալի ուսուցիչ։ ,Ի՞նչ էր բուն անունր, չգիտցանք։ Ան ախալքալաքցի էր, կարծեմ Խանչալի գիւղէն։ Ես ...անոր գեղեցիկ դէմքր բնաւ չեմ կրնար մոռնալ։ Ան պէտք չէ, որ մեռնէր այդպիսի մահով...ե26։ Մեսխէթ-ջաւախքցի ֆիդայիներն անմասն չմնացին Սասունի 1904թ. ապստամբութեանը։ Նրանցից ախալցխացի Մարտոն, որ մեծ հեղինակութիւն էր վաստակել ապստամբութեան ղեկավարների շրջանում, ապրիլի 13-ին Սեմալից Գելիեգուզան տանող ճանապարհին, Չայի կռխներում հերոսաբար զոհուեց իր հրամանատար Հրայրի հետ27։ Այս ապստամբութեան ճնշումից յետոյ վերջնականապէս պարզ դարձաւ, որ ֆիդայական կռիւների շնորհիւ անհնար է հասնել արևմտահայութեան ազատագրութեանը և անհրաժեշտ է հրաժարուել պայքարի այդ ձևից՝ նախապատւութիւնը տալով համաժողովրդական ապստամբութեանը։ Այդ դժուարին խնդիրն իրագործելու համար նախ և առաջ հարկ կլինէր համոզել Արևմտեան Հայաստանում գործող հայդուկապետերին՝ զէնքը վայր դնել և հրաժարուել ֆիդայական պայքարից։ Յատկանշական է, որ 1906թ. Դաշնակցութեան որոշմամբ Տարօն անցած 24-ամեայ Ռ. Տէր-Մինասեանին յաջողւում է Դզլաղաճի ժողովում համոզել անդրդուելի Գէորգ Չաուշին ու Սպաղանցի Մակարին՝ ընդունել կուսակցութեան որդեգրած նոր քաղաքականութիւնը, այն է՝ հայդուկային կռիւներից անցնել համահայկական ապստամբութեան նախապատրաստութեանը։ Սուլուխի կռուից և յատկապէս երիտթուրքական յեղաշրջումից յետոյ, երբ սահմանադրութեամբ հռչակւում է ազգերի իրավահաւասարութիւն, ազգային ու կրօնական հալածանքի վերացում, շատ ֆիդայիներ, հաւատալով երիտթուրքերի խոստումներին կամ ենթարկուելով իրենց կուսակցութիւնների ընդունած որոշումներին, դադարեցնում են հայդուկային պայքարը։ Շատ կովկասահայերի հետ տունդարձի ուղին են բռնում նաև ջաւախեցի ու ախալցխացի հայդուկները, որոնց թւում և նշանաւոր Ուսուլ Խէչոն։ Ծննդավայր Ախալցխայում նրան ժողովուրդն ընդունում է ցնծութեամբ։ ԾԱՆՕԹԱԳՐՈԻԹԻԻՆՆԵՐ 1 Մշակ, 1880, թիւ 10, 26, 31, 35, 59 և այլն։ 2 Ախալքալաքի գաւառագիտական թանգարան, գործ 3674, թ.1-10։ Ախալքալաքում հասարակական-քաղաքական կեանքի աշխուժացմանը մեծապէս նպաստել է ժամանակի մամուլը, յատկապէս ,Մշակըե, ,Տարազըե և այլն (տես Մշակ, 1875, թիւ 5, 1880, թիւ 25 , Տարազ, Թիֆլիս,1901, թիւ 19)։ 3 Խուդինեան Գ., Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ծնունդը, Ե., 2000, էջ 116։ 4 Նոյն տեղում, էջ 116-117։ 5 Ախալքալաքի գաւառագիտական թանգարան, գործ 3674, թ. 9-10։ Յետագայում Սաթենիկը Պոլսում և Կիլիկիայում զբաղուեց բարեգործական աշխատանքներով, առաջին աշխարհամարտի օրերին այցելեց Արեմտեան Հայաստան գաղթականներին օգնելու նպատակով և, վերջիններից վարակուելով համաճարակով, մահացաւ։ Սաթենիկի գործունէութեան մասին տես Զէյթլեան Ս., Հայ կնոջ դերը հայ յեղափոխական շարժման մէջ, Լոս Անճըլըս, 1992, էջ 145-149։ 6 Վարանդեան Մ., Հ.3.Դաշնակցութեան պատմութիւն, Ե., 1992, էջ 364։ 7 Նոյն տեղում, էջ 69։ 8 Նոյն տեղում, էջ 120։ 9 Դավթեան Ա. Խ., Ջաւախք, էջ 42։ 10 Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Զ, էջ 333։ 11 Ռուբէնի խոստովանութեամբ հայդուկների մասին մեծերի պատմածներն այնքան էին կլանել իրեն, որ այդ տարիներին Ծալկայի և Աբուլ լեռան շրջանում գործող Ղաչաղ Նաբիի և Ալէի աւագակախմբերին ինքն ակամայից ընկալում էր իբրև ժողովրդական հերոսների և նոյնպէս ուզում էր նմանուել նրանց, դառնալ հայդուկ ( Ռուբէն, նշ. աշխ., հ. Ա, էջ 110)։ 12 Երգը կոչւում էր ,Մէկ չետվէռթ բարութ, մէկ չաթլաղուզով, ռըսթոփին գրպանս Հայաստան կերթամե։ ,Չաքուրգան առաջէն կերթայ, երգում էին ջաւախքցիները, շալուարին կոճակը կտրած..., ռըսթոփին գրպանն է դրած։ Փախէք առաջէն դուք, անհաւատ թուրքեր, թէ որ դուրս հանէ, դուք կը կործանիքե (Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Զ, էջ 330)։ 13 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 20։ 14 Վարանդեան Մ., նշւ. աշխ., էջ 156։ 15 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ.Ա, էջ 136։ 16 Շուտով Երկրում Ռուբէնը դառնում է Վասպուրականի և Մուշ-Սասունի դաշնակցական ազդեցիկ գործիչներից մէկը, տեղերում ամրապնդում կուսակցական մարմինները կամ հիմնում նորերը, բազմաթիւ ճանաչուած ֆիդայապետերի հետ մասնակցում հայդուկային մի շարք կռիւների, այդ թոււմ Սուլուխի կռուին (1907թ. մայիսի 27), որի ժամանակ զոհւում է Գէորգ Չաուշը։ 17 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 147։ 18 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 172-173։ 19 Նիկոլը, ըստ Ռուբէնի, որ անցել էր ազատամարտի փառայեղ ուղի, շատ դաժան կեանք ունեցաւ և մահացաւ անօգնական վիճակում։ Ռւսուլ Խէչոյին (նաև Ռւսուլ Խաչո։ ,Ուսուլե Կարնոյ բարբառով նշանակում է հանդարտ, հաւանաբար նրան այդպէս էին անուանում ամենադժուարին պահերին հանդարտութիւն և սառնասրտութիւն դրսևորելու համար), վիճակուած էր դառնալ իսկական լեգենդ՝ դեռ երկար ժամանակ մնալ հայդուկային շարժման մէջ, քանիցս թուրքական իշխանութիւնների կողմից ձերբակալուել ու դատապարտուել ցմահ բանտարկութեան, կրկին փախուստի դիմել, խուսափել ռուսական ոստիկանութեան հետապնդումներից, մասնակցել 1912-1913 թթ. Բալկանեան պատերազմներին, առաջին աշխարհամարտի տարիներին Քեռու և Համազասպի կամաւորական ջոկատներում որպէս վաշտի հրամանատար կռուել Վանի և Բիթլիսի նահանգների բնակավայրերի ազատագրման համար մղուած մարտերին։ Խէչոն ակտիւ մասնակցութիւն ունեցաւ նաև Ախալցխայի ու Ախալքալաքի 1918թ. ինքնապաշտպանութեանը և 1921թ. վրաց մենշևիկներից Լօռու ազատագրմանը։ Մահացել է Թաւրիզում 1941 կամ 1942 թ. (Սիմոնեան Ե., նշւ. աշխ., էջ 137-139, 141, Սանոսեան Ա., նշւ. աշխ., էջ 22, 49, 79, 144, 160, 163-165, 173)։ Մ. Կարապետեանի հրատարակած արխիւային վաւերագրերից մէկում Ռւսուլ Խէչոյի անունը Խաչատուր Կարապետեան, յիշատակտւմ է Համազասպի ջոկատի 2-րդ վաշտի 2-րդ դասակի մարտիկների ցանկում, 104 համարի տակ (Կարապետեան Մ., Հայկական կամաւորական խմբերը և ազգային գումարտակները Կովկասեան ռազմաճակատում (1914-1917 թթ.), Ե., 1999, էջ 138)։ 20 Վարանդեան Մ., նշւ. աշխ., էջ 283։ 21 Ռուբէն, նշւ աշխ., հ. Ա, էջ 215-222։ 1905-1906 թթ. Ախալցխայի և Ախալքալաքի գաւառներում, ուր կողք կողքի ապրում էին հայերն ու մեսխեթցի թուրքերը, ընդհարումներ չեղան. Պատճառներից գլխաւորն այն էր, որ ի հեճուկս Թուրքիայից ժամանած գործակալների սուննի մահմեդական թուրքերը, զգուշանալով մեծամասնութիւն կազմող հայերի հետ ընդհարման հաւանական ծանր հետևանքներից, չպաշտպանեցին շիա թաթարների հակահայ գործողութիւները։ Բացի այդ, իշխանութիւնները ևս չկամեցան հայերի դէմ օգտագործել թուրք-մեսխեթցիներին վախենալով Թուրքիայի հնարաւոր միջամտութիւնից, որը խիստ անցանկալի էր ռուս-ճապոնական պատերազմի և սկսուած յեղափոխութեան պայմաններում։ Ի դէպ, այս գաւառների բնակչութիւնը 1905-1907թթ ակտիւ մասնակցութիւն չունեցաւ ռուսաստանեան առաջին յեդափոխութեանը։ 22 Լևոն Խզարճեանն իրականում հաջի չէր։ Նրան այդպէս էին անուանում ընկերների շրջանում վաստակած յարգանքի համար։ 23 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 327։ 24 Նոյն տեղում, էջ 279-280։ 25 Ներսիսեան Ա., Ռուբեն (Մինաս Տէր Մինասեան), Դրոշակ, 1999, թիւ 16, հոկտեմբեր, էջ 37։ 26 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 330-333։ 27 Վարանդեան Մ., նշւ. աշխ., էջ 231։

УРОКИ ЦХИНВАЛЬСКОГО КРИЗИСА ДЛЯ АРМЕНИИ Написано в связи с этой темой: forum.openarmenia.com/index.php?showtopic=21022 У меня три важных предложения: 1. СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ Понимая, что угроза войны вполне реальна, мы должны делать шаги сплачиваюшие населения против возможного удара со стороны Азернайджана. Должна быть прекращена та скотская тенденция, по которой государство аккумулирует богатства страны в руках нескольких кланов, а социально незащищенное и лишенное многих демократических прав население ”идет на барикады” в Ереване за сомнительными кадрами вроде Никола Пашиняна. События 1 марта никогда не должны повториться. 2. ОСМЫСЛЕНИЕ РОЛИ ДЖАВАХКА Последине события лишний раз проиллюстририовали роль Джавахка как единственного беспрепятственного выхода Армении во внешний мир, кроме Зангезура на юге. Мы должны осмыслить роль Джавахка как ”Северного Зангезура”, особенно на фоне увеличения роли и влияния Турции и Азербайджана в Грузии (в частности в Борчалы). Должна быть прекращена та слепая практика, по которой Армения не имеет системного подхода к Джавахку, а отдельные проблемы Джавахка решаються на базе аргументов, оторванных от геополитического контекста и подчиненных требованиям тех или иных грузинских чиновников… Например, разгром армянского самоуправления в Джавахке (в том числе и в некоторых ”предвыборных” целях в Ереване и Тбилиси) за последние 2 года применро такой же необдуманный шаг, какой был бы… скажем продажа всех танков в Арцахе Азербайджану по цене металлолома… 3. АКТИВИЗАЦИЯ КОММУНИКАЦИЙ С ИРАНОМ Медлить со строительством железной дороги в Иран теперь уже равносильно предательству. Дорга в Иран будет стоить 700 миллионов долларов и более. Но мы должны найти эти деньги, в том числе и у России, активизирующей свое присуствие на Кавказе. Без этой дороги мы все больше становимся игрушкой в руках Турции. Нужно также учитывать, что по ходу увеличения эканомической роли Китая, Индии и других стран Азиатско-Тихоокианского региона, дорога Армения – Иран – Персидский Залив может быть даже более выгодной, чем дорога к Черному морю. Простой пример: жители Армении привыкли привозить немецкие автомобили из Европы через Грузию… Но автомобили Японии, Кореи и т. д. уже не уступают немецким по качеству, притом они более дешевые. А привозить эти машины какраз короче через иранские порты. http://javakhk.livejournal.com/8167.html

JavakhkTube նախագծում (www.JavakhkTube.com) ավելացվել են Ջավախքի երաժշտական արվեստը ներկայացնող 15 նոր տեսահոլովակներ: Դրանք կարելի է տեսնել մեր “Ջավախքի հայ մշակույթը եւ ավանդությունները” բաժնում`http://www.youtube.com/view_play_list?p=71EC987C6D9D063AՀոլովակները ներկայացնում են Գուսան Հավասու, Արթուր Գիլոյանի, Ն. Մարգարյանի ստեղծագործությունները` Էդուարդ Թամարյանի, Գրիգոր Մելքոնյանի, Ստեփան Հովհաննիսյանի, Մարիամ Վարդանյանի, Էդուարդ Բեգլարյանի, Աննա Ավետիսյանի, Ռ. Կարապետյանի, Մուշեղ Հարությունյանի կատարմամբ:------------------------------------------------------------------------------------------In the project JavakhkTube (www.JavakhkTube.com) we added 15 new video clips prsenting musical culture of Javakhk. You can watch them in the section “Armenian Culture and Traditions in Javakhk”:http://www.youtube.com/view_play_list?p=71EC987C6D9D063A------------------------------------------------------------------------------------------В проекте JavakhkTube (www.JavakhkTube.com) добавлены 15 новых видеороликов, представляющих музыкальное искусство Джавахка. Их вы можете увидтеть в разделе “Армянская культура и традиции Джавахка”:http://www.youtube.com/view_play_list?p=71EC987C6D9D063Ahttp://javakhk.net/forum/index.php?showtopic=900

Артур ГилоянПесни Джавахка (MP3)N. Margaryan, Artur Giloyan, Chmoracvox eraz, (vocal Anna Avetisyan)Artur Giloyan, Azgn hantchar, (vocal Stepan Hovhannisian)Artur Giloyan, Erazneri vard, (vocal Mariam Vardanian)Artur Giloyan, Karoti Kanch', (vocal Eduard Beglaryan)Artur Giloyan, Kokon Vard', (vocal Anna Avetisyan)Artur Giloyan, Naz mi ani', (vocal R. Karapetian, M. Vardanian)N. Margaryan, Artur Giloyan, Cavi Vostan, (vocal Musheg Harutyunyan)

Բացվեց Javakhk Network-ի հիմնական կայքը` Ջավախքի տեղեկատվական շեմը` http://www.Javakhk.net Կայքը գործում է հայերեն, անգլերեն եւ ռուսերեն տարբերակներով։ Բարի գալուստ Ջավախք: *** The main site of Javakhk Network – Information Portal for Javakhk opened at the address։ http://www.Javakhk.net The site is available in Armenian, English and Russian versions. Welcome to Javakhk! *** Открылся головной сайт Javakhk Network – Информационный портал Джавахка по адресу: http://www.Javakhk.net Сайт представлен армянским, английским и русским версиями. Добро пожаловать в Джавахк!

Սիրելի հայրենակիցներ, շնորհավորում ենք Ձեր գալիք Ամանորն ու Սուրբ ծնունդը: Մաղթում ենք Ձեզ երջանկություն, ամենայն բարիք ու հայրենի Ջավախքի համար գործ կարտարելու եռանդ: Дорогие соотечественнники, поздравляeм вас с наступающими Новым Годом и со Светлым Рождеством. Желаем вам стастья, всего самого лучшего. http://javakhk.net/flash/christmas_javakhk.html