ԶԱՐԹԻՐ ԼԱՕ, ՄԸՌՆԻՄ ՔԸԶԻ
(ՀԻՆ ԵՐԿՐԷՆ ՆՈՐ ՁԱՅՆԵՐ)
1970-ին, միջ-եկեղեցական ժողովի մը մասնակցելէ ետք, Լոնտոնէն Պէյրութ վերադարձի ճամբուն վրայ, օդանաւի մը մէջ պատահական ընթերցումէ մը մեր հոգիին մէջ շառաւիղած ապրումներ` խռովքներ, ընվզումներ եւ խորհրդածութիւններ:
Գլուխս բռնուած է ցուրտէն: Ծանրութիւն մը, կապարանման ճնշումով, նստեր է ուսերուս; Ջիղերս ձմրան ճիւղերուն պէս սառեր էին արդէն: Լոնտոնեան մշուշը սողոսկեր էր կարծես գանկէս ներս...
Օդակայանի պաշտօնեաներ կէս գործադուլի մէջ էին: Օդանաւերը կ'ուշանային: Ճամբորդներ` ջղային, զայրացկոտ, կ'երթեւեկէին սրահին մէջ, որ ինքնին մանրաշխարհն էր մեր այսօրուան աշխարհին եւ մանրանկարը ազգերու մոզայիքին: Միտքս ալ, ճամբորդներուն նման չուարուն, չէր կրնար սեւեռուիլ մտածման մէկ գիծի վրայ: Տարտամ էր պահը եւ ծանրութիւնը աւելի եւս կը ճնշէր վրաս, երբ, ի վերջոյ, բարձրախօսէն հնչող ազդ-յայտարարութիւնը, քայլերս ուղղեց դէպի օդանաւ:
Կոտրտած մարմինս կազիւ հանգչեցուցած օդանաւի աթոռին մէջ, յանկարծ մօտս եկաւ եւ կողքի աթոռին մէջ ուզեց տեղաւորուիլ հսկայակազմ մարդ մը, որուն համար երբեք չէր նախատեսուած աթոռներեն որեւէ մէկը...: Հազիւ կրցաւ նստիլ, այսինքն պարփակուիլ` շարժում չընելու պայմանով: Եւ առաջին իսկ հերթին, մարդը` ինք, իր մարմնին ծանրութեան եւ լայնութեան նման տապակ թուեցաւ աչքերուս:
* * *
Ընթերցումն էր, խորհեցայ, միակ միջոցը գլուխիս վրայ իջած ճնշումը փարատելու: Վերցուցի աթոռին դիմաց զետեղուած թերթերէն մէկը THE ILLUSTRATED LONDON NEWS, որ ամենէն ընտիր պարբերական հրատարակութիւներէն մէկն է Անգլիոյ մամուլին, աւանդութիւն եւ նկարագիր ունեցող ամսաթերթերէն մին, 1842 թուականէն ասդին շարունակաբար լոյս տեսնող եւ առհասարակ ազնուական դասակարգի եւ մտաւորականութեան սահմանւած: Ուսանողութեանս օրերէն ծանօթ էի թերթին, բայց երկար տարիներով կտրուեր էի անկէ: Ինքնաբուխ կարօտով մը բացի զայն եւ յանկարծ աչքերուս դիմաց բացուեցաւ... Հայաստանը որ կը ճառագայթէր կեդրոնի զոյգ էջերուն վրայ:
Արեւմտեա՛ն Հայաստանն էր այդ: Եւ իր լեզուն` աւերակներու անաւերակելի լեզուն, անբառ` բայց պերճախօս: Տպուած բառերէն հոսող ձայները դեռ չէին իջած հոգիիս մէջ, երբ բոլոր լուսապատկերները լեցուեցան աչքերուս մէջ` արեւէն արձակուող ճառագայթներու ուժգնութեամբ եւ լուսափայլութեամբ: Եօթը պատկերներ` եօթը խորհուրդներ անցեալէն շառաւիղող` շնորհներու առատահոսութեամբ սկսան ներթափանցել գիտակցութեանս մէջ եւ այնտեղ հայկական կերպ ու դրոշմ, գոյն ու անուն, շունչ ու մարմին զգենուլ եւ դառնալ... Վարագայ վանք, Ս. Բարթողիմէոսի վանք, Էջմիածնի վանք... Բայց ի՞նչ վանք. վանքէն բեկորներ` դրան երիզներ, մուտքի ճակատներ, կամարներու կապեր, ներքնամասի պատռուած երեսներ, ջարդուած գմբեթնէր...: Վկայութիւններ աւերակներէն` շքեղակերտ փառքերուն մասին...:
Պատկերներուն վրայ, մեծատառ, հաստ ու ջինջ գիրերով բառեր, սուր գամերու պէս, յանկարծ ծակեցին աչքերս եւ մխուեցան ուղեղիս մէջ – ARMENIA'S VANISHING CHURCHES = ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆՀԵՏԱՑՈՂ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԸ:
* * *
Յօդուած մըն էր կարդալ փորձածս: Բայց հազիւ սկսած` արդէն տագնապ մըն էր ապրածս:
«ԱՆՀԵՏԱՑՈ՜Ղ...»
Անո՞նք ալ, մեր աչքերուն դիմաց, օր ցերեկով, պիտի քալեն այն ճամբայէն, ուրկէ քալեցին եւ որուն մէջ խորտակւեցան, յաճախ արիւնաներկ, հազարաւորները իրենց քարեղբայրներէն` կառոյցէ դէպի աւերակ, շքեղութենէ դէպի անշքութիւն, աւերակէ դէպի փոշի, լոյսէն դէպի խաւար, կեանքէն դէպի անէութիւն, անյայտութիւն տանող սե՛ւ ճամբայէն, զոր լա՜յն բացին եւ մի՛շտ բաց պահեցին մեր թշնամիները, ե՛ւ անոնց, ե՛ւ զանոնք կերտող ժողովուրդի ճարտարաշէն զաւակներու առջեւ:
Ընդվզումի ալիք մը յանկարծ կը սկսի շարժիլ ներսս, երբ աչքերուս դիմաց, ալ կարծես տժգունող վերնագիր բառերուն հանդիպակաց էջին վրայ կը կարդամ սա տողերը, հարիւրերեսնամեայ այս աւանդապաշտ թերթի ծանրախոհ խմբագրութենէն բանաձեւուած.-
«Արեւելեան Թուրքիոյ շրջանը, Վանայ լիճին շուրջը, սիրտն էր Հայաստանի վաղեմի քրիստոնէական թագաւորութեան: Իր ժամանակին, հարուստ էր անիկա ճարտարապետական մեծ շահեկանութիւն ունեցող եկեղեցիներով եւ վանքերով: Երկար տարիներ այս շրջանը դժուարամատչելի էր: Այժմ ճանապարհորդներ ի յայտ կը բերեն, թէ այս կոթողներէն շատեր աւերակի վիճակին կը մատնուին կամ փաստօրէն կ'անյայտանան քանի քիւրտ գիւղացիներ զանոնք կը գործածեն իբրեւ քարանոց...»:
Robert Hillenbrand իր յօդուածին մէջ կը նկարագրէ այն` ինչ որ մնացեր է այս յուշարձաններու կարեւոր երեքէն,- Վարագայ, Ս.Բարթողիմէոսի եւ Էջմիածնի երբեմնի շքեղ վանքերէն: