Dinozavrik

Dink murder still divides Turks A year after the killing of Turkish-Armenian journalist Hrant Dink, the BBC's Sarah Rainsford in Istanbul finds that the Turkish nationalism he challenged remains a potent force. "Why was I chosen as a target?" That is the now prophetic-sounding title of an article written by Hrant Dink some time before his murder. The Turkish-Armenian writer was referring to his trial and conviction for "insulting Turkishness". A year later Hrant Dink became a physical target, when he was shot and killed in the street. A teenage nationalist, now on trial, has admitted killing him. To mark the first anniversary of his murder on 19 January, 19 Turkish celebrities have recorded a selection of his articles onto tape. They are now part of an audio exhibition in an Istanbul side-street, where photos of Hrant Dink gaze down from all the walls. "The best way to make people know about Hrant Dink is to let him talk himself, with his articles," explains Sibil Cekmen. She is one of a group of young Turkish Armenians who organised the event. "I think what's most important is that we remember Hrant Dink not only by crying every 19 January, but by remembering why he was killed and what he was saying. By taking his legacy and carrying it to the future," she says. 'We're all Hrant Dink' It was Hrant Dink's stance on the mass killing of Ottoman Armenians by Turks in 1915 that led to his murder. Armenia and more than 20 other countries say it was genocide; Turkey - equally adamant - denies that. Hrant Dink believed - and wrote - that Turkey must confront and examine that chapter of its past for the sake of all its citizens, including the Armenians. We have to go on, but I have no reason to be hopeful Karin Friend of Hrant DinkTo some Turks, that was intolerable. Hrant Dink was shot from behind in broad daylight, just a few metres from the office of his Turkish and Armenian language newspaper, Agos. A teenage boy from northern Turkey is on trial for murder. The writer's killing provoked a mass protest in Istanbul. Tens of thousands of Turks took to the streets. As the coffin passed they shouted "We're all Hrant Dink, we're all Armenian!" It was an unprecedented act of solidarity with Istanbul's tiny Armenian community. Hrant Dink's close friend, Karin, calls that a miracle in the current nationalistic climate in Turkey. But she does not feel that spirit has since spread. "Let's look. There are more trials; there was a song praising the murder. There are all these attacks against Christian clergy. Do we have anything to be positive about?" Karin asks. "It was one of the darkest years, but what can we do? We have to go on. But I have no reason to be hopeful." Like many, Karin believes Hrant Dink was singled out for murder after his trial for "insulting Turkishness", under the now notorious Article 301 of the penal code. "It was the beginning of the end," she says. "It was a sign - this man is a target, do what you want. That was the message, and the message was understood." Scars of history Under pressure from the EU to guarantee free speech, the government has pledged repeatedly to amend the law. So far it is just talk. Dink was shot dead outside his offices in broad daylightArticle 301 was used against at least 55 more people in 2007, according to a new report from the organisation Bianet, which monitors press freedoms. "In Turkey everyone knows they can talk about sensitive issues, but they also know they will probably end up in court," says Bianet editor Erol Onderoglu. "It's a high price to pay." "We want just to speak and write freely. If people like Hrant Dink want to say what happened in 1915 was genocide, then it's not necessary to stop the debate with a stupid article of law," he adds. But Hrant Dink has not been silenced. At the exhibition where his articles are displayed this week there is a notebook in one corner. Inside, visitors have written him messages. An Armenian man describes how he was taught to keep quiet about the events of 1915. "Now I am clear in my thoughts, but I can't voice them," he writes. "When will I be able to speak out?" And a couple of pages on, there is a message from a Turk. It is addressed to "Brother Hrant". "They can kill you, but they cannot kill your ideas - your thoughts," Onur writes. "They can't stop those of us who agree with you expressing your views, unless they kill each and every one of us. "We miss you. Sleep in peace."

Телестычка Хиллари Клинтон и Барака Обамы Два основных кандидата на победу в праймериз от Демократической партии США Хиллари Клинтон и Барак Обама провели теледебаты на повышенных тонах перед очередным туром голосования, который пройдет в Южной Каролине. Обама обвинил Клинтон в том, что она "готова наобещать [народу] все, что угодно лишь бы за нее проголосовали". Кроме того, Обама утверждает, что супруг Хиллари, экс-президент Билл Клинтон делал в его адрес ложные заявления. В ответ на упреки своего оппонента Хиллари Клинтон заявила, что ей трудно вести дебаты с человеком, который, по ее мнению, не несет ответственности ни за одного избирателя, отдавшего за него свой голос. Наблюдавший за перепалкой третий кандидат от демократов Джон Эдвардс упрекнул своих однопартийцев в бесконечных пререканиях. Прошедшие теледебаты в основном были посвящены вопросам экономики и расового равноправия. Критике подвергся план Джорджа Буша по предотвращению дальнейшей рецессии. Бараку Обаме необходима победа в Южной Каролине, чтобы восстановить позиции, утраченные после того, как Хиллари Клинтон обошла его в Нью-Гемпшире, Мичигане и Неваде. Два основных кандидата на победу в праймериз от Демократической партии США Хиллари Клинтон и Барак Обама провели теледебаты на повышенных тонах перед очередным туром голосования, который пройдет в Южной Каролине. Обама обвинил Клинтон в том, что она "готова наобещать [народу] все, что угодно лишь бы за нее проголосовали". Кроме того, Обама утверждает, что супруг Хиллари, экс-президент Билл Клинтон делал в его адрес ложные заявления. В ответ на упреки своего оппонента Хиллари Клинтон заявила, что ей трудно вести дебаты с человеком, который, по ее мнению, не несет ответственности ни за одного избирателя, отдавшего за него свой голос. Наблюдавший за перепалкой третий кандидат от демократов Джон Эдвардс упрекнул своих однопартийцев в бесконечных пререканиях. Прошедшие теледебаты в основном были посвящены вопросам экономики и расового равноправия. Критике подвергся план Джорджа Буша по предотвращению дальнейшей рецессии. Бараку Обаме необходима победа в Южной Каролине, чтобы восстановить позиции, утраченные после того, как Хиллари Клинтон обошла его в Нью-Гемпшире, Мичигане и Неваде. Как считают эксперты, голосование в Южной Каролине является своеобразным экватором праймериз перед так называемым "супер-вторником", когда голосуют сразу 22 штата и который намечен на 5 февраля.

Armen jan, s neterpeniem zhdu

В ходе телемоста Шуши (Нагорный Арцах(карабах)) - Вифлеем собрано около $5,7 млн В ночь с 18 на 19 января в эфире Общественного телевидения Армении состоялся уникальный в своем роде телемост Шуши - Вифлеем. В прямом эфире Ереван связался с Шуши, Москвой, мэрией Еревана, впервые в истории армянского телевидения была установлена прямая связь с Ясельной площадью и армянской частью храма Рождества Христова в Вифлееме, откуда телезрители могли наблюдать за праздничным богослужением, сообщили ИА REGNUM в Фонде "Возрождение Шуши". В течение всего телемоста не переставали звучать телефонные звонки из разных стран мира, свидетельствовашие о том воодушевлении, которое переживало армянство всего мира. Люди звонили и сообщали о своей поддержке деятельности фонда и о желании активно участвовать в реализации программ. География звонков была широкой - от регионов Армении и Арцаха до городов России и других стран СНГ, США, Кипра, Польши, Англии, Ливана, Ирана, Нидерландов, Греции, Франции, Кувейта, Норвегии и других стран. Окончательные результаты телемоста пока уточняются, однако, по предварительным данным, общая сумма средств, предусмотренных на реализацию пакета инвестиционных проектов, а также пожертвований, составляет около $5,7 млн. Получены деловые предложения относительно инвестиций в Шуши. Совет попечителей и исполнительный директор Фонда "Возрождение Шуши" благодарят всех, кто выразил готовность принять участие в инвестиционных программах фонда и внес пожертвования. Телемост Шуши - Вифлеем еще раз подтвердил, что Шуши является общим достоянием армянского народа и задача возрождения города-крепости будет решена нашими совместными усилиями.

Happy Birthday to you!!!!! Happy Birthday to you!!! Happy Birthday Dear Armenia!!!!!!!!!!!! Happy Birthday to you!!!!!!!!!!!!!!

v Londone

gde to v Europe

v Hong-Konge

Шутка о черном Обаме в Белом доме шокировала американцев Шутка о кандидате в президенты США от Демократической партии Бараке Обаме привела в сильное смущение участников банкета на традиционной сельскохозяйственной выставке в штате Колорадо. Как сообщает Rocky Mountain News, неудачно сострил один из гостей - бизнесмен по имени Уильям Фарр (William Farr). Он зачитывал воображаемые приветственные телеграммы в адрес президента Университета Колорадо, провозглашенного "Гражданином Запада". В один из моментов Фарр развернул клочок бумаги и заявил, что получил телеграмму из Белого дома. А затем он добавил: "Им придется поменять название этого здания, если победит Обама". Эта фраза привела собравшихся, среди которых были губернатор штата и мэр Денвера, в состояние крайнего замешательства. Опомнившийся бизнесмен извинился перед присутствующими и сказал, что ему не следовало так говорить, хотя сначала шутка показалась ему забавной. Барак Обама является одним из основных претендентов на президентское кресло от демократов. Его главным соперников в своей партии считается Хиллари Клинтон. Если Обама выиграет выборы, он станет первым чернокожим президентом США.

Известному режиссеру и телеведущему Тиграну Кеосаяну, который накануне был госпитализирован в предынфарктном состоянии в Научный центр сердечно-сосудистой хирургии им. А.Н. Бакулева, сделана срочная операция. Как сообщает РИА Новости со ссылкой на директора центра Лео Бокерия, вчера утром, без применения искусственного кровообращения, без разрезов, ему сделано стентирование. По мнению врачей, состояние 42- летнего Кеосаяна опасений не внушает, и в настоящее время он находится в отдельной палате под постоянным медицинским контролем. Руководитель пресс-службы телеканала РЕН ТВ Антон Назаров сообщил, что "настроение у него (Кеосаяна) хорошее. Он планирует как можно скорее вернуться в эфир, но мы, естественно, будем настаивать на том, чтобы он прошел весь курс лечения, который для этого необходим".

По инициативе фонда “Возрождение Шуши” завтра, 18 января, состоится телемост Ереван-Москва-Шуши-Вифлеем, трансляция которого по Первому каналу ОАТ начнется в 21:30. По словам ответственной по общественным связям фонда Марины Григорян, этот день выбран не случайно: многие армяне 18 января отмечают Рождество по старому стилю и участвуют в торжественном богослужении в храме Вифлеема. В ходе телемоста посол РФ в Армении и деятели культуры республики, собравшиеся в мэрии Еревана, будут говорить о важности возрождения и развития города Шуши. Будут показаны видеоматериалы, рассказывающие о городе, и о программах, осуществляемых фондом. Напомним адрес сайта фонда "Возрождение Шуши"- www.shushi.org.

:lol: :lol: :lol:

da veter, no s okni tak xorosho spotritsa. Ochen' xotchitsa veiti progulyatsa . No sdrugoi starani alergiya ubet luchshe s okoshki polyubuyus'.

Dobroe utro iz solenechnogo Los Angelesa Kak pozhevaetsa?

http://armenianhouse.org/arev/index.html in Armenian http://www.skazka.com.ru/people/arm/arm.html in Russian

Հովհաննես Թումանյան ՍԱՍՈՒՆՑԻ ԴԱՎԻԹԸ 1 Առյուծ Մըհերը, զարմով դյուցազուն, Քառասուն տարի իշխում էր Սասուն. Իշխում էր ահեղ, ու նըրա օրով Հավքն էլ չէր անցնում Սասմա սարերով։ Սասմա սարերից շա՜տ ու շատ հեռու Թնդում էր նրա հռչակն ահարկու, Խոսվում էր իր փառքն, արարքն անվեհեր. Հազար բերան էր — մի Առյուծ-Մհեր։ 2 Էսպես, ահավոր առյուծի նըման, Սասմա սարերում նստած էր իշխան Քառասուն տարի։ Քառասուն տարում «Ա՜խ» չէր քաշել նա դեռ իրեն օրում. Բայց հիմի, երբ որ եկավ ծերացավ, Էն անահ սիրտը ներս սողաց մի ցավ։ Սկըսավ մըտածել դյուցազուն ծերը. — Հասել էն կյանքիս աշնան օրերը, Շուտով սև հողին կերթամ ես գերի, Կանցնի ծըխի պես փառքը Մըհերի, Կանցնեն և՛ անուն, և՛ սարսափ, և՛ ահ, Իմ անտեր ու որբ աշխարքի վըրա Ոտի կըկանգնեն հազար քաջ ու դև... Մի ժառանգ չունեմ՝ իմ անցման ետև Իմ թուրը կապի, Սասուն պահպանի... Ու միտք էր անում հըսկան ծերունի։ 3 Մի օր էլ՝ էն գորշ հոնքերը կիտած Երբ միտք էր անում, երկընքից հանկարծ Մի հուր-հըրեղեն հայտնվեց քաջին, Ոտները ամպոտ կանգնեց առաջին։ — Ողջո՜ւյն մեծազոր Սասմա հըսկային. Քու ձենը հասավ աստծու գահին, Ու շուտով նա քեզ մի զավակ կըտա։ Բայց լավ իմանաս, լեռների արքա, Որ օրը որ քեզ ժառանգ է տըվել, Էն օր կըմեռնեք քու կինն էլ, դու էլ։ — Իր կամքը լինի, ասավ Մհերը. Մենք մահինն ենք միշտ ու մահը մերը, Բայց որ աշխարքում ժառանգ ունենանք, Մենք էլ նըրանով անմեռ կըմընանք։ Հըրեշտակն էստեղ ցոլացավ նորից, Ու էս երջանիկ ավետման օրից Երբ ինը ամիս, ինը ժամն անցավ, Առյուծ-Մըհերը զավակ ունեցավ։ Դավիթ անվանեց իրեն կորյունին, Կանչեց իր ախպեր Ձենով Օհանին, Երկիրն ու որդին ավանդեց նըրան, Ու կինն էլ, ինքն էլ էն օրը մեռան։ 4 Էս դարում Մըսըր անհաղթ ու հզոր Մըսրա-Մելիքն էր նըստած թագավոր։ Հենց որ իմացավ՝ էլ Մըհեր չըկա, Վեր կացավ կըռվով Սասունի վըրա։ Ձենով Օհանը ահից սարսափած՝ Թըշնամու առաջն ելավ գըլխաբաց, Աղաչանք արավ, ընկավ ոտները. — Դու եղիր, ասավ, մեր գլխի տերը, Ու քու շըվաքում քանի որ մենք կանք, Քու ծառան լինենք, քու խարջը միշտ տանք, Միայն մեր երկիր քարուքանդ չանես Ու քաղցըր աչքով մեզ մըտիկ անես։ — Չէ՛, ասավ Մելիք, քու ամբողջ ազգով Անց պիտի կենաս իմ թըրի տակով, Որ էգուց-էլօր, ինչ էլ որ անեմ, Ոչ մի սասունցի թուր չառնի իմ դեմ։ Ու գընաց Օհան՝ բոլոր-բովանդակ Սասունը բերավ, քաշեց թըրի տակ Մենակ Դավիթը, ինչ արին-չարին, Մոտ չեկավ դուշման Մելիքի թըրին։ Եկան քաշեցին՝ թե զոռով տանեն, Թափ տըվավ, մարդկանց գըցեց դես ու դեն, Փոքրիկ ճըկույթը մի քարի առավ, Ապառաժ քարից կըրակ դուրս թըռավ։ — Պետք է սպանեմ էս փոքրիկ ծուռին, Ասավ թագավորն իրեն մեծերին։ — Թագավո՛ր, ասին, դու էսքան հըզոր, Թըրիդ տակին է ողջ Սասունն էսօր. Ի՞նչ պետք է անի քեզ մի երեխա, Թեկուզ իր տեղով հենց կըրակ դառնա։ — Դո՛ւք գիտեք, ասավ Մըսրա թագավոր, Բայց թե իմ գըլխին փորձանք գա մի օր, Էս օրը վըկա, Սըրանից կըգա։ 5 Էս որ պատահեց, մեր Դավիթ հըսկան Մի մանուկ էր դեռ յոթ-ութ տարեկան. Մանուկ եմ ասում, բայց էնքան ուժեղ, Որ նըրա համար թե մարդ, թե մըժեղ։ Բայց վա՜յ խեղճ որբին աշխարքի վըրա, Թեկուզ Առյուծի կորյուն լինի նա։ Ձենով Օհանին ուներ մի չար կին։ Մին-երկու լըռեց, մի օր էլ կարգին Իրեն մարդու հետ սկըսավ կըռվել. — Ես մենակ հոգի, հազար ցավի տեր, Ի՞նչ ես ուրիշի եթիմը բերել, Նըստեցրել գըլխիս պարապ հացակեր... Հո՜ղեմ գըլուխը... ես գերի հո չե՞մ՝ Ամենքի քեֆի ետևից թըռչեմ... Մի կուռ կորցըրո՛ւ, կարգի՛ր մի բանի, Գընա, իր համար աշխատանք անի... Ու հետն սկսավ ողբալ ու կոծել, Իր օրը սըգալ, իր բախտն անիծել, Թե անբախտ եղավ աշխարքի միջում, Ոչ մի տեր ունի, ոչ մարդն է խըղճում... Գընաց Օհանը երեխի ոտի Մի զույգ ոտնաման բերավ երկաթի, Երկաթի մի կոռ շալակին դըրած, Ու արավ Սասմա քաղքի գառնարած։ 6 Քըշեց գառները մեր հովիվ հըսկան, Ելավ Սասունի սարերն աննըման. «Է՜յ ջան, սարե՛ր, Սասման սարե՜ր...» Որ կանչեց նրա ձենից ահավոր Դըղորդ-դըմբդըմբոցն ընկավ սար ու ձոր, Վայրի գազաններ բըներից փախան, Քարեքար ընկան, դատարկուն եղան։ Դավիթը ընկավ նըրանց ետևից, Որին մի սարից, որին մի ձորից Աղվես, նապաստակ, գել, եղնիկ բըռնեց, Հավաքեց, բերավ, գառներին խառնեց, Իրիկվան քըշեց ողջ Սասմա քաղաք։ Կաղկա՜նձ ու ոռնո՜ց, աղմո՜ւկ, աղաղա՜կ... Քաղքըցիք հանկարծ մին էլ էն տեսան՝ Գալիս էն հըրես անհամար գազան. «Վա՜յ, հարա՜յ, փախե՜ք... » Մեծեր, երեխեք Սըրտաճաք եղած, Գործները թողած, Որը տուն ընկավ, որը ժամ, խանութ, Ու ամուր փակեց դուռն ու լուսամուտ։ Դավիթը եկավ, կանգնեց մեյդանում. — Վա՜հ, էս մարդիկը ի՜նչ վաղ են քընում. Հե՜յ ուլատեր, հե՛յ գառնատեր, Ելե՛ք, շուտով բացեք դըռներ. Ով մինն ուներ — տասն եմ բերել, Ով տասն ուներ — քըսանն արել... Շուտով ելե՛ք, եկե՜ք, տարե՜ք, Ձեր գառն ու ուլ գոմերն արեք։ Տեսավ՝ չեն գալի, դուռ չեն բաց անում, Ինքն էլ մեկնըվեց քաղքի մեյդանում, Գըլուխը դըրավ մի քարի՝ մընաց, Ու մուշ-մուշ քընեց մինչև լուսաբաց։ Լուսին իշխաններ ելան միասին, Գընացին Ձենով Օհանին ասին. — Տո՛ Ձենով Օհան, տո՛ մահի տարած, Էս խենթը բերիր, արիր գառնարած, Ոչ գառն է ջոկում, ոչ գելն ու աղվես, Գազանով լըցրեց մեր քաղաքն էսպես, Աստված կըսիրես՝ դի՛ր ուրիշ բանի, Թե չէ էս խա՛լխին լեղաճաք կանի։ 7 Ելավ Օհանը, Դավթի մոտ գնաց. — Հորեղբայր Օհան, հեռո՜ւ եկ, կամա՜ց, Ուլեր կըփախչեն։ — Մին էլ էնտեղից Մի բոզ նապաստակ, ականջները ցից, Խրտնեց ու ահից դուրս պրծավ հանկարծ։ Դավիթն էր. ելավ, ետևից ընկած Էն սարը քշեց, ետ բերավ էս ձոր, Բերավ, ուլերին խառնեց նորից նոր։ — Օ՜ֆ, ի՜նչ դըժվար է, հորեղբայր Օհան. Աստված օխնել է էն սև-սև ուլեր, Ամա բոզալուկ էս ուլեր, որ կան, Փախչում են, ցըրվում ողջ սարերն ի վեր. Էնքան եմ երեկ վազել, չարչարվե՜լ, Մինչև հավաքել ու տուն եմ բերե՜լ... Նայեց Օհանը, որ Դավթի հագին Ոտնաման չի էլ մընացել կարգին, Մահակն էլ մաշվել, մինչ բուռն է հասել, Մի օրվա միջում էնքան է վազել։ — Դավի՛թ ջան, ասավ, չեմ թողնի էսպես, Բոզալուկ ուլեր չարչարում են քեզ. Էգուց նախիրը կըտանես արոտ։ Ասավ Օհանը ու մյուս առավոտ Գընաց, նորից նոր մեր Դավթի ոտի Մի ջուխտ նոր տըրեխ բերավ երկաթի, Երկաթի մի կոռ հարյուր լըդրական Ու շինեց Սասմա քաղքի նախրապան։ 8 Քըշեց նախիրը մեր նախրորդ հըսկան, Ելավ Սասունի սարերն աննըման։ «Է՜յ ջան, սարե՛ր, Սասման սարե՛ր, Ի՜նչ անուշ է Ձեր լանջն ի վեր...» Որ կանչեց, նըրա ձենից ահավոր Դըղորդ-դըմբդըմբոցն ընկավ սար ու ձոր։ Վայրի գազաններ բըներից փախան, Քարեքար ընկան, դատարկուն եղան։ Դավիթն էր. ընկավ նրանց ետևից, Որին մի սարից, որին մի ձորից, Գել, ինձ, առյուծ, արջ, վագըր բռնեց, Հավաքեց, բերավ, իր նախրին խառնեց Ու առաջն արավ դեպի Սասմա քաղաք։ Ոռնո՜ց, մըռընչյո՜ւն, աղմո՜ւկ, աղաղա՜կ... Վախկոտ քաղքըցիք մին էլ ի՜նչ տեսան, Հենց քաղքի վըրա անհամար գազան... «Վա՜յ, հարա՜յ, փախե՜ք...» Մեծեր, երեխեք Սըրտաճաք եղած, Գործները թողած Փախան, ներս ընկան տուն, ժամ կամ խանութ, Ամուր փակեցին դուռն ու լուսամուտ։ Դավիթը եկավ կանգնեց մեյդանում. — Վա՜հ, էս քաղքըցիք ի՜նչ վաղ են քընում։ Հե՜յ կովատեր, հե՜յ գոմշատեր, Ելե՛ք, շուտով բացեք դըռներ, Ով մինն ուներ — տասն եմ բերել, Ով տասն ուներ — քըսանն արել։ Շուտով ելե՜ք, եկե՜ք, տարե՜ք, Ձեր եզն ու կով գոմերն արեք։ Տեսավ՝ չեն գալի, դուռ չեն բաց անում, Ինքն էլ մեկնըվեց քաղքի մեյդանում, Գըլուխը դըրավ մի քարի, մընաց, Ու մուշ-մուշ քընեց մինչև լուսաբաց։ Լուսին իշխաններ ելան միասին, Գընացին Ձենով Օհանին ասին. — Ամա՜ն, քեզ մատաղ, ա՛յ Օհան ախպեր, Մեր եզն ու մեր կով թող մընան անտեր, Միայն սրանից ազատ արա մեզ։ Ոչ արջն է ջոկում, ոչ գոմեշն ու եզ, Մի օր էլ քաղքին փորձանք կըբերի, Արջերոց կանի, կըտա կավերի։ 9 Դավիթ չըդառավ, մի կըրա՜կ դառավ։ Ճարը կըտըրված՝ Օհանը բերավ Նետ-աղեղ շինեց ու տըվավ իրեն՝ Գընա, որս անի սարերի վըրեն։ Դավիթ նետ-աղեղն առավ Օհանից, Հեռացավ Սասմա քաղաքի սահմանից Ու դառավ որսկան։ նաց, մի կորկում Լոր էր սպանում, ճնճղուկ էր զարկում, Մըթանը գընում իրեն հոր ծանոթ Աղքատ, անորդի մի ծեր կընկա մոտ, Վիշապի նըման, երկա՜ր, ահագի՜ն Մեկնըվում, քընում կըրակի կողքին։ Մի օր էլ, երբ որ իր որսից դարձավ, Պառավը վըրեն սաստիկ բարկացավ։ — Վա՜յ Դավիթ, ասավ, մահըս տանի քեզ, Դո՞ւ պետք է էն հոր զավակը լինե՜ս։ Ձեռից ու ոտից ընկած մի ծեր կին — Ես եմ ու էն արտն աստըծու տակին, Ինչո՞ւ ես գընում, տափում, տըրորում, Իմ ամբողջ տարվան ապրուստը կըտրում։ Թե որսկան ես դու — նետ-աղեղըդ ա՛ռ, Ծըծմակա գըլխից մինչև Սեղանսար Քու հերը ձեռին մի աշխարհ ուներ, Որսով մեջը լի որսի սար ուներ. Եղնիկ կա էնտեղ, այծյամ ու պախրա. Կարո՞ղ ես — գընա, էնտեղ որս արա։ — Ի՞նչ ես, ա՛յ պառավ, էլ ինձ անիծում. Ես ջահիլ եմ դեռ, ես նոր եմ լըսում։ Ո՞րտեղ է հապա սարը մեր որսի... — Գընա՛, հորեղբայրդ — Օհանը կասի։ 10 Հորեղբոր շեմքում մյուս օրը ծեգին Դավիթը կանգնեց աղեղը ձեռքին։ — Հորեղբա՛յր Օհան, ինչո՞ւ չես ասել՝ Իմ հերը որսի սար է ունեցել, Այծյամ կա էնտեղ, եղջերու, կըխտար. Վեր կաց, հորեղբա՛յր, տար ինձ որսասար։ — Վա՜յ, կանչեց Օհան, էդ քու խոսքը չէր, Էդ ով քեզ ասավ, լեզուն պապանձվեր։ Էն սարը, որդի՛, գնաց մեր ձեռից, Էն սարի որսն էլ գնաց էն սարից, Էլ չկան այծյամ, եղջերու, կըխտար։ Քանի լուսեղեն քու հերը դեռ կար, (Է՜յ գիդի օրեր — ո՜րտեղ եք կորել), Ես շատ եմ էնտեղ որսի միս կերել... Քու հերը մեռավ, աստված խըռովեց, Մըսրա թագավոր զորքեր ժողովեց, Եկավ, մեր երկիր քարուքանդ արավ, Էս սարի որսն էլ թալանեց, տարավ. Եղնիկը գընաց, եղջերուն գընաց... Մեր գիրն էլ հալբաթ էսպես էր գրած։ Անցել է, որդի, քու բանին գընա, Մըսրա թագավոր ձենըդ կիմանա... — Մըսրա թագավոր ինձ ի՞նչ կանի որ... Ես ի՞նչ եմ հարցնում Մըսրա թագավոր. Մըսրա թագավոր թող Մըսըր կենա, Իմ հոր սարերում ի՞նչ գործ ունի նա... Վեր կաց, հորեղբա՛յր, նետ-աղեղդ առ, Կապարճըդ կապի՛ր, գընանք որսասար։ Ելավ Օհանը ճարը կըտըրված, Գընացին տեսան՝ էլ ի՜նչ որսասար. Անտառը ջարդած, պարիսպն ավերած, Բուրգերը արած գետնին հավասար... 11 Գիշերը հասավ, մընացին էնտեղ։ Ձենով Օհանն էր, իր նետն ու աղեղ Դըրավ գլխի տակ, հանգիստ խըռըմփաց. Դավիթը մնաց մտքի ծովն ընկած։ Մին էլ նկատեց, որ մութը հեռվում Մի թեժ, փայլփլուն կըրակ է վառվում։ Էն լուսը բըռնած՝ Վեր կացավ, գնաց, Գընաց ու գընա՜ց, բարձրացավ մի սար, Բարձրացավ, տեսավ մի մեծ մարմար քար Կիսից պատըռված, Ու միջից վառված Բըխում է լուսը պա՜րզ, քուլա-քուլա՜, Բարձրանում, իջնում ետ քարի վըրա։ Վար իջավ Դավիթ էնտեղից կըրկին, Վար իջավ, կանչեց Ձենով Օհանին. — Ե՛լ, էն պայծառ լուսը մի տես։ Լուս է իջել բարձըր սարին, Բարձըր սարին, մարմար քարին։ Ե՛լ, հորեղբայր, անուշ քընից. Էն ի՞նչ լուս է բըխում քարից։ Ելավ, խաչ քաշեց Օհանն երեսին. — Է՜յ, որդի՛, ասավ, մեռնեմ իր լուսին, Էն մեր Մարութա սարն է զորավոր։ Էն լուսի տեղը կանգնած էր մի օր Սասմա ապավեն, Սասմա պահապան Մեր սուրբ Տիրամոր վանքը Չարխափան։ Մըշտական, երբ որ կըռիվ էր գընում, Էնտեղ էր քու հերն իր աղոթքն անում։ Քու հերը մեռավ, աստված խըռովեց, Մըսրա թագավոր զորքեր ժողովեց, Մեր վանքն էլ եկավ քանդեց էն սարում, Բայց դեռ սեղանից լուս է բարձրանում... 12 Դավիթը էս էլ երբ որ իմացավ, — Անո՛ւշ հորեղբայր, հորեղբա՛յր ասավ, Որբ եմ ու անտեր աշխարքի վըրա, Հեր չունեմ՝ դու ինձ հերություն արա՛։ Էլ չեմ իջնի ես Մարութա սարից, Մինչև չըշինեմ մեր վանքը նորից։ Քեզանից կուզեմ հինգ հարյուր վարպետ, Հինգ հազար բանվոր մըշակ նըրանց հետ, Որ գան՝ էս շաբաթ կանգնեն ու բանեն, Առաջվան կարգով մեր վանքը շինեն։ Գընաց Օհանը ու բերավ իր հետ Հինգ հազար բանվոր, հինգ հարյուր վարպետ։ Վարպետ ու բանվոր եկան կանգնեցին, Չըրը՛խկ հա թըրը՛խկ նորից շինեցին, Առաջվան կարգով, փառքով փառավոր Բարձըր Մարութա վանքը Տիրամոր։ Ցըրված միաբանք ետ նորից եկան, Նորից թընդացին աղոթք, շարական. Ու երբ շեն արավ հոր վանքը նորից, Ձած իջավ Դավիթ Մարութա սարից։ 13 Համբավը տարան Մըսրա Մելիքին. — Հապա՜ չես ասիլ՝ Դավիթը կրկին Հոր վանքը շինել, իշխան է դառել, Դու օխտը տարվան խարջը չես առել։ Մելիք զայրացավ. — Գընացե՛ք, ասավ, Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին, Սասմա քար ու հող տակն ու վեր արեք, Իմ օխտը տարվան խարաջը բերեք։ Քառսուն կույս աղջիկ բերեք արմաղան, Քառսուն կարճ կընիկ, որ եկանք աղան, Քառասունն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան, Իմ տանն ու դըռան ղարավաշ դառնան։ Ու Կոզբադին առավ զորքեր. — Գըլխի՛ս վըրա, ասավ, իմ տեր. Գընամ հիմի քանդեմ Սասուն, Կանայք բերեմ քառսուն-քառսուն, Քառսուն բեռնով դեղին ոսկի, Տեղը ջընջեմ հայոց ազգի։ Ասավ, Մըսրա աղջիկ ու կին Պար բըռնեցին ու երգեցին. Մեր Կոզբադին գընաց Սասուն, Կանայք բերի քառսուն-քառսուն, Քառսուն բեռնով ոսկի բերի, Մեր ճակատին շարան շարի, Կարմիր կովեր բերի կըթան՝ Գարնան շինենք եղ ու չորթան։ Ջա՛ն Կոզբադին, քաջ Կոզբադին, Սասմա Դավթին զարկեց գետին։ Ու Կոզբադին փըքված, ուռած, — Շնորհակալ եմ, քո՛ւյրեր, գոռաց, Մինչև գալըս դեռ համբերեք, Էն ժամանակ պիտի պարեք... 14 Էսպես երգով, Զոռով-զորքով Գոռ Կոզբադին մըտավ Սասուն. Օհան լըսեց՝ կապվեց լեզուն։ Աղ ու հացով, Լաց ու թացով Առաջն ելավ, Խընդիրք արավ. — Ինչ որ կուզես՝ առ, տա՛ր, ամա՛ն. Վարդ աղջիկներ, կանայք Սասման, Դառը դադած դեղին ոսկին, Միայն թե գըթա մեր խեղճ ազգին, Մի՛ կոտորիր, մի՛ տար մահու, Վերև՝ աստված, ներքևը՝ դու... Ասավ, բերավ շարան-շարան Վարդ աղջիկներ, կանայք Սասման։ Ու Կոզբադին կանգնեց, ջոկեց, Մարագն արավ, դուռը փակեց, Քառսուն կույս աղջիկ, սիրուն, արմաղան, Քառսուն կարճ կընիկ, որ երկանք աղան, Քառսուն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան, Մըսրա Մելիքին ղարավաշ դառնան։ Դեզ-դեզ կիտեց դեղին ոսկին. Սև սուգ կալավ հայոց ազգին։ 15 Հե՜յ, ո՞ւր ես, Դավի՜թ, հայոց պահապան, Քարը պատըռվի-դո՛ւրս արի մեյդան։ Քանդած հոր վանքը որ շինեց նորից, Ցած իջավ Դավիթ Մարութա սարից, Ժանգոտած, անկոթ մի շեղբիկ գըտավ, Գընաց՝ պառավի շաղգամը մըտավ։ Պառավն էր. եկավ՝ անե՜ծք, աղաղա՜կ. — Վա՜յ, խելա՛ռ Դավիթ, շաղգամի տեղակ Դու կըրակ ուտես, ցավ ուտես, ասավ, Քու աչքն աշխարքում մենակ ի՞նձ տեսավ. Կորեկըս արիր գետնին հավասար, Էս էր մընացել ձըմեռվան պաշար, Էս էլ կըտրում ես, Էլ ո՞նց ապրեմ ես։ Թե կըտրիճ ես դու, աղեղդ ա՛ռ գընա՛, Քու հոր աշխարքին տիրություն արա՛, Քու հոր գանձը կե՛ր, Թողել ես անտեր, Մըսրա թագավոր մեր ի՞նչն է տանում։ — Մըսրա թագավոր քու աչքն է հանում, Դանդալոշ Դավիթ. ղըրկել է հըրեն, Եկել են Սասմա քաղաքի վըրեն Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին, Թալան են տալիս բովանդակ Սասուն. Քառսուն բեռ ոսկի խարաջ են ուզում, Քառսուն կույս աղջիկ սիրուն, արմաղան, Քառսուն կարճ կընիկ, որ երկանք աղան, Քառսուն էլ երկար, որ ուղտեր բառնան, Մըսրա Մելիքին ղարավաշ դառնան։ — Ի՞նչ ես, ա՛յ պառավ, էլ ինձ անիծում. Ցույց տուր մի տեսնեմ — որտե՞ղ են ուզում։ — Որտեղ են ուզում... Մահըս տանի քե՜զ. Դո՛ւ պետք է էն հոր զավակը լինե՜ս... Եկել ես՝ էստեղ շաղգամ ես լափում... Ոսկին Կոզբադին ձեր տանն է չափում, Աղջիկներ փըլեկ մարագն են լըցրած։ Շաղգամը թողեց Դավիթ ու գնաց։ Տեսավ՝ Կոզբադին իրենց տան միջին, Թափում է ոսկին թեղած առաջին, Սյուդին, Չարխադին պարկերն են բըռնել, Ձենով Օհանն էլ շըլինքը ծըռել, Կանգնել է հեռու, ձեռները ծոցին։ Տեսավ, աչքերը արնով լըցվեցին։ — Վե՛ր կաց, Կոզբադին, հեռո՛ւ կանգնիր դու, Իմ հոր ոսկին է — ես եմ չափելու։ — Կոզբադին ասավ. — Է՜յ, Ձենով Օհան, Կըտաս — տո՛ւր խարջը էս օխտը տարվան, Թե չէ՝ կըգնամ, միրուքըս վըկա, Մըսրա-Մելիքին կը պատմեմ, կըգա, Ձեր Սասմա երկիր քար ու քանդ կանի, Տեղը կըվարի, բոստան կըցանի։ — Կորե՛ք, անզգամ դուք Մըսրա շներ, Բա չե՞ք իմացել դուք Սասմա ծըռեր... Մեռա՞ծ եք կարծում դուք մեզ, թե՞ շըվաք, Կուզեք մեր երկիր դընեք խարջի տա՜կ... Բարկացավ Դավիթ, չափը շըպըրտեց, Տըվավ Կոզբադնի գըլուխը ջարդեց, Չափի փըշրանքը պատն անցավ, գընաց, Մինչև օրս էլ դեռ գընում է թըռած։ Ու ելան՝ թափած ոսկին թողեցին, Հայոց աշխարքից փախան գընացին Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին։ 16 Վա՜յ, վա՜յ, հորեղբա՛յր, ի՜նչ ասեմ ես քեզ. Մենք ունենք էստեղ դեղին ոսկու դեզ, Դու արել ես ինձ քաղաքի ծառան, Դու թողել ես ինձ օտարի դըռան... Հորեղբայրն ասավ. — Ա՛յ խենթ, խելագար, Ոսկին պահել եմ Մելիքի համար, Որ քաղցըր լինի աչքը մեզ վըրա։ Չըտըվիր, հիմի որ զորք առնի՝ գա, Սասմա քար ու հող հեղեղի, տանի, Ո՞վ դեմը կերթա, ո՞վ կըռիվ կանի։ — Դու կա՛ց, հորեղբա՛յր, թող գա, ե՛ս կերթամ, Կերթամ, ե՛ս նըրան պատասխան կըտամ։ Ու մութ մարագի դըռանը զարկեց, Փակած աղջիկներ հանեց, արձակեց։ — Գընացե՛ք, ասավ, ազատ ապրեցե՛ք, Սասունցի Դավթին արև խընդրեցեք։ 17 Էսպես ջարդված, արյունլըվա Փախան, ընկան հողը Մըսրա Բադին, Կոզբադին, Սյուդին, Չարխադին։ Մըսրա կանայք հեռվից տեսան, Հեռվից տեսան, ուրախացան Ու ծափ տըվին կըտերներին. — Եկա՜ն, եկա՜ն, բերի՜ն, բերի՜ն... Մեր Կոզբադին գնաց Սասուն, Կանայք բերավ քառսուն-քառսուն, Կարմիր կովեր բերավ կըթան՝ Գարնան շինենք եղ ու չորթան... Հենց մոտեցան, նըկատեցին, Ծափ ու խնդում ընդհատեցին, Քըրքըջացին Ու կանչեցին. — Է՜յ, Կոզբադին մեծաբերան, Էդ որտեղի՞ց լերան-լերան, Լերան-լերան կըգաս փախած, Հաստ գըլուխըդ կիսից ճըղած։ Էն դո՞ւ չասիր՝ գընամ Սասուն, Կանայք բերեմ քառսուն-քառսուն, Քառսուն բեռնով ոսկի հանեմ, Հայոց երկիր ավեր անեմ։ Գացիր Սասուն քանց գել գազան, Ետ ես գալի քանց շուն վազան... Ու Կոզբադին խիստ բարկացավ. — Սո՛ւս կացեք դուք, լըրբե՛ր, ասավ. Ձեր մարդիկն եք տեսել դուք դեռ, Դուք չեք տեսել Սասմա ծըռեր։ Սասմա ծըռեր լերան-լերան, Նետեր ունեն մի-մի գերան. Սասմա երկիր քար ու կապան, Դըժար սարեր, ձոր ու ծապան. Նըրանց խոտեր — ինչպես կեռ թուր, Զորք ջարդեցին երեք հարյուր... Ասավ ու էլ չառավ դադար, Վըռազ-վըռազ, գըլխապատառ Վազեց իրեն թագավորին։ Խընդաց թագվորն իր աթոռին։ — Ապրե՛ս, ապրե՛ս, քաջ Կոզբադին, Արժե՝ կախեմ ես քու ճըտին Մեր ղուզղունի մեծ նըշանը — Պարգև քու մեծ հաղթությանը։ Ո՞ւր են, հապա առաջըս բեր Սասմա ոսկին ու աղջիկներ։ Ասավ Մելիք, ու Կոզբադին Գըլուխ տըվավ մինչև գետին. — Ապրա՜ծ կենաս, մեծ թագավոր, Զոռով փախա ես ձիավոր, Ո՞նց բերեի Սասմա ոսկին։ Մի խենթ ծընվեց հայոց ազգին, Ոչ ահ գիտի, ոչ տեր ու մեծ, Գըլուխըս էսպես տըվավ ջարդեց. «Չե՛մ տալ, ասավ, իմ հոր ոսկին, Չեմ տալ կանայք իմ հայ ազգին, Սասմա երկիր ձեզ տեղ չըկա... Քո թագավոր, ասավ թո՛ղ գա, Թող գա՝ ինձ հետ կըռիվ անի, Թե ղոչաղ է՝ զոռով տանի»։ Կատաղեց, փըրփըրեց Մըսրա թագավոր. — Կանչեցե՜ք, ասավ, իմ զորքը բոլոր. Հազար հազար մարդ նորելուկ մանուկ, Հազար հազար մարդ անբեղ, անմորուք, Հազար հազար մարդ բեղը նոր ծըլած, Հազար հազար մարդ նոր թախտից ելած, Հազար հազար մարդ թուխ միրուքավոր, Հազար հազար մարդ սիպտակ ալևոր, Հազար հազար մարդ որ փողեր հընչեն, Հազար հազար մարդ, որ թըմբուկ զարկեն... Կանչեցե՜ք, թող գան, հագնեն զե՜նք, զըրա՜հ, Կըռիվ տի գընամ ես Դավթի վըրա, Սասունն ավիրեմ, Հեղեղեմ, բերեմ։ 18 Էսպես անհամար զորքեր հավաքեց, Եկավ Սասմա դաշտ, բանակը զարկեց Ու ծանըր նըստեց Մըսրա թագավոր։ Էնքան ահագին բազմությունն էն օր Բաթմանա ջըրին եկավ ու չոքեց, Ով եկավ, խըմեց — գետը ցամաքեց, Սասմա քաղաքում մընացին ծարավ։ Ձենով Օհանին զարմանքը տարավ։ Քուրքը ուսն առավ, սարը բարձրացավ. Սարը բարձրացավ, տեսավ, ի՜նչ տեսավ։ Ճերմակ վըրանից դաշտը ճերմակել, Ասես՝ էն գիշեր ձըմեռը եկել, Սպիտակ ձյունով պատել էր Սասուն։ Լեղին ջուր կտրեց, կապ ընկավ լեզուն, Հարա՜յ կանչելով՝ փախավ տուն ընկավ. — Վա՜յ, փախե՜ք, եկա՜վ... հա՜յ, հարա՜յ, եկավ... — Ինչը՞ հորեղբա՛յր, ի՞նչը, ի՞նչն եկավ... — Ցավն ու կըրա՜կը Դավթի պինչն եկավ։ Մըսրա թագավոր ելել է, եկել, Եկել, մեր դաշտին բանակ է զարկել. Թիվ կա աստղերին, թիվ չկա զորքին... Վա՜յ մեր արևին, վա՜յ մեր աշխարքին... Ե՛կ, ոսկին տանենք, աղջիկներ տանենք, Չոքենք առաջին, պաղատանք անենք, Գուցե թե գըթա, Մեզ սըրի չտա... — Դու կա՛ց, հորեղբայր, դու դարդ մի՛ անիր.. նա՛, քու օդում դու հանգիստ քընիր. Հիմի ես կելնեմ Սասմա դաշտ կերթամ, Մըսրա-Մելիքին պատասխան կըտամ։ Ու գընաց Դավիթ ծանոթ պառավին. — Նանի ջա՛ն, ասավ, ժանգոտած ու հին Երկաթի կըտոր, անթարոց, շամփուր, Ինչ ունես, չունես, հավաքի՛ր, ինձ տուր, Մի էշ էլ գըտիր, որ վըրեն նըստեմ, Կըռիվ տի գընամ Մըսրա զորքի դեմ։ — Վա՜յ, Դավի՛թ, ասավ, մահըս տանի քեզ. Դո՞ւ պետք է էն հոր զավակը լինե՜ս... Քու հերըն ուներ կըռվի համար Հըրեղեն ձի, ոսկի քամար, Ծալ-ծալ կապեն, գուռզը պողպատ, Թամբ սադափեն, կուռ սաղավարտ, Խաչ պատրաստին իր աջ բազկին, Զըրահ շապիկ, Թուր-Կեծակին, Դու եկել ես ա՛յ խենթ ու ծուռ, Ինձնից կուզես էշ ու շամփո՜ւր... — Ամա՛ն, նանի՛, չեմ լըսել դեռ։ Ո՜ւր են հիմի իմ հոր զենքեր։ — Հորեղբորըդ գընա հարցուր. Ո՞ւր են, ասա, հանի՛ր, բեր, տուր։ Բան է, թե որ չըտա սիրով, Աչքը հանիր՝ խըլիր զոռով։ 19 Դավիթ գընաց հորեղբոր մոտ. — Է՜յ հորեղբայր, կանչեց հերսոտ, Իմ հերն ուներ կռվի համար Հրեղեն ձի, ոսկի քամար, Ծալ-ծալ կապեն գուռզը պողպատ, Թամբ սադափեն, կուռ սաղավարտ, Խաչ պատրաստին իր աջ բազկին, Զըրահ շապիկ, Թուր-Կեծակին, Կըտաս — բեր տուր... — Վա՜յ Դավիթ ջա՜ն, Ահից գոռաց Ձենով Օհան. Քո հոր մահվան տարուց-օրից Դուրս չեմ հանել ձին ախոռից, Ոչ սընդուկից Թուր-Կեծակին, Զըրահ շապիկ, ոսկի գոտին... Ինձ թող ամա՜ն, մի՛ սպանիր, Կուզես — հըրեն, գընա հանի՛ր։ 20 Հագավ Դավիթ զենքն ու զըրահ, Կապեց գոտին, Թուր-Կեծակին, Խաչն էլ իր հաղթ բազկի վըրա, Ելավ, հեծավ Առյուծ հոր ձին, Հոր ձին հեծավ ու մըտրակեց. Ձենով Օհան լալով երգեց. — Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս հըրեղեն մեր ձին, Ա՜խ, հըրեղեն մեր ձին. Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս մեր ոսկի գոտին. Ա՜խ, մեր ոսկի գոտին. Ափսո՜ս թանկ կապեն, որ հագին տարավ, Ա՜խ, որ հագին տարավ... Դավիթ բարկացավ, Ձին քշեց, դարձավ, Օհանը վախեց, Իր երգը փոխեց. «Ափսո՜ս, նորելուկ Դավիթըս կորավ, Ա՜խ, Դավիթըս կորավ»։ Էս որ իմացավ, Դավիթ մեղմացավ, Իջավ, Օհանի ձեռքը համբուրեց։ Ձենով Օհանն էլ, ինչպես հայր ու մեծ, Օրհնեց, խըրատեց նըրան հայրաբար, Դեպի Սասմա դաշտ դըրավ ճանապարհ։ 21 Սասունցի Դավթին ուներ մի քեռի, Անունը Թորոս, ահեղ աժդահա։ Սա էլ իմացավ համբավը կըռվի, Մի բարդի ուսին գալիս է ահա։ Գալիս է՝ հեռվից բարձըր գոռալով. — Ի՜նչ եք վեր եկել էս դաշտի միջում, Քանի գըլխանի մարդիկ եք կամ ո՞վ, Սասունցի Դավթին որ չեք ճանաչում... Բա չե՞ք իմանում, որ էստեղ է նա Գալու՝ խաղացնի իր ձին թևավոր. Չըքվեցե՜ք, հիմի ուր որ է կըգա, Եկել եմ սըրբեմ մեյդանը էսօր։ Ասավ ու քաշեց իր ուսի բարդին, Սըրբեց բանակից մի քըսան վըրան... Դավիթն էլ ահա սարի գագաթին Կանգնած՝ գոռում է վիշապի նըման. — Ով քընած եք՝ արթուն կացե՜ք, Ով արթուն եք՝ ելե՜ք, կեցե՜ք, Ով կեցել եք՝ զենք կապեցե՜ք, Զենք եք կապել՝ ձի թամբեցե՜ք, Ձի եք թամբել՝ ելե՜ք, հեծե՜ք, Հետո չասեք՝ թե մենք քընած — Դավիթ գող-գող եկավ, գընաց... Էսպես կանչեց ասպանդակեց, Ու, ինչ ամպից կեծակ զարկի, Մըսրա զորքի մեջտեղ զարկեց, Շողացնելով Թուր-Կեծակին։ Ջարդեց, փըշրեց մինչև կեսօր. Կեսօր արինն ելավ հեղեղ, Քըշեց, տարավ հազարավոր Մարդ ու դիակ ողջ միատեղ։ Կար զորքի մեջ մի ալևոր, Աշխարք տեսած ու բանագետ. — Տըղե՛րք, ասավ, ճամփա տըվեք, Գընամ խոսեմ ես Դավթի հետ։ Գընաց՝ կանգնեց Դավթի առաջ, Էսպես խոսեց էն ծերունին. — Դալար կենա՛, կուռըդ, ո՛վ քաջ, Սուրըդ կըտրուկ միշտ քո ձեռին։ Մի ծերունուս խոսքին մըտիկ, Տե՛ս, քու խելքը ինչ է կըտրում։ Ի՞նչ են արել քեզ էս մարդիկ, Հե՞ր ես սըրանց դու կոտորում։ Ամեն մինը մի մոր որդի, Ամեն մինը մի տան ճըրագ, Որը կինն է թողել էնտեղ Աչքը ճամփին, խեղճ ու կըրակ։ Որը մի տուն լիք մանուկներ, Որը ծնող աղքատ ու ծեր, Որը լացով քողն երեսին Նորապըսակ ջահել հարսին... Թագավորը զոռով-թըրով Հավաքել է, էստեղ բերել։ Խեղճ մարդիկ ենք՝ պակաս օրով, Մենք քեզ վընաս ի՞նչ ենք արել։ Թագավորն է քու թըշնամին, Կըռիվ ունես — իր հետ արա, Հե՞ր ես քաշում Թուր-Կեծակին Էս անճարակ խալխի վըրա։ — Լավ ես ասում դու, ծերունի՛, Ասավ Դավիթն ալևորին, Բայց թագավորն ո՞ւր է հիմի, Որ սև կապեմ նըրա օրին։ — Մեծ վըրանում քընած է նա, Է՛ն, որ միջից ծուխը կելնի. Էն ծուխն էլ հո ծուխ չի որ կա, Գոլորշին է իր բերանի։ Ասին. դեպի մեծ վըրանը Ասպանդակեց Դավիթն իր ձին, Քըշեց, գընաց ու դըռանը Գոռաց կանգնած արաբներին. — Ո՞ւր է, ասավ, ի՞նչ է կորել, Դուրս կանչեցե՛ք, գա ասպարեզ, Թե մահ չունի՝ մահ եմ բերել, Գըրող չունի՝ գըրողն եմ ես... — Մելիքն, ասին, քուն է մըտել, Օխտը օրով պետք է քընի. Երեք օրն է դեռ անցկացել, Չորս օր էլ կա, քունը առնի։ — Ի՜նչ, բերել է աղքատ ու խեղճ Խալխին լըցրել ծովն արյունի, Ինքը մըտել վըրանի մեջ՝ Օխտը օրով հանգիստ քընի՜... Քընել-մընել չեմ հասկանում, Վե՛ր կացրեք շո՜ւտ, դուրս գա մեյդան, Էնպես դըրան ես քընացնեմ, Որ չըզարթնի էլ հավիտյան։ Ելան՝ մարդիկ ճարահատված Շամփուր դըրին թեժ կըրակին Ու զարկեցին խոր մըրափած Մըսրա-Մելքի բաց կրընկին։ — Օ՜ֆ, էլ հանգիստ քուն չունի մարդ Էս անիծված լըվի ձեռից, Խոր մըռընչաց հըսկան հանդարտ Ու շուռ եկավ, քընեց նորից։ Ելան, բերին մեծ գութանի Խոփը՝ դըրին թեժ կըրակին, Ու կաս-կարմիր, կեծկըծալի, Շիկնած տըվին մերկ թիկունքին։ — Օ՜ֆ, էլ հանգիստ քուն չունի մարդ Էս անիրավ մոծակներից, Աչքը բացավ հըսկան հանդարտ, Ուզում էր ետ քընել նորից։ Տեսավ Դավթին։ լուխն ահեղ Վեր բարձրացրեց մըռընչալով, Փըչեց վըրեն, որ թըռցընի Էն աժդըհին մի փըչելով։ Տեսավ, տեղից ժաժ չի գալի, Զարմանքն ու ահ պատեց հոգին։ Արնոտ աչքերն ըսպառնալի Հառեց խոժոռ Դավթի աչքին։ Նայեց թե չէ, զգաց՝ իր մեջ Տասը գոմշի ուժ պակասեց։ Պառկած տեղից վրա նստեց Ու ժպտալով հետը խոսեց. — Բարո՛վ, Դավի՛թ, հոգնած ես դեռ, Ե՛կ, մի նստի՛ր, խոսենք կարգին, Հետո դարձյալ կըռիվ կանենք, Եթե կըռիվ կուզես կըրկին... Իր վըրանում բըռնակալը Քառսուն գազ խոր հոր էր փորել, Ցանցով փակել մութ բերանը, Վըրեն փափուկ խալի փըռել։ Ում որ հաղթել չէր կարենում, Շողոմելով կանչում էր նա, Նըստեցնում էր իր վըրանում Էն կորստյան հորի վըրա։ Իջավ Դավիթ ձիուցը ցած, Գընաց նըստեց... ընկավ հորը. — Հա՛, հա՛, հա՛ հա՛, քահ-քահ խընդաց Մըսրա դաժան թագավորը։ — Դե, թող հիմի գընա՝ խավար Հորում փըթի, էնքան մընա։ Ու ահագին մի ջաղացքար Բերավ, դըրավ հորի վըրա։ 22 Քընեց էն գիշեր Ձենով Օհանը։ Գիշերն երազում երևաց ծերին՝ Մըսրա երկընքում արև ճառագած, Սև ամպ էր պատել Սասմա սարերին։ Սաստիկ վախեցած վեր թըռավ տեղից։ — Վա՛յ, կընի՛կ, ասավ, մի ճըրագ արա՛, Գընա՜ց մեր անփորձ Դավիթը ձեռից, Սև ամպ էր իջել Սասունի վըրա։ — Հողե՜մ գըլուխդ, ասավ կընիկը, Ո՜վ գիտի՝ Դավիթն ո՛ւր է քեֆ անում... Դու էլ քեզ համար քու տանը ընկած՝ Ուրիշի համար երազ ես տեսնում։ Քընեց Օհանը։ Վերկացավ դարձյալ. — Կընի՛կ, Դավիթը նեղ տեղն է ընկած. Մըսրա վառ աստղը շողում էր պայծառ. Մեր աստղը հիվանդ ցոլքում դալկացած։ — Ի՞նչ եղավ քեզ, մա՛րդ, գիշերվան կիսին. Բարկացավ վըրեն կընիկըն աղմուկով։ Խաչ քաշեց էլ ետ Օհանն երեսին, Շուռ եկավ, քընեց խըռոված հոգով։ Մի ուրիշ պատկեր ավելի ահեղ. Տեսավ՝ երկընքի բարձըր կամարում Վառվում էր մըսրա աստղը փառահեղ, Սասմա աստղիկը սուզվեց խավարում։ Զարթնեց վախեցած։ — Տունդ քանդվի, կի՜ն։ Ես ո՜նց լըսեցի քու էդ կարճ խելքին. Կորավ մեն-մենակ մեր ջահելն անտեր. Վե՛ր կաց, շո՛ւտ արա, զենքերըս մի բե՛ր... 23 Ելավ Օհան, գոմը մըտավ, Զարկեց ճերմակ ձիու մեջքին. — Է՜յ, ճերմակ ձի, մինչ ե՞րբ, ասավ, Կըհասցընես Դավթի կըռվին։ «Մինչև լուսը կըհասցնեմ». Ու ձին տըվավ փորը գետին. — Մեջքըդ կոտրի՛, լուսն ի՞նչ անեմ. Լաշին հասնեմ ես, թե՞ նաշին։ Կարմիր ձիու մեջքին զարկեց. Սա էլ երետ փորը գետին. — Ջա՛ն կարմիր ձի, մինչ ե՞րբ դու ինձ Կըհասցընես Դավթի կըռվին։ «Մի ժամի մեջ, կարմիրն ասավ, Կըհասցընեմ Դավթի կըռվին»։ — Լեղի դառնա, սև մահ ու ցավ, Ինչ տըվել եմ քեզ՝ էն գարին։ Հերթը եկավ սևին հասավ. Գետին չերետ փորը սև ձին։ — Է՜յ, ջան Սևուկ, մինչ ե՞րբ, ասավ, Կըհասցընես Դավթի կըռվին։ «Եթե ամուր մեջքիս մընաս, Ոտըդ դընես ասպանդակին, Մինչև մեկել ոտըդ շուռ տաս, Կըհասցընեմ», ասավ սև ձին։ 24 Սև ձին քաշեց Ձենով Օհան, Ձախը դըրավ ասպանդակին, Աջն էլ մինչև շուռ տար վըրան. Կանգնեց Սասմա սարի գըլխին։ Տեսավ՝ Դավթի նըժույգն անտեր Սարերն ընկած խըրխընջալով, Ներքև Մըսրա զորքը չոքած, Ինչպես անծեր ծըփուն մի ծով։ Օխտը գոմշի կաշի հագավ, Որ չըպատռի իրեն զոռից, Կանգնեց Օհան ամպի նըման Գոռաց Սասմա սարի ծերից։ — Հե՜յ-հե՜յ, Դավի՜թ, որտե՜ղ ես դու. Հիշի՜ր խաչը քո աջ թևի, Սուրբ Տիրամոր անունը տո՜ւր, Ու դուրս արի լույսն արևի... Ձենը գընաց դըմբդըմբալով՝ Դավթի ականջն ընկավ հորում. — Հա՛յ-հա՜յ, ասավ, հորեղբայրս է, Սասմա սարից ինձ է գոռում։ Ո՜վ Մարութա Աստվածածին, Ո՜վ անմահ խաչ պատարագի, Ձե՜զ եմ կանչել, — հասե՜ք Դավթին... Կանչեց, տեղից ելավ ոտքի, Էնպես զարկեց ջաղացքարին՝ Քարը եղավ հազար կըտոր, Կըտորները երկինք թըռան, Ու գնում են մինչև էսօր։ Ելավ նորից, կանգնեց ահեղ, Սարսափ կալավ դև Մելիքին։ — Դավիթ ախպեր, ե՛կ դեռ էստեղ, Սեղան նըստե՜նք, խոսենք կարգի՜ն... — Էլ չեմ նըստիլ ես քու հացին, Դու տըմարդի, վախկոտ ու նենգ. Շո՛ւտ, զենքըդ առ, հեծիր քու ձին, Դո՛ւրս եկ մեյդան, կըռիվ անենք։ — Կըռիվ անենք, ասավ Մելիք, Իմն է միայն զարկն առաջին։ — Քոնն է, զարկի՛ր, կանչեց Դավիթ, Գընաց, կեցավ դաշտի միջին։ Ելավ, կանգնեց Մըսրա-Մելիք, Իր գուրզն առավ, հեծավ իր ձին, Քըշեց, գընաց մինչ Դիարբեքիր Ու էնտեղից եկավ կըրկին։ Երեք հազար լիդր էր քաշում Հըսկայական իր մըկունդը. Եկավ, զարկեց. կորավ փոշում Ու երերաց երկրի գունդը։ — Երկիր քանդվեց կամ ժաժք եղավ, Ասին մարդիկ շատ աշխարքում։ — Չէ՛, ասացին, արնի ծարավ Հըսկաներն են իրար զարկում։ — Մեռավ Դավիթ էս մի զարկից, Ասավ Մելիք իրեն զորքին։ — Կենդանի ե՜մ, ամպի տակից Գոռաց Դավիթ Մըսրա-Մելքին։ — Հա՛յ-հա՜յ, մոտիկ տեղից եկա, Տե՛ս, ո՜րտեղից հիմի կըգամ։ Ու վերկացավ, կանգնեց հըսկան, Իր ձին հեծավ երկրորդ անգամ։ Երկրորդ անգամ քըշեց Հալաբ Ու բաց թողեց ձին Հալաբից. Բուք վեր կացավ, տեղ ու տարափ, Արար աշխարհ դողաց թափից։ Եկավ, զարկեց. զարկի ձենից Մոտիկ մարդիկ ողջ խըլացան։ — Գընա՜ց Դավիթ Սասմա տանից, Գուժեց գոռոզ Մըսրա արքան։ — Կենդանի՜ եմ, կանչեց Դավիթ, Մին էլ արի՜ — հերթն ինձ հասավ։ — Հա՛յ-հա՜յ, մոտիկ տեղից եկա, Կանչեց Մելիք ու վեր կացավ։ Երրորդ անգամ հեծավ իր ձին, Գընաց մինչև հողը Մըսրա, Ու էնտեղից գուրզը ձեռին Քըշեց, եկավ Դավթի վըրա։ Եկավ, զարկեց բոլոր ուժով, Ծանըր զարկով հըսկայական. Փոշին ելավ Սասմա դաշտից, Բըռնեց երեսն արեգական։ Երեք գիշեր ու երեք օր Փոշին կանգնեց ամպի նըման, Երեք գիշեր ու երեք օր Բոթը տըվին Դավթի մահվան։ Երբ որ անցավ երեք օրը, Էն ամպի պես կանգնած փոշում Կանգնեց Դավիթ, ինչպես սարը, Գըրգուռ սարը մեգ-մըշուշում։ — Մելի՛ք, ասավ, ո՞ւմն է հերթը։ Սարսափ կալավ գոռ Մելիքին, Մահվան դողը ընկավ սիրտը Ու տապ արավ գոռոզ հոգին։ Գընաց, խորունկ մի հոր փորեց, Իջավ, մըտավ վիհն էն խավար, Վըրեն քաշեց քառսուն կաշի Ու քառասուն ջաղացի քար։ Մըռընչալով ելավ տեղից Էն առյուծի առյուծ որդին, Իր ձին հեծավ ու փոթորկեց, Խաղաց, շողաց Թուր-Կեծակին։ Առաջ վազեց մազերն արձակ Մելքի պառավ մայրը ջադու. — Դավի՜թ, մազըս ա՛ռ ոտիդ տակ, Էդ մի զարկը ի՛նձ բաշխիր դու։ Երկրորդ անգամ թուրը քաշեց. Էս անգամ էլ եկավ քուրը. Դավի՜թ, եթե կուզես, կանչեց, Իմ սըրտին զա՛րկ երկրորդ թուրը... Վերջին զարկի ժամը հասավ, Ելավ Դավիթ երրորդ անգամ. — Էս մի զարկն ու աստված, ասավ, Էլ մարդ չըգա, պետք է որ տամ։ Ասավ, ելավ ու փոթորկեց, Թըռավ, ցոլաց Դավթի հուր ձին, Ձին փոթորկեց, փայլատակեց Ու ցած իջավ Թուր-Կեծակին։ Անցավ քառսուն գոմշի կաշին, Անցավ քառսուն քարերը ցած, Միջից կըտրեց ժանտ հըրեշին, Օխտը գազ էլ դենը գընաց։ — Կենդանի՜ եմ, մին էլ արի՜, Գոռաց Մելիք հորի տակից։ Դավիթ լսեց, շատ զարմացավ Իրեն զարկեց, Թուր-Կեծակից... — Մելի՛ք, ասավ, թա՛փ տուր մի քեզ։ Ու թափ տըվավ Մելիքն իրեն, Միջից եղավ ճիշտ երկու կես, Մեկն ընկավ դեսն ու մյուսը դեն։ Էս որ տեսավ Մըսրա բանակ, Ջուր կըտըրվեց ահ ու վախից։ Դավիթ կանչեց. — Մի՛ վախենաք, Ակա՛նջ արեք հալա դեռ ինձ։ Դուք ըռանչպար մարդիկ, ասավ, Զուրկ ու խավար, քաղցած ու մերկ, Հազար ու մի կըրակ ու ցավ, Հազար ու մի հոգսեր ունեք։ Ի՜նչ եք առել նետ ու աղեղ, Եկել թափել օտար դաշտեր. Չէ՞ որ մենք էլ ունենք տուն-տեղ, Մենք էլ ունենք մանուկ ու ծեր... Ձանձրացե՞լ եք խաղաղ ու հաշտ Հողագործի օր ու կյանքից, Թե՞ զըզվել եք ձեր հանդ ու դաշտ, Ձեր հունձ ու փունջ, վար ու ցանքից... Դարձե՛ք եկած ճանապարհով Ձեր հայրենի հողը Մըսրա. Բայց թե մին էլ զենք ու զոռով Վեր եք կացել դուք մեզ վըրա, Հորում լինեն քառսուն գազ խոր Թե ջաղացի քարի տակին, — Կելնեն ձեր դեմ, ինչպես էսօր, Սասմա Դավիթ, Թուր-Կեծակին։ Էն ժամանակ աստված գիտի, Ով մեզանից կըլնի փոշման. Մե՞նք, որ կելնենք ահեղ մարտի, Թե՞ դուք, որ մեզ արիք դուշման։

Հովհաննես Թումանյան ՔԱՋ ՆԱԶԱՐԸ 1 Լինում է, չի լինում մի խեղճ մարդ՝ անունը Նազար։ Էս Նազարը մի անշնորհք ու ալարկոտ մարդ է լինում, Է՜նքան էլ վախկոտ, է՜նքան էլ վախկոտ, որ մենակ ոտը ոտի առաջ չէր դնիլ, թեկուզ սպանեիր։ Օրը մինչև իրիկուն կնկա կողքը կտրած՝ նրա հետ դուրս գնալիս դուրս էր գնում, տուն գալիս՝ տուն գալի։ Դրա համար էլ անունը դնում են Վախկոտ Նազար։ Էս Վախկոտ Նազարը մի գիշեր կնկա հետ շեմքն է դուրս գալի։ Որ շեմքն է դուրս գալի՝ տեսնում է ճըքճըքան լո՜ւս-լուսնյակ գիշեր՝ ասում է. — Ա՛յ կնիկ, ի՜նչ քարվան կտրելու գիշեր է՜... Սիրտս ասում է՝ վեր կաց գնա Հնդստանից եկող Շահի քարվանը կտրի բեր տունը լցրու... Կինը թե. — Ձենդ կտրի, տեղդ նստի, քարվան կտրողիս մտիկ արա... Նազարը թե. — Ա՛նզգամ կնիկ, ինչո՞ւ չես թողնում ես գնամ քարվան կտրեմ բերեմ տունը լցնեմ։ Էլ ի՞նչ տղամարդ եմ ես, էլ ինչո՞ւ եմ գդակ ծածկում, որ դու համարձակվում ես իմ առաջը խոսես։ Որ շատ կռվում է՝ կնիկը տուն է մտնում դուռը փակում։ — Հո՛ղեմ էդ վախկոտ գլուխդ, դե հիմի գնա քարվան կտրի։ Էս Նազարս մնում է դռանը։ Վախից լեղապատառ է լինում։ Ինչքան ադաչում-պաղատում է, որ կնիկը դուոը բաց անի, չի լինում, բաց չի անում։ Ճարը կտրած գնում է մի պատի տակի կուչ է գալի, դողալով գիշերն անց է կացնում, մինչև լուսը բացվում է։ Նազարը խռոված պատի տակին արևկող արած սպասում է, որ կնիկը գա տուն տանի ու միտք է անում։ Ամառվա շոգ օր, գազազած ճանճեր, ինքն էլ էնքան ալարկոտ, որ ալարում է քիթը սրբի, ճանճերը գալիս են սրա քիթը ու պռունգին վեր գալի, լցվում։ Որ շատ նեղացնում են՝ ձեռը տանում է երեսին զարկում։ Որ երեսին զարկում է՝ ճանճերը ջարդվում են առաջին թափում։ — Վա՜հ, էս ինչ էր...— մնում է զարմացած։ Ուզում է համրի, թե մի զարկով քանիսն սպանեց՝ չի կարողանում։ Մտածում է, որ հազարից պակաս չի լինիլ։ — Վա՜հ,— ասում է,— ես էսպես տղամարդ եմ էլել ու մինչև էսօր չեմ իմացե՛լ... Ես, որ մի զարկով կարող եմ հազար շունչ կենդանի ջարդել, էլ ի՞նչ եմ էս անպիտան կնկա կողքին վեր ընկել... Էստեղից վեր է կենում ուղիղ գնում իրենց գյուղի տերտերի մոտ։ — Տե՛րտեր, օրհնյա ի տեր։ — Աստված օրհնի, որդի՛ս։ — Տե՛րտեր, բա չես ասիլ, էսպես-էսպես բան։ Պատմում է իր քաջագործությունը ու հետն էլ հայտնում է, որ պետք է իր կնկանից կորչի, միայն խնդրում է՝ իր արածը տերտերը գրի, որ անհայտ չմնա, ամենքն էլ կարդան իմանան։ Տերտերն էլ, կատակի համար, մի փալասի կտորի վրա գրում է. Անհաղթ հերոս Քաջըն Նազար, Որ մին զարկի՝ ջարդի հազար։ Ու տալիս է իրեն։ Նազարս էս փալասի կտորը մի փետի ծերի ամրացնում է, մի ժանգոտած թրի կտոր կապում մեջքը, իրենց հարևանի իշին նստում ու գյուղից հեռանում։ 2 Իրենց գյուղից դուրս է գալի, մի ճամփա է ընկնում ու գնում։ Ինքն էլ չի իմանում, թե էդ ճամփեն ուր է տանում։ Գնում է գնում, մին էլ ետ է նայում, տեսնում է գյուղից հեռացել է։ Էստեղ սիրտն ահ է ընկնում։ Իրեն սիրտ տալու համար սկսում է քթի տակին մռմռալ, երգել, իրեն-իրեն խոսել, իշի վրա բարկանալ։ Քանի հեռանում է՝ էնքան վախը սաստկանում է, քանի վախը սաստկանում է՝ էնքան ձենը բարձրացնում է, սկսում է գոռգոռալ, հարայ-հրոց անել, հետն էլ մյուս կողմից էշն է սկսում զռալ... Էս աղմուկից ու աղաղակից թռչունները մոտիկ ծառերից են թռչում, նապաստակները թփերից են փախչում, գորտերը կանաչիցն են ջուրը թափում... Նազարը ձենն ավելի է գլուխը գցում, իսկ որ մտնում է անտառը, թվում է, թե ամեն մի ծառի տակից, ամեն մի թփի միջից, ամեն մի քարի ետևից՝ որտեղ որ է գազան է հարձակվելու կամ ավազակ, սարսափած սկսում է գոռգոռալ, ոնց գոռգոռալ՝ ականջդ ոչ լսի։ Դու մի ասիլ հենց էս ժամանակ մի գյուղացի ձին քաշելով անտառում միամիտ գալիս է։ Էս զարհուրելի ձենը ականջն է ընկնում թե չէ՝ կանգնում է. — Վա՜յ,— ասում է,— ո՞նց թե, իմն էլ էստեղ էր հատե՜լ. կա-չկա էս ավազակներ են... Ձին թողնում է, ընկնում է ճամփի տակի անտառն ու՝ երկու ոտն ուներ երկուսն էլ փոխ է առնում՝ փախչում։ Բախտդ սիրեմ, Քաջ Նազար. գոռգոռալով գալիս է տեսնում մի թամքած ձի ճամփի մեջտեղը կանգնած իրեն է սպասում։ Իշիցը վեր է գալի, էս թամքած ձիուն նստում ու շարունակում իր ճամփեն։ 3 Շատ է գնում, քիչ է գնում, շատն ու քիչն էլ ինքը կիմանար, գնում է ընկնում մի գյուղ, ինքը գյուղին անծանոթ գյուղն իրեն։ Ո՞ւր գնա, ուր չի գնա։ Մի տանից զուռնի ձեն է լսում, ձին քշում է էս ձենի վրա, գնում է ընկնում մի հարսանքատուն։ — Բարի օր ձեզ։ — Ա՛յ աստծու բարին քեզ, բարով հազար բարի եկար։ Համեցե ք հա, համե՛ցեք, դե ղոնախն աստծունն է. սրան տանում են իր դրոշակով սուփրի ծերին բազմեցնում։ Աչքդ էն բարին տեսնի, ինչ որ լցնում են առաջը՝ թե ուտելիք, թե խմելիք։ Հարսանքավորները հետաքրքրվում են իմանան, թե ով է էս տարօրինակ անծանոթը։ Ներքի ծերից մինը բոթում է իր կողքի նստածին ու հարցնում, սա էլ իր կողքի նստածին է բոթում, էսպես հերթով իրար բոթելով ու հարցնելով բանը մնում է վերի ծերին նստած տերտերին։ Տերտերը մի կերպով ղոնախի դրոշակի վրա կարդում է. Անհաղթ հերոս Քաջըն Նազար, Որ մին զարկի՝ ջարդի հազար։ Կարդում է ու զարհուրած հայտնում է իր կողքի նստածին, սա էլ իր կողքի նստածին, սա էլ իր երրորդին, երրորդը չորրորդին, էսպեսով հասնում է մինչև դռան տակը, ու ամբողջ հարսանքատունը դրմբում է թե՝ բա՜ չես ասիլ նորեկ ղոնախն է ինքը. Անհաղթ հերոս Քաջըն Նազար, Որ մին զարկի՝ ջարդի հազար։ — Քաջ Նազարն է հա՜...— բացականչում է պարծենկոտի մինը.— Ի՜նչքան է փոխվել, միանգամից լավ չճանաչեցի... Եվ մարդիկ են գտնվում, որ պատմում են նրա արած քաջագործությունները, հին ծանոթությունն ու միասին անցկացրած օրերը։ — Հապա ինչպես է, որ էսպես մարդը հետը ոչ մի ծառա չունի,— զարմանքով հարցնում են անծանոթները։ — Էդպես է դրա սովորությունը, ծառաներով ման գալ չի սիրում։ Մի անգամ ես հարցրի, ասավ՝ ծառան ի՞նչ եմ անում, ամբողջ աշխարհքն իմ ծառան է ու իմ ծառան։ — Հապա ի՞նչպես է, որ մի կարգին թուր չունի, էս ժանգոտած երկաթի կտորն է մեջքին կապել։ — Շնորհքն էլ հենց սրա մեջն է՛, որ էս ժանգոտ երկաթի կտորով մին զարկես ջարդես հազար, թե չէ լավ թրով, ի՞նչ կա որ, սովորական քաջերն էլ են ջարդում։ Ու ապշած ժողովուրդը ոտի է կանգնում, խմում է Քաջ Նազարի կենացը։ Իրենց միջի խելոքն էլ դուրս է գալի ճառ է ասում Նազարի առաջ, ասում է՝ մենք վաղուց էինք լսել քո մեծ հռչակը. կարոտ էինք երեսդ տեսնելու և ահա էսօր բախտավոր ենք, որ քեզ տեսնում ենք մեր առաջ։ Նազարը հառաչում է ու ձեռքը թափ է տալիս։ Ժողովրդականները խորհրդավոր իրար աչքով են անում, հասկանում են, թե էդ հառաչանքն ու ձեռքի թափ տալը ինչքան բան կնշանակեր... Աշուղն էլ, որ էնտեղ էր, ձեռաց երգ է հորինում ու երգում։ «Բարով եկար հազար բարի, Հզոր արծիվ մեր սարերի, Թագ ու պարծանք մեր աշխարհի, Անհաղթ հերոս Քաջըդ Նազար, Որ մին զարկես ջարդես հազար։ Խեղճ տըկարին դու ապավեն, Ազատ կանես ամեն ցավեն, Մեզ կըփրկես անիրավեն, Անհաղթ հերոս Քաջըդ Նազար, Որ մին զարկես ջարդես հազար։ Մատաղ ենք մենք քո դըրոշին, Մեջքիդ թըրին, տակիդ ռաշին, Նրա ոտին, պոչին, բաշին, Անհաղթ հերոս Քաջըդ Նազար, Որ մին զարկես ջարդես հազար։ Ու ցրվելով հարբած հարսանքավորները տարածում են ամեն տեղ, թե գալիս է Անհաղթ հերոս Քաջըն Նազար, Որ մին զարկի՝ ջարդի հազար։ Պատմում են նրա զարմանալի քաջագործությունները, նկարագրում են նրա ահռելի կերպարանքը։ Ու ամեն տեղ իրենց նորածին երեխաների անունը դնում են Քաջ Նազար։ 4 Հարսանքատնից հեռանամ է Նազարն ու շարունակում է իր ճամփեն։ Գնում է հասնում մի կանաչ դաշտ։ Էս կանաչ դաշտում ձին թողնում է արածի, դրոշակը տնկում է, ինքն էլ դրոշակի շվաքում պառկում քնում։ Դու մի ասիլ օխտը հսկա եղբայրներ կան, օխտը ավազակապետ, էս տեղերը նրանցն են, իրենց ամրոցն էլ մոտիկ սարի գլխին է։ Էս հսկաները վերևից մտիկ են տալիս՝ որ մի մարդ եկել է իրենց հանդում վեր է եկել։ Շատ են զարմանում, թե էս ինչ սրտի տեր մարդ պետք է լինի, քանի գլխանի, որ առանց քաշվելու եկել է իրենց հանդում հանգիստ վեր է եկել ու ձին էլ բաց թողել։ Ամեն մինը մի գուրզ ուներ քառասուն լդրանոց։ Էս քառասուն լդրանոց գուրզները վերցնում են գալի։ Գալիս են ի՞նչ ես տեսնում, հրես մի ձի արածում է, մի մարդ կողքին քնած, գլխավերևը մի դրոշակ տնկած, դրոշակի վրեն գրած. Անոաղթ հերոս Քաջըն Նազար, Որ մին զարկի՝ ջարդի հազար։ Վա՜յ, Քաջ Նազարն է... Մատները կծում են հսկաներն ու մնում են տեղները սառած։ Դու մի՛ ասիլ հարբած հարսանքավորների տարածած լուրը սրանց էլ է լինում հասած։ Էսպես թուքները ցամաքած, չորացած սպասում են, մինչև Նազարն իր քունն առնում է ու զարթնում, որ զարթնում է, աչքերը բաց է անում գլխավերևը քառասուն լդրանոց գուրզներն ուսներին օխտն ահռելի հսկաներ կանգնած՝ էլ փորումը սիրտ չի մնում։ Մտնում է իր դրոշակի ետևն ու սկսում է դողալ, ոնց որ աշունքվա տերևը կդողա։ Էս հսկաները որ տեսնում են սա գունատվեց ու սկսեց դողալ, ասում են՝ բարկացավ, հիմի որտեղ որ է մի զարկով օխտիս էլ կսպանի, առաջին գետին են փռվում ու խնդրում են. Մենք լսել էինք քո ահավոր անունը, տեսությանդ էինք փափագում, այժմ բախտավոր ենք, որ քո ոտով ես եկել մեր հողը։ Մենք, քո խոնարհ ծառաներդ՝ օխտն ախպեր ենք, ահա մեր ամրոցն էլ էն սարի գլխին է՝ մեջը մեր գեղեցիկ քույրը։ Աղաչում ենք — Անհաղթ հերոս Քաջըն Նազար, Որ մին զարկես՝ ջարդես հազար շնորհ անես գաս մեր հացը կտրես... Էստեղ Նազարի շունչը տեղն է գալի, նստում է իր ձին, նրանք էլ դրոշակն առած առաջն են ընկնում ու հանդիսավոր տանում են իրենց ամրոցը։ Տանում են ամրոցում պահում, պատվում թագավորին վայել պատվով, ու էնքան են խոսում նրա քաջագործություններից, էնքան են գովում, որ իրենց գեղեցիկ քույրը սիրահարվում է վրեն։ Ինչ ասիլ կուզի՝ հարգն ու պատիվն էլ հետն ավելանում է։ 5 Էս ժամանակ վագր է լուս ընկնում էս երկրում ու սարսափ գցում ժողովրդի վրա։ Ո՞վ կսպանի վագրին, ո՞վ չի սպանիլ։ Իհարկե Քաջ Նազարը կսպանի։ Էլ ո՞վ սիրտ կանի վագրի դեմը գնա։ Ամենքն էլ Նազարի երեսին են մտիկ տալի, վերևը մի աստված, ներքևը մի Քաջ Նազար։ Վագրի անունը լսելուն պես Նազարը վախից դուրս է վազում, ուզում է փախչի ետ գնա իրենց տունը, իսկ կանգնածները կարծում են, թե վազում է, որ գնա վագրին սպանի։ Նշանածը բռնում է կանգնեցնում, թե՝ ո՞ւր ես վազում էդպես առանց զենքի, զենք առ հետդ էնպես գնա։ Զենք է բերում տալիս իրեն, որ գնա իր փառքի վրա մի քաջություն էլ ավելացնի։ Նազարը զենքն առնում է դուրս գնում։ Դնում է անտառում մի ծառի բարձրանում, վրեն տապ անում, որ ոչ ինքը վագրին պատահի, ոչ վագրը իրեն։ Ծառի վրա կուչ է գալի ու Նազարն ո՞վ կտա — հոգին դառել է կորեկի հատ։ Հակառակի նման անտեր վագրն էլ գալիս է հենց էս ծառի տակին պառկում։ Նազարը որ վագրին չի տեսնո՜ւմ՝ լեղին ջուր է կտրում, աչքերը սևանում են, ձեռն ու ոտը թուլանում են ու, թրը՜մփ, ծառիցը ընկնում է գազանի վրա։ Վագրը սարսափած տեղիցը վեր է թռչում, Նազարն էլ վախից կպչում է սրա մեջքին։ Էսպես զարհուրած, Նազարը մեջքին կպած՝ էս խրտնած վագրը փախչում է, ոնց է փախչում, էլ սար ու ձոր, քար ու քոլ չի հարցնում։ Մարդիկ մին էլ տեսնում են, վա՜հ, Քաջ Նազարը վագրին նստած քշում է։ — Հա՛յ-հարա՛յ, եկե՜ք հա, եկե՜ք, Քաջ Նազարը վագրին ձի է շինել հեծել... տվե ք հա տվե՛ք... Սրտավորվում են, ամենքը մի կողմից հարայ-հրոցով, հըռհըռոցով հարձակվում են՝ խանչալով, թրով, թվանքով, քարով, փետով տալիս են սպանում։ Նազարը որ ուշքի է գալիս, լեզուն բացվում է։ — Ափսո՛ս,— ասում է,— ընչի՞ սպանեցիք, զոռով մի ձի էի շինել նստել... էնքան պետք է քշեի ո՜ր... Լուրը գնում է հասնում ամրոցը։ Մարդ, կին, մեծ, պստիկ՝ ժողովուրդը դուրս է թափում Նազարին ընդունելու։ Վրեն երգ են կապում ու երգում։ Էս աշխարհքում, Մարդկանց շարքում Ով կըլնի քեզ հավասար, Ո՜վ քաջ Նազար։ Ինչպես ուրուր, Կայծակ ու հուր, Բարձր բերդից թռար հասար. Ո՜վ քաջ Նազար։ Ահեղ վագրին Արիր քո ձին, Հեծար անցար դու սարեսար, Ո՜վ Քաջ Նազար։ Մեզ փըրկեցիր, Ազատեցիր, Փառք ու պարծանք քեզ դարեդար, Ո՜վ Քաջ Նազար։ Ու պսակեցին Քաջ Նազարին հսկաների գեղեցիկ քրոջ հետ. օխտն օր, օխտը գիշեր հարսանիք արին, երգերով գովեցին թագավորին ու թագուհուն։ — Լուսընկան նոր սարն ելավ, Էն ո՞ւմ նըման էր։ — Լուսընկան նոր սարն ելավ, Էն Քաջ Նազարն էր։ — Արեգակ նոր շաղեշադ, Էն ո՞ւմ նըման էր։ — Արեգակ նոր շաղեշադ, Էն իր նազ-յարն էր։ Մեր թագավորն էր կարմիր, Իրեն արևն էր կարմիր, Թագն էր կարմիր, հա՜յ կարմիր, Կապեն կարմիր, հա՜յ կարմիր, Գոտին կարմիր, հա՜յ կարմիր, Սոլեր կարմիր, հա՜յ կարմիր, Թագուհին կարմիր, հա՜յ կարմիր, Կարմիր թագուհուն բարև, Կարմիր թագվորին արև։ Շնորհավոր, շնորհավոր, Քաջ Նազարին շնորհավոր, Իր նազ-յարին շնորհավոր, Ողջ աշխարհին շնորհավոր։ 6 Դու մի՛ ասիլ էս աղջկանը ուզած է լինում հարևան երկրի թագավորը։ Որ իմանում է իրեն չեն տվել, ուրիշի հետ են ամուսնացրել՝ զորք է կապում պատերազմով գալիս է օխտն ախպոր վրա։ Էս օխտը հսկան գնում են Քաջ Նազարի մոտ, պատերազմի լուրը հայտնում են, գլուխ են տալի առաջը կանգնում՝ հրաման են խնդրում։ Պատերազմի անունը որ լսում է՝ սարսափում է Նազարը. դուրս է պրծնում, որ փախչի ետ գնա իրենց գյուղը։ Մարդիկ կարծում են ուզում է իսկույն դուրս վազել հարձակվել թշնամու բանակի վրա։ Առաջն են ընկնում, բռնում են խնդրում, թե ախր առանց զենքի ու զրահի մենակ ո՞ւր ես գնում, ի՛նչ ես անում, գլխիցդ ձեռք ես վերցրել, ի՞նչ է։ Բերում են զենք ու զրահ են տալի, կնիկն էլ եղբայրներին խնդրում է, որ չթողնեն Նազարին իր քաջությունից տարված մենակ հարձակվի թշնամու զորքի վրա։ Եվ լուրը գնում տարածվում է զորքի ու ժողովրդի մեջ, լրտեսների միջոցով էլ հասնում է թշնամուն, թե Քաջ Նազարը մենակ առանց զենքի թռչում էր դեպի պատերազմի դաշտը, հազիվ են կարողացել զսպել ու շրջապատված բերում են... Պատերազմի դաշտում մի ամեհի նժույգ ձի են բերում, Նազարին նստեցնում վրեն։ Ոգևորված զորքն էլ հետը վեր է կենում ահագին աղմուկով՝ կեցցե՛ Քաջըն Նազա՜ր... մա՛հ թշնամո՜ւն... Նազարի տակի նժույգը, որ տեսնում է վրեն ինչ անպետքի մինն է նստած՝ խրխնջում է, գլուխն առնում ու թռչում առաջ, ուղիղ դեպի թշնամու բանակը։ Զորքերը կարծում են Քաջ Նազարը հարձակվեց, ուռռա՜ են կանչում ու իրենք էլ ետևից հարձակվում ամենայն սաստկությամբ։ Նազարը որ տեսնում է չի կարողանում իր ձիու գլուխը պահի, քիչ է մնում վեր ընկնի, ձեռը գցում է, ուզում է մի ծառի փաթաթվի, դու մի՛ ասիլ ծառը փտած է, մի գերանաչափ ճյուղը պոկ է գալիս մնում ձեռին։ Թշնամու զորքերը, որ առաջուց համբավը լսել էին ու ահը սրտներումն էր, էս էլ որ իրենց աչքով տեսնում են՝ էլ փորներումը սիրտ չի մնում, երես են շուռ տալիս, փա՛խի, որ փա՛խի, թե մարդ ես գլուխդ պրծացրու, որ Քաջ Նազարը ծառերն արմատահան անելով գալիս է... Էդ օրը թշնւսմուց ինչքան կոտորվում է կոտորվում, մնացածները թուրները դնում են Քաջ Նազարի ոտի տակին, հայտնում են իրենց հպատակությունն ու հնազանդությունը։ Ու պատերազմի ահեղ դաշտից Քաջ Նազարը հսկաների ամրոցն է վերադառնում։ Ժողովուրդը հաղթական կամարներ է կապում, աննկարագրելի ոգևորությամբ, ուռաներով և կեցեներով, երգով ու երաժշտությունով, աղջիկներով ու ծաղիկներով, պատգամավորություններով ու ճառերով առաջն է դուրս գալի, էնպես մի փառք ու պատիվ, որ Նազարը մնացել է ապշած շշկլված։ Էսպես առքով-փառքով էլ բերում հրատարակում են իրենց թագավոր ու բազմեցնում են թագավորի թախտին։ Քաջ Նազարը դառնում է թագավոր, էն հսկաներից ամեն մեկին էլ մի պաշտոն է տալիս։ Մին էլ տեսնում է աշխարհքը իր բռան մեջ։ Ասում են մինչև էսօր էլ դեռ ապրում ու թագավորում է Քաջ Նազարը։ Ու՝ երբ քաջությունից, խելքից, հանճարից մոտը խոսք են գցում՝ ծիծաղում է, ասում է. — Ի՛նչ քաջություն, ի՛նչ խելք, ի՜նչ հանճար. դատարկ բաներ են բոլորը։ Բանը մարդուս բախտն է։ Բախտ ունե՞ս՝ քեֆ արա... Եվ ասում են՝ մինչև էսօր էլ քեֆ է անում Քաջ Նազարը ու ծիծաղում է աշխարհքի վրա։

Հովհաննես Թումանյան ՏԵՐՆ ՈՒ ԾԱՌԱՆ Աստված բարի տա ձեզ էլ, երկու ախպորն էլ։ Լինում են, չեն լինում երկու աղքատ ախպեր են լինում։ Մտածում են ինչ անեն, ոնց անեն, որ իրենց տունը պահեն։ Վճռում են՝ փոքրը տանը մնա, մեծը գնա մի ունևորի ծաոա մտնի, ռոճիկ ստանա, ղրկի տուն։ Էսպես էլ մեծը վեր է կենում գնում մի հարուստի մոտ ծառա մտնում։ Ժամանակ նշանակում են մինչև մին էլ կկվի ձեն ածելը։ Էս ոարուստը մի չլսված պայման է դնում ծառային։ Ասում է՝ «մինչև էն ժամանակը թե դու բարկանաս, դու հազար մանեթի տուգանք տաս ինձ, թե ես բարկանամ՝ ես տամ»։ — Ես որ հազար մանեթ չունեմ ո՞րտեղից տամ,— ասում է ծառան։ — Բան չկա, փոխարենը ինձ տասը տարի ձրի կծառայես։ Տղեն մին վախենում է էս տարօրինակ պայմանից, մին էլ մտածում է, թե ինչ պետք է պատահի։ Ինչ ուզում են անեն, ես եմ ու չեմ բարկանալ, պրծանք գնաց։ Իսկ թե իրենք կբարկանան, թոդ իրենք էլ տուժեն իրենց դրած պայմանով։ Ասում է լավ. համաձայնում է։ Պայմանը կապում են ու մտնում ծառայության։ Մյուս օրը վաղ տերը վեր է կացնում ծառային ղրկում է արտը հնձելու։ — Գնա՛,— ասում է,— քանի լուս-լուս է հնձի, որ մութն ընկնի կգաս։ Ծառան գնում է ամբողջ օրը հնձում, իրիկունը հոգնած գալիս է տուն։ Տերը հարցնում է. — Էդ ո՞ւր եկար։ — Դե արևը մեր մտավ, ես էլ եկա։ — Չէ՛, էդպես չի։ Ես քեզ ասել եմ՝ քանի լուս է, պետք է հնձես։ Արևը մեր մտավ, բայց տես, նրա ախպեր լուսնյակը դուրս եկավ։ Սա ինչ պակաս է լուս տալի... — Էդ ո՞նց կլինի...— զարմանում է ծառան։ — Հը՞, դու արդեն բարկանո՞ւմ ես,— հարցնում է տերը։ — Չէ՛, չեմ բարկանում..., ես միայն ասում էի՝ հոգնած եմ... Մի քիչ հանգստանամ...— կզկզում է վախեցած ծառան ու գնում է նորից հնձելու։ Հնձում է, հնձում, մինչև լուսնյակը մեր է մտնում։ Բայց լուսնյակը մեր է մտնում թե չէ, դարձյալ արեգակն է դուրս գալի։ Ծառան ուժասպառ արտում վեր է ընկնում։ — Վա՛յ, քու արտն էլ հարամ ըլի, քու հացն էլ, քու տված ռոճիկն էլ...— սկսում է հայհոյել հուսահատված։ — Հը՞, դու բարկանո՞ւմ ես,— կանգնում է գլխին հարուստը. Երբ որ բարկանում ես, մեր պայմանը պայման է։ Էլ չասես թե քեզ հետ առանց իրավունքի վարվեցին։ Ու պայմանի ուժով ստիպում է, ծառան կամ հազար մանեթ տուգանք տա, կամ տասը տարի ձրի ծառայի։ Ծառան մնում է կրակի մեջ։ Հազար մանեթ չուներ, թե տար հոգին ազատ աներ, տասը տարի էլ էս տեսակ մարդու ծառայելն անկարելի բան էր։ Միտք է անում, միտք, վերջը հազար մանեթի պարտամուրհակ է տալիս հարուստին, դառն ու դատարկ վերադառնում տուն։ — Հը՛, ի՞նչ արիր,— հարցնում է փոքր ախպերը։ Ու մեծ ախպերը նստում է, գլխին էկածը պատմում, ինչպես որ պատահել էր։ — Բան չկա,— ասում է փոքրը,— դարդ մի անի. դու տանը կաց, հիմի էլ ես գնամ։ Վեր է կենում հիմի էլ փոքր ախպերն է գնում ծառա մտնում է՛լ նույն հարուստի մոտ։ Հարուստը դարձյալ ժամանակը որոշում է մինչև գարնան կկվի ձեն ածելը, ու պայման է դնում, որ եթե ծառան բարկանա, հազար մանեթ տուգանք տա կամ տասը տարի ձրի ծառայի, թե ինքը բարկանա, հազար մանեթ տա ու էն օրից էլ ծառան ազատ է։ — Չէ , էդ քիչ է,— հակառակում է տղեն։— Թե դու բարկանաս, դու ինձ երկու ոազար մանեթ տաս, թե ես բարկանամ, ես քեզ երկու ոազար մանեթ տամ կամ քսան տարի ձրի ծառայեմ։ — Լա՛վ,— ուրախանում է հարուստը։ — Պայմանը կապում են ու այժմ էլ փոքր ախպերն է մտնում ծառայության։ Առավոտը լուսանում է, էս ծառան վեր չի կենում տեղից։ Տերը դուրս է գնում, տուն է գալի, էս ծառան դեռ քնած է։ — Ա՛յ տղա, դե վեր կաց, է՜, օրը ճաշ դառավ։ — Հը՞, բարկանո՞ւմ ես դու...— գլուխը վեր է քաշում ծառան։ — Չէ´ , չեմ բարկանում,— վախեցած պատասխանում է տերը, միայն ասում եմ՝ պետք է արտը գնանք հնձելու։ — Հա, որ էդ ես ասում ոչինչ, կգնանք, ինչ ես վռազում։ Վերջապես ծառան վեր է կենում, սկսում է տրեխները հագնել։ Տերը դուրս է գնում, ներս է գալի, սա դեռ տրեխները հագնում է։ — Ա՛յ տղա, դե շուտ արա, հագի, է՜... — Հը´, հո չե՞ս բարկանում։ — Չէ՛, ո՞վ է բարկանում, ես միայն ուզում էի ասել՝ ուշանում ենք... — Լա՛, էդ ուրիշ բան է. թե չէ՝ պայմանը պայման է։ Մինչև ծառան տրեխները հագնում է, մինչև արտն են գնում, ճաշ է դառնում։ — Էլ ինչ հնձելու ժամանակ է,— ասում է ծառան,— տեսնում ես ամենքն էլ ճաշում են, մենք էլ մեր ճաշն ուտենք՝ հետո։ Նստում են, ճաշն ուտում։ Ճաշից հետո էլ ասում է՝ «Մշակ մարդիկ ենք, պետք է մի քիչ քնենք, հանգստանանք, թե չէ՞»։ Գլուխը կոխում է խոտերի մեջն ու քնում մինչև իրիկուն։ — Տո´, վեր կաց է, մթնեց է՛, ուրիշները հնձեցին, մեր արտը մնաց... Վա՜յ քու դեսը ղրկողի վիզը կոտրվի, վա՜յ քու կերածն էլ հարամ ըլի, քու արածն էլ... էս ինչ կրակի մեջ ընկա...— սկսում է գոռգոռալ հուսահատված տերը։ — Հը՞, չըլինի՞ թե բարկանում ես,— գլուխը վեր է քաշում ծառան։ — Չէ՛, ո՞վ է բարկանում, ես էն էի ասում, թե՝ մթնել է, տուն գնալու ժամանակն է։ — Հա՛, էդ ուրիշ բան է, գնանք, թե չէ հո մեր պայմանը գիտես, վա՜յ նրա մեղքը, ով բարկացավ։ Գալիս են տուն։ Տեսնում են հյուր է եկել։ Ծառային ղրկում են թե՝ գնա ոչխար մորթի։ — Ո՞րը։ — Որը կպատահի։ Ծառան գնում է։ Մի քիչ հետո լուր են բերում հարուստին, թե՝ հասի, որ քու ծառան ամբողջ հոտդ կոտորեց։ Էս ոարուստը վազում է, տեսնում է՝ ճիշտ որ, ինչ ոչխար ունի, բոլորը ծառան մորթել է։ Գլխին տալիս է, գոռում. — Էս ի՞նչ ես արել, ա՛յ անաստված, քու տունը քանդվի, ինչ իմ տունը քանդեցիր... — Դու ասիր՝ «ո՛ր ոչխարը պատահի , մորթի», ես էլ եկա, բոլորը պատահեցին բոլորը մորթեցի, ուրիշ ավել պակաս ի՞նչ եմ արել,— հանգիստ պատասխանում է ծառան,— բայց կարծեմ դու բարկանում ես... — Չէ՛, բարկանում չեմ, միայն ափսոսս գալիս է, որ էսքան ապրանքս փչացավ... — Լա՛վ, որ բարկանում չես, է՛լ կծառայեմ։ Հարուստը մտածում է, ինչ անի, ոնց անի, որ էս ծառայիցն ազատվի։ Պայման է կապել մինչև մին էլ գարնան՝ կկվի ձեն ածելը, այնինչ դեռ նոր են մտել ձմեռը, դեռ ո՞րտեղ են գարունն ու կկուն... Միտք է անում, միտք, մի հնար է մտածում։ Կնոջը տանում է անտառում մի ծառի վեր հանում ու պատվիրում, որ «կուկու» կանչի։ Ինքը գալիս է ծառային տանում թե՝ արի գնանք անտառը որսի։ Հենց անտառն են մտնում թե չէ, կինը ծառի վրայից կանչում է. «կուկո՛ւ, կուկո՛ւ...» — Ըհը´, աչքդ լուս,— ասում է ծառային տերը.— կկուն կանչեց, ժամանակդ լրացավ... Տդեն գլխի է ընկնում տիրոջ խորամանկությունը։ — Չէ՛, ասում է, ով է լսել, որ տարու էս եղանակին, ձմեռվա կեսին, կկուն ձեն ածի, որ սա ձեն է ածում։ Ես պետք է էս կկվին սպանեմ, սա ինչ կկու է... Ասում է ու հրացանը քաշում դեպի ծառը։ Տերը գոռալով ընկնում է առաջը. — Վա՛յ, չզարկես, աստծու սիրուն... սև լինի քու պատահելու օրը, էս ինչ փորձանք էր, որ ես ընկա մեջը... — Հը՞, չլինի՞ թե բարկանում ես... — Հա՛, ախպեր, հերիք էր. արի՝ ինչ տուգանք տալու եմ տամ, քեզանից ազատվեմ։ Իմ դրած պայմանն է, ես էլ պետք է տուժեմ։ Հիմի նոր եմ հասկանում էն հին խոսքը՝ թե «մարդ ինչ անի, իրեն կանի»։ Էսպես հարուստը խելոքանում է, իսկ փոքր ախպերը մեծ ախպոր տված պարտքի թուղթը պատռում է, հազար մանեթ տուգանքն էլ առնում ու վերադառնում տուն։

ՉԽՈՍԿԱՆ ԱՂՋԿԱ ՀԵՔԻԱԹԸ Ժամանակով մի թագավոր ա լինում, ունենում ա մինուճար մի տղա։ Էս տղի տարիքը հասնում ա, թամամում, համա ինչ աղջիկ որ ջոկում են սրա համար, չի ուզում պսակվի հետը։ — Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա հորը,— ես լսած կամ, որ էն ֆլան երկրումը, էն ֆլան թագավորը մի չխոսկան աղջիկ ունի։ Ով որ կարենա խոսացնի նրան, մարդու կգնա, թե հո չէ, գլուխը կտրիլ ա տալիս։ Պետք ա գնամ,— ասում ա,— իմ բախտը փորձեմ։ — Այ որդի,— ասում ա թագավորը,— աշխարքի աղջիկը կտրվել ա՞, որ դու գնում ես սարեսար-չոլեչոլ ընկնես, թե ինչ ա մի չխոսկան աղջիկ ես խոսացնում, որ նոր նրան կնիկ առնես։ Անշառ գլուխդ շառի մեջ մի գցի,— ասում ա,— ձեռ քաշիր դրանից։ — Չէ, որ չէ,— ասում ա որդին։ — Որ ասել եմ, պետք ա անեմ։ Ես իմ թքածը լիզողը չեմ։ Թագավորը տեսնում ա ճար չկա, ուրդու ճակատը պաչում, ճամփու ա դնում։ Առավոտ լույսը որ բացվում ա, բարին բացվի ձեր վրա, ձեր որդկերանց վրա,— էս թագավորի տղեն ձին նստում ա, ճամփա ընկնում դեպի չխոսկան աղջկա երկիրը։ Դե, աստված նրան բարի ճամփա տա, թող գնա։ Գնում ա, գնում, գնում, շատ ու քիչը աստված ա իմանում, գնում ա ցերեկով, գնում ա գիշերով, մի օր, երկու օր, իրեք օր, մի շաբաթ, երկու շաբաթ, մախլաս, մի ամիս, երեք ամիս,— հասնում ա էն երկիրը, մի ախպրի մռտ վեր ա գալիս, տեսնում, հրես իրեք հատ սիրուն աղջիկ եկան։ — Ախպեր ջան, դու ո՞ր թագավորի տղեն ես,— հարցնում են։ — Թե՝ Արևշատ թագավորի տղեն եմ։ — Բա ո՞ւր ես գնում, աստված հաջողա։ — Թե՝ եկել եմ ձեր թագավորի աղջկան խոսացնեմ, առնեմ ինձ կնիկ։ — Մենք որ կանք,– ասում են աղջիկները, — էդ թագավորի աղջկա աղախիններն ենք։ Մենք քեզ կտանենք նրա մոտ, համա մինչև էդ, քեզ հետ նարդի պիտի խաղանք, ով որ տանուլ տա,— ունեցածը տա։ — Լավ, ի՜նչ եմ ասել, դե բերեք խաղանք։ Նարդին բերին դրին առաջները, տղեն ձիու ճիպոտը դրեց կողքը։ — Դե գցեցինք— ասեց։ Գցեցին, տղեն մնին տարավ։ — Աղջկերք,— ասեց,— էս մի՞ն։ — Մին։ Մեկ էլ խաղաց, էլի տարավ։ Ասեց.— իմացա՞ք, աղջկերք, էս էլ երկուսիդ տարա։ Մինը մնին թե. — Տնավեր, տարավ, խայտառակ կլինենք, փեշդ մի քիչ ետ քաշիր, թող աչքը գցի, բալքի տարվի։ Աղջիկը որ փեշը ետ քաշեց խաղալու վախտը, տղեն ձիու ճիպոտով տվուց դրա ոտին, թե. — Տո լաչառ, էս խաղ ա՞, թե լրբություն ա։ Սրան էլ տարավ։ — Դե, որ էդպես էլավ,— ասին աղջկերքը,— մեզ տարար։ Մեր ունեցածը քո ինչի՞ն ա պետք, լավն էն ա, ամեն մինս մի առակ ասենք, որ բալի չխոսկանին խոսացնենք, քեզ կնիկ առնես։ Դե վեր, գնանք։ էկան թագավորի մոտ,՝ տղեն թե՝ — Թագավորն ապրած կենա, եկել եմ աղջկանդ խոսացնեմ՝ ինձ կնիկ առնեմ։ —- Այ, որդի,— ասեց թագավորը,— էնքանն եկան, ի՞նչ շահեցին, որ դու ինչ շահես։ Էս աղջիկս՝ աստծու պատիժ ա իմ գլխին։ Ոչ մարդ ա հավանում, ոչ մեկի հետ խոսում, ոչ էլ ուզում ա պսակվի։ Ով էլ գալիս ա, իրեք հետ, իրար վրա պետք ա խոսացնի, թե հո չէ՝ գլուխը կարիլ ա տալիս։ Մեղք ես, ձեռ քաշի դրանից։ Տղեն թե՝ — Թագավորն ապրած կենա, ճակատի վրա գրածը մարդի ձեռով չի ջնջվի։ Թե գլուխս կտրվելու ա՝ թող կտրվի։ Իմ արինը հո մեկելներիցը կարմիր չի՞։ — Դե, մեղքը քու վիզը,— ասեց թագավորը, գնաց վերև, թախտին նստեց տասներկու սինոդապետների հետ, ասեց. — Կանչեք իմ չխոսկան աղջկան։ Աղջիկը տուն մտավ իրա իրեք աղախինների հետ։ Ի՜նչ աղջիկ, էնքան սիրուն, էնքան նախշուն, որ չուտես, չխմես, չհագնես, չմաշես հենց նրա շենք ու շնորհքին թամաշ անես, մի խոսքով՝ արեգակի կտոր, մի հրեշտակ, մի մարալ, մի ջեյրան, մի հուրի-մալաք, որ արևին ասում ա՝ դուրս մի արի, ես դուրս եմ եկել։ Էնքան սիրուն էր։ Տղեն սրան որ չի տեսնում, խելքամաղ ա լինում։ — Բարով քեզ, ասում ա, թագավորի աղջիկ։ Աղջիկը ձեն չի հանում։ Ուրիշ մի մարդ էլ ա չի խոսում։ — Թագավորն ապրած կենա,— ասում ա տղեն,— ես Արևշատ թագավորի տղես, հրես եկել հասել եմ ձեր երկիրը։ Որ ետ դառնամ, տուն գնամ, հերս հարցնի թե՝ ի՞նչ լսեցիր, ես իմ հորը ի՞նչ պատասխան տամ։ Գոնե մի առակ ասող լինի, լսեմ։ — Ջահել թագավորի որդի,— ասեց աղախիններից մինը,— համբերի, ես մի շատ լավ առակ ասեմ, դու ականջ դիր։ Թե՝ ասա։ — Ժամանակով,— ասեց աղախինը,— իրեք ընկեր են լինում։ Մինը արագավազի աշակերտ, մինը՝ բժշկի, մինն էլ՝ աստղագետի։ Դու հիմի արի տես, որ իրեքն էլ մի աղջկա են ուզում, համա դեռ իրեք տարի էլ ունեն ծառայելու սովորելու։ Օրերի մի օրը, իրեք ընկերը եկան իրար մոտ, աստղագետի աշակերտն ասեց. — Տղերք, իրիկվա աստղի ճառագայթելու ժամանակն ա, տենամ մեր ուզած աղջիկր ի՞նչ հալի ա։ Տեսավ ու. — 0՜ֆ, օ՜ֆ, ասեց,— տղերք, շատ ծանր հիվանդ ա, հազար ափսոս, ի՜նչ աղջիկ էր... — Ա՜խ,— ասեց բժշկի աշակերտը,— ես դրա դեղը գիտեմ, հասցնող լիներ՝ անտեղի չէր մեռնի։ Արագավազը ասավ. — Տուր, ես կհասցնեմ։ Առավոտը շուտ վեր կացավ, դեղը հասցրուց աղջկան, աղջիկը դեղը խմեց թե չէ, տեղն ու տեղը լավացավ, ոտի կանգնեց, ոնց որ մորեն մեկ։ Աղջկա հերը ուրախացավ, ելավ աշխարհով մեկ, եդնա դառավ էն տղերանցը թե՝ — Էս աղջիկս ո՞րիդ տամ. հո իրեքիդ տվողը չե՞մ։ Հիմի արագավազն ասում ա. — Իմն ա էդ աղջիկը, ես եմ դեղ բերել, լավացրել։ Բժշկի աշակերտն ասում ա. — Իմն ա, ես եմ դեղը տվել, որ չտայի ո՞նց կլավանար էդ աղջիկը։ Աստղագետն էլ թե. — Իմն ա, ես որ չիմանայի, թե հիվանդ ա, դուք ի՞նչ կարայիք անել։ Խառնվեցին իրար, ղալմաղալն ընկավ սինոդականների մեջ՝ մինն ասեց՝ արագավազինն ա, մինն ասեց բժշկինն ա, մինն ասեց աստղագետինն ա։ Էստեղ չխոսկան աղջիկը էլ չդիմացավ, էնտեղից ձեն տվեց. — Իմ հոր հացը ձեր պնչերքովը թափի, որ կարում չեք մի աղջիկ մարդու տալ։ Էդ ի՞նչ ա, որ դուք էդքան քրքրում եք։ Աղջիկն արագավազին կհասնի։ Բաղդատ էլ մի երևելի բժիշկ կա քանի՞ կոպեկ արժի, որ իմ հիվանդն էստեղ մեռնում ա։ — Դե՜ որ աղջիկն արագավազին կհասնի,— ասում ա թագավորը,— դու էլ էս ջահել թագավորի տղին կհասնես, որ քեզ խոսացրեց։ Չխոսկան աղշիկը հո էնա ուզում էր իրան կտրատի, համա էլ ո՞ւր. խոսքը բերնիցը թռցրել էր։ Ասեց՝ «էս տղեն ինձ դեռ երկու հետ էլ պիտի խոսացնի, որ մեռնեմ էլ չեմ խոսալու»։ Սի վախտ էլ անց կացավ։ Որ ասես, մեկն է լա ձեն-ծպտուն չհանեց։ Տղեն էլ եդ թե. — Թագավորն ապրած կենա, բա ես ի՞նչ պատասխան տամ հորս, թե ի՞նչ լավ բան լսեցի ձեր երկրումը։ — Թագավորի տղա,— ձեն տվեց էն մեկել աղախինը,— համբերի, մի առակ էլ ես ասեմ։ Թե՝ ասա։ ։-— Ժամանակով,— ասեց աղախինը, — երկու ախպեր շատ իրար սիրում էին, էնպես, որ մի րոպե մինը մնին չտեսներ՝ սիրտը կպատռեր։ Մեծը պսակված էր, պուճուրը ազապ էր։ Մի օր աներն եկավ, թե. — Խնամի, էրեխանցը, իմ աղջկան, իմ փեսին իրեք օր ժամանակով տուր, տանեմ մեր տուն, զանքանչը տեսնի, մխիթարվի, էլ եդ բերեմ ձեր տուն։ Վեր կալավ աղջկան, փեսին, թոռներին՝ տարավ։ Ամա, իրեք օրը քաշեց տասն օր եկան ոչ։ Ազապ ախպերն ասեց, — Կամ ախպորս ա բան պատահել, կամ ախպորս էրեխեքին, գնամ տեսնեմ՝ ի՞նչ ա էլել։ Ձին նստեց գնաց։ Ճամփին մի խոնարհված եկեղեցի կար։ — Ով սուրբ եկեղեցի,— ասեց,— գնամ տենամ իմ ախպերը, իմ հարսը, իմ ախպոր էրեխեքը ողջ-առողջ են, ես գամ էստեղ մատաղ լինեմ։ Մի քիչ էլ գնաց, տեսավ խնամին, ախպերը, հարսը, էրեխերքը, ողջ-առողջ գալիս են։ Փաթաթվեցին իրար, ասեց՝ — Ա՛յ տնաշեն, ի՞նչ էլավ քեզ, ախր մեր սիրտը պատռվեց։ Վեր կացան եկան հասան էն խոնարհված եկեղեցուն։ Պուճուր ախպերը թե. — Հարսի ջան, ձիս բռնի։ Ես մի մտնեմ եկեղեցին, աղոթք անեմ ու գամ։ Գնաց, թուրը գցեց, իրա գլուխը կտրեց։ Մեծ ախպերն ասեց. — Այ կնիկ, մի ձիս բունի, տենամ էն տղեն ի՞նչ էլավ։ Մտավ եկեղեցին, ի՜նչ տեսնի, ախպերն իրա գլուխը մատաղ ա արել։ — Բահ,— ասեց,— իմ ազիզ ախպերը ինձ համար, իմ էրեխանց համար մատաղ էլավ։ Երանի գնացած չլինեի, օ՜ֆ, օ՜ֆ,— տվեց իրա վիզն էլ կտրեց։ — Այ հեր,— ասեց հարսը,–— մի էս ձիանը բռնի, տենամ էդ տղերքն ի նչ էլան, մտնողը էլ դուրս չի գալիս։ Հարսը մտավ եկեղեցին, ի՜նչ տեսնի՝ մարդու էլ, տեգոր էլ վիզը կտրված ա, ամա չի իմանում ո՞ր գլուխը ո՞ր մարմինն ա, տեգոր գլուխը դրեց մարդու գլխի տեղը, մարդու գլուխը՝ տեգոր գլխի տեղը։ Աղոթք արեց, աստծանից խնդրեց, դե որ աստծանից խնդրեց, տեղն ու տեղը երկուսն էլ սաղացան, դիք կանգնեցին։ Հիմի տեգրն ասում ա՝ էս իմ կնիկն ա, մարդն ասում ա՝ ի՛մ կնիկն ա, ջանմ։ — Թագավորն ապրած կենա,— հարցնում ա աղախինը,— էս կնիկը ո՞ւմ պետք ա հասնի։ Որ ղալմաղալն ընկավ սինոդականների մեջը, էստեղ թագավորի աղջիկն էլի չկարացավ իրան պահի։ — Դե էսա տրաքվեցի, հա՜,— ասաց,— դուք ի՛նչ սինոդականներ եք,— ասեց, որ կարում չեք մի կնիկ տեղավորեք։ Էդ կնիկը կհասնի գլխին, այ անխելքներ, չէ որ գլխի հետ ա պսակվել։ — Թե որ նա կհասնի գլխին,— ասեց թագավորը,— դու էլ կհասնես քեզ խոսացնող տղին։ Աղջիկը ուշը հավաքեց, տեսավ որ խոսք են քաշել բերնիցը, ոտները գետնովը տվեց, մտքումն ասեց, «թե մեկ էլ բերանս բաց անեմ՝ ես ինձ կսպանեմ»։ Ամենքը սուս ու փուս նստած էին, ասես պապանձված լինեին։ Էստեղ թագավորի տղեն նորից ասեց. — Թագավորն ապրած կենա, ես խնդրում եմ, որ մի լավ առակ ասող լինի, ես ականջ դնեմ։ — Անհամբեր թագավորի տղա, համբերի,— ձեն տվեց երրորդ աղախինը,— ես մի առակ ասեմ, դու լսի, տես ինչ լավն ա։ — Լինում ա՝ չի լինում մի խառատ, մի դերձակ, մեկ էլ մի տերտեր։ Սրանք ախպեր են դառնում, գնում են ղարիբություն՝ աշխատանքի։ Գնում են, գնում, շատն ու քիչը աստված գիտի, մի մեշի ծայրին մութը վրա յա տալիս, էստեղ վեր են գալիս, որ գիշերը մնան, առավոտը էլի գնան իրանց ճամփեն։ Ասում են` «Եկեք գիշերը հերթով պահակություն անենք, որ մեզ հարամի բան չմոտենա»։ — Ուզո՞ւմ եք,— ասում ա խառատը,— հենց իրիկնեց ես պահակություն կանեմ, հետո դերձակին կարթնացնեմ, ես կքնեմ, լուսադեմին նա էլ թող տերտերին վերկացնի։ Ամենքն էլ համաձայնում են, ու առաջ խառատն ա պահակություն անում։ Սա ցախ ու մախ ա հավաքում կրակ անում, չունքի շատ ցուրտ էր։ Ուրագը գոտիկն ա խրում, մտնում մեշեն փետ կտրում, բերում էնպիսի մի փետե իսան շինում, որ գիշերը տեսնողը կասեր՝ «Էն ի՞նչ մարդ ա էնտեղ կանգնած», էնքան մարդի նման էր։ Էսպես շինում ա, դիք կանգնացնում, ինքը պառկում, դերձակի կողքը բոթում. — Դերձակ ախպեր, վեր կաց, քու հերթն ա,— ասում ա՝ ինքը քնում։ Դերձակը վեր ա կենում, տեսնում ա՝ ի՜նչ, մի մարդ էնտեղ դիք կանգնած ա,— ասում ա, «կարող ա գող լինի», էլ ձեն-ծպտուն չի հանում, կամաց-կամաց մոտանում ա, թուրը քաշում՝ տալի վեր գցում, նոր տեսնում ա, որ փետից ա՝ «էս խառատի սատանությունն ա, բա ես չկարենա՞ մ,— ասում ա,— խառատի գլխին մի օյին բերեմ»։ Բերում ա հենց էդտեղ, մի ձեռք լավ շոր կարում, փետե մարդուն հագցնում, հետո պառկում, տերտերին բոթում. — Տերտեր, տերտեր, Վեր կաց քու հերթն ա, մի քիչ էլ ես աչքս կպցնեմ։ Տերտերը վեր ա կենում, տենում ի՜նչ, մի մարդ էնտեղ կանգնած՝ թուքը-մուքը կպչում ա. — Ո՞վ ես, ո՞վ ես, ո՞վ ես — պատասխան չկա։ Տանում ա բերում, որ չի տալիս՝ սա երեսարքի վրա փռկվում ա, վեր ընկնում։ Նոր հասկանում ա, որ դա խառատի ու դերձակի սատանությունն ա։ — Այ, հարա՜յ,— ասում ա,— նրանք էնքան էլան՝ էս թավուր իսան շինեցին, բա ես, սուրբ տերտեր, չկարենա՞մ սրան հոգի տամ։— էնքան աղոթք ա անում, որ աստված լսում ա նրա ձենը, տեղնուտեղը էդ փետի մարդին հոգի ա տալիս։ Ամա աստված շշկլվում ա, աղջիկ ա դարձնում։ Դու արի տես հիմի, էս իրեքով իրար հետ վիճում են։ Խառատն ասում ա՝ «էս աղջիկը ինձ կհասնի, չունքի ես փետից շինեցի»։ Դերձակն ասում ա՝ «Չէ՛, ինձ կհասնի, ես որ՝ շոր չէի կարել, հիմի ցրտիցը դիք չորացել էր»։ Տերտերն էլ ասում ա՝ «Հազիր ինձ կհասնի, ես որ աղոթք չէի արել, նրան ո վ հոգի կտար»։ — Թագավորն ապրած կենա,— հարցնում ա աղախինը,— հիմի էս աղջիկը ո՞րին կհասնի։ Էլի ղալմաղալը ընկավ սինոդականների մեջը` չկարացին տեղավորեն էն աղջկան։ — Հալբաթ որ՝ խառատին, նա յա փետից մարդ շինել։ — Չէ որ չէ, դերձակի՛ն, նա չա շոր հագցրել տաքացրել։ Չխոսկան աղջկա սիրտը էլ չի դիմանում, ձեն ա տալիս — Տո, ձեր դատաստանը քանդվի, ո՞րդիան նրանց կհասնի։ Տերտերը, որ չլիներ, փետի կտորին ո՞վ հոգի կտար. հազիր տերտերին կհասնի։ — Դե, որ նա տերտերին կհասնի,— ասում ա թագավորը, դու էլ էս տղին կհասնես։ Այ տղա, նշանդ տուր։ Տղեն, էստեղ մատանիքը հանում ա, դնում աղջկա մատին։ Հետո, ականջին ասում՝ «Տեսա՞ր, ո՞նց խոսացրի քեզ»։ Աղջիկը թե` «Միամի՛տ, դու ինձ որ դուր չէիր էկել ձենս չէիր լսի։ Լավ իմացի՝ կամակոր կնկան հեչ մարդ չի կարա կոտրի»։ Նոր էստեղ հարսանիք են անում, նրանց պսակում։ Նրանք հասան իրանց մուրազին, դուք էլ, թե որ կարոտ եք, հասնեք ձեր մուրազին։

Spasibo Armen_hay. Ya,moya semya i druzya s neterpeniem zhdem pribitiya KAMUSHKA

Da, ochen' interesnaya nauka,osobeno esli eto delayut tsigani .

Da konechno. Ya prosto sperva podumala na russkom luchshe potomuchto u nas ochen' mnogo bratiev i sister kotorie ne tak uzh xorosho vladeyut armyanskim.

СМЕРТЬ КИКОСА Жил-был один бедный крестьянин. Была у него жена и три дочери. Однажды, когда крестьянин работал в поле, ему очень захотелось пить. И он послал свою старшую дочь к роднику за водой. Девушка, взяв кувшин, отправилась выполнять поручение отца. Около родника, где она собиралась набрать воды, росло огромное дерево. Подойдя к нему, старшая дочь окинула его задумчивым взглядом и подумала: Когда-нибудь я выйду замуж, То сын родится у меня по имени Кикос. Подрастёт, да за водой сюда придёт. Увидит это дерево и влезет на него, А ветка там обломится и упадёт он вниз: О камень головой ударится и сразу же умрёт. О, горе, горе! Бедный маленький Кикос! Девушка уселась под деревом и давай голосить да причитать. А дома у неё уже начали беспокоиться: почему она так долго не возвращается? Мать послала среднюю дочь, чтобы та выяснила, в чём там дело: - Узнай, что это твоя сестра там копается, - поручила она средней дочери. Когда старшая сестра увидела, что к ней идёт средняя сестра, то принялась голосить и кричать ещё громче: - Иди, иди сюда! Бедная безутешная тётушка, посмотри, что случилось с твоим маленьким племянником Кикосом! - Каким Кикосом? - Как, разве ты не знаешь? Вот, послушай: Когда-нибудь я выйду замуж, То сын родится у меня по имени Кикос. Подрастёт, да за водой сюда придёт. Увидит это дерево и влезет на него, А ветка там обломится и упадёт он вниз: О камень головой ударится и сразу же умрёт. О, горе, горе! Бедный маленький Кикос! Средняя сестра тоже зарыдала. Она уселась рядом со старшей сестрой и давай с ней на пару голосить да причитать. А мать девушек уже забеспокоилась не на шутку. Посылает она младшую сестру: - Пойди и выясни, что там происходит с твоими сёстрами, - говорит она дочери. Младшая сестра отправилась к ручью, смотрит, а старшая и средняя сёстры сидят под деревом и горько-горько плачут. - Что это у вас тут происходит? – с беспокойством спрашивает младшая сестра. - Разве ты ещё не знаешь? – отвечает ей младшая сестра. – Вот, послушай: Когда-нибудь я выйду замуж, То сын родится у меня по имени Кикос. Подрастёт, да за водой сюда придёт. Увидит это дерево и влезет на него, А ветка там обломится и упадёт он вниз: О камень головой ударится и сразу же умрёт. О, горе, горе! Бедный маленький Кикос! - О, бедняжка Кикос! На кого ты оставил свою бедную несчастную тётушку? – запричитала младшая сестра вместе с двумя старшими. В конце концов, мать не выдержала тягот ожидания и сама бросилась к роднику. А все три её дочери - к ней на встречу: - Иди, иди быстрее, бедная безутешная бабушка! Посмотри, что случилось с твоим ненаглядным маленьким внучком! - Каким ещё внучком? С каких это пор я стала бабушкой? – вскрикнула изумлённая женщина. - Как, разве ты ещё не знаешь, мама? – плача спросила старшая дочь. – Вот, послушай: Когда-нибудь я выйду замуж, То сын родится у меня по имени Кикос. Подрастёт, да за водой сюда придёт. Увидит это дерево и влезет на него, А ветка там обломится и упадёт он вниз: О камень головой ударится и сразу же умрёт. О, горе, горе! Бедный маленький Кикос! - О, горе, горе! Почему я всё ещё живу, дорогой Кикос? Лучше бы я, твоя несчастная бабушка, умерла вместо тебя! – зарыдала женщина. А крестьянин всё не мог понять, куда это все подевались. Он принялся их искать и, наконец, разыскал около родника. Как только они его увидели, - сразу бросились навстречу, голося и причитая: - Сюда, сюда, несчастный ты дед! Посмотри, что случилось с твоим любимым внуком Кикосом! - Каким ещё внуком? Кикос – это ещё кто такой? – спросил потрясённый крестьянин. - О чём это вы всё тут говорите мне? Я ничего не понимаю!.. - Что? Не понимаешь? Тогда слушай: Когда-нибудь я выйду замуж, То сын родится у меня по имени Кикос. Подрастёт, да за водой сюда придёт. Увидит это дерево и влезет на него, А ветка там обломится и упадёт он вниз: О камень головой ударится и сразу же умрёт. О, горе, горе! Бедный маленький Кикос! И все четверо заревели хором: - О, горе, умер наш малыш Кикос!.. Крестьянин подумал-подумал и говорит: - Послушайте меня, глупые вы женщины. Хватит плакать. Слезами Кикоса нам уже не вернуть. Давайте лучше пойдём домой, позовём соседей и устроим в память о Кикосе поминки. Такова жизнь: кто в неё приходит, тот потом из неё и уходит. А было-то у них всего: один вол да мешок муки. Зарезали они вола, выпекли хлеб и позвали соседей справлять поминки. А потом отправились в церковь, заказывать панихиду по усопшему Кикосу. Там-то они и пришли в себя и зажили своей прежней жизнью.__________________

Райский цветок Давным-давно в нашей стране жил-был один купец. У этого купца была дочь, которую за красоту все прозвали Цветком. Она и вправду была как цветок: нежная и прекрасная. Отец очень гордился своей дочерью. Как-то раз, собираясь поехать в дальние страны по своим купеческим делам, он спросил её: - Дочка, что бы ты хотела, чтобы я привёз для тебя? - Отец, привези мне, пожалуйста, райский цветок. - Хорошо, привезу, - ответил отец. Отправился он в дальние станы, завершил там свои дела и стал искать райский цветок. Он всюду расспрашивал о нём. Но никто не знал ни о том, как он растёт, ни о том, где его искать. Наконец, повстречался ему один старик, который указал ему путь туда, где он сможет найти райский цветок. - Но будь осторожен! – предупредил его старик, - Белый Дэв стережёт его… Но разве это могло остановить любящее сердце отца? Он пошёл по дороге, указанной стариком. Долго ли он шёл, коротко ли, про то ему лучше знать. Наконец, пришёл он к тому месту, где рос райский цветок. Купец увидел цветок, наклонился и сорвал его. Вдруг, разыгралась страшная буря, померк свет и, перед ним предстало ужасное чудовище. Оно было как человек, но оно не было человеком; оно было как зверь, но оно не было зверем. Чудовище заревело дико: - Почему ты сорвал мой цветок? Ты теперь умрешь. «Ты теперь умрешь…» – раскатилось эхом со всех сторон. Бедный, полуживой купец, склонился перед чудовищем: - Пощади меня, о, могущественное создание… моя дочь просила принести этот цветок. - Я пощажу тебя, - проревело чудовище, - только при одном условии: если ты взамен своей жизни отдашь мне свою дочь. - Я согласен. - Ну, если так, то я дарю тебе жизнь. Возвращайся домой и помни: когда гора, что стоит напротив окон твоего дома, станет белой, - это мой знак. Это будет значить, что я пришёл за твоей дочерью. Как оказалось, этим чудовищем был ни кто иной, как сам белый Дэв. Купец, тем временем, вернулся домой. Его дочь бросилась к нему навстречу, обняла своими ручками за шею и поцеловала. Отец обнял свою дочь и вручил ей райский цветок. Но о том, что произошло, он не решился ей рассказать. Он решил никому не разглашать этот секрет и сильно приуныл от того, что должно будет случиться. Думая об этом дни и ночи напролёт, он становился всё мрачнее и печальнее. Однажды, проснувшись поутру, он увидел, что гора, стоявшая напротив окон его дома покрыта белым снегом. Купец заплакал. Сбежались люди и стали спрашивать: в чём причина его слёз. Он больше не мог скрывать своё обещание отдать дочь чудовищу. Он сказал, что Белый Дэв уже пришел за Цветком. - Не плачь, отец, - сказала Цветок, - я пойду с Белым Дэвом. Чему быть, того не миновать. Тем временем раздался грохот - Белый Дэв вломился в дом, рыча: - Где Цветок? Где она? Отдайте её мне. От его рёва и холодного дыхания деревья вокруг затрепетали и обледенели. Что оставалось делать бедным людям? Одетая в свои лучшие одежды, с райским цветком в руках, вышла Цветок навстречу Белому Дэву. Чудовище победно рассмеялось, схватило прекрасную девушку и унеслось прочь. Взмахами своих крыльев Белый Дэв поднял бурю, которая шипя и свистя поглотила свет. Всё замерзло там, где пролетел Белый Дэв. Чудовище унесло Цветок в самое глубокое ущелье, которое только можно найти у горы Арарат. Это было недоступное и мрачное место, покрытое льдом. Там стоял хрустальный замок Белого Дэва, который он время от времени покидал. Тогда за ним по миру следовали холод и страх, стремясь уничтожить всё живое вокруг. Белый Дэв заточил Цветок в этом замке. Прошло несколько месяцев. Как-то раз, в самом начале весны, когда Белого Дэва не было в замке, Цветку удалось бежать из него. Чудовище вернулось и, увидев, что девушки нет на месте, пришло в сильную ярость. Белый Дэв собрал воедино все свои злые силы и бросился в погоню. Обернувшись бурей, понёсся он за Цветком, свистя и шипя, словно гигантский змей. Тем временем, девушка уже достигла подножия горы Арагац. Она оглянулась и увидела, что Белый Дэв уже настигает её. Он был страшен и ужасен. Бедняжка пронзительно вскрикнула, призывая о помощи. Так было угодно Богу, что в этот момент перед ней открылась волшебная дверь. Пройдя сквозь неё девушка вошла внутрь горы. Дверь тут же закрылась, перед самым носом Белого Дэва. Ярость чудовища достигла предела: он ударил по вершине горы Арагац своими крыльями и взревел: - Где Цветок? Где она? Отдайте её мне… Оставим его реветь там, а сами последуем за Цветком. Посмотрим, что стало с ней после того, как она прошла сквозь волшебную дверь. Тем временем Цветок, пройдя внутрь, оказалась у ограды сада, который был подобен райскому. Из тысяч разноголосых звуков, которыми был пронизан сад, складывалась такая песня: В изумрудном дворце, в золотом гробу Заколдованный черными силами злыми Ни мёртвый, ни живой лежит наш Арин И в целом мире от этого траур. И будет лежать он там до тех пор, Пока не явится за ним она, словно голубка, Полная новой жизни, радости и счастья. Погладит его нежно и поцелует любя. Цветок вошла в сад. Он ещё больше наполнился ликующими звуками и радостными песнями: Вот идёт она – наша царевна! Сюда, сюда, он здесь – твой возлюбленный. Теперь он восстанет из небытия, Наш храбрый Арин, околдованный злом. Теперь он поднимется, наш славный царевич, Наш могучий царевич Арин-Арманелин. Глаза его ясные улыбнутся нам лучисто, А цветы и деревья во всём мире, Заколдованные Белым Дэвом Скоро очнутся - падут чёрные чары. Радостная жизнь возродится вновь, Полная светом солнца и ароматами цветов! Цветок через сад прошла в изумрудный дворец. В самом центре дворца стоял золотой гроб, в котором лежал красивый молодой царевич. Он был ни жив и не мёртв. Он едва дышал. Как только Цветок увидела его, сердечко её облилось кровью от горя: она заплакала, склонилась к царевичу и поцеловала его. Капли её слёз склонились на юное лицо. Медленно-медленно царевич открыл свои глаза и поднялся. Он был подобен берёзке, растущей в раю. Вы, конечно же, догадались, кто это был. Да, это был Арин-Арманелин. - Кто ты, прекрасная девушка? – спросил Арин-Арманелин. – Как ты смогла прийти сюда? Цветок рассказала ему всё, - о том, как она была пленницей Белого Дэва. Добавив к этому, что он сейчас гонится за ней. - Я слышу его адский рёв. – сказала она. - Он заколдовал меня несколько месяцев назад, наслав на меня смерти подобный сон. Он делает так каждый год. И я нахожусь здесь до тех пор, пока кто-нибудь ни придёт и не разрушит злые чары. Ты, Цветок, одна из тех, кто сделал это. А теперь я пойду и сражусь с Белым Дэвом. Сказал это Арин, взял свой огненный меч и вышел наружу. И сошлись две силы в битве не на жизнь, а на смерть. Они бились так, что не было понятно, где теперь небо, а где земля. Белый Дэв ревел, как мрачная туча. Арин-Арманелин разил своим мечём и влево и вправо и мир задрожал. Битва закончилась поражением Белого Дэва. Воя, шипя и свистя он уполз обратно в свою мрачную обитель, находящуюся на дне самого глубокого ущелья, которое можно найти у горы Арарат. И затворился он там в своём хрустальном замке. А мир достался прекрасному победителю. Радостные дни пришли в долину Аракса. Арин-Арманелин обвенчался с Цветком. Природа расстелила под их ногами прекрасный ковёр из роз и других цветов. Люди и звери, птицы и даже муравьи хором пели им весёлые песни и гимны. А над всем этим, на небосводе, раскинулась яркая, дивная радуга, и свежее, весеннее солнце улыбнулось миру. Так будет повторяться каждый год. Каждый год Белый Дэв сможет заколдовывать Арина-Арманелина и каждый год злые чары будут бессильны перед Цветоком.

Лентяйка Гури Жила-была одна женщина. Была у неё одна единственная дочь и звали её Гури. Эта Гури была такой лентяйкой, такой бездельницей и белоручкой, что тем только и занималась весь день, что ничегошеньки не делала: Зачем мне работать? Зачем мне трудиться? Это мне в жизни не пригодится. Совсем не нужны мне все эти заботы, Этим я счастье не заработаю. Была б моя воля, - я бы гуляла. Была б моя воля, – я бы плясала. Сидела б на лавке я, Да ногами болтала! Уж ела бы я и пила Что мне нравится. А спала бы я, - Когда сон со мной справится. За такое поведение соседи так и прозвали девушку – Лентяйка Гури. Лишь только родная мать расхваливала перед всеми свою дочку-бездельницу: До всяких дел умелица Доченька моя, рукодельница: И вяжет она и прядёт, И кроит она и шьёт, И вкусно готовить умеет, И ласковым словом согреет. И кто её замуж возьмет, - Уж точно не пропадёт! Молодой купец услышал эти слова и подумал: «Это как раз такая девушка, на которой я бы женился». Он пошёл к Гури домой и посватался к ней. Они поженились и он привёз молодую жену к себе в дом. Спустя какое-то время, он принёс большой тюк хлопка и попросил Гури хорошенько размять его, расчесать и спрясть пряжу, пока он сам поедет по своим купеческим делам. Он сказал Гури, что пряжа, которую она спрядёт, он возьмёт с собой в другие страны и там продаст. - Если повезёт, то может быть мы и разбогатеем. – сказал так и уехал. После его отъезда Гури принялась заниматься своим любимым делом: бездельничать. Как-то гуляла она вдоль берега реки. Вдруг слышит – лягушки квакают: - Ква-а-а, ква-а-а.. - Эй, лягушечки! – крикнула им Лентяйка Гури. – Если я принесу вам тюк хлопка, то может быть, вы расчешете его и спрядёте нитки? - Ква-а-а, ква-а-а.. Кваканье лягушек показалось Гури утвердительным. И она, радуясь тому, что нашёлся кто-то, кто сделает за неё её работу, побежала домой. Вернулась Гури к берегу реки с тюком хлопка, что оставил ей муж, и бросила его в воду. - Вот вам работа: расчешите этот хлопок и спрядите пряжу. А я приду сюда через несколько дней, возьму нитки и пойду продавать их на базар. Прошло несколько дней. Гури пришла к лягушкам. Лягушки, конечно же, квакают: - Ква-а-а, ква-а-а.. - Что это лягушечки вы всё «ква-а-а» до «ква-а-а». Где мои нитки? Лягушки в ответ только продолжали квакать. Гури огляделась вокруг и заметила на камнях у берега зелёную тину да водоросли. - Ой! Что же вы наделали! Вы не только расчесали мой хлопок и спряли из него пряжу, вы ещё соткали себе ковёр! Гури обхватила руками свои румяные щечки и принялась плакать. - Ну ладно, пусть будет так: оставьте ковёр себе, а мне отдайте деньги за хлопок. Она кричала, требуя денег у лягушек, и так увлеклась, что забралась в воду. Вдруг, её нога наткнулась на что-то твёрдое. Она нагнулась и подняла со дна золотой самородок. Гури поблагодарила лягушек, взяла золото и отправилась домой. Вернулся купец из поездки. Смотрит: дома на полке лежит большой кусок золота. Удивился он и спрашивает: - Послушай, жена! Откуда это на нашей полке кусок золота взялся? Тут Гури и рассказала ему о том, как она хлопок продала лягушкам и как выручила за него золото. Муж был просто в восторге. На радостях он пригласил домой тёщу, подарил ей много всяких подарков и начал хвалить её и благодарить за то, что она воспитала такую смышленую дочь-рукодельницу. А тёща была женщиной проницательной. Она сразу смекнула, что тут что-то не то и быстренько догадалась, как всё обстояло на самом деле. Она тут же испугалась, что теперь её тесть даст её дочери ещё какую-нибудь работу. И всё, что так скрывается, выйдет наружу. И тут в комнату, где шло празднование в честь Гури, залетел жук. Он летал туда-сюда над головами людей и громко жужжал. Тут тёща вдруг поднялась и поприветствовала жука: - Здравствуй, здравствуй, дорогая тётушка! Бедная моя тётушка, всё то ты в делах да в заботах, работаешь не покладая рук. И зачем тебе всё это, зачем? Зятя от этих слов просто как молнией поразило: - Мама, с вами всё в порядке? Что это вы такое говорите тут? Как этот жук может быть вашей тётушкой? А тёща и говорит: - Слушай меня, сынок. Ты ведь знаешь, что у меня от тебя секретов нет, ведь ты же мне как сын родной. Представь себе, но это так – жук и есть моя тётушка. Дело в том, что ей приходилось работать изо дня в день. И чем больше у неё было работы, чем усерднее она трудилась, тем становилась всё меньше и меньше, пока не превратилась в жука. У нас в роду у всех так может случиться, мы ведь очень трудолюбивы. Но те из нас, кто перетрудится – становятся маленькими и превращаются в жуков. Когда зять услышал это, он тут же запретил своей жене делать какую-либо работу, чтобы не дай Бог, она не превратилась в жука, как её тётушка.