Javakhk

Ախալցխայում թուրքական ներթափանցման մասին` Հայերեն > http://www.bagin.info/default.asp?Lang=_Am...;PagePosition=1 На русском языке > http://www.bagin.info/default.asp?Lang=_Ru...;PagePosition=1 Այստեղ բերում եմ միայն մի քանի հատվածներ կարդացեք ողջ տեքստը լինկերում: “Թուրքական տարրը հզորանում է և արդեն անզեն աչքով է երևում, օրինակ Ախալցխայում, թուրքական էթնոսի ներկայությունը շուկաներում, փողոցներում՝ իրենց տարազով: “ “Մի քանի գյուղերում արդեն սկսվել է մզկիթաշինությունը: Ադիգենի շրջանի աջարական գյուղերում. Ճալա գյուղում կառուցում են հսկայական երեքհարկանի մզկիթ` զրոից: Այդ շրջանում առանց այդ էլ արդեն մոտ չորս գործող մզկիթ կա: «Տավարնայա» հայկական թաղամասում էլ են արդեն հողեր գնել` թուրքական մզկիթի կառուցման համար: Այդ թաղամասում թուրք-մեսխեթները արդեն 15 տուն են գնել:” “«Վաթան» կազմակերպությունն արդեն իսկ գրասենյակ ունի Ախլցխայում: Հայկական երրորդ միջնակարգ դպրոցի մոտ է գրասենյակը:” “Ղրիմի փորձը ցույց տվեց, որ թուրքական էթնոսը որտեղ մեծամասնություն է սկսում կազմել, այնտեղ ստեղծում են իրենց այլընտրանքային պետական կառույցները: Նույնն էլ տեղի է ունենալու Ախալցխայում: Շատերը չեն էլ թաքցնում: Ասում են, թե պետք է իրենք ունենան տեղում պետական ինստիտուտներ, մեջիթներ, մեջլիսներ”

Where do these actions take place? Seems to be in Karin or what?

The interesting point is that what you say depends on the period of Armenian history. In older Armenia of Arshakids the nakharars DID inherit the given function in the state. The military nakharar was a Mamikonian, the Palace nakharar was a Bagratouni, etc… In Cilician Armenia, on the contrary, being a nakharar was a “job” in Western sense: nakharars didn’t have to belong to a particular family. This makes such translation problems even more complicated.

Интересный тезис! Т.е. Вы считаете, что религиозный грузин существенно xуже относиться к армянам, чем обычный общебытовой шовинист? Среди армян отношение к Грузии, как мне кажетья, мало зависит от религиозности.

Nick, спасибо за фотографии. Грустно... Я бы назвал строитльство: "Вопиющие кирпичи и грузинские шовинисты".

Յարգելի Johan, շնորհակալութիւն Աշոտ Մելքոնեանի տեքստի նկատմամբ Ձեր ուշադրութեան եւ արժեքաւոր առաջարկութիւնների համար: Մենք ուղղուած տեքստը առ Ձեզ շնորհակալութեամբ յանդերձ դրեցինք այստեղ` http://javakhk.net/forum/index.php?showtop...amp;#entry11265 Փոփոխութիւններից մի քանիսը միայն չէինք կարող անել, քանի որ սա յայտնի պատմաբանի գրուածք է, եւ մենք նրա բառերը փոխելու իրաւունք չունենք, իյարկէ: ----------------------------- Դասական ուղղագրութեան մասին Ձեր ասածին միանգամայն յամամիտ ենք: Այն ամենից բացի նաեւ շատ ազնուազարմ է, եւ գիրը աւելի ազնուատօհմ է յնչում…

"Жизнь у вас продлится до того времени, когда растает снег на этих горах." Настоящий цикл статей “Плечем к плечу против врага” Артюша Саносяна начал выходить в газете “Хорурдаин Айастан” в судьбоносном 1988 году. Поэтому во время написания этих статей о Джавахке еще не имели места события последних лет, связывающуе вокруг этого края интересы Армении, Грузии и Турции. Более того, статьи написаны даже до Арцахской войны. Поэтому тем более интересно читать их зная, что они не отягощены задачей обслуживания сегодняшних политических установок. Читая их можно наталкнуться на странные с позиций сегодняшнего дня картины: грузины и осетины вместе воюют против наступающих турок… армянские батальены спасают грузинские села от труков… ахалцихские турки (тогда еще не “месхетинцы”) являються самой сильной силой в Самцхе-Джавахке, и т. д. Странные картины прошлого. Но прошлое, если из него не извлекаються надлежащие уроки, иногда повторяеться… Часть 1: http://javakhk.livejournal.com/18129.html Часть 2: http://javakhk.livejournal.com/18304.html

Հմմ... ինտերեսնօ: Ես ի նկատի ունեի, որ, օրինակ, Կանդի Ռայսի ելույթների մեջ անընդհատ նկատվում է "շատ լավ եւ գրագետ նեգրուշկա" լինելու ձգտումը: Նա նկարագրում է, որ իրենց կուրսում միայն ինքն էր, որ ֆրանսերեն գիտեր, Բեթհովեն էր նվագում դաշնամուրով, եւ այլ "գերազանցիկական" ատրիբուտիկա: Իսկ էս Օբաման... հեչ վեջն էլ չի: Իր ելույթները լսելիս լսողը քիչ է մնում ամաչի, որ ինքը նույնպես նեգրուշկա չի... ------------- Օբամայի կուրսեցի հայեր են եղել, որոնց հետ ինքը լավ հարաբերությունների մեջ է: Ցեղասպանության մասին Օբաման նոր չէ, որ իմացել է...

Ի դեպ, Մեդվեդեվի այցից երկու օր առաջ ՌԴ տրանսպորտի նախարար Ի. Լեվիտինը Երեւանում հայտարարություններ արեց Իրան-Հայաստան երկաթուղու կառուցման հնրարավորությունների մասին: Սա դժվար թէ պատահական զուգադիպություն լինի: Եթե մերոնք կարողանան ռուսներին համոզել այդ երկաթուղու մեջ խոշոր ներդրումներ անելու… ՇԱՏ լավ կլինի:

Мне нравиться Обама, и мое мнение о нем изменилось именно после его речи на конгрессе Демократической партии. В действияx многиx чернын американцев, достигшиx положеия, иногда чувствуеться, что они часто комплексуют из-за того, что черные. Это чувствуеться и у Канди Райс, и у Джеки Джексона, и у того амбала, который в ООН размаxивал бутылочкой с антраксом (сейчас имя не вспоминаеться, а напрягать память лень). А Обама… просто ведет себя так, как будто сам не знает, что он чернокожий.

Малоизвестная страница из жизни Ваана Терьяна... Малоизвестная страница из жизни Ваана Терьяна... ЭКЗЕКУЦИЯ 1908 г. В ДЖАВАХКСКИХ СЕЛАХ ГАНДЗА, БОЛЬШОЙ И МАЛЫЙ АРАГЯЛЫ, САТХА И ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ВААНА ТЕРЬЯНА ПО ЕЕ ПРЕКРАЩЕНИЮ Артюш Саносян Айк, №88 16 мая 1997 г. В конце июня 1908 г. в Джавахке был убит Аслан-ага, один из четырех помещиков турецкого села Сагамо. Село входило в Сатхинс-кую сельскую общину Ахалкалакского уезда. Как писала о происшествии "Мшак" (№ 149, 11.07. 1908), Аслан-ага вместе с тремя своими гостями — турецкими беками из Борчалу, возвращались в Сагамо из Ахалкалака и были убиты по дороге между селами Гандза, Эштия и Арагял группой гайдуков—гнчакянов под началом Машади Акопа. В газете, по понятным причинам, нападение было названо разбойничьим. Однако, по рассказам местных жителей, группа Машади Акопа уже не первый год находилась в Джавахке, защищая армянских крестьян от турецких разбойников. Крестьяне гайдуков уважали, укрывали их и оказывали содействие. В это же время аналогичная группа под руководством хмбапета Аслана Асланяна из Ахалциха действовала в Ахал-калакском уезде. Уездным начальником ей было выдано оружие и официально поручено уничтожить известного разбойника турка Эйиба и его банду. Аслан Асланян с честью выполнил эту задачу. Напуганные сыновья и родственники убитого Аслана-аги рискнули отправиться на место происшествия только в сопровождении 40 всадников из Гандзы. Туда же прибыл и сам уездный начальник Манд-рыкин. После дознания были арестованы гандзиицы Арташес Паришь-янц, Согомон Хелар-Акоянц, юзбаши, сельский лавочник, несколько арагялцев, эштинский полевой сторож и др. Арестовали и Аслана Асланяна. После допроса их всех признали невиновными и отпустили. Уездный начальник в качестве меры наказания избрал экзекуцию: послал на постой войска. Солдат разместили у крестьян, которые должны были кормить как их, так и коней. Делалось это с целью подавления мятежа, т.к. убийство турок рассматривалось как мятеж. У властей были на то основания: под влиянием идей революции 1905—1907 гг. гандзинские, сатхинские и арагялские крестьяне, обрабатывавшие землю внаем у турецких беков, были недовольны условиями аренды (они платили за землю бахру — треть урожая) и часто открыто выражали свое недовольство, тем более, что чувствовали за собой непосредственную поддержку Машади Акопа. Великий армянский поэт Ваан Терьян, гостивший в это время в родном селе, 28.07.1908 г. писал своему другу Ц. Ханзадяну: "В наше село прислали экзекуцию. Числа 10—15 августа я намерен уехать отсюда. Все наши уехали из села из-за этой экзекуции. Остались только мы с отцом. Две женщины уже умерли с испугу, а казаки еще только завтра приедут в село..." 9 августа он пишет А. Цатуряну: "...Сейчас в нашем селе такое творится, что я затрудняюсь писать подробное письмо. К нам прислали экзекуцию из-за убийства одного турка, хотя убийцы ие из нашего села..." Из письма Кусикяну видно, что поэт полностью занят этой экзекуцией и потому не может приехать до 15-20 августа ("... В нашем селе проводят экзекуцию, так что я пока не могу приехать до 15-20 числа. ... Я всецело занят только этой проклятой экзекуцией..." (В. Терьян, СС, т. III, Ереван, 1963, с. 209-221). Литературовед С. Сукиасян в своей книге "Страницы из жизни Ваана Терьяна" (Ереван, 1959, с. 220—221) по поводу экзекуции пишет: "... Местные власти не смогли задержать убийц, и, так как это случилось в пределах территории четырех армянских сел Сатхи, Гандзы, Большого и Малого Арагялов, сначала попробовали надавить на наиболее многолюдное село Гандзу. Явилась полиция и потребовала выдачи убийц. Требование не было выполнено. И вот в селах в качестве наказания разместили на постой отряд в 200 казаков одвуконь, тем самым причинив большой урон хозяйствам местных жителей". По свидетельству С. Сукиасяна, казаки, кроме еды для себя и фуража для коней, требовали даже женщин и девушек. Чтобы положить конец этим варварствам, представители всех четырех сел направились в Гандзу, к священнику о. Сукиасу (отцу Терьяна) и попросили его сына-юриста Арама Тер-Григоряна поехать от их имени в Тифлис с протестом. В это время, как мы знаем, в селе был и сам Ваан Терьян. Он, естественно, не мог остаться безучастным к происходящему и принял, вместе с братом, самое активное участие в прекращении экзекуции. Из письма Арама Тер-Григоряна от 20 июля, опубликованного 6 августа в газете "Мшак", видно, что по уезду распространились слухи, что, мол, крестьяне дали 1500 р. поверенному с. Гандза Араму Тер-Григоряну в качестве оплаты, но на самом деле денег было всего 100 р., которые были потрачены на поездки и т.п. за 24 дня на совершенно законных основаниях... Как сообщает в своих воспоминаниях С.Сукиасян, благодаря стараниям Арама Тер-Григоряна, а также В. Терьяна, в самом скором времени в село приезжает сам тогдашний тифлисский губернатор Лозино-Лозинский. С.Сукиасян не пишет, когда именно это произошло, но из публикации в "Мшаке» от 14 августа мы узнаем, что в Ахалкалакский уезд сроком на неделю выехал тифлисский губернатор Лозино-Лозинский. Если он выехал из Тифлиса 14-го, то, вероятно, 16-го или 17-го уже был в Гандзе. Здесь он остановился в доме о. Сукиаса, где ему был оказан соответствующий прием. Узнав, что произошло на самом деле, губернатор распорядился незамедлительно прекратить длящуюся уже 3 недели экзекуцию. С. Сукиасян, однако, говорит, что экзекуция длилась около двух недель. Скорее всего, он ошибается, так как из письма В. Терьяна Ц. Ханзадяну видно, что она должна была начаться 29 июля. Закончилась же она, как видно из публикации в "Мшаке» от 14 августа, 17-го или 18-го числа. Двое свидетелей всего этого из с. Сатхи, однако, уверяют, что длилась она, но мнению одного, 4 месяца, по мнению другого— еще дольше...

Ժողովուրդ, եթե տեքստի շարվածքի մեջ տպագրական վրիպակներ տեսնեք, խնդրում եմ նշեք: Կանխավ շնորհակալ եմ:

ՋԱՒԱԽՔԸ ԵՒ ՀԱՅ ԱԶԳԱՅԻՆ-ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆԵՐԸ Աշոտ Մելքոնեան Բեռլինի վեհաժողովից յետոյ հայ ազգային-քաղաքական ե հասարակական կեանքը նկատելի վերելք է ապրում Ախալքալաքի գաւառում։ Արևմտահայութեան նկատմամբ Ջաւախքի հայութեան սրտացաւ վերաբերմունքը դրսևորւում է 1879 թ., երբ սկսաւում է Վանի սովեալներին օգնութիւն ցուցաբերելու համահայկական շարժումը1։ 1890-ական թուականներին Ջ. Տէր-Գրիգորեանի և Պ. Աբելեանի ջանքերով ստեղծւում է ազատագրական խմբակ2։ Այստեղ իրենց գործունեութիւնն են ծաւալում Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն և Սոցիափստ-յեղափոխականների (էսէռ) կուսակցութիւները։ Դաշնակցութեան համար Ջաւախքում համակիրներ գտնելու հենքը ազգային խնդիրներն էին, իսկ էսէռների համար՝ գիւղացիութեանր յուզող հողային հիմնահարցերը։ Փաստաթղթերի ուսումնասիրութիւնից երևում է, որ Արևմտեան Հայաստանի ազատագրութեան գաղափարներր ջերմ արձագանք են գտել ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, լինելով ծագումով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ էրզրումի նահանգի հետ։ Ըստ Ախալքալաքի գաւառապետի կազմած մի զեկուցագրի՝ արդէն 1891թ. յունուարին Ջաւախքում շրջում էին երկու յեղափոխական քարոզիչներ, որոնք կոչեր էին անում զօրավիգ լինել թուրքահպատակ հայրենակիցների ազատագրական պայքարին` կամ մասնակցել նրանց օգտին կատարուող դրամահաւաքին, կամ զէնքը ձեռքին միանալ արևմտահայերի ապստամբական գործողութիւններին։ Այդ գործիչներին յաջողուել է հաւաքագրել կամաւորներ՝ Արևմտեան Հայաստան անցնելու և այնտեղ ազատագրական պայքար կազմակերպելու նպատակով։ Ըստ գաւառապետի՝ նրանց այդօրինակ յաջողութեան պատճառն այն էր, որ գաւառում բնակուող հայութեան, յատկապէս քաղաքաբնակների շրջանում մէծ թիւ են կազմել Հայկական թագաւորութեան վերականգնման մասին երազող անձինք։3 Քարոզիչներին յայտնաբերելու ուղղութեամբ Բոգդանովկայի պրիստաւ Մ. Ճաւճաւաձէի փորձերն անցել են ապարդիւն։ Բնակչութեան աջակցութեամբ, յատկապէս Փոքր Գոնդուրայի բնակիչ Արտաշէս Վարդանեանցի ուղեկցութեամբ նրանց յաջողուել է անցնել հարևան Ալեքսանդրապոլի գաւառ։ Ձերբակալուել են խռովարարներինե աջակցած մի խումբ գործիչներ՝ քահանայ Տէր Ստեփան Արուանեանր, նրա փեսայ Շահբազեանը, բժիշկ Արշակը, Դադէշ գիււփ բնակիչներ բժիշկ Դալի քէշիշ Կարսլեանը և քահանայ Տէր Կարապետը։ Յատկապէս մեծ ակտիւութիւն են հանդէս բերել Տէր Ստեփանի որդին՝ նոտարիուս Արուանեանր, Վաչիանի դպրոցի ուսուցիչ Հմայեակ Աղեկեանը և Ախալքալաք քաղաքի բնակիչ, գաւառում յայտնի յասարակական-քաղաքական գործիչ, լրագրող, Դիլիսկայի համայնքի նախկին գրագիր Բագրատ Պիճիկեանը։ Իշխանութիւնների համոզմամբ վերոյիշեալ մարդիկ հայկական գաղտնի կոմիտէի անդամներ են և գաւառում ստեղծել են այդ կազմակերպութեան մասնաճիւղ։ Ուստի, ըստ ոստիկանութեան, անհրաժեշտ է նրանց նկատմամբ գործադրել պատժամիջոցներ՝ գաւառից արտաքսել Հ. Աղեկեանին և Բ. Պիճիկեանին, յեղափոխականների հետ շփուող, նրանց գործունեութեան մասին իշխանութիւններին տեղեկութիւններ հաղորդելուց հրաժարուող մարդկանց նկատմամբ սահմանել մեծ չափերի տուգանքներ, ինչպէս նաև պետական քարոզչութիւն ծաւալել՝ ախալքալաքցիների “չափից դուրս հայրենասիրութիւնը” զսպելու համար։ Գաւառապետի համար յատկապէս աններելի էր թւում նոտարիուս Արուանովի արարքը, որը, “կրելով ռուսական չինովնիկի գլխարկ՝ ռուսական կառավարութեան տեսակէտներին դէմ քայլեր է արել...”4։ Ախալքալաքի գաւառում ցարական իշխանութիւները չկարողացան արմատախիլ անել նորաստեղծ դաշնակցական կազմակերպութիւնը։ Պատահական չէ, որ շուտով Ջաւախքը տուեց այդ կուսակցութեան բազմաթիւ յայտնի դէմքեր։ Սովորական երևոյթ դարձաւ ընտանիքի անդամներով այդ կուսակցութեանը զինուորագրուելը։ Այդպիսի ընտանիքներ դարձան Յովհանջանեանները (Օհանջանեաններ), Տէր-Մինասեանները, Իգիթեանները (Իգիթխանեաններ, Քաջազնունիներ)։ Օհանջանեանների բազմանդամ ընտանիքի անդամներից Համազասպը՝ Համոն (ծնուել է Ախալքալաք քաղաքում 1873թ.) շուտով ձեռք բերեց մեծ ճանաչում, դարձաւ կուսակցութեան ղեկավար գործիչներից մէկը։ Նրա եղբայրներից Արմէնը, որը մեծ համբաւ էր վաստակել ռուս յեղափոխական գործիչների շրջանում, զոհուեց իր ժողովրդի ազատագրութեան համար մղուող պայքարում։ Քոյրերից Սաթենիկը վաստակեց սիրուած կին յեղափոխական գործչի անուն։ Նա հանդէս եկաւ Ախալքալաքում իշխանութիւնների կողմից հետապնդուող դաշնակցական գործիչ Ջալալ Տէր-Գրիգորեանի և նրա րնկերների պաշտպանութեամբ5։ Դաշնակցութիւնը Ախալցխայում և Ախալքալաքում ուժեղացաւ յատկապէս 20-րդ դարասկզբին։ Կատարուած հանգանակութիւնների հաշուին, որոնց մեծ մասը նպատակաուղղուած էր արևմտահայ զինական խմբերի կազմակերպմանն ու գործունեութեան ֆինանսաւորմանը, տեղական գործիչների ձեռքին յայտնուեցին դրամական զգալի միջոցներ։ Այսպէս, 1904թ. Ախալցխա-Ախալքալաքի համատեղ կազմակերպութեան տրամադրութեան տակ կար 32 հազ. ֆրանկ գումար, այն դէպքում, երբ Կիլիկիոյ պատասխանատու մարմինն ուներ 16 հազ., Ամերիկան՝ 15 հազ., Բաքուն՝ 12,5 հազ., Թիֆլիսը, Գանձակր և Շուշին միասին՝ 38,5 հազ. ֆրանկ։ Բացի այդ, նոյն թուականին հիմնականում “Փոթորիկ” գործողութեան համար, Ախալցխայից և Ախալքալաքից սպասւում էր ևս 10 հազ. ֆրանկ գումար6։ Ախալքալաքցիների և սահմանից այն կողմ ապրող նրանց արևմտահայ եղբայրների հետ օրեցօր կապերն ամրապնդուեցին։ Ախալցխայի և Ախալքալաքի հայութեան հոգևոր կապը աբևմտահայութեան հետ արտայայտւում էր նաև գործնական քայլերով։ Արդէն 90-ական թուականների սկզբից բազմաթիւ ախալքալաքցիներ ու ախալցխացիներ, անմասն չմնալով այդ ժամանակ յատկապէս երիտասարդութեանը յամակած ոգևորութիւնից, միանում էին ամենուր կազմակերպուող զինական խմբերին և անցնում Արևմտեան Հայաստան, մասնակցում թուրքական բռնատիրութեան դէմ մղուող ազատագրական կռիւներին։ Պատմագիտական գրականութեան մէջ կայ հսկայական քանակութեամբ փաստագրական նիւթ, որում ներկայացուած է կովկասահայութեան գործուն մասնակցութիւնը արևմտահայ ազատամարտին։ Սակայն քանի որ այդ հայդուկ-ազատամարտիկների կենսագրականներում միշտ չէ, որ կարելի է գտնել վկայութիւններ նրանց իսկական անուն-ազգանունների, ծննդեան վայրերի մասին, շատ գործիչների ով և որտեղացի լինելը մնացել է անյայտ։ Այդուհանդերձ, կցկտուր տեղեկութիւնների հիման վրայ հնարաւոր է դառնում վեր հանել ախալցխացի և ախալքալաքցի մի խումբ ֆիդայիների գործունեութիւնը։ Ինչպէս յայտնի է, Արևմտեան Հայաստանում ազատագրական պայքար ծաւալելուն ուղղուած կովկասահայերի առաջին գործնական քայլր 1890թ. Սարգիս Կուկունեանի արշաւանքն էր։ “Կային խումբի մէջ,- գրում է Մ. Վարանդեանր,- և ռուսաց բանակի հայ զինուորներ եւ մեկ հարիւրապետ, ախալցխացի Ստեփանը, որ կը սորւեցնէր պէտք եղածը կամաւորներուն”7։ 1892թ., երբ յայտնի ֆիդայապետ Արաբոն գալիս է Թիֆլիս՝ մասնակցելու Հ.3.Դաշնակցութեան առաջին Ընդհանուր ժողովին, կովկասահայ շատ երիտասարդներ խնդրում են նրան՝ իրենց վերցնել ջոկատի մէջ և անցնել Արևմտաhայաստան։ Արաբոն շատերին մերժում է և իր հետ 1893թ. էրգիր է տանում միայն արևմտահայ կամաւորականների՝ խնուսցի Մելքոնին, մշեցի Աւոյին ու Մարտոյին և ուրիշների։ Այն ժամանակ արևմտահայ գործիչների շրջանում տիրում էր այն կարծիքը, որ թուրքական բռնատիրութեան դէմ ֆիդայական պայքարը գլխաւորապէս արևմտահայերի խնդիրն է։ Բացառութիւն է արւում միայն ախալցխացիներ Վարդանի և Լեւոնի հարցում, որոնք, թերևս, ընդգրկւում են խմբի մէջ իրենց արևմտահայ (էրզրումցի) լինելու պատճառով։ Արաբոյի 16 հոգանոց ջոկատը Տարօնի սահմանագլխին, Գեալիսորի (Առաշի) ձորում, մարտի մէջ է մտնում քրդերի ու թուրքերի հետ։ Բոլոր ֆիդայիները զոհւում են։ Արաբոյի կողքին քաջի մահով ընկնում է ախալցխացի Վարդանը8։ 1890-ականների առաջին կէսին պատմական հայրենիքը թուրքական լծից ազատագրելու գաղափարները լայն տարածում են գտնում Ջաւախքում։ Մեսրոպեան վարժարանում, քաղաքային գրադարանում, թատերական ներկայացումների ժամանակ, ամենուր խոսում էին հայ ազատամարտին նուիրուելու հրամայականի մասին։ Թիֆլիսից ստացուող առաջադիմական մամուլի էջերում առաջ քաշուած գաղափարները լայնօրէն քննարկւում էին մտաւորականութեան և երիտասարդութեան շրջանում։ Այդ տեսակէտից առանձնակի ակտիւութիւն է նկատւում Ախալքալաքի Մեսրոպեան ծխական դպրոցում։ Երկրի մասին խօսակցութրւններն աւելի յաճախակի են դառնում, երբ 1894թ. թուրքական եաթաղանից մազապուրծ, առաջին արևմտահայ գաղթականները՝ թուով 350 հոգի, հասնում են Ախալքալաք։ Բնակչութիւնը ջերմօրէն է ընդունում նրանց, տեղաւորում քաղաքում և Գումբուրդօ, Արագովա, Օրջա և այլ գիւղերում։ Կովկասի Հայոց բարեգործական ընկերութեան տեղի մասնաճիւղի ջանքերով կազմակերպւում է հանգանակութիւն9։ Տղամարդկանց մի մասը, գոյութիւնը մի կերպ պահպանելու համար, չնչին վճարումով, իբրև քարհատ, մասնակցում է զինուորական զօրամասի շէնքերի կառուցմանը։ Ծխական դպրոցի մի խումբ դասընկերներ՝ 12-ամեայ Մինասը (յետագայում ազատագրական պայքարի նշանաւոր գործիչ Ռուբէն Տէր-Մինասեանը), Պարոյրը, Բաղդիկը և ուրիշներ, այցելում են նրանց, ունկնդրում համիդէական զարհուրելի կոտորածների մասին նրանց պատմածները։ Ռուբէնի վրայ յատկապէս ծանր տպաւորութիւն է թողնում շփումը քարհանքում աշխատող գաղթականներից մէկի հետ, որը, տեսնելով պատանիներին, յիշում է իր “լաճին”։ Ռուբէնի հարցին, թէ “ի՞նչ է լաճը”, տաճկահայը պատասխանում է. “Իմ զաւակը, որ քեզի նման խորոտ էր, եարապ, ի՞նչ եղաւ” 10։ Պատանիները, համաձայնութեան գալով Եկատերինոդարից հայրենի քաղաք վերադարձած 11-ամեայ Արտաշէսի (Չիլինգարեան՝ յետագայի դաշնակցական գործիչ Ռուբէն Դարբինեանը) հետ, որոշում են “թուրքերից վրէժխնդիր լինելու և Հայաստանն ազատագրելու համար”, մեկնել Երկիր։ Նրանք ձեռք են բերում “զէնք”՝ վառօդ, դանակներ, և իրենցից իւրաքանչիւրի համար ընտրելով նոր անուններ՝ Րաֆֆու վէպերի սիրուած հերոսներից, ուղղւում են դէպի ռուս-թուրքական սահմանը11։ Այս պատանեկան ազնիւ պոռթկումը, բնականաբար, յաջողութիւն չի ունենում և կանխւում է։ Սակայն այն, լինելով շատ բնութագրական տուեալ ժամանակաշրջանին, խորը հետք է թողնում ինչպէս մասնակիցների, այնպէս էլ գաւառի պատանիների ու երիտասարդների հոգում։ “Արշաւանքի” մասին հիւսւում է յատուկ երգ, որը մեծ ոգևորութեամբ երգում էին փոքրերը, իսկ կեսկատակ՝ նաև մեծերը12։ Այդ մասին յետագայում Ռ. Դարբինեանը յիշում էր. “Այդ օրերուն ոչ միայն Կովկասի հայ երիտասարդութիւնը, այլեւ պատանիներն ու 10-12 տարեկան երեխաները կերազէին ,Հայաստանե երթալ։ Թէեւ կապրեին Կովկասեան Հայաստանի հողին վրայ, բայց բոլորն ալ այն հաւատքն ունէին, որ բուն Հայաստանը ռուսական սահմանի այն կողմն էր, այսինքն՝ Թրքահայաստանր։ Եւ ատոր համար դէպի հոն կը ձգտէին՝ թրքական արիւնոտ լուծէն տառապող իրենց եղբայրներուն եւ քույրերուն օգնելու համար”13։ Նոյն Ռ. Դարբինեանի խօսքերով, այդ ,ձախողուած մանկականե միջադէպը կոչուած էր լինելու Ռուբէն Տէր-Սինասեանի ապագայ յեղափոխական բուռն գործունեութեան առաջին, բայց խորապես գիտակցուած քայլը։ Որքան էլ զաւեշտական է, այս երեխայական խաղը մեծ իրարանցում է առաջացրել տեղական իշխանութիւնների շրջանում։ Գործով սկսել է զբաղուել գաւառապետը։ Սաթենիկ Օհանջանեանի վկայութեամբ դժուարութեամբ է յաջալուել փրկել դպրոցը փակելուց։ Եղել են խուզարկութիւններ և հարցաքննութիւներ, այդ թւում իրենց՝ Օհանջանեանների տանը։ Չհաւատալով, որ միջադէպը պատանիների մտայղացման արդիւնք է, այն կազմակերպելու մէջ ոստիկանութիւնը փորձել է մեղադրել դպրոցի տեսուչ Խաչատուր Դիլանեանին և ուսուցիչներին։ 19-րդ դարի վերջին նորանոր ախալցխացիներ ու ախալքալաքցիներ գինուորագրուեցին արևմտահայ ազատագրական պայքարին։ Ախալցխայից էրգիր անցածների թւում էին երիտասարդ դաշնակցականներ Շամիլը (Տիգրան Օքոնյան), Հաճի Լեւոնը (Լեւոն Խզարճեան), Ուսուլ Խեչոն (Խաչատուր Տեր-Կարապետեան) և ուրիշներ, որոնց սպասւում էր բուռն ու փոթորկալից յեղափոխական գործունեութիւն։ Նրանցից իր քաջութեամբ աչքի ընկած Խեչոն 1897թ. ամռանը մասնակցեց Նիկոլ Դումանի, Վարդանի (Սարգիս Մեհրաբեան), Իշխան Արղութեանի և այլ նշանաւոր հայդուկապետերի կազմակերպած Խանասորի արշաւանքին։ Արդիւնքում հայդուկները վրէժ լուծեցին 1896թ. Վանի ինքնապաշտպանութեան մասնակիցների նկատմամբ արիւնալի կոտորած իրականացրած քրդական մազրիկ ցեղից։ “19 քաջեր ընկան հայրենի հողին վրայ այդ կռիւներու ընթացքին,- գրում է խանասորցի զոհերի մասին Մ. Վարանդեանը,- 19 նահատակներ հայոց աշխարհի բոլոր կողմերեն...։ Վանեցի, շատախցի, համադանցի, մշեցի, գողթնեցի, ղազախեցի, ղզլարցի, նոր-բայազէտցի, ալեքսանդրապոլցի, թիֆլիզեցի, ղարաբաղցի, ախալցխացի, ախալքալակցի և այլն”14։ 20-րդ դարի սկզբին հայ ազատամարտին մասնակցած բազմաթիւ ախալքալաքցիների մէջ իր ծանրակշիռ գործունէութեամբ առանձնանում է տակաւին երիտասարդ Ռուբէն Տէր-Սինասեանը։ Գէորգեան ճեմարանն աւարտելուց յետոյ նա 1902թ. Թիֆլիսում ներկայանում է իր հայրենակից, աւագ եղբոր՝ Յարութիւնի մանկական ընկեր, արդէն ճանաչուած դաշնակցական գործիչ Համօ Օհանջանեանին և նրա խորհրդով կուսակցական աշխատանքի անցնում Բաթումում։ Աւելի քան 50 տոկոս հայ բնակչութիւն ունեցող այս քաղաքում մեծ թիւ էին կազմում այնտեղ տեղափոխուած ախալքալաքցիները։ Իր համերկրացիներից մի քանիսի հետ Ռուբէնին է վստահւում արևմտահայ զինական խմբերի համար միջոցներ հայթայթելու պատասխանատու գործը։ Երկու տարի անց Ռուբէնը յեղափոխական գործունէութիւնը շարունակում է Կարսում, ուր տեղափոխւում է նրանց բազմանդամ ընտանիքր։ Յեղափոխական այս ,հնոցումե՝ Ռ. Տէր-Մինասեանն ընկերակցում է յայտնի գործիչ Սերգէյին՝ Արամ Մանուկեանին։ Արամի ու Ռուբէնի ջանքերի շնորհիւ յաջողւում է ուժեղացնել Դաշնակցութեան Կարսի Կենտրոնական կոմիտէն՝ նրա մէջ ընդգրկելով առաւելապէս արևմտահայ ծագում ունեցող մարդկանց։ ,Այս պարագան պատճառ էր, որ Կ.Կոմիտէն ընդհանրապէս բաղկանար տեղացիներէ կամ ախալքալաքցիներէ եւ ալեքսանդրապոլցիներէ, որոնք ծանօթ էին իրենց եւ միեւնոյն ժողովուրդն էին՝ Բարձր Հայքէն ծնած։ Այս հանգամանքը Կ. Կոմիտէի նկարագիրը կը դարձնէր յարատեւ եւ աւանդապաշտե15։ Կարսի կոմիտէի անդամ է դառնում նաև Ռուբէնի կրտսեր եղբայր Երուանդը, իսկ աւագ եղբայր Յարութիւնը, որ անկուսակցական էր և գործարար մարդ, կուսակցութեանն օգնում է նիւթական միջոցներով։ 1904թ. գարնանը Նիկոլ Դումանի հետ Ռուբէնին վիճակւում է մեկնել Պարսկաստան, իսկ ամռանն անցնել Արևմտեան Հայաստան16։ 1903թ. սուլթանական կառավարութեան կողմից ազատատենչ Սասունի նկատմամբ հսկողութեան սաստկացումը ստիպում է կովկասահայ շատ գործիչների զինական ջոկատներ ուղարկել Երկիր։ Դրանցից յաջողութեամբ Սասուն է հասնում Թորգոմի (Թուման Թումեանի) 23 հոգանոց ,Մրրիկե խումբը։ Այդ փառայեղ անցումը մեծ ոգևորութիւն է առաջացնում սասունցիների շրջանում։ Ջոկատում նշանաւոր Քեռու և Տուրբախի կողքին էին ախալցխացի Արտաշէսը և ախալքալաքցի Նիկոլը (Ջաւախեցի Նիկոլ)17։ Առաջինը յետագայում զոհուեց Բիթլիսի շրջակայքում, իսկ Նիկոլը՝ կեանքն անցկացրեց ֆիդայական կռիւներում ու բանտերում։ Հայդուկային խմբերից ոչ բոլորին էր յաջողւում անկորուստ հասնել Սասուն։ Աւելին, եղան դէպքեր, երբ ծանր մարտերի մէջ մտնելով թուրքական ու քրդական զօրքերի, երբեմն էլ՝ վերջիններիս աջակցող ռուսական սահմանապահ ջոկատների հետ, հայդուկները տուեցին ցաւալի կորուստներ։ Այդպիսի ջոկատներիից մէկը, որում ըստ տարբեր տուեալների հաշւում էր մինչև 150 հեծեալ ու հետիոտն հայդուկ, Խանի ու Նևրուզի հրամանատարութեամբ 1903թ. Կարսի մարզից մտնում է թուրքական սահմանը և Բասենի Դելի-Բաբա, Գոմաձոր և Յուզվերան գիւղերի շրջանում շրջափակւում թուրքական գերակշիռ զօրքերի կողմից։ Թշնամին Նևրուզի հետևակայինների վրայ թնդանօթային և հրացանային կատաղի կրակ է տեղում։ ,Ջաւախքցի Շէկ Համոն, որ ռուս բանակի մէջ երեք թել էր վաստկած եւ այժմս խումբի աչքը անոր վրան էրե, ոգևորում է ընկերներին՝ կոչ անելով չվհատուել, դիրքեր փորել և պատսպարուել։ Հայդուկների դիրքերի թնդանօթային երկարատև ռմբակոծութիւնից յետոյ, կարծելով, թէ բոլորը զօհուել են, թուրքերը երեք շարասիւնով անցնում են գրոհի։ Երբ մինչև ֆիդայիները ասկեարներին մնում է 200 քայլ, հնչում է Համոյի հրամանը, և սկսւում է ուժեղ հրաձգութիւն։ Անակընկալի եկած թուրք զինուորները, տալով մեծ կորուստներ, նահանջում են։ Ոգևորուած կամաւորականներից ոմանք առաջարկում են անցնել հակագրոհի։ Բայց Համոն արգելում է և փոխարէնն առաջարկում միասին երգել ,Դէ զարկէ՛ք, զարկէ՛ք...ե հանրայայտ ֆիդայական երգը։ Կառավարական զօրքերը, նոր համալրում ստանալով, հակառակ ֆիդայիների սպասումներին, յաջորդ օրն անցնում են ընդհանուր գրոհի։ Խանի հեծեալները, որ կտրուել էին Նևրուզի հետևակայիններից, թէև կարող էին հեռանալ և փրկուել, չեն լքում մարտադաշտը։ Շրջապատման մէջ, արիւնալի կռւում շատերի հետ զոհւում են արշաւանքի ղեկավարները, այդ թւում՝ ախալքալաքցի Շէկ Համոն։ Նիկոլ Դումանին Մխչոնց Մարգարի, ինչպէս և հրաշքով փրկուած այլ ընկերների պատմածների համաձայն՝ Շէկ Համոն եղել է ամենախիզախ ու երկար կռուողներից մէկը։ ,Ան եղած էր ոչ միայն քաջ, այլեւ գիտակցող իրենց վիճակին եւ անվեհեր կերպովե18։ Այս մարտում թշնամին կորցնում է 800 զինուոր։ Ծանր վիրաւորուած 4-5 կամաւորականների թւում գերի են ընկնում Թորգոմի ,Մրրիկե խմբից մեծ համբաւ վաստակած ջաւախեցի Նիկոլը և ախալցխացի Ուսուլ Խեչոն։ Նրանց թուրքական իշխանութիւնները տանում են էրզրումի բանտը։ Բարեբախտաբար, երկուսին էլ յաջողւում է ազատուել բանտից և շարունակել յեղափոխական պայքարը։ Նրանք կրկին միանում են զինատար և զինական խմբերին, յետագայում՝ առաջին աշխարհամարտի ժամանակ մտնամ հայ կամաւորական ջոկատների մէջ19։ Դարասկզբին ախալքալաքցիներն ու ախալցխացիները մեծ դեր ունէին նաև զէնքի ձեռք բերման և առաքման գործում։ Արևմտեան Հայաստան ուղարկուող զէնքի հայթայթման ամենայայտնի կենտրոններից մէկը Ալեքսանդրապոլն էր, ուր տեղակայուած էր ռուսական կայազօրը։ Դաշնակցութիւնն այդ խնդրի վրայ սկսեց աւելի մեծ ուշադրութիւն յատկացնել դարասկզբին, երբ ուժեղացան ոչ միայն արևմտահայերի, այլև՝ արևելահայերի հալածանքները։ Պատահական չէ, որ Ախալքալաքի և Ալեքսանդրապոլի զօրամասերից գաղտնաբար գնուած կամ ուղղակիօրէն առաւանգուած զէնքի շնորհիւ տեղի դաշնակցական կոմիտէի ձեռքին կատակուել էր զգալի քանակութեամբ զէնք։ Դրա մի մասն ուղարկուեց Արևմտահայաստան, միւս մասը՝ ցրուեց գաւառի գիւղերում։ Հայ եկեղեցու գոյքի բռնագրաւման մասին ցարական կառավարութեան 1903թ. յունիսի 12-ի օրէնքր դժգոհութեան ալիք առաջացրեց ամենուր, այդ թւում՝ Ախալքալաքում։ Այն ուղղակի կնշանակեր նաև տեղի հոգեւոր ճեմարանների փակում, որոնց մեծ մասը պահւում էին եկեղեցական կալուածքների, մասնաւորապէս Ս. Փրկիչ եկեղեցուն պատկանող հողերի հաշուին։ Բարեբախտաբար, Ախալքալաքում տեղի ղաշնակցական կոմիտէի հրահանգով բնակչութիւնր ձեռնպահ մնաց զէնքի գործադրումից, որր կարող էր յանգեցնել մեծ արիւնայեղութեան։ Օգոստոսի 24-ին, կիրակի օրը տեղի ունեցաւ բողոքի բազմամարդ հանրահաւաք։ ,Վաղ առաւօտուն շրջակայ գիւղերէն հազարաւոր շինականներ խումբ-խումբ եկան լեցուցին քաղաքը,գրում է Մ. Վարանդեանր։ Կուգային և քահանաներ ու երէցփոխներ։ Նաեւ բազմաթիւ կանայք ու երեխաներ։ Ամէն գիւղէ կը բերէին բողոքագիր մը, ուղղած Հայոց Կաթալիկոսինե20։ Ս. Խաչ եկեղեցու բակում և յարակից փողոցներում հաւաքուած ցուցարարների թիւը հասաւ 6 հազ. մարդու։ Պատարագի ժամանակ դպիրներր հրաժարուեցին յիշատակել կայսեր անունը։ Բանախօսները կրակոտ ճառերով դատապարտեցին իշխանութիւնների հակահայ քաղաքականութիւնը և խոստացան ,արեան գնով պաշտպանել մեր դարաւոր իրաւունքներըե։ Ոստիկանաթիւնը չհամարձակուեց արգելել հանրահաւաքը՝ անտեղի բախումներ չհրահրելու համար։ 1903-1904 թթ. հակացարական ելոյթների շրջանում, օգտուելով ողջ կայսրութիւնում ստեղծուած քաոսային վիճակից, Ախալցխայի և Ախալքալաքի դաշնակցական գործիչները նոր քայլեր կատարեցին զինամթերք հայթայթելու ուղղութեամբ։ Նրանք իրենց ծրագրերը համաձայնեցրին Ալեքսանդրապոլում գործող գաղտնի խմբերից մէկի հետ, որը ղեկավարում էր ճանաչուած գործիչ Պադուալի Վաղոն։ Համատեղ ջանքերով 1904թ. տեղի ռուսական զօրամասից առաւանգուեց մեծ քանակութեամբ զէնք։ Մէկ ամիս տևած այդ վտանգաւոր գործողութեան գլխաւոր կազմակերպիչ Վաղոյին օժանդակեցին Սուազցի Բիձան (Յարութիւն) և գիւմրեցի Յակոբը, վերջինիս փորձուած ֆիդայի-ընկեր Ուսուլ Խէչոն, Հաջի Լևունը և Աշիկը, որոնք Արևմտեան Հայաստանից նոր էին վերադարձել Ախալցխա։ Նրանց օգնութեամբ իրականացուեց ոչ միայն զէնքի դուրսբերումը պահեստներից, այլև՝ 30 սայլերով առաքումը Երկիր և Անդրկովկասի զանազան շրջաններ։ Ի դէպ, 1905-1906թթ. հայ-թաթարական ընդհաւտւմների ժամանակ այդ զէնքը ի սպաս դրուեց նաև Անդրկովկասի քաղաքներում հայ բնակչութեան ինքնապաշտպանութեան գործին21, որին ակտիւօրէն մասնակցեց նոյն Ուսուլ Խէչոն։ Ալեքսանդրապոլի զինական պահեստներից զէնքի առգրաւման և առաքման յաջող գործողությունից ոգևորուած՝ Հաջի Լևոնը22, Ուսուլ Խէչոն, Աշիկը (Աշըգ), Ասլանը և ուրիշներ, որոշում են ստեղծել մի առանձին զօրաջոկատ՝ բաղկացած հիմնականում ախալցխացիներից ու ախալքալաքցիներից և, շատերի օրինակով՝ մեկնել Երկիր։ Վճռւում է Վասպուրական մտնել Պարսկաստանի վրայով։ Բանն այն է, որ Արևմտեան Հայաստանի զինատար ճանապարհներից առաւել յուսալին Պարսկաստան-Վասպուրական երթուղին էր։ Կարսի մարզի թուրքական սահման տանող Բասենի ճանապարհը թուրքական և ռուսական իշխանութիւնների համագործակցութեան յետևանքով վտանգաւոր էր դարձել։ Ապրիլի առաջին կէսին Հաջի Լևոնի հեծեալ խումբը ժամանում է Սալմաստ, որտեղ համալրւում է Երկրին լաւատեղեակ վանեցիներով և ապրիլի 17-ին անցնում պարսկա-թուրքական սահմանր։ Արշաւանքի երկրորդ օրը նրանց ներկայացած բարեկամ քրդերը յայտնում են, որ իշխանութիւները ծուղակ են պատրաստել, ուստի անհրաժեշտ է վերադառնալ։ Սակայն ֆիդայիների պատուախնդրութիւնը թույլ չի տալիս բռնել յետդարձի ուղին։ Որոշւում է կռիւներով ճեղքել համիդէական զօրքերի օղակը և առաջ շարժուել։ Հայդուկներին յաջողւում է կոտրել քրդերի դիմադրութիւնր և հասնել Վանից հիւսիս-արևելք ընկած Լիմ գիւղը։ Այստեղ խումբն ընկնում է թշնամու ուժեղ կրակի տակ։ Ձիերի մի մասր սպանւում է, միւսներին ֆիդայիներն են գնդակահարում՝ թշնամու ձեռքը չանցնելու և բոլորով, աննկատ առաջ շարժուելու համար։ Զոհւում են վանեցի Յովհաննէսը, Ջոջ Աղան և ուրիշներ23։ Այդուհանդերձ, ախալցխացիների նախաձեռնած այս համարձակ ձեռնարկումը պսակւում է յաջողութեամբ։ Խումբը հասնում է Վարագայ վանք՝ տեղ հասցնելով նաև որոշակի քանակութեամբ զինամթերք։ Դեռևս 19-րդ դարի վերջից Պարսակահայքում՝ Խոյում, Սալմաստում, Մակուում՝ պատմական Աւարայրի դաշտում գործող զինատար խմբերի շրջանում մեծ ճանաչում են ձեռք բերում Դարալագեազցի (ծնունդով՝ Մալիշկա գիւղից) Սարբազ Խէչոն և ախալքալաքցիներ Գրիշն ու Սուրէնը։ Վերջիններս, որոնց յաճախ անուանում էին ,Ջաւախեցիե, ռուսական բանակի հեծելազօրի նախկին ենթասպաներ էին, տարբեր տեսակի զենքերի քաջատեղեակ ու վարձառու մասնագէտներ, թողնելով ծառայութիւնը, տեղափոխուել էին Պարսկահայք և Սարբազ Խէչոյի հետ, ստանձնել էրգրի ֆիդայական խմբերին զէնք մատակարարելու կենսական գործը։ 1904թ. Երկիր անցնելու նպատակով Պարսկաստան ժամանած Ռուբէն Տէր-Սինասեանի այն հարցին, թէ իր հայրենակիցներն ինչո՞ւ են թողել զինուորական գործը, Սուրէնն ու Գրիշը վիրաւորուած պատասխանում են, թէ իրենք չեն կարող ,ազգի համար նահատակութեան գործը թողածե, ծառայել ռուսական բանակում։ Ռուբէնի վկայութեամբ ,Հէր ու Զարեւանդ եւ Արտազ հին հայկական գաւառներուն մէջ անոնք արդէն ճանաչուած մարդիկ էին։ Ոչ միայն կուսակցական մեր գոյքերի փոխադրողներն էին ռուսական սահմաններէն մինչեւ Վասպուրականի սահմանները, այլեւ դարձած էին պատուհասը հաղորդակցութեան ճամբաները բռնող եւ երթեւեկը խանգարող աւազակներուե24։ Պատահական չէ, որ պարսկաթուրքական սահմանով զէնքի տեղափոխման դժուարին գործը գրեթէ միշտ վստահւում էր Սարբազ Խէչոյին, Գրիշին և Սուրէնին։ Աւելին, շատ կարաւանապետեր, փոստային ծառայողներ, նոյնիսկ պարսկական ու թուրքական պետական մարմիններ, իրենց գոյքի տեղափոխման համար դիմում էին նրանց։ Բանն այն է, որ այս եռեակը մեծ հեղինակութիւն էր վայելում ոչ միայն երկու երկրների պաշտօնեաների, այլև սահմանային գօտում տէր ու տնօրինութիւն անող քրդական աւազակախմբերի շրջանում։ Եւ որպէս կանոն, զանազան բեռների հետ, այն կարողանամ էր ապահով Վասպուրական հասցնել նաև զինամթերք։ 1904թ. գարնանը (հաւանաբար՝ մարտի վերջին կամ ապրիլի սկզբին), երբ տարբեր շրջաններից բազմաթիւ զինական խմբեր էին անցնում Արևմտահայաստան՝ յատկապէս ապստամբած Սասունին օգնութեան հասնելու համար, Սարբազ Խէչոյի խումբը ևս միացաւ Նիկոլ Դումանին, որը Կոստի Համբարձումեանի, Դաշնակցական Խէչոյի, Ռուբէն Տէր-Մինասեանի, Յակոբ Զաւրիեանի և այլ գործիչների հետ կազմակերպեց զինարշաւ՝ Պարսկաստանից Երկիր։ Յունիսին 17 հոգանոց այդ խումբն անցաւ Կոտուրի լեռները, դէպի Վարագ տանող ճանապարհին, Ռազիի մոտ յայտնուեց ծուղակի մէջ։ Սկսւում է կատաղի մարտ (Ռազիի կռիւը)։ Գրիշն իր երգով ոգևորում է ընկերներին։ Դիրքեր բռնած ֆիդայիները ձայնակցում են նրան։ Սարբազի և նրա հաւատարիմ ընկերների քաջութեան շնորհիւ ջոկատին յաջողւում է նահանջել դէպի պարսկական սահմանը և մի քանի խմբերով, փոքրաթիւ կորուստներով հասնել Սալմաստ։ Խմբին կործանումից փրկելու գործում որոշակի դեր է կատարում նաև Ռուբէնը։25 Մայիսի սկզբին Սալմաստում և Խոյում գործող ֆիդայիները ստանում են Սասունի ապստամբութեան ճնշման և արիւնալի կոտորածների լուրը։ Վախենալով, որ Անդրանիկի ու ընկերների անցումը Սասունից Վասպարական կարող է կոտորածների առիթ տալ նաև իրենց մօտ, վանեցիներն օգնութեան խնդրանքով դիմում են Սալմաստի հայդուկներին։ Հակառակ Նիկոլ Դումանի կարծիքին, որն այդ ժամանակ ճանապարհների ուժեղացուած հսկողութեան պատճառով աղէտաբեր էր համարում իւրաքանչիւր արշաւանք, Սալմաստում հաստատուած ֆիդայապետերից Փոխիկը (Վահրամ Յովհաննիսեան, ծագումով՝ շատախցի)՝ վճռում է մի խմբով անցնել Վան։ Այդ յանդուգն քայլի համար նա Նիկոլ Դումանին խնդրում է իր տրամադրութեան տակ դնել ռազմական գործին քաջատեղեակ, դասակապետ Ջաւախեցի Սորէնին։ Նիկոլը համաձայնում է։ Առաջին անգամ Սուրէնը ստիպուած բաժանւում է իր հաւատարիմ ընկերներից՝ Սարբազ Խեչոյից և Ջավախեցի Գրիշից, որոնք շարունակում են մնալՆիկոլի ղեկավարության ներքոյ։ Փոխիկի 14 հոգանոց խումբը Երկիր է մտնում մայիսին, ,անյայտե ճանապարհով՝ հարաւից, Սարայի մոտով։ Սակայն արդէն լեռնելու բարձրացած քրդերից ջոկատն աննկատ չի մնում և շատով յայտնաւմ է ծուղակի մէջ։ Բոլոր հայդուկները զոհւում են։ Նրանց հետ կռուի բռնուած քրդերի պատմածներից պարզւում է, որ կողք կողքի, փողփողացող կամաւորական դրօշի ներքոյ քաջաբար կռուել ու գոհուել են Փոխիկն ու Սուրէնը։ Քրդերի խոստովանութեամբ հայդուկները կռուել են մահուան դատապարտուածի նման, մաուզերներով ու դանակներով, մինչև վերջին մարդը և իրենց պատճառել աւելի մեծ կորուստներ։ Ցաւով խօսելով Սուրէնի զոհուելու մասին, Ռուբէնն իր յուշերում գրում է, որ նա իր տաճկահայ ընկերների համար անյայտ երկրից եկած, բայց միանգամայն գնահատուած, գիտուն զինուորական էր և ռազմական գործի հրաշալի ուսուցիչ։ ,Ի՞նչ էր բուն անունր, չգիտցանք։ Ան ախալքալաքցի էր, կարծեմ Խանչալի գիւղէն։ Ես ...անոր գեղեցիկ դէմքր բնաւ չեմ կրնար մոռնալ։ Ան պէտք չէ, որ մեռնէր այդպիսի մահով...ե26։ Մեսխէթ-ջաւախքցի ֆիդայիներն անմասն չմնացին Սասունի 1904թ. ապստամբութեանը։ Նրանցից ախալցխացի Մարտոն, որ մեծ հեղինակութիւն էր վաստակել ապստամբութեան ղեկավարների շրջանում, ապրիլի 13-ին Սեմալից Գելիեգուզան տանող ճանապարհին, Չայի կռխներում հերոսաբար զոհուեց իր հրամանատար Հրայրի հետ27։ Այս ապստամբութեան ճնշումից յետոյ վերջնականապէս պարզ դարձաւ, որ ֆիդայական կռիւների շնորհիւ անհնար է հասնել արևմտահայութեան ազատագրութեանը և անհրաժեշտ է հրաժարուել պայքարի այդ ձևից՝ նախապատւութիւնը տալով համաժողովրդական ապստամբութեանը։ Այդ դժուարին խնդիրն իրագործելու համար նախ և առաջ հարկ կլինէր համոզել Արևմտեան Հայաստանում գործող հայդուկապետերին՝ զէնքը վայր դնել և հրաժարուել ֆիդայական պայքարից։ Յատկանշական է, որ 1906թ. Դաշնակցութեան որոշմամբ Տարօն անցած 24-ամեայ Ռ. Տէր-Մինասեանին յաջողւում է Դզլաղաճի ժողովում համոզել անդրդուելի Գէորգ Չաուշին ու Սպաղանցի Մակարին՝ ընդունել կուսակցութեան որդեգրած նոր քաղաքականութիւնը, այն է՝ հայդուկային կռիւներից անցնել համահայկական ապստամբութեան նախապատրաստութեանը։ Սուլուխի կռուից և յատկապէս երիտթուրքական յեղաշրջումից յետոյ, երբ սահմանադրութեամբ հռչակւում է ազգերի իրավահաւասարութիւն, ազգային ու կրօնական հալածանքի վերացում, շատ ֆիդայիներ, հաւատալով երիտթուրքերի խոստումներին կամ ենթարկուելով իրենց կուսակցութիւնների ընդունած որոշումներին, դադարեցնում են հայդուկային պայքարը։ Շատ կովկասահայերի հետ տունդարձի ուղին են բռնում նաև ջաւախեցի ու ախալցխացի հայդուկները, որոնց թւում և նշանաւոր Ուսուլ Խէչոն։ Ծննդավայր Ախալցխայում նրան ժողովուրդն ընդունում է ցնծութեամբ։ ԾԱՆՕԹԱԳՐՈԻԹԻԻՆՆԵՐ 1 Մշակ, 1880, թիւ 10, 26, 31, 35, 59 և այլն։ 2 Ախալքալաքի գաւառագիտական թանգարան, գործ 3674, թ.1-10։ Ախալքալաքում հասարակական-քաղաքական կեանքի աշխուժացմանը մեծապէս նպաստել է ժամանակի մամուլը, յատկապէս ,Մշակըե, ,Տարազըե և այլն (տես Մշակ, 1875, թիւ 5, 1880, թիւ 25 , Տարազ, Թիֆլիս,1901, թիւ 19)։ 3 Խուդինեան Գ., Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ծնունդը, Ե., 2000, էջ 116։ 4 Նոյն տեղում, էջ 116-117։ 5 Ախալքալաքի գաւառագիտական թանգարան, գործ 3674, թ. 9-10։ Յետագայում Սաթենիկը Պոլսում և Կիլիկիայում զբաղուեց բարեգործական աշխատանքներով, առաջին աշխարհամարտի օրերին այցելեց Արեմտեան Հայաստան գաղթականներին օգնելու նպատակով և, վերջիններից վարակուելով համաճարակով, մահացաւ։ Սաթենիկի գործունէութեան մասին տես Զէյթլեան Ս., Հայ կնոջ դերը հայ յեղափոխական շարժման մէջ, Լոս Անճըլըս, 1992, էջ 145-149։ 6 Վարանդեան Մ., Հ.3.Դաշնակցութեան պատմութիւն, Ե., 1992, էջ 364։ 7 Նոյն տեղում, էջ 69։ 8 Նոյն տեղում, էջ 120։ 9 Դավթեան Ա. Խ., Ջաւախք, էջ 42։ 10 Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. Զ, էջ 333։ 11 Ռուբէնի խոստովանութեամբ հայդուկների մասին մեծերի պատմածներն այնքան էին կլանել իրեն, որ այդ տարիներին Ծալկայի և Աբուլ լեռան շրջանում գործող Ղաչաղ Նաբիի և Ալէի աւագակախմբերին ինքն ակամայից ընկալում էր իբրև ժողովրդական հերոսների և նոյնպէս ուզում էր նմանուել նրանց, դառնալ հայդուկ ( Ռուբէն, նշ. աշխ., հ. Ա, էջ 110)։ 12 Երգը կոչւում էր ,Մէկ չետվէռթ բարութ, մէկ չաթլաղուզով, ռըսթոփին գրպանս Հայաստան կերթամե։ ,Չաքուրգան առաջէն կերթայ, երգում էին ջաւախքցիները, շալուարին կոճակը կտրած..., ռըսթոփին գրպանն է դրած։ Փախէք առաջէն դուք, անհաւատ թուրքեր, թէ որ դուրս հանէ, դուք կը կործանիքե (Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Զ, էջ 330)։ 13 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 20։ 14 Վարանդեան Մ., նշւ. աշխ., էջ 156։ 15 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ.Ա, էջ 136։ 16 Շուտով Երկրում Ռուբէնը դառնում է Վասպուրականի և Մուշ-Սասունի դաշնակցական ազդեցիկ գործիչներից մէկը, տեղերում ամրապնդում կուսակցական մարմինները կամ հիմնում նորերը, բազմաթիւ ճանաչուած ֆիդայապետերի հետ մասնակցում հայդուկային մի շարք կռիւների, այդ թոււմ Սուլուխի կռուին (1907թ. մայիսի 27), որի ժամանակ զոհւում է Գէորգ Չաուշը։ 17 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 147։ 18 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 172-173։ 19 Նիկոլը, ըստ Ռուբէնի, որ անցել էր ազատամարտի փառայեղ ուղի, շատ դաժան կեանք ունեցաւ և մահացաւ անօգնական վիճակում։ Ռւսուլ Խէչոյին (նաև Ռւսուլ Խաչո։ ,Ուսուլե Կարնոյ բարբառով նշանակում է հանդարտ, հաւանաբար նրան այդպէս էին անուանում ամենադժուարին պահերին հանդարտութիւն և սառնասրտութիւն դրսևորելու համար), վիճակուած էր դառնալ իսկական լեգենդ՝ դեռ երկար ժամանակ մնալ հայդուկային շարժման մէջ, քանիցս թուրքական իշխանութիւնների կողմից ձերբակալուել ու դատապարտուել ցմահ բանտարկութեան, կրկին փախուստի դիմել, խուսափել ռուսական ոստիկանութեան հետապնդումներից, մասնակցել 1912-1913 թթ. Բալկանեան պատերազմներին, առաջին աշխարհամարտի տարիներին Քեռու և Համազասպի կամաւորական ջոկատներում որպէս վաշտի հրամանատար կռուել Վանի և Բիթլիսի նահանգների բնակավայրերի ազատագրման համար մղուած մարտերին։ Խէչոն ակտիւ մասնակցութիւն ունեցաւ նաև Ախալցխայի ու Ախալքալաքի 1918թ. ինքնապաշտպանութեանը և 1921թ. վրաց մենշևիկներից Լօռու ազատագրմանը։ Մահացել է Թաւրիզում 1941 կամ 1942 թ. (Սիմոնեան Ե., նշւ. աշխ., էջ 137-139, 141, Սանոսեան Ա., նշւ. աշխ., էջ 22, 49, 79, 144, 160, 163-165, 173)։ Մ. Կարապետեանի հրատարակած արխիւային վաւերագրերից մէկում Ռւսուլ Խէչոյի անունը Խաչատուր Կարապետեան, յիշատակտւմ է Համազասպի ջոկատի 2-րդ վաշտի 2-րդ դասակի մարտիկների ցանկում, 104 համարի տակ (Կարապետեան Մ., Հայկական կամաւորական խմբերը և ազգային գումարտակները Կովկասեան ռազմաճակատում (1914-1917 թթ.), Ե., 1999, էջ 138)։ 20 Վարանդեան Մ., նշւ. աշխ., էջ 283։ 21 Ռուբէն, նշւ աշխ., հ. Ա, էջ 215-222։ 1905-1906 թթ. Ախալցխայի և Ախալքալաքի գաւառներում, ուր կողք կողքի ապրում էին հայերն ու մեսխեթցի թուրքերը, ընդհարումներ չեղան. Պատճառներից գլխաւորն այն էր, որ ի հեճուկս Թուրքիայից ժամանած գործակալների սուննի մահմեդական թուրքերը, զգուշանալով մեծամասնութիւն կազմող հայերի հետ ընդհարման հաւանական ծանր հետևանքներից, չպաշտպանեցին շիա թաթարների հակահայ գործողութիւները։ Բացի այդ, իշխանութիւնները ևս չկամեցան հայերի դէմ օգտագործել թուրք-մեսխեթցիներին վախենալով Թուրքիայի հնարաւոր միջամտութիւնից, որը խիստ անցանկալի էր ռուս-ճապոնական պատերազմի և սկսուած յեղափոխութեան պայմաններում։ Ի դէպ, այս գաւառների բնակչութիւնը 1905-1907թթ ակտիւ մասնակցութիւն չունեցաւ ռուսաստանեան առաջին յեդափոխութեանը։ 22 Լևոն Խզարճեանն իրականում հաջի չէր։ Նրան այդպէս էին անուանում ընկերների շրջանում վաստակած յարգանքի համար։ 23 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 327։ 24 Նոյն տեղում, էջ 279-280։ 25 Ներսիսեան Ա., Ռուբեն (Մինաս Տէր Մինասեան), Դրոշակ, 1999, թիւ 16, հոկտեմբեր, էջ 37։ 26 Ռուբէն, նշւ. աշխ., հ. Ա, էջ 330-333։ 27 Վարանդեան Մ., նշւ. աշխ., էջ 231։

Да… есть в Курдистане женщины… Аскяра на скаку остановят, Турецкую избу взорвут…

Хорошо, тогда сформулирую только оновное утвержение. Вы высказали тезис, что армяне и грузины в свете “холодного принебрежения” должны научиться цивиллизованно жить рядом. Ну как два соседа, которые живут в соседних квартирах в аварийном доме, и которые, хотя друг-другом принебрегают, но все же поочередно очищают крышу от снега, ибо иначе крыша рухнет. А крыша общая! Я с этим не согласен, и предложил аллегорию двух сундуков, полученных в наследство от одного прадеда (см. мой постинг ранее). Т.е. мы должны интенсивно изучать содержимое наследств и сравнивая детали пробовать, получаеться ли возродить те инструменты и то оружие, которое вашим и нашим предкам помогало в 13-ом веке, или в 3-ем веке. Вот неплохой пример: Вы из своего грузинского сундука дастаете карту 13 века, и видите, что тогда в Царство вхоил и Ереван, и Карабах и все до Вана… Вы заключаете, что все это было Грузией… т.е. если бы мы сели бы на машину времени, и вернулись бы в Ереван 13-го века, то тогда там или население было бы грузинским, или хотя бы администрация была бы грузиноязычной… Вобщем хоть как-нибудь было бы видно, что “мы в Грузии”. Мы же, в нашем армянском сундуке находим массу свидетелсьтв, церквей, надгробий, документов… и нигде о грузинах нету упоминания. Там фигурируют чисто армянские имена людей, провинций, католикосов, князей. Посещая монастырь Гехард под Ереваном слабо вериться, что его большая часть построена “в составе Грузии”. Ведь большая часть комплекса была построена при Закарянах. Как совместить эти два деталя?! Kaк же случилось, что одновременно грузиские Багратиды громили иранцев и тюрков… но под Ереваном их присуствие вроде не наблюдалось? Как понять это явление?

Про Юнистрим я тоже на днях писал где-то! Western Union берет слишком высокие помиссионные! Его не надо использовать в любом случае. Тем более не надо использовать, если в нашем отношении такую пакость сделели! А на севрном Кипре, я уверен, Western Union работает!

Да… грустные времена были. Бедные армяне Сумгаита, Баку, Кировабада…

Абсолютно несогласен! Во-первых, отражаеться ли на современных армяно-иранских отношениях попытка Ирана 6го века навязать нам (и вам, кстати, подавно) огнепоклонство? Нет! Отражаеться ли на современных армяно-иранских отношениях несколько веков господства полуотуреченного Сефевидского Ирана над Арменией? Нет! Так почему же должен церковный раскол времен Кирона влиять на нас сегодня? Я соглашусь, если скажете, что на нас (вернее только на вас) действительно влияет эпоха “армянизированного” Тифлиса и настроения “Орущих камней” Чавчавадзе. Тогда имело место становление современной грузинкой литератры… и определенные антиармянские идеи об армянском купце закупающем владения наивного но честного грузинского князя, вошли в вашу литературу и мировоззерение. Теперь это анахронизм. Во-вторых, армяно-грузинский церковный раскол сам был результатом более глобальных течений. Тогда ведь не только Иверия откололась от Эчмиадзинского католикосата, но и в Западной Армении (в Эрзруме) был создан “сепаратистский” армянский Халкидонский Католикосат. Византия кроме того привлекла на свою сторону многих князей из центральной Армении… Более того… Само это движение Византии на Монофизитство было частью их давления на Сасанидский иранский мир. Монофизитские церкви считались тогда “проиранскими”. Например, Ираном запрещалась Библия на греческом языке. Поощрялась Библия на ассирийском. А Библию на армянском персы терпели ввиду “комплпиментарной политики” Армении. Ну как сегодня вобщем… Но я отвлекся… Когда указываете очертания армяно-грузинского непонимания, важно указывать причины корректно… А церковный раскол Кирона… 1300-летней давности, пахнущий нафталином, совсем из другой оперы… Лучше попчитайте о взаимоотношениях царей Теймураза и Ираклия с армянскими купцами Персии и Индии, с Шаамиром Шаамиряном, и т. д.

Гела, по Закарянам-Мхагрдзели и по Ташир-Дзораету отдельно отвечу, но Вы опять же не видите за конкретными фактами основной point моего постинга.

Pandukht джан, вот пример об “инструментах из сундуков”: Вся северная половина западной границы Ирана покрыта непроходимыми горами. Поэтому дорога со всех берегов Каспийского моря на запад проходит либо по Грузии либо по Армении. Когда эти две страны входили в одну политическую систему (будь то грузинские Багратиды, армянские Аршакиды или Арташесиды), эта система имела контроль над торговыми путями, над Великим шелковым путем. Точно так же СЕГОДНЯ Армения и Грузия, контролируя указанным проходом от Иранских гор до Черного моря, могут диктовать условия ваяким Баку-Джейханам, Бритиш-Петролиумам или Эрдоган-Алиевам. Но этого не происходит. Наобарот, мы соревнуемся за “руку и сердце” Баку-Джейханов…

Ну это был не ответом конкретно Вам. Просто случайно попался под Ваш постинг. Там говориться про Годердзский первал, и про возможные пути из Ахалцха к морю.

Gela, мой возрожения о "хладнокровном пренебрежении" касались двух аспектов, из которых второй важнее: Аспект 1 (эстетический). Из Вашего текста может следовать, что армяне и грузины пыхтя еле друг-друга вносят, ибо наши народы априорно антогонистичны. Это не так, мы имеем много общего, у нас национальные архитектурные формы почти совпадают, менталитет во многом похож, у нас есть свои алфавиты и т. д. Армяно-грузинская неприязнь есть результат внешнеполитических тенденций: мы попали в разные политические “лагеря”. Так бывали о раньше, например во время экспансии Византии на Восточное (“Монофизитское”) Христианство, приведшее к расколу Унии при католикосе Кироне. Аспект 2 (геополитический). Это важнее – прочтите внимательно! Ваш основной тезис сводиться к тому, что мы, армяне и грузины, должны осознать факт нашего “хладнокровного принебрежения”, и научиться с ним рядом жить… ну как больной раком учиться жить со своей болезнью… Это не так! Знаете, мы как два дальных родственника, которые получили в наследство от одного и того же прадеда каждый по сундуку со старыми вещами, значение которых они не совсем понимают, и считают их в основном хламом. Межь тем это не так: в Вашем сундуке есть деталь, которая, если соединить с другой деталью из моего сундука, получиться очень нужный инструмент, или мощное оружие против общих врагов. Прадед знал об этом, но мы ме можем понять его завещание о том, как использовать эти детали. Например, мы не понимаем сути государства Грузинских Багратидов, которое фактически было грузино-армянским союзом. князья Закаряны-Мхагрдзели, будучи амирпасаларами Грузии, были одновременно армянскими царями Ташир-Дзорагетского царства, сидели не в Тбилиси а в Ани, строили амянские церкви и монастыри. При этом тогдашние грузины ничего против этой “широкой автомомии” не имели, а современные грузины деруться в Тбилиси с армянами ради забора (забора!) вокруг Норашенской церкви. Ну а юзер Симон носиться по всем форумам доказувая, что дескять Мхгрдзели к армянам отношения не имеют, ибо есть надежда, что они может курды (хоть вьетнамцы или папуасы, лишь бы не сомехи!?). Мне кажеться, что концепция “хладнокровного пренебрежения” неверна. Еще 100 лет такого “хладнокровного пренебрежения” между нами, и Армения, и Грузия могут исчезнуть с карты мира. Мы должны по возможности больше выявить потенциал сотрудничества. Для этого мы должны между собой решить спорные вопросы и двигаться дальше. Мне очень хотелось бы с грузинскими юзерами обсуждать не то, что армяне имеют право на автономное и культурное самоуправление в Джавахке, а то, как будем с совместными усилиями влиять на лазов и хемшилов…

Երեւան - Ախալքալաք - Բաթում Մուշտարու աչքը եւ փրկարարական օղակը http://javakhk.livejournal.com/15146.html

Kars jan, thank you very much for your sugnature and support. )