Lion

по моему падение Хетии произашло в. 1180-ом году, потаму что по собшению Мовсеса Хоренаци царь Армини (одно из 5-и сушесвовавших тогда армянских царств) Зармайр (1194-1180 д.н.э.), который с своим отрядом помогал Трое, погиб в 1180 д.н.э.... То есть осада Трои падает на года 1190-1180, а падение Хетти - сразу после 1180-а...

Отрывки из Библии, в которых есть упоминание про армян и Армению. 1. Еремия, гл 51., часть 27* – а) На иврите и в старом латинском варианте (Вулгата) “Возмите флаг сред страны, трубите трубы сред всех народов, позавите полки против Вавилона, позавите против него царства АРАРАТСКИЕ*, МИННИ* И АСКАНАЗЯНОВ*”. *Сей призыв против Вавилона датируетса 594-ин годом д.н.э. *Имеетса ввиду Араратское царство, которое сами армяне называли Ванское (Вианилское – по клинописям) царство. * Это одно из армянских государств, распаложеный в басейне озера Урмия. По ассирийскому оно упаминаетса как – “Ar-Meni”, в эламских клинописях - “har-Minija”, на староперсидском – “Ar-Mina”, “Ar-Minija”, a на иврите “Minni”. По мнению Р. Дайсона, Е. Порада, Э. Грантовского и другых, жители этого государства отчетливо разеденяли себья от мидо-персиских и семитских народов и отаждествляли с жителями Армянского нагория. Интересно также отметить, что в трехязичном Бехистунском надписи Армения упаминаетса в трех вариантах-синонимах: по староперсидский “Арминия”, по эламский – “ har-Minija”, а по вавилонский (аккадский) – “Урашту”, что в очередной раз потверждает правату утверждения о том, что Араратское царство есть одно из прочвления армянской государственности. *Здесь сохранилась интересний и глухой отголосок Арийских походов. По этому поводу историк Ованнес Драсханакертци говарит. “Сыновьями же Фираса были: Асканаз, от которого произошли сарматы... и Торгом, который, согласно Иеремии, страну нашу Асканазову соблаговолил своим именем назвать домом Торгомовым. Ибо сперва именно Асканаз своим именем означил наш народ по причине своего старшинства” (“История”глава 1). Тут в мифологической форме обазначени 2 части армянского народа: часть, которая ушла из Армении в потоке Арийских походов и которые окозались родоначалниками имеюшие арийские корни сарматов (Асканаязяни) и часть, которая осталось в стране и продолжал заселять отеческий край (Торгомяни). Редко, но встречается имя “Народ Асканазов”, которий употребляетса как синоним слово “армянский народ”. б) На греческом варианте (От Семидесятия) “Возмите флаг сред страны, трубите трубы сред всех народов, позавите полки против Вавилона, позавите против него царства АРАРАТСКИЕ* И ПОЛК АСКАНАЗЯНОВ*”. * См. выше. * См. выше. в) На халдейском варианте “Возмите флаг сред страны, трубите трубы сред всех народов, позавите полки против Вавилона, позавите против него царства КАРДУ*”. * Под этим понимаетса провинция Великого Айка Кардук, который был расположен на самой северной границе Месопотамии и часто полузависимое от центральной власти Армении воинственное княжество которого часто вмешивалась в дела Месопотамские. Именно по этой причыне поняите “Царство(а) Карду” упатребляетса как синоним понятия “Армянское(ие) царства”. г) На ассирийском варианте (Пешита) “Возмите флаг сред страны, трубите трубы сред всех народов, позавите полки против Вавилона, позавите против него царства АРАРАТСКОЕ*, АРМИННИ* И АСКАНАЗЯНОВ*”. * См. выше. * См. выше. * См. выше. д) В коментариях Иовнтана “Возмите флаг сред страны, трубите трубы сред всех народов, позавите полки против Вавилона, позавите против него царства КОРДВАЦ*, hУРМИНЕ* и hАЛДИ” * См. выше. * Это Ар-миниа. * Это Араратское царство (царство hалди). 2. Книга царств, гл 19, часть 36-37 а) На иврите, На греческом варианте (От Семидесятия), На ассирийском варианте (Пешита) и на арабском “... Сыновя Синахериба* Адрамелик и Сарасар убили его мечом и убежали в АРАРАТСКУЮ СТРАНУ* и вместо него царем стал Асархадон*”. *Синахериб (705-681), царь Ассирии. *Имеетса ввиду Араратское царство, которое сами армяне называли Ванское (Вианилское – по клинописям) царство. * Асархадон (681-669), царь Ассирии. б) на халдейском варинате “... Сыновя Синахериба* Адрамелик и Сарасар убили его мечом и убежали в ЦАРСТВО КАРДУ* и вместо него царем стал Асархадон*”. * См. выше. 3. Есаи, гл. 37, часть 38 а) На иврите и в старом латинском варианте (Вулгата) “... Сыновя Синахериба* Адрамелик и Сарасар убили его мечом и убежали в СТРАНУ АРАРАТСКУЮ* и вместо него царем стал Асархадон*” * См. выше. * См. выше. * См. выше. б) На греческом варианте (От Семидесятия) и на арабском “... Сыновя Синахериба* Адрамелик и Сарасар убили его мечом и убежали в СТРАНУ АРМЯНСКУЮ* и вместо него царем стал Асархадон*” * См. выше. * Как видно, понятия “СТРАНА АРМЯНСКАЯ” и “СТРАНА АРАРАТСКАЯ” упатребляютса как синоними . * См. выше. б) На асирийском и халдейском вариантах “... Сыновя Синахериба* Адрамелик и Сарасар убили его мечом и убежали в СТРАНУ КАРДУ* и вместо него царем стал Асархадон*” * См. выше. * Как видно, тут понятия “СТРАНА АРМЯНСКАЯ”, “СТРАНА АРАРАТСКАЯ” и “СТРАНА КАРДУ” упатребляютса как синоними, которые означают АРМЕНИЮ. * См. выше. 4. Изекия, гл 27, часть 14 “А с ДОМА ТОРГОМА* рынки Тира наполняютса лошадми для грузов, конями и мулами.” *Торгом был отцом прорадителя армян Айка. Поэтому в средние века очень часто синонимом слово “Айастан” в литературе встречаетса слово “Дом Торгомова”. Последное имя сохранилась также в клинописях и обозначает страну, которая нащодилась на Западе Армении, у берегов верхного течения реки Ефрат. Иногда встречаетса имя “Народ Торгомов”, которий употребляетса как синоним слово “армянский народ”. Важно отметить, что на иврите этот отрывок имеет выд: “ИЗ СТРАНЫ ТОРГОМА”. 5. Изекия, гл 37, часть 6 “... ДОМ ТОРГОМА, который находитса на севере от Гамирка*...” *Гамирк есть пограничная область на самом западном окраине Армении и на самом восточном окраине Кападокии. По этому сообшения опять таки Дом Торогома локализируетса у берегов верхного течения реки Ефрат.

1 октября 331г. Битва при Гавгамелах(Северная Месопотамия) Объединённая греко-македонская армия(около 210000), под руководством Александра III Великого, после серьёзной подготовки начала наступление. Она, пройдя Асорик-Мцбин(последний - на берегу Джахджаха, притока реки Хабур, в гаваре Арвастан Армянской Месопотамии), из-за действий главнокомандующего Маззея не смогла пройти по маршруту через Месопотамию и Тигр и свернула по направлению к Вавилону. Объединённая персидская армия Дария III (140000, в том числе 9000 бактрийцев, 2000 шошийцев, 2000 аракосцев, 2000 масагетов, 1000 дахов, как и около 5000 греков, около 1000 оксов, саков, "неизвестных племён", индусов, горных индусов, красноморцев, ареев, персов, согдийцев, каспиев, гирканцев, тапуров, 150 серпоносных колесниц, 15 слонов), Арянская армия Великого Айка (около 50000, из которых около 8000 конницы, как и Царский полк и 50 серпоносных колесниц) и его подчинённых кавказских и восточно-каспийских племён(около 8000, в том числе около 1000 катишей, каппадокийцев, ассирийцев, атрпатаканцев, агванов, кавказцев, сарматов, скифов) под командованием царя Великого Айка Ваге, спарапета Ерванда, командующего конницей Ашота Арцруни и его заместителя Ваагна Храброго Айказна, как и объединённая армянская армия XIII Армянской сатрапии(около 10000, из которых около 2000 конницы) и воинов её подчинённых племён(около 8000, в том чисмле около 1000 фригийцев, катаонов, карийцев, хортуациев, бабелов, белиотов, ситакенов, партевов) под руководством сатрапа Митридата двинулись навстречу врагу. Армия Александра так же в свою очередь не спеша подошла и приняла боевой порядок. Перед битвой Александру посчастливилось привлечь на свою сторону главнокомандующего армией Дария Маззея. По вине последнего не была взята под контроль высота, имевшая важное значение, которую в свою очередь немедленно занял враг и с которой осуществлял руководство битвой. Левый фланг армии Дария был составлен из бактрийцев и воинов подчинённых им племён(около 70000, ровно 100 серпоносных колесниц)под командованием сатрапа Беси, а центр - из персидской армии и воинов подчинённыз персам племён(около 70000, ровно 50 серпоносных колесниц, 15 слонов)под руководством Дария. Правый фланг арийской армии (около 76000, ровно 50 серпоносных колесниц) был составлен из двух колонн, из которых левая состояла из армии Малого Айка, а правая - из армии Великого Айка и подчинённых им племён. Правый фланг греко-македонской армии составляла тяжёлая конница, центр - фаланга, а левый фланг - конница и пехота союзников. I фаза - Греко-македонкая армия смещает свой правый фланг ещё правее. Дарию показалось, что они стремятся выйти из местности, спциально выбранной для действий колесниц, и, для недопущения этого, для блокирования маневра противника он направил бактрийскую конницу, усиленную сакской конницей. Началась ожесточённая битва с растянувшимся правым флангом врага. Одновременно на правом фланге арийского войска атакующие на передней линии пехота и колесницы и окружающая с флангов конница начали теснить и постепенно наносить поражение врагу, не взирая на то, что здесь противнику в конце-концов удалось обезвредить колесницы, подняв шум ударами копий о щиты и напугав часть лошадей колесниц. II фаза - на левом фланге арийской армии пошли в атаку колесницы, которые нанесли воинам врага определённый ущерб, но в конце-концов противник путём образования проходов смог бороться против них и уничтожив большую часть колесниц, восстановил свой бовой порядок. III фаза - Дарий пехоту левого фланга посылает в атаку на правый фланг врага, с которым разгорается более напряжённый бой. Одновременно, противореча этому собственному решению, бактрийцев и саков бросил на обоз, находившийся в тылу левого фланга врага. IV фаза - Руководимые Александром конница правого фланга и фаланга, воспользовавшись неожиданным ослаблением левого фланга противника, наносят резкий удар и, разбив противника, в кровавом и упорном бою рассеивают его, как на левом фланге, так и в центре, воины которого, преследуемые врагом, обратились в бегство. Одновременно фессалийская конница направляется для помощи левому флангу. V фаза - Во время этих событий арийская армия на своём правом фланге фронтальным ударомсоздаёт крайне тяжёлое положение для противника, окружённого армянской, бактрийскойсакской и катишской конницей , руководимой Ашотом Арцруни и Ваагном Храбрым Айказном, которая, не взирая на прибытие фессалийской конницы, прорывается к обозу противника. VI фаза - Получив известие о роковой судьбе своего левого фланга, Александр прекратил преследование и всю армию двинул против правого фланга врага, который во время этих событий практически уничтожил своего противника. Однако, в последний момент первыми узнавшие о приближении крупных сил греко-македонской армии бактрийская и сакская конницы покинули поле боя, а руководимое Маззеем , уже явно изменившим Дарию, войско по командованием сатрапа Атропета, со спины нанесло удар армянской армии и её союзникам. Во вспыхнувшей невиданной битве с изменниками последние потепели поражение, однако, царь Ваге погиб в этой битве. VII фаза - Поняв, что вскоре прибудут огромные силы противника и что битва в общем смысле смещается на их фланг, спарапет Ерванд выдвинул свою конницу, имевшую крепкие порядки, и, отбросив наступавших с тыла врагов, обезопасил быстрый вывод из боя своей пехоты и войска своих союзников. VIII фаза - Сохраняя порядок, армянская и союзников объединённая армия начала отход быстрым маршем, одновременно ведя бой с преследующим противником. В результате она оторвалась от от врага и вернулась на Родину. Армяне потеряли около 20000, союзники около 100000, враги - около 20000 воинов. В битве погиб царь Великого Айка Ваге, с которым прервалась прямая мужская линия рода Айказуни, а Ашот Арцруни и Ваагн Айказн попали в плен. В дальнейшем Ашот Арцруни занимал различные должности при военачальнике Птоломее, а Ваагн Храбрый Айказн служил в отряде телохранителей Александра. Греко-македонская армия одержала внушительную победу. II греко-персидская война завершилась гибелью Тройственного арийского союза, который разрушился и никогда более не был восстановлен. Ахеменидский Иран был уничтожен, а мары и персы попали под власть завоевателей. Александр продолжил свои завоевания и создал огромное государство, которое, однако, очень недолго просуществовало. Царство Великого Айка сохранило свою независимость и господство в 16 губерниях Армении, в Малом Айке было создано независимое царство и только Киликия осталась под властью Александра и его последователей, хотя и она часто вкушала фактическую независимость.

2. Все цитаты от “Географии” Страбона Страбон, География, книга 11, глава 1 “[5] As we pass from Europe to Asia in our geography, the northern division is the first of the two divisions to which we come; and therefore we must begin with this. Of this division the first portion is that in the region of the Tanaпs River, which I have taken as the boundary between Europe and Asia. This portion forms, in a way, a peninsula, for it is surrounded on the west by the Tanaпs River and Lake Maeotis as far as the Bosporus7 and that part of the coast of the Euxine Sea which terminates at Colchis; and then on the north by the Ocean as far as the mouth of the Caspian Sea;8 and then on the east by this same sea as far as the boundary between Albania and Armenia, where empty the rivers Cyrus and Araxes, the Araxes flowing through Armenia and the Cyrus through Iberia and Albania;” В этом отрывке даеться общее описание границ прикаспийских регионов. В частности место вливание Аракса в Куру узакана как граница между Арменией и Алуанией. Страбон, География, книга 11, глава 2 “[17] Further, the greater part of the remainder of Colchis is on the sea. Through it flows the Phasis, a large river having its sources in Armenia and receiving the waters of the Glaucus and the Hippus, which issue from the neighboring mountains.” В этом отрывке река Пасис указана как река, которая имеет источники в Армении, и берет воды также в Колхиде. А река Пасис есть река Риони! Самые южные ее притоки рождаються именно в Месхии у Джавахка, а не в Шираке Страбон, География, книга 11, глава 2 “…the Moschian country, in which is situated the temple,26 is divided into three parts: one part is held by the Colchians, another by the Iberians, and another by the Armenians. There is also a small city in Iberia, the city of Phrixus,27 the present Ideлssa, well fortified, on the confines of Colchis” В этом отрывке Mесхия указана как регион принадлежащий трем странам: Колхиде, Иверии и Армении. Страна Месхия есть регион Ахалцха… Страбон, География, книга 11, глава 3 “[2] Parts of the country [iberia] are surrounded by the Caucasian Mountains; for branches of these mountains, as I said before,1 project towards the south; they are fruitful, comprise the whole of Iberia, and border on both Armenia and Colchis. In the middle is a plain intersected by rivers, the largest being the Cyrus. This river has its beginning in Armenia, flows immediately into the plain above-mentioned, receives both the Aragus, which flows from the Caucasus, and other streams, and empties through a narrow valley into Albania; and between the valley and Armenia” Здесь буквально сказано, что Иверия с севера окружена Кавказскими горами, а с юга плодородной долиной, которая лежит между Арменией и Иверией с Кохидою. А эта долина изрезана многими реками, самая большая из которых Кура, которая начинаеться в Армении, но быстро впадает в упомянутую долину. Мы же знаем, что Кура начинаеться именно в Джавахке (в той его части, что сейчас в Турции), набирает воды в Джавахке и вкадает в долину Куры… Страбон, География, книга 11, глава 3 “[5] From the country of the nomads on the north there is a difficult ascent into Iberia requiring three days' travel; and after this ascent comes a narrow valley on the Aragus River, with a single file road requiring a four days' journey. The end of the road is guarded by a fortress which is hard to capture. The pass leading from Albania into Iberia is at first hewn through rock, and then leads through a marsh formed by the River Alazonius, which falls from the Caucasus. The passes from Armenia into Iberia are the defiles on the Cyrus and those on the Aragus. For, before the two rivers meet, they have on their banks fortified cities that are situated upon rocks, these being about sixteen stadia distant from each other--I mean Harmozice on the Cyrus and Seusamora on the other river. These passes were used first by Pompey when he set out from the country of the Armenians, and afterwards by Canidius.2” В этом фрагменте упомянуты граница между Алуанией и Иверией, и между Арменией и Иверией. Тут буквально говориться, что входaми из Армении в Иверию являються узкие места реки Кура, также как и реки Арагви. Страбон, География, книга 11, глава 4 “IV. The Albanians are more inclined to the shepherd's life than the Iberians and closer akin to the nomadic people, except that they are not ferocious; and for this reason they are only moderately warlike. They live between the Iberians and the Caspian Sea, their country bordering on the sea towards the east and on the country of the Iberians towards the west. Of the remaining sides the northern is protected by the Caucasian Mountains (for these mountains lie above the plains, though their parts next to the sea are generally called Ceraunian), whereas the southern side is formed by Armenia, which stretches alongside it; and much of Armenia consists of plains, though much of it is mountainous, like Cambysene, where the Armenians border on both the Iberians and the Albanians.” В этом отрывке регион Cambysene упомянут как место, где границы трех стран (Армении, Иверии и Ауании) смыкаються. Этот регион находиться в нижнем течении Алазани. Страбон, География, книга 11, глава 13 [5] In ancient times Greater Armenia ruled the whole of Asia, after it broke up the empire of the Syrians, but later, in the time of Astyages, it was deprived of that great authority by Cyrus and the Persians, although it continued to preserve much of its ancient dignity; and Ecbatana was winter residence4 for the Persian kings, and likewise for the Macedonians who, after overthrowing the Persians, occupied Syria; and still today it affords the kings of the Parthians the same advantages and security. Это черезвычайно интересный отрывок из Страбона, на который наши историки почему-то мало внимания обращают. Здесь говориться, что Армения была в прошлом очень могучей странй и правила всей Азией, пока персы при Кире не взяли верховенство в регионе, и сделели Экбатан зимней резиденцией. Тут подразумеваеться не могущество Армении при Арташесидах в II-I веках до Р. Х., а нечто имевшее место до VI века до Р. Х.. А это просто Урарту – Араратское Царство. Иными словами: Страбон прямо называет Урарту Арменией. Кстати, до VI века до Р. Х. Урарту именно и был в течении трех веков очень могучим государством. Кроме всего прочего это имеет отношение к нашей теме, ибо северо-восточная граница Армении очень близка к северо-восточной границе Урарту. Страбон, География, книга 11, глава 14 “[4] In Armenia itself there are many mountains and many plateaus, in which not even the vine can easily grow; and also many valleys, some only moderately fertile, others very fertile, for instance, the Araxene Plain, through which the Araxes River flows to the extremities of Albania and then empties into the Caspian Sea. After these comes Sacasene, this too bordering on Albania and the Cyrus River; and then comes Gogarene. Indeed, the whole of this country abounds in fruits and cultivated trees and evergreens, and even bears the olive. There is also Phauene, a province of Armenia, and Comisene, and Orchistene, which last furnishes the most cavalry.” В этом отрывке Гугарк (Гогарена) упомянута в числе областей Армении, плодородний страны, где растет виноград, оливки, загатавливаеться фураж для каваллерии. Страбон, География, книга 11, глава 14 “[5] According to report, Armenia, though a small country in earlier times, was enlarged by Artaxias and Zariadris, who formerly were generals of Antiochus the Great,9 but later, after his defeat, reigned as kings (the former as king of Sophene, Acisene, Odomantis, and certain other countries, and the latter as king of the country round Artaxata), and jointly enlarged their kingdoms by cutting off for themselves parts of the surrounding nations,--I mean by cutting off Caspiane and Phaunitis and Basoropeda from the country of the Medes; and the country along the side of Mt. Paryadres and Chorsene and Gogarene, which last is on the far side of the Cyrus River, from that of the Iberians; and Carenitis and Xerxene, which border on Lesser Armenia or else are parts of it, from that of the Chalybians and the Mosynoeci; and Acilisene and the country round the Antitaurus from that of the Cataonians; and Taronitis from that of the Syrians; and therefore they all speak the same language” В это отрывке упоминаеться территориальный рост Армении при царе Великой Армении Арташесе I и царе Цопка Зареhе. Гугарк указана как одна из провинциих присоединеных к Армянскому Царству Арташесем I [oт иверов]. Очень важным здесь являеться свидетельство о том, что во всех этих земях завоеванных Арташесом говорили на одном и том же языке (равно как и в Арташате). Это важное свидетльство, ибо Страбон жил всего примерно через 100 лет после Арташеса I, и за такой короткий срок Армения не могла ассимилировать “новые” территории и изменить там язык. Как подтверждаеться этим и многими другими свидетельствами, территориальный рост при Арташесе I был “собиранием армянских земель” вокруг Араратской долины после восстановления независимости Армении в процессе разрушения Селевкидской империи. На этот счет масса дополнительных свидетелсьтв, можно выложить при необходимости. Страбон, География, книга 12, глава 3 “It has its sources in Pontus itself, and, after flowing through the middle of the city Comana in Pontus and through Dazimonitis, a fertile plain, towards the west, then turns towards the north past Gaziura itself an ancient royal residence, though now deserted, and then bends back again towards the east, after receiving the waters of the Scylax and other rivers, and after flowing past the very wall of Amaseia, my fatherland, a very strongly fortified city, flows on into Phanaroea. Here the Lycus River, which has its beginnings in Armenia, joins it, and itself also becomes the Iris. Then the stream is received by Themiscyra and by the Pontic Sea.” Река Ликус указана как река начинающаяса в Армении. Ныне это северо-восток турции. 3. Реконструкция северо-восточной границы Армении по “Географии” Страбона. Физическая карта. Согласнo цитатам выше нам известно следующее о северо-восточной границе Армении по Страбону: A. Эта граница начиналась на линии стыка Бардзр Хайка с Понтийскими горами. B. Далее она шла на восток, огибая Джавахк -- горный массив в верхнем течении Куры в Армении. C. Южные притоки реки Риони начинались в Армении и втекали в Колхиду. D. Севернее Джавахка река впадает в долину Куры по которой (но не объязательно именно по руслу реки) проходила граница Армении с Колхидой и с Иверией. E. Регион Месхия лежала частично в Армении, частично в Иверии, и частично в Колхиде. F. Проходы из Армении в Иверию восточнее Джавахка лежали на узких местах Куры. G. Далее к востоку в регионе Cambysene границы Армении, Иверии и Алуании смыкались. H. Граница шла огибая регион Гугарк в Армении. I. К востоку от этого места граница Армении с Алуанией шла по Куре. J. Граница огибала Утик и Арцах в Армении. K. Граница шла до места, где Аракс втекает в Куру. L. Страбон также отмечает, что на всех указаных территориях, так же как и на других территоиях Армении говорят на одном и том же языке.

Вот подробности про Битву у Арацани в 15.09.68 д.н.э. После бытви у Тигранакерта армия Луколла, в мае 68 года д.н.э. в составе около 120.000 человек продвинулась на северо-восток. Но уже через несколько десятков километров Тароне он сталкнулса с Армянской армией. Римская армия перешла в наступление на армянские позиции, но сталкулась с ожесточеным сопративлением. В то же время осталная часть с тыла ударила по врагу и нанесла потери, заставляя отступать. В сентябре армия Луколла, после исключительно тяжолого в резултата ожесточенних партизанских ударов Армянской армии, марша, подашла к реке Арацани. Здесь в 15.09.68 д.н.э. произащло бытва при Арацани. В начале сражения Армянской армии вообще не было на поле сражения. Около полудня перед стоявшими в всеоружия кагортами появилась легкая конница (18.000) армян и их союзников (около 18.000). Она начала метнуть стрели в легеони. Но римская конница ударила по ним, и они пустились в лживое бегство. Римская конница начала преследование, но уже за ближаешими горами неожиданно была подвергнута атаке с стороны находившися в засаде Армянской тяжолой коннице и была наголову разбыта. После этого уже вся армянская армия (тяжелые конники которого тоже имели лук и стрелы) подступила к легеонам и начала езпрепяственно “растреливать” легеонеров. После несколких часов стоянки под градом стрел армянской армии противник в конце коноцов отступил и укрылса в лагере. Римляне понесли тяжелые потери (около 30.000 убытими и ранеными). Стоит заметить, что римские источники и сам Луколл всячески умалчивали свои неудачы.

Вот еше один разкгром римлян, вообще оставашый неизвестным. По ним данные дает Тацит, и то крайнее неохотно. Дело происходило в самом начале вторжения в Армению армии Курболона /120.000/ в весне 58 года н.э. Дадим слово Тациту, а выводи делаете сами... ”Тацит П. Анналы Книга XIII 36. Продержав легионы в лагере, пока не установилась весна, Корбулон расположил в подходящих местах отряды вспомогательных войск, приказав им не вступать первыми в битву с противником. Начальником над этими сторожевыми постами он поставил Пакция Орфита, имевшего звание центуриона первого манипула. И хотя тот написал ему, что варвары ведут себя крайне беспечно и представляется случай для успешных боевых действий, полководец распорядился не выходить за пределы сторожевых постов и дожидаться прибытия подкреплений. Однако после того как к нему подошло несколько конных отрядов, по неопытности требовавших сражения, Пакций, нарушив приказ, сразился с врагами и был разбит. Двигавшиеся к нему подкрепления были устрашены его разгромом к обратились в бегство, — каждый отряд в свой лагерь. Известие о случившемся разгневало Корбулона: разбранив Пакция, префектов и воинов, он приказал им расположиться за лагерным валом и некоторое время держал их там опозоренными столь унизительным наказанием, пока, снизойдя к просьбам остального войска, не даровал им прощения.”

Армяне и грузины, изначально имевшие обшую церковь, начиная с какого-то момента разделились – почему и как это случилось... Изначально грузинская церквоь принимало верховенство Армянской церкви, отчасти по политическим сображениям, отчасти же по тому, что в Грузии христианство было принято от Армении. Кроме того это подчиненность в многом была основана на авторитете Гругора Лусаворича, который наравне признаета всеми христианами Кваказа, как свой первый и всеобшый опостол. Согласну греческому варинату “Жития Святого Григора” Григор Лусаворич послал в Иберию, Лазику и Албанию трех апосотлов - Иренаркаса, Софриноса и Товма, вместе с святой Нино. (о последней – Е. Тайканшвили “Источники Грузинских летописей, I Обращение Грузии в христианство” Тбилисси 1910). Греческие историки тоже сообщают примерно об этом. Так, по словам церковного историка 5-ого века Соломена “Я узнал, что армяне приняли христианствпо ранше, чем грузини и другие” (Соломен, “История”). Сохранились также сведения, что в 4-6 веках грузинские котоликоси получали свои сани от армянской (Акинян Г.Г. “Кюрион католикос грузинский” Вена 1910). Но в то же время важно отметить тот факт, что административное главнество Армянской церкви не было в отнашением главным и дело вовсе не было так, что типо грузини были в униженном полажении и тд. Нет! И армяне, и грузини имели некое обшее сознание христианство. Для примера можно отметить, что каждый год болшой караван поломников армян направлялось в Мцхети, для покланения тамошной святини – Святой Крест, в то время, как не меншый караван грузин каждый года направлялса в Вагаршапат для покланения Святому Еджмиадзину (“Книга записей” Тбилиси 1901). Общими были также церковние обряды. Так, тогда грузинская церковь принимало “матах” (жертвоприношение, символизируюшый пролитый Христом кров за человечество), а также “пост Святого Саркиса” – обряды, которые до сих пор есть в армянской церкви. В деле же раскола главную роль сыграл грузинский католикос Кюрион, а также непокалебимая позициая Армянского католикоса. Дело было так. Кюрион родилса в Джавахке, но несмотря на это был грузином. Повзрасслев он перебиратеса в Кападокию и там становитса ярим провославным. Но в этой качестве его не светила церковная карера на родине, поэтому после возвращения на родину в 594 году он сначала скрывает все это. Более того, он наниматеса на службу у армянского католикоса того времени Мовсеса Ехвардеци (575-604) и так преуспевает в этом деле, что назначаетса канцлером католикосской службы. В 598 году умирате католикос Грузии, после чего из Грузии в Эчмиадзин приходит болшое делегатство грузинских княазей и велмож, для дого, чтоб был назначен новый католикс. После совешании самим удчним претедентом на пост католикоса Грузии считаетса Кюрион, который и назначаетса на этото пост, уже под именем Самуила II-ого (598-612). После этого Самуила II (Кюрион) в Грузии начинает бурную деятелность по пропоганде провославия. Стоит заметить, что его старания находили почву в стране, особенно в свете того, что после падения Грузинского царство постепенно становилса вопрос не допушение асимиляции грузин в обшехристианском пространстве. И выход этом было найдено новым католикосом... Но до поры до времены Самуила II (Кюрион) не действовал открыто: был еше жив католикос армян и его наставник Мовсес Ехвардеци. В конце 604 года Мовсеса Ехвардеци умирате и это как бы развязывает Самуила II-у (Кюрион) руки. Ситуация слажываетса в его позлу и тем, что дело избрание очередного армянского католикоса начинает затягиватса из за начавшейса войны между Персией и Византией. Временным исполнителем обязонностей армянского католикоса становитса Вртанес Багратуни, брат небезивестного Смбата Багратуни. Весь 605 год ушел на подготовку избрание нового католикоса армян. В конце концов в 606 году созываетса церковный собор, в повестке которого был сей вопрос. Но католикос опять не избираетса, а вместо этого сабором принимаетса свод правил, который, в свете недавных гонения императора Маврикия на григорянство, принимает строгие мери против провославних духовних лиц. В частности в нем указываетса, что провославное духовное лицо не имеет право занимать вищый пост в системе армянской церкво даже после пакаяания. Это решение уже ставит Самуила II (Кюрион) в невигодное полажение и он начинает деятелность по отделению, благо в Грузии давно уже была такая тендеция. Ситуация накаляетса и уже готова была взарватса. Нужна была искра, который и разгараетса в пограничном с Грузией городе Гадженк (Цуртав), который находилса на крайне севере-востоке провинции Гугарк (По слова, Страбона “река Арагва протекает с Кавказских гор и сливаетса с Куром. Они же и есть границы между Арменией, Иберией и Албанией. Из Армении в Иберию можно попасть по ушелям Арагви или Кура” Страбон). Армянский перваисточник-современник Ухтанес так передает ход собитии (“История”, Вагаршапат 1871) - Армянский епископ этого города по имени Мовсес имел давние недружеские отнашении с Самуила II-ым (Кюрион). После принятии правил против провославных, он, к концу 606 года каким-то оброзом вияасняет про “провославное прошлое” Самуила II-о (Кюрион) и сразу же сообшает про это в Эчмиадзин. И пока тут медленно решали что делать, Самуила II (Кюрион) предпринимает ответный шаг. Дело было в том, что в городской церкви Гадженк служба велась на армянском, по причние чего местные грузини не имели возможность понять ее. Самуила II (Кюрион) решает наабарот, и повелевает, чтоб далее сужба в церкви шла на грузинском. На этот же раз местние армяне лишаютса возможности понять службу. В это же время приходит строгый указ из Эчмиадзина к Мовсесу, с приказом помиритса с Самуила II-им (Кюрион). Мовсес уезжает в Мецхети с повинной, но Самуила II (Кюрион) отказываетса миритса с ним и ставит Мовсеса в такое полажение, что он винуждаетса для спасения тайком бежать. Эчмиадзин направляет к Самуила II-ому (Кюрион) писмо, тот отвечает уклончиво. Переписка продолжаетса некоторое время и некто не хочет уступать. В 607-ом году наканец избиратеса новый армянский католикос, которым становитса Абраам Алтабанеци (607-615). Он тоже продожает переписку, но резултата так-же не получаетса из за неуступчивости позиции. Оканчателный разрыв произашло в начале 609 года, в связи с праздниванием рождества Христово… После этого в далнейшем предпринимались попитки обеденять церковя, но все они заканчивались провалом. А после же того, как грузинская церковь пала под влиянии греческой церкви, она к отнашению армянской церкви начала особо непримеримую политику. В собственно грузинских источниках были уничтожены все былие свидетельства единства, изменены были религиозние предания и тд... В 1103-ом году на саборе в Раб-Урбанисе Армянская церковь была признана грузинским как Еретичное… (Л. Меликсет-Бек “Грузинский извод сказании о посте Араджавор” Петроград 1917).

Предистория После падения царства Армянских Аршакуни в 428-ом году, полавниа Армении, которая вошла в состав Сасанидской Персии, была провозглашена Марзпанством. Это было полунезависимой политической единицой, которая считалась в составе Персии и была подчинена ей, но в то же время в внутренных вопросах имела широчайшую автономию и по сути своей руководствовалась местними князями. В главе марзпанства стоял Марзпан (назначалса шахом), военная власть принадлежала Спарапету (наследственно – род Мамиконян), судебная власть – Католикосу Всех Армян, финансовая власть – Азарапету (наследственно – род Аматуни). Ситуация изменилась к второй полавние 440-их годов. в первых все более усиливалса налоговый гнет. Плюс к этому – перси всячески стали поощрять вероотступников и наабарот, притеснять хрестян. Вскорее у Католикоса была отнята судебная власть, а Аматуни лишились финансофой власти. В то же время прославленная Армянская конница (30.000 всадников) почти весь промежуток 440-449 годов находилась на восточних границах Персии, где оно использовалась против эфталитов, притом исползовалась самим безпощадным образом. Все это создавала в стране крайнее недовольние настроения и все было готово взарватса в любое мгонавение. Толчком к началу востанию послужили действа Персидского правителства. Уже к весне 449-ому году специальним указом Азкерта II-ого всем армянам было приказано изменить веру. Притом такие же указы были посланы албанцам и грузинам. Получив указ, все ведущие княжеские рода Марзпанства собрались в Арташате и было единагласно решено не подчинитса этому указу. Получив отказ, Персидское правительство вызвало к себе всех глав армянских, албанских и грузинских княжеских родов к себе в Тизбон. Здесь, под страхом смерти, армянские князя на вид отступили от христианство, но когда персидские маги и войско с ними вернулась на родину, здесь, куда уже дошла весть об о всем этом, уже с полним ходом шло востание. Персидские маги и войско было уничтожено, а князя перешли на сторону народа. Было создано правителства. Спарапетом был назначен Вардан Храбрый Мамиконян, Азарапетом Ваан Аматуни, а Главной судей – Католикос. Над страной встал Марзпан Васак Сюни. Сразу же армянское опалчение и армия перешло в наступление и выгнала или уничтожыла все горнизоны персов по всей стране. Персидский двор был в бешенстве, но поскольку приближалась зима, непосредственние военние действия были отложены до следуюшего года. Интересно отметить, что после востание полажение Армянской конницы, которое осталась на персидско-эфталистком фронте, стало крайнее опасным. В честь командирам конницы, они почуяв неладное, всем составом перешли на сторону эфталитов, потом оставили и их и после поразительно трудного перехода через восточние, северние и западные берега Каспийского моря, к началу 450-ого года вернулись на родину. А к весне 450-ого года персидская армия (ок. 70.000) вторглась в Албанию. Армянская армия (ок. 40.000) продвинулась на помощь к албанцам (ок. 20.000) и в бытве у города Хаххах (на правом берегу Кура) армяно-албанские войска наголову разбыли персов. После этого была взята и разрушена крепость Дербенд, после чего с Атиллой был составлен союз, по которому по первому же сигналу армян гуны должны были вторгнутса на персидскую територию через Дербендский проход. Кажетса все шел благапалучно, но вдруг дело приняло опасный оборот. Марзпан Васак Сюни, который до этого, хоть и не поощряя востание, но все таки был с ваставшими, теперь за их спиной взялса за прямой мятеж. Ему удалось к тому же склонить на свою сторону некоторых князй. Благо, егу мятеж был подавлен, а вернувшися с войни вйска прогнали его, сначала в Сюник, а когда и здесь народ востал против Васака, он удалилса в Персию. После последнего поражения персидский двор находилса в крайнее разгневанном состаяниии. Было решено подавить армян всеми имеющимса силами и средствами и пошадить лишь тех, кто принет зороастризм. Весь остаток 450-ого года персидское правительство вела усиленние приготавления. В частности – 1. Был прикреплен мир с Византией и империя обьязалась некоим образом е помочь армян, что позволило дать свободу солидной части персидской армии, которая прикривала Византийскую границу. 2. Был установлен мир также и с эфталитами, после чего огромная часть персидской армии было переброшено против воставшых, 3. были навербованы варварские племена Кавказа и Гилана, с солидним числом войнов. Вся персидская армия начала собиратса у юго-западных берегов Каспийского моря. Армия в себе включала всю элиту Персидской армии и в обшем состаявля ок. 226.000 солдат и 15 слонов. В составе армии был в частности также полк “Бессмертных” и полк Боевых слонов. Стоить заметить, что вместе с Васаком на сторону врага перешло и некоторое количевство армянской знати. Они составлили особый полк, численностю около 6.800 человек. Кроме того Васак передал врагу важные сведения военного рода. В свое очередь армяне тоже усиленно готовились. Но сили были крайнее неравны. Самая боеспособная часть армянской армии была конница (30.000), которая в многом уступала персидской по численности. Были и пехотинцы – лучники и копейшики (ок. 10.000). Основную же часть армии, численностую около 60.000 человек, составляло кристянское ополчение. То есть в обшем соотношение был 2.5:1 в ползу персов, а если учесть соотношение в плане “воинов професионалов”, то 5,5:1 в ползу персов В апреле 451-ого года персидская армия начала поход на Армению. В то же время, собранная в Арташате Армянская армия (ок. 100.000) начала свое продвижение против врага. Персидская армия, всюду сея смерть и разрушения, по северним берегам озера Урмия, а далее по левому берегу реки Аракс уже к середине мая дошла до уезда Артаз (на ужных склонах малого Масиса, где еше преобладает равнина), где оно, имея впереди ровное поле и маленкую реку Тхмут, и этим надеясь исползоваит численное приумушество, встало лагерем, дожидаясь армянской армии. За это время, правда, армянскому конному отряду (300) Арандзара Аматуни удалось завлечь в ловушку и уничтожить 2.000 вражеских всадников, но это не остонавила врага. Уже к 25.05.451 армянская армия, под руководством Спарапета Вардана Храброго Мамиконяна, подошла к врагу. Бытва на Аварайрском поле (26-ое мая 451 г). “В году 451-ом от рождества Христово, войны Армении, втрое уступая врага по численности вышли на поле брани против превосходяшых сил врага... они дрались храбрее храбрейших, они дрались за своё веру и отечевство, они дрались за право быть и остатса армянином, они дрались как герои древних эпосов... и они завоевали себе свободу...” Ранним утром 26-ого мая 451-ого года, перед рассветом, войска выстроились для боя – Армянская армия на северном, а вражеская армия на ужном берегу реки Тхмут, которое протекает по Аварайрскому полю. В первом ряду персидской армии были лучники, в втором тяжелый пехотинцы, а на третем – кавалерия. Притом на правом фланге кавалерии расположились армянские предательи в главе с Васаком, перед собою имея наемников из варварских племен (ок 20.000). За ними же выстроилась Полк “Бессмертных” (10.000), которая была усилена пехотой (45.000) и боевими слонами (15). В обшем фланги и центр составляли по 50.000 войнов, а всеобшый резерв 76.000 В первом ряду армянской армии расположились лучники, за ними, копейшики, а в третем ряду основная часть кавалерии (20.000). В то же время левее левого и правее правого фланга были оставлении кавалерийские резервы (по 5.000). Народное опалчение было оставлена в качевсве всеобшего резерва. Правым флангом командовал Хорен Хорхоруни, помощник Арсен Ынцаин, левым – Татул Ванандцы, помошники Амаяк Димаксян и княз Аравелян, центром – Нершапух Арцруни, помошники Артак Мокаци и княз Мардпетуни. Резервом командовал Аршавир Камсаракан, помощник Амаяк Мамиконян. Всеобщое командование исполянл на себе Спарапет. Притом, уже на месте видя реальное соотношение сил, Спарапет принял уникальный план ведения бытви: оно состаяло в том, чтоб решающим ударом как можно больше “выпить крови” у врага, после чего сразу отступить и начать партизанскую войну. Перед боем Католикос и духовенство встретились с воинами и обратились к ним. А после загаварил и сам Вардан, призывая каждого в сей трудный час помнить о родине о о своем долге. I этап – С восходом солнца лучники обоих сторон приблизились к краю реки и начали метнуть стрелы. II этап – После продолжительного обмена ударами лучников по всему фронту начала постепеноо разгаратса бытва. Мелкие отряды с той и с другой стороны начинали переходить реку и напасть друг на друга В резултате получилась так, что уже к полудню армянскому левому удалось не только разгромит правый персов, но и, нанося его чувствительние потери, забросить далеко за реку. III этап – Почувствова решаюшый миг, обедененые сили отделного кавалерийского отряда левого, часть сил левого и центра, а также часть сил опалчения, под личним руководством Спапарета, нанес правому флангу персов сокрушительнй удар и прорвало его. В то же время решительный удар по врагу было нанесено и в центре и на правом армян. По всему фрону загарелась жаркый бой. IV этап – Преследуя отступавшого врага, отряд Спарапета все более углюблялса в ряды персидской армии. Перси вынуждени были перебросит на этот участок навоые силы. Этим станавилась легче армянам центра и правого. Но если персидский полководец стремился взять отряд Спарапета в тиски и раздавить его, то он тогда и не думал, что отряд Спарапета... именно этого и добываетса. V этап – Преследуя врага и все больше углюбляяс в ряды правого фоанга персов, отряд Спарапета напал на “бесмерных” и, разбыв их, а потом и Полк слонов, обратила всех этих к бегству. После этого, как буря армянскый отряд стал маневрировать в рядах врага и нанести ему страшные потери. VI этап – Наконец персидская сторона, опираясь на численное превосходство и, и ползуясь тем, что некто не преследует бежавшых, вернулась в строевое состаяние. Персидский резерв, остатки персидского правого, полк слонов и “бесмертные” стали окружать отряд Спарапета. В разгаревшем тут до безумства храброй бытве и пал храбрый Вардан и почти все войни его отряда, которые дрались с врагом до последного дыхания, нанеся его тяжелые потери. VI этап – К 19:00 армянская армия отступила по всему фронту и на северном берегу Тхмута заняла сильние оборонительние позиции. Персидская армия перешло в наступление, но армянская армия упорной оборонй и частными контратаками раз за разом отбрасивала врага на южный берег реки. К 21:30, с наступлением темноты, бытва стала утехать. Обе армии расположились на своих берегах реки. Ночю выжывшие армянские князя начали совешание. Совешание пришло к выводу, что Армянская армия выпонило свою боевую задачу – противнику нанесен силный урон. Уже не имела смысла продолжить бой и на следуюшем день, при том еше, что и армянской армии пришлось нелегко. Ночю армянская армия незаметно отступила. Притом, специальный отряд пробралса сквозь трупы и, разыскав тело и вооружения Спарапета, унес его вместе с отступавшими. Армяне потеряли около 35.000 человек; в их числе и 1.036 человек из княжеских родов и почти всех командиров и их помощников флангов и центра. Противник потерял около 118.000 человек, притом армянские предатели потеряли 3.544 человек. Далше... Перидская армия до того была в тяжелом полажении, что не была в состаянии не только начать преследование, но и двигатса. Только несколько дней спустя оно попиталась возобновить военние действия. Но всюду враг наталкивалса на ожесточонное сопративление партизанских отрядов, ему с болшими потерями удалось захватить несколько крепостей, но в бесчисленных мельких стичках его потерии все росли. В то же время пришло весть, что гунны вторглись на територию Персии и начали там страшние опусташения. В этих условиях Тизбон начал перегаворы о мире. С прибывшими в Тизбон армянскими князями был подписан мир, по условиям которого все в Марзпанстве вернулась на место свое по состаянию 428-ого года, а вина за все было свалена на предателья Васака и его сторонников, которые понесли заслужанное наказание. После этого до начала 460-их годов в Марзпанстве было все в норме и в спокойстве.

В 885 году Армянская (главная) ветвь Багратуни провозглоасила себя “царем всех армян”… После этого она способствовала своей младшей ветви на севере (потомки Ашота Багратуни, которие имели широкие владения в Гугарке и в Тайке) тоже провозгласитса царями… Это было в 889 году. Но вот встал вопрос – как именовать их? Уже были “цари всех армян” (Анийские Багратуни) и северная ветвь не хотела, да и не было в состаянии нести также титул “цар армян”, так как не могло бить 2 “царя армян”, да и главная ветвь не позволила бы… И вот нашлось удачное решение. Дело в том, что Анийская ветвь Багратуни претендовала на все земли Грузии. Вот и поэтому, чтоб ОБОСНОВАТЬ СВОИ ПРАВА на грузинские земли (севернее Гугарка – ок 41.8 северной ширины) и кроме того “обеспечить” свою младшую ветвь царским титулом не в вред себя, провозгласила им царями грузин… И впярам после этого северная ветвь Багратуни, царство которых называлса коралевство Артануджи, стал набирать сили и в конце концов к 975 году добилса обеденения грузинских земел в свой состав. И вот тут то и начались злаключения с судбой этого исконно армянского царства, который был на армянской земле, правилса армянским родом и в подданых имел обсалютную билшинство армян… Смотрите как это было... Уже Баграт Великий (975-1014), родственник кораля Артануджи Давида Багратуни (961-1000), кахетских правителей и Абхазских царей, своим удачним воцарениям кажетса для коралевство Артануджы добылса неслыханных успехов... Под власть этого царства попали все земли до Кавказских гор... Это было началом возвышением коралевства, но также (обратите внимание) НАЧАЛОМ КОНЦА армянской сути этого самого коралевства… Если ранше в коралевстве армяне были ОБСАЛЮТНЫМ БОЛШИНСТВОМ, то сейчас грузини и абхази, которые стали подданними царства, стали превишать своим числом. Кроме того эти два народа были праваславними, очень близкими по своей културе, в противовес армян. Изначально это кажетса не имела значения, но через десятилетия стало понятно, что к чему... Уже при Баграте Великом (975-1014) началса процесс массовой асимиляции абхазов в грузинском народе, в резултате которого грузини резко усилились (а абхази на долгие столетия резко и безвозвратно ослабели) и получили уже обсалютное большинство - болшинство уже собственно грузин. Этот процесс продолжилса при Георгий (Гиорги) I-ом (1014 - 27) и дошел своего логического конца при его сыне Баграте (1027 - 72). Более того... В 1000-ем году Тайк и Западный Гугарк перешел под власть Византии. После этого царства Артануджи потеряла свои основние АРМЯНСКИЕ ВЛАДЕНИЯ и стало сушествовать уже более на грузинских землях. Естественно, что армян в царстве стало еше менше… Но этото процесс видна сейчас… А тогда в глазах современников сея царство еше было коралевством Артануджи, несмотря на то, что на деле он уже был грузинским государством, в котором грузини и остатки абхазов имели обсалютное болшинство. Более того, изначально по политическим мотивом провозглашенние “грузинскими царями” ветвь Багратуни сейчас НА ДЕЛЕ СТАЛ им. Уже Баграт (1027 - 72) в своем долгом царствовании стал опиратса на грузин (это вполне логично) и в отличие от прежнего (года 889-1000), когда в коралевстве в привелигированном полажении были армянские дворяне, в превилигированное полажение перешли грузинцкие дворяне (повтарю – это естественно)… Приближаемса к сути... Мятеж могучего княза карадурского княжества Липарита Орбеляна (1021-1058) в своей основе имел недоволство именно этих армянских дворян которых подстрекала Византия и которые упорно хотели отстаивать свои права, не понимая и не имея желание смиритса с исторической действительностю – тот факт, что коралевство Артануджи уже в прошлом, что уже появилась Грузинское царство и что в нем грузини, будучи обсалютным большинством, естественно не должны были сохранять превилигированное полажение уже молачисленной армянской знти... Вот так, друзя мои – так рождалса Грузинское царство, царство, рождению которого в многом способствовали армяне, и царство, которое столетие спустя стал настолько грозным, что сам стал освобождать тех же армян от мусулманских эмиратов, за что ему БОЛШОЙ ПОКЛОН! Несколько цлов о последуюшей морально-этнической судбе этого царства, которое уже с конца правления Баграта (1027 – 72) можно смело считать ГРУЗИНСКИМ. Грузинские Багратуни сохранили все свои родовие претензии. После падения Анийских Багратуни оно считали себя (по моему с юридической стороны феодалного права – вполне обаснованно) ПРАВОПРИЕМНИКАМИ Анийских Багратуни, от которого витекало очень важный вывод – они этим обосновывали свои права на все бывшие владениа Анийских Багратуни (в том числе, земли бывшего Анийского, Карского, Артануджского царства, как вассалов Анийских Багратуни – земли Лорийского, Васпураканского, Сюникского царство, а также на Тарон, на вассалнх Ани эмиратов и тд)… Уже Давид Великий (1089-1125), который несмоненно был грузином по своей внутренной културе, чувствовал себе грузином и действовал прежде всего в интересах ГРУЗИНСКОГО ЦАРСТВА, стал проводить в жизн эти претензии – Хвала и честь этому ИСТИННО ВЕЛИКОМУ КОРАЛЮ. Интересно, что сей процес имел и обратную сторону с стороны армян. После падения Анийских Багратуни и особенно после 1071 года, армянские воины и князя сами считали грузинских Багратуни правоприменкимами Анийских Багратуни и в массовом порядке переходили на службу к ним… По ихнему мнению НЕЧЕГО НЕ ИЗМЕНИЛАСЬ. Самый яркий пример – это Закаряни… После Давида и до Тамари (1184-1213) включительно армяне упорну стремились освободить свои земли и вводить их в Грузинское царство в первих потаму, что все таки жить в христианском государстве лучше, а в вторих, что они признавали грузинских Багратуни правприемниками Анийских Багратуни... Интересно, что талантливый и далнавидный Давид Великий сам понимал этот процес и всячески поошрял армян. Его жена была армянкой, а сам он делал все возможное, чтобы сблизить армян и грузин и сгладить их религиозние разногласии... Эту политику продолжали его приемники - в том числе и талантливая Тамара... И это дало Грузии сногшибательние успехи... Грузия вступила в свой “Золотй век”. Но уже при Георги Лаше (1213-1222) н при Русудане (1222-1245) грузинские цари отказались от этой политики, что негативно отразилась на судбе страны… Они стали проводить в жизн политику религиозной нетерпимости в отнашении армян… Это стал разединять и без того типично феодальное коралевство, отразилась на боеспособность армии, в котором армяне составляли до 40 %-ов… Яркий пример сказанного – бытва при Гарни в 1226 году, когда по словам Киракоса Гандзакеци (книга 18) “Иванэ (Закарян, которий к тому времени сам стал провославным - Л) сообщил (про поход Джелал-эд-Дина - Л) грузинскому царю (имеетса ввиду Русидан - Л) и стал собирать большое войско против султана. И в гордости великой, чванясь, они дали обет: если одержат над ним победу — обратить в веру грузинскую всех подвластных им армян, а сопротивляющихся — истребить мечом” Но как известно, в этой бытве грузино-армянские войско потерпели тяжолое поражение...

Есть ряд семей, представители которих именыютса в источниках то армянами, то иверами. Если бы это противоречие обноружилась только в однмо случае, можно было бы говарить об ошибке или о случайности; но такое безразличие терминологии превращаетса в своего рода систему. Термин “ивир” в византийском словоупатреблении имел прежде всего этнический характер и обозночал “грузин”. В это формулировку, однако, надо внести два ограничения: 1. “ивир” не в коем мере не выступает как единственное обозночение грузин в текстах, 2. термин “ивир”, подобно большинство византийских этнонимов (“скифи”, “персы”, “турки”) упатребляетса в расплывчатом и неодназначном смисле. В этом отнашении особенно показателен пример Иоанна Цеца, который определенно говарил, что ивиры, абхази и аланы составляют одно племя, внутри котором ивирам принадлежит первенство – а ведь Цец, по его собственным словам, происходил от абхазского корня, он проявлял пристальный интерес к Кавказу и Причерноморью и распалагал информацией об этих областях, которая, несомненно, превосходил средный уровень. Что смешение ивиров, абхазов и аланов было обыденным в византийской литературе, свидетельствует и то, что за Мариам-Марией-Мартой, сестрой грузинского царя Георгия II (1072-1089) и женой двух императоров, византийские авторы зкрепили этникон “аланка”, тогда как Цец, протестуя против подобного словоупатребления, называет ее “абхазкой”. В свою очередь Вриений именует ее дочерью “правителя ивиров”. Итак, византийцы прилагали к грузинам все три этникона - ивиры, абхази и аланы. Но в свою очередь, и это черезвычайно важно отметить, термин “ивир” обозночал не одних только грузин. Термин “ивир” мог упатреплятса не только как этноним, но и для обозночения жителя фемы Иверия. Кроме того оно употреблялась и в конфесиональном плане. В этом смысле “ивир”-ами называли как правило армян-халкедонитов, примкнувшых к грузинской праваславной церкви. Для наглядности приведем несколько примеров. 1. Анна Комина недвусмисленно называет Григория Бакуряна армянином из знатного рода, а Матеос Ураеци – грузином. В то же время составленый им самим монастирский устав Бачковского монастиря говарит о его принадлжности к племени иверов. Впрочем там же сказано, что этот устав, составленый на ромейском, иверском и армянском язике, он подписал армянскими буквами. 2. Надпись на соборе Ани называет Баграта Ваhкаци ивером, в то время, как у греческих авторов он назван армянином. В то же время о сыне Баграта Смбате Матеос прямо говарит, что он армянин, видимо имея ввидо возврашение Смбата в ряды последователей армянской церкви. 3. Матеос Ураеци говарит, что когда Васили Апукап вернулса в Эдессу, армяне ликовали, из чего следует, что он армянин. Однако он прямо именует Василия ромеем, имея ввиду либо его административние функции, либо халкидонитство. Надо добавить, что когда Васили умер, его похоронили в армянской церкви Эдесси. 4. Парсман, брат вышеуказанного Василия, у Сиклици назван ивером, в том случае, как Атталаитет називает его армянином. В этих примерах черезвычайно интересно одно заканамерность: для “грек”-а (например Анна), в мышлении которого халкидонянин или последователь грузинской праваславной церкви отаждевляетса с “своим”-и, на первое место встает задача обозначить генетические корни человека, а не подчеркивать его конфесиональную принадлежность. Поэтому Анна, для которого Григори Бакурян “свой”, не видет смысла подчрекнуто говарить, что он “ивир” или “грек” (имея ввиду церковную принадлежность), и отмечает националный корень человека. Следует еше и помнить, что это значение этнонима вторично; точно так же армян, примкнувшых к греческой церкви, называли иногда “ромеями” или “греками”. В то время о национальности человека судили по его вере. Матеос многих чистокровных армян называет “ромей” или “ивир”, конечно имея ввиду то, что они армян-халкедониты, примкнувшые к греческой или к грузинской праваславной церкви. Надо еше добавить, что того этникон “ивир” не в коей мере не вытеснил термин “армянин”, который отнюдь не потерял свое этническое содержание и не стал чисто конфесиоанальным, тождественным слово “монофист”. Смешение двух этниконов - “ивир” и “армянин” – могло иметь место не только благадаря переходу частьи армян в халкидонитство, но и в резултате интенсивного взаимного социо-культурного проникнавения обеих этнических групп. Тот же Григор Бакурян отлично владел грузинским. Исп. литература: 1. Каждан А. П. “Армяне в составе господствуещого класса Византийской империи в XI-XII веках”, Ереван 1975 2. Матеос Ураеци “Летопись”, Ереван 1991 3. Анна Комена “Алексиада”, Москва 1965 4. Арутюнова В. А. “К вопросу об армянах-халкидонитах”, Ереван 1974 Бартикян Г. М. “Этникон”, Ереван 1968

ВНИМАНИЕ! ВНИМАНИЕ! Если кто небудь граматно и без смиславого изменения переводит все это на русский и вставить на форуме/форумах, такой человек сделает большое дело для арменоведения и лично для меня… Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 24>>-ից Հյուսիսային Բագրատունիների հայկական այս թագավորությունը, որը հիմք ուներ դեռևս 782 թվականին Աշոտ Ատրներսեհի Բագրատունու ստեղծած իշխանությունը և որում կառավարում էր Հյուսիսային Բագրատունիների նորացված ճյուղը, տարբեր ժամանակներում և տարբեր չափով ընդգրկել է Մեծ Հայքի Տայք նահանգը, Բարձր Հայքի հյուսիսային գավառները, Գուգարք նահանգի կենտրոնական ու արևմտյան, ինչպես նաև Փոքր Հայք նահանգի արևելյան գավառները, ինչպես նաև նախկին Իբերիայի թագավորության տարածքի արևմտյան մասը: Մեր պատմագիտության կողմից (օրինակ Լեոյի մոտ) այս թագավորությունը առանց բացառության և ավանդականորեն համարվել է վրացական ու ընկալվել որպես վրացական պետականության արտահայտություններից մեկը: Ավելին, այս թագավորության պատմությունը, որպես վրացական թագավորության պատմությունը, հայ պատմագիտության կողմից համառորեն չի ուսումնասիրվել: Այն երբեք չի դիտարկվել որպես հայ ժողովրդի պատմության բաղկացուցիչ մաս, իսկ նրա մասին բացառիկ հիշատակումներ արվել են միայն ընդգծելու համար վերջինիս <<վրացականությունը>> և դա այն դեպքում, երբ նրանում մինչև XI դարը <<վրացական>> կարող է համարվել լավագույն դեպքում միայն այն, որ նրա բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը կազմող հայերի մի մասը եղել է վրացադավան: Ավելին, <<ժողովուրդների բարեկամության>> տեսականորեն հիասքանչ, սակայն գործնականում անիրագործելի գաղափարը ամեն կերպ ընդգծել և փառաբանել ձգտող սովետահայ պատմագիտությունը կառուցել է հսկայական, սակայն լիովին սնանկ ու հակագիտական մի տեսություն, որը նպատակ ունի ցույց տալ այս ժամանակաշրջանում <<Հայոց և Վրաց թագավորությունների համագործակցությունը>>: Սակայն այս տեսությունը սեփական պատմական հիմնավորվածության տեսանկյունից ուղղակի ծիծաղելի է, քանի որ իրականում... համագործակցում էին երկու Հայկական թագավորություններ և այստեղ որևէ <<վրացական>> երևույթ ուղղակի բացակայում է: Ընդհանրապես պետության և մասնավորապես միջնադարյան պետության էությունը բնորոշող կարևորագույն հատկանիշներից է. ա) այն տարածքը, որի վրա գտնվում է այդ պետությունը, բ) այն ժողովուրդը, որը բնակվում է այդ պետության մեջ, գ) այն կառավարական տոհմը, որը իշխում է այդ պետությունում, դ) այն պաշտոնական խորհրդանիշները, որոնք ընդունված են այդ պետության մեջ: ա) Արտանուջի թագավորությունը գտնվում էր Հայաստանում: Սա այնքան ակնհայտ փաստ է, որ միայն ամեն կերպ <<ժողովուրդների բարեկամության>> կյանքից կտրված գաղափարը իդեալականացնող ու դրա կեղծ փայլից կուրացած պատմաբանները, ինչպես նաև վրացական ազգայնամոլությունը քարոզող և ողջ Հյուսիսային Հայաստանը (Գուգարքը, Տայքը, Բարձր Հայքի և Արարատի հյուսիս-արևելյան գավառները) <<վրացական տարածք>> հռչակած վրաց ազգայնամոլները կարող են հակառակը պնդել: Լիակատար պարզության համար նշենք, որ այս թագավորությունը հիմնականում ընդգրկում էր Հայաստանի Գուգարք և Տայք նահանգները, ինչպես նաև Բարձ Հայքի մի մասը, բ) Արտանուջի թագավորության բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր էին: Սա ևս ակնհայտ փաստ է, քանի որ այդ մասին են վկայում նույնիսկ այժմ թուրքական վայրագությունները, ինչպես նաև վրացական պաշտոնական ու ոչ պաշտոնական վերաձևումները վերապրած և մատնանշված ողջ այդ տարածքում ցրված խաչքարները, վանքերը ու ամրոցները` իրենց ողջ ճարտարապետական և տոպոնոմիական առանձնահատկություններով: Բացի այդ Գուգարքի հյուսիսի, որպես Հայաստանի հյուսիսային սահմանի մասին են վկայում այնպիսի սկզբնաղբյուրներ, ինչպիսիք են Ստրաբոնը, Մովսես Խորենացին, Փավստոս Բյուզանդը, Ղազար Փարպեցին, Անանիա Շիրակացին և այլոք: գ) Արտանուջի թագավորությունում իշխում էր իր ողջ գործունեությամբ տիպիկ հայ հանդիսացած, ինչպես նաև Հայաստանի ու հայերի շահերի պաշտպանության համար հոգևոր, աշխարհիկ և ռազմական ոլորտում հսկայական ավանդ ներդրած Բագրատունիների տոհմը: Այս ակնհայտ փաստը ևս անտեսվել է: Ավելին, վրաց ազգայնամոլները, ծիծաղելիորեն վերափոխելով պատմությունը, անտեսելով հայկական սկզբնաղբյուրների ուղղակի վկայությունները և դրա փոխարեն հիմք ընդունելով սեփական պատմականության տեսանկյունից լիովին անհիմ երկու լեգենդ, ճգնում են ապացուցել, որ Արտանուջի թագավորությունում իշխած Բագրատունիները ուղղակիորեն սերում են իրենց հերա նախնիներից, որևէ կապ չունեն իրենց հիմնական ճյուղի հետ և նրանցում որևէ հայականություն ուղղակի բացակայում է: Այսպես. - ըստ առաջին լեգենդի, որը մեզ է փոխանցում Կոստանդին Ծիրանածինը, Արտանուջի թագավորության Բագրատունիները սերել են Իսրայել-Հուդայի թագավորության արքա Դավթից (մ.թ.ա. մոտ 1012-972) և Իբերիա են գաղթել V դարում: Սակայն ողջ այս լեգենդի ծիծաղելիությունը կայանում է նրանում, որ դրանում դեմքի լիովին լուրջ արտահայտությամբ ապացուցվում է, որ 500 տարում (V դարից մինչև Կոստանդին Ծիրանածինի ապրած ժամանակաշրջանը` X դարի կես) Իբերիայում գոյություն է ունեցել Բագրատունիների ընդամենը... երեք սերունդ: - ըստ երկրորդ լեգենդի, որը փոխանցում է <<Քարթլիս Ցխովրեբա>>-ն, Բագրատունիների նախահայրը Սողոմոն անունով մի հրեայի որդի էր, որը ազգակցական կապ է ունեցել սուրբ Հովսեփի եղբայր Կլեոպասի հետ: Կլեոպասից 27 սերունդ հետո` VI դարի կեսերին Սողոմոնի յոթ որդիները գալիս են Եկեղյաց գավառում իշխող Ռաքել թագուհու մոտ և մկրտվում: Դրանից հետո այս յոթ եղբայրներից երեքը խնամիական կապեր են հաստատում հայ թագավորական տան հետ, իսկ մնացած չորսը հաստատվում են Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում: Առաջին հայացքից ավելի կոռեկտ տեսք ունեցող այս լեգենդը ևս իրականում պատմականորեն լիովին սնանկ է, քանի որ Բագրատունիները, և դա ժխտելը ուղղակի հակագիտական է, Հայաստանում գոյություն են ունեցել VI դարից շատ ու շատ առաջ: Իր հերթին Եկեղյաց գավառում VI դարում իշխած որևէ Ռաքել թագուհու մասին որևէ փաստ հայտնի չէ և այստեղ ակնհայտորեն տեղի է ունեցել գիտակցված կամ պատահական խեղաթյուրում: Իսկ այժմ ծանոթանանք Հյուսիսային Բագրատունիների տոհմաբանության հայկական տարբերակին: Այս տարբերակը առավել ամբողջական տեսքով պահպանվել է Վարդան Արևելցու մոտ, ըստ որի. <<Այդ ժամանակ (VIII դարի երկրորդ կես – Մ.Հ.) իսմայելացիների մոտ (Արաբական խալիֆաթում – Մ.Հ) առաջացավ մեծ խառնաշփոթ: Հայաստանը մի քիչ հանգստացավ և հայ նախարարները սկսեցին ուժեղանալ իրենց կալվածքներում: Իսմայելացիների առաջնորդը (խալիֆը – Մ.Հ.) Աշոտ Պատրիկի (Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունու (726-748) – Մ.Հ.) որդի Վասակի (Վասակ Բագրատունու – Մ.Հ.) տղա Ատրներսեհի (Ատրներսեհ Բագրատունու (782-786` համիշխան) – Մ.Հ.) որդի Աշոտին (Աշոտ Բագրատունուն (782-786` համիշխան, 786-826) – Մ.Հ.) տվեց վրաց երկիրը: Վերջինս, ժամանելով Վրաստան, հնազանդեցրեց այն և, օգնության համար դիմելով Լևոնին (Լևոն IV-ին (775-780) – Մ.Հ.), նրանից ստացավ կյուրողապատի կոչում>>: Մեկ այլ տեղում իր սթափ հայացքներով աչքի ընկնող Վարդանը կրկին անդրադառնում է քննարկվող հարցին. <<Մի քանի խոսք էլ ասենք Բագրատունիներից սերող հայոց և վրաց արքաների ծագման մասին: Ինչպես ասվեց վերևում` քաջ Վարդանից (Վարդան Քաջ Մամիկոնյանից (416-451) – Մ.Հ.) հետո մինչև Սմբատ Բագրատունին (Սմբատ Բագրատունի (693-726) – Մ.Հ.) հայոց իշխանները իրենց նշանակումը ստանում էին պատահական կերպով: Վերջինիս հաջորդեց Վասակի որդի Աշոտը (Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունին (726-748) – Մ.Հ.), որը կուրացվեց Մամիկոնյան իշխանների կողմից: Աշոտը ուներ երկու որդի` Սմբատը (Սմբատ Բագրատունին (761-775) – Մ.Հ)` հայոց, և Վասակը (Վասակ Բագրատունին – Մ.Հ)` վրաց արքաների նախնին: Վասակը ուներ Ատրներսեհ անունով մի որդի (Ատրներսեհ Բագրատունի (782-786` համիշխան) – Մ.Հ.): Հենց սրանից ծնվեց Աշոտը (Աշոտ Բագրատունին (782-786` համիշխան, 786-826) – Մ.Հ.), որից` Բագրատը (Բագրատ Բագրատունին (826-876) – Մ.Հ.), որը սպանվեց իր զարմիկի կողմից, նրան էլ հաջորդեց որդին` Դավիթը (Դավիթ Բագրատունին (876-881) – Մ.Հ.)...: Ահա այսպիսին է վրաց արքաների հաջորդականությունը>>: Ահա Հյուսիսային Բագրատունիների տոհմաբանության երկու տարբերակները: Որ՞ն է առավել ճշմարտանմանը. կարծիքդ ձևավորի դու, ընթերցող... Իսկ իմ կարծիքով այս տարբերակների համեմատական վելուծությունը, ինչպես նաև առկա փաստերի և տեղեկատվության համակարգված վերլուծությունը բերում է միանշանակ հետևության. Հյուսիսային Բագրատունիները սերել են Հայոց իշխան Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունուց (726-748), այսինքն ճշմարտությունը լիովին արտացոլված է ծագումնաբանության հայկական տարբերակում: Իրավիճակը լիակտար պատկերացնելու համար ավելացնենք, որ արդեն VI դարի սկզբներից մինչ այդ էլ Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում հսկայական ազդեցություն ունեցող Բագրատունիները առավել ուժեղացրին իրենց դիրքերը, իսկ 570 թ-ին Իբերիայի թագավորության վերացումից հետո, ժառանգականորեն վարելով Վրաստանի էրիսմտավարի պաշտոնը, մինչև VIII դարի կեսերը (Արմենիայի II ապստամբություն (736-737)) փաստացի դարձան Վրաստանի լիիրավ տերեր: Սակայն 737 թ-ից Հյուսիսային Բագրատունիները կորցրեցին գերիշխանությունը Վրաստանի տարածքում, իսկ նրանց տիրույթները սկսեցին սահմանափակվել Գուգարքի որոշ գավառներով: Եվ միայն 782 թ-ին, երբ Հայաստանի հյուսիսային գավառներում հաստատվում է Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունու որդի Վասակ Բագրատունու սերունդը, Հյուսիսային Բագրատունիների նորացված ճյուղը կրկին ձեռք է բերում 737 թ-ից հետո կորցրած իր դիրքերը: դ) Արտանուջի թագավորության արքաները 888-980 թվականներին կրում էին <<Թագավոր Վրաց և Հայոց>> տիտղոսը: Խիստ ուշագրավ այս փաստը ևս անտեսվել է և դրա փոխարեն առաջին պլան է մղվել միայն տիտղոսի մի մասը` <<թագավոր Վրաց>>-ը: Սակայն իրականում, ինչպես արդեն նշեցինք, Արտանուջի արքաների տիտղոսում առկա է նաև երկրորդ տեղում հիշատակվող <<թագավոր Հայոց>> բանաձևը: Ի՞նչը կարող էր ստիպել Հայաստանի տարածքում իշխող, որպես հպատակներ հիմնականում հայեր ունեցող և իրենց հայ համարող Հյուսիսային Բագրատունիներին ոչ միայն հռչակվել նաև <<թագավոր Վրաց>>, այլև տիտղոսային բանաձևում <<թագավոր Հայոց>>-ի նկատմամբ վերջինիս հատկացնել առաջնային տեղ: Սա ևս ունի շատ ուշագրավ բացատրություն. - բանն այն է, որ Արտանուջի արքաները իրենց թագավորությունը հռչակեցին 888 թ-ին: Իսկ մինչ այդ իրենց գլխավոր ճյուղը` Անիի Բագրատունիները, արդեն կրում էին <<Հայոց թագավոր>> տիտղոսը: Այս պայմաններում բնական է, որ համահայկական գերիշխանության ձգտող Բագրատունիները չէին կարող ունենալ երկու <<Հայոց թագավոր>>-ներ, մանավանդ որ Հյուսիսային ճյուղը քաղաքականապես ավելի թույլ էր և կախված էր իր գլխավոր ճյուղից` Անիի Բագրատունիներից, - տիտղոսային այս բանաձևով Հյուսիսային Բագրատունիները, որոնք եռանդուն կերպով պայքարում էին Վրաստանի ողջ տարածքում գերիշխանություն ձեռք բերելու համար, ստեղծում էին <<իրավաբանական հիմք>> հավակնելու ողջ Վրաստանի տարածքին, - նման ձևակերպմամբ Հյուսիսային Բագրատունիները, անմիջական կոնֆլիկտի մեջ չմտնելով իրենց գլխավոր ճյուղի հետ, համենայն դեպս ապահովում էին իրենց պահանջները նաև Հայոց գահի նկատմամբ: Ինչպես ցույց տվեց կյանքը, սա այնքան էլ տեսական դրույթ չէր, քանի որ 1044 թ-ից սկսած մինչև 18-րդ դարի վերջը Քարթլիի թագավորությունում իշխող արքայատոհմը հարմար առիթի դեպքում անմիջապես անդրադառնում էր համահայկական գահի նկատմամբ իր հավակնություններին և ձգտում գրավել Հայաստանի տարածքը: Այսպիսով ըստ էության որևէ փաստարկ չի մնում Արտանուջի թագավորությունը համարելու վրացական և, դուրս մղելով նրա պատմությունը հայ ժողովրդի պատմության համատեքստից, մեխանիկորեն հրաժարվել նաև այս թագավորության տարածքը Հայաստանի բաղկացուցիչ մաս համարելուց: Սակայն այս թեզը զարգացնելիս պետք չէ հետևել վրաց ազգայնամոլների օրինակին, ընկնել հակառակ ծայրահեղության մեջ և Հայկական հռչակել Արտանուջի թագավորության քաղաքական հետնորդը հանդիսացած հետագայի Քարթլիի թագավորությունը: Պատմությունը լի է սահուն շրջադարձներով և հաճախ դժվար է ասել, թե երբ սկիզբ առավ այս կամ այն երևույթը, որը հետագայում բերեց հսկայական նշանակություն ունեցող փոփոխությունների: Օրինակ, ե՞րբ Հռոմեական կայսրությունը վերածվեց Բյուզանդիայի, իսկ հռոմեական պետությունը իր բնույթով դարձավ հունական: Պատմաբանները մինչ այժմ էլ վիճում են` առաջարկելով 330 (Կոստանդնուպոլսի հիմնումը), 395 (Հռոմեական կայսրության բաժանումը Թեոդոսիոս I Մեծի (379-394) որդիների միջև) և 476 (Հռոմի վերջին կայսեր Ռոմուլոս Ավգուստուլոսի (475-476) գահազրկումը) թվականները: Սակայն պետությունները, որպես էթնոմշակութային երևույթներ, չեն առաջանում մի քաղաքի հիմնադրումով, որևէ այլ պետության արհեստական բաժանմամբ կամ էլ ըստ էության որևէ իրական իշխանություն չունեցող ինչ-որ մի կայսեր գահազրկմամբ: Իմ խորին համոզմամբ այսպես առաջանում է վարչա-քաղաքական միավորը, իսկ պետությունը, որպես էթնոմշակութային երևույթ, ստեղծվում է տասնամյակների, եթե ոչ հարյուրամյակների ընթացքում: Այս տեսանկյունից դիտարկելիս Բյուզանդիան առաջացել է 476 թ-ին, երբ մինչ այդ գոյություն ունեցող Հռոմեական կայսրությունը վերջնականապես կորցրեց Իտալիան: Հենց այս ժամանակից սկսած Բյուզանդիայում հունական տարրը վերջնականապես սկսեց գերիշխել հռոմեականի նկատմամբ` հետագա հարյուրամյակներում հռոմեացիների կայսրությունը աստիճանաբար վերածելով հույների կայսրության, որում արդեն հռոմեական էին թերևս միայն անցյալի խամրող հուշերը և մեկ էլ իր ուժից վեր հավակնություններ ունենալը: Այս ամենի մասին կարելի է երկար վիճել, սակայն իմ նպատակը այժմ այս հարցում վերջնական ճշմարտությանը հասնելը չէ: Ես ընդամենը ցանկացա այս օրինակի վրա ցույց տալ, որ պետությունները, որպես էթնոմշակութային երևույթներ, չեն առաջանում միանգամից: Ո՞ր պահից հայկական թագավորությունը վերաճեց վրացականի, որ՞ն էր այն վճռական պահը, երբ հայոց այս թագավորությունը անդառնալի կերպով կանգնեց այն ուղու վրա, որը իրեն դարձրեց վրացական թագավորություն: Սա հայոց պատմության համար նույնքան կարևոր հարց է, ինչքան հունականի համար այն, թե որ պահից հռոմեացիների պետությունը դարձավ հույների պետություն: Իմ կարծիքով որքան էլ զարմանալի է, սակայն Արտանուջի թագավորության հայականության կործանումը սկսվեց նրա ռազմա-քաղաքական ամենամեծ ձեռքբերումներից մեկից` այն պահից, երբ վերջինիս հաջողվեց իր կազմում ընդգրկել Աբխազական և Կամբեճան-Հերեթիի թագավորությունները, ինչպես նաև իրեն ենթարկեցնել Կախեթիի իշխանությունը: Ոչ միանգամից (ավելի շուտ տասնամյակների ընթացքում), բայց ի վերջո պարզվեց, որ միավորված այս պետությունում արդեն հայերը, որոնք հիմնականում Տայքի և Գուգարքի բնակիչներն էին, ոչ մի կերպ բացարձակ մեծամասնություն չէին կազմում: Ու եթե առանձին վերցրած վերջիններս իրենց թվաքանակով դեռևս կարող էին համեմատվել վրացիների, աբխազների կամ ծանարների հետ, ապա վերջիններիս միասնական դիտարկման դեպքում հայերը անխուսափելիորեն մնում էին փոքրամասնություն դերում: Իսկ միջնադարում վրացիներին, աբխազներին ու ծանարներին կարելի էր որոշակի վերապահումներով դիտարկել որպես մեկ կրոնաքաղաքական ամբողջություն, քանի որ այս երեք ազգերն էլ, կենցաղով լինելով իրար շատ մոտ, դավանում էին նույն կրոնը` ուղղափառությունը: Ընդ որում մեկ պետության մեջ միավորումից զարմանալիորեն շահեցին միայն վրացիները, իսկ հայերը, աբխազները և ծանարները հսկայական կորուստներ կրեցին: Փոփոխությունները կործանարար եղան հատկապես աբխազների ու ծանարների համար, քանի որ սրանք, վրացիների հետ լինելով նույն կրոնի և կենցաղով ու բարքով նրանց ավելի մոտ, տառացիորեն մի քանի տասնամյակում գրեթե անմնացորդ լուծվեցին վրացական էթնոսի մեջ` իրենց ծայրահեղ թուլացման հաշվին գենետիկորեն ուժեղացնելով վերջինիս: Ուշագրավ ժողովրդագրական այս գործընթացի մասին աղոտ կերպով գլխի են ընկել նաև ժամանակակիցները: Այսպես, 1021 թ-ի Անիի ճ-մ-ին մասնակցած Քարթլիի արքա Գեորգի I-ի (1014-1027) դեսպանին Մատթեոս Ուռհայեցին սկզբում կոչում է <<վրաց իշխան>>, մի քիչ հետո` <<աբխազաց իշխան>>, տառացիորեն մի քանի տող ներքև` կրկին <<վրաց իշխան>>, իսկ Քարթլիի թագավորություն էլ նա գրեթե միշտ անվանում է <<Աբխազաց թագավորություն>>: Նույն կերպ Հովհաննես Սիկլիցեսը Գեորգի I-ին կոչում է <<Աբխազիայի արխոնտ>>, իսկ Քարթլիի թագավորությունը` <<Աբխազիա>>: Այս տեսանկյունից Տայքի, Գուգարքի և Բարձր Հայքի հայերը ավելի ամուր գտնվեցին, ինչը բացատրվում է նրանով որ նրանց սկզբում հարևան էր ուժեղ Անիի թագավորությունը, իսկ հետագայում` վերջինիս հոծ հայաբնակ շրջանները: Բացի այդ հայերը կրոնական տեսանկյունից տարբերվում էին վրացիներից և հետևաբար դժվար էին ձուլվում: Այնուհանդերձ ուղղափառությունը որոշակի տարածում գտավ նաև հայկական այս տարածքներում, որի հետևանքով շատ հայեր, հարյուրամյակների ընթացքում աստիճանաբար կորցնելով իրենց ազգային դիմագիծը, դառնալով վրացադավան և արդյունքում` վրացի, կրկին գենետիկորեն ուժեղացրին վրաց էթնոսը: Երևույթը ունի զուտ տեսական-պատմական բովանդակություն ունեցող մեկ այլ կողմ ևս. գրականության մեջ բազում զտարյուն հայեր կոչված են <<վրացի>>: Այսպես, Քարադուռի իշխան, արմատներով Մամիկոնյաններից սերող Լիպարիտ Քաջ Օրբելյանին (1021-1058) Մատթեոս Ուռհայեցին անվանում է <<վրացի>>: Նույն կերպ է նա բնորոշում նաև Գրիգոր Բակուրյանին, որին Աննան (<<Ալեքսիական>>) ուղղակիորեն անվանում է <<հայ>> և որը, ի դեպ, ստորագրում էր հայերեն տառերով: Հետաքրքիր այս երևույթի վրա ուշադրություն է դարձրել դեռևս Նիկողայոս Մառը, իսկ ակադեմիկոս Հ. Բարթիկյանը, քննարկելով մատնանշված երևույթը և իրավացի կերպով բացատրելով այն, նշել է. <<Միջնադարում ազգության մասին դատում էին` ելնելով տվյալ անձնավորության դավանանքից: Նույն Ուռհայեցին բազմաթիվ զտարյուն հայերի անվանում է <<հոռոմ>>, իհարկե նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ նրանք հունադավաններ էին>>: Վերադառնալով հիմնական թեմային` փորձենք ամփոփել այն և մատնանշենք Ժամանակակիցների համար լիովին աննկատ մնացած քաղաքական տրանսֆորմացիայի այս երևույթի հիմնական փուլերը. ա) 978 թ. – Արտանուջի թագավորության անզավակ արքա Դավիթ II Մեծի (961-1000) հոր հորեղբոր թոռան որդի, Դավիթ II Մեծի պապ Բագրատի (937-945) հայր Ատրներսեհ I-ի (881-888, 888-923` արքա) մյուս որդի Սմբատի (954-958) թոռ Գուրգենի (975-978` համիշխան) տղա, Աբխազական թագավորության վերջին և անզավակ արքա Թեոդոսիոս III Կույրի (976-978, 987-988) քրոջ որդի, Քարթլիի կառավարիչ Բագրատը` Բագրատ I-ը (975-978` Քարթլիի կառավարիչ, 978-980` Քարթլիի կառավարիչ և Աբխազիայի արքա, 980-1014` Քարթլիի արքա), Դավիթ II Մեծի, ինչպես նաև վրաց իշխանների մի մասի և աբխազ իշխանների գործուն աջակցությամբ 978 թ-ին հռչակվում է Աբխազիայի թագավորության արքա` սկսելով կրել Աբխազական թագավորության արքայի տիտղոսը` <<թագավոր Աբխազաց>>-ը: բ) 980 թ. – Բագրատ I-ը Դավիթ II Մեծի, ինչպես նաև վրաց և աբխազ իշխանների գործուն աջակցությամբ իր իշխանության տակ է գցում նաև Քարթլին: Ստեղծվում է Իբերիայի թագավորության արևմտյան մասը (Մծխեթ-Ալանաց Դուռ ամրոց ուղիղ գծից արևմուտք) և Աբխազիան ընդգրկող Քարթլիի թագավորությունը, իսկ նրա արքան ժառանգում է Արտանուջի թագավորության արքայական տիտղոսի մի մասը` <<թագավոր Վրաց>>-ը` հռչակվելով արդեն <<թագավոր Աբխազաց և Վրաց>>: Սրանով մինչ այդ Քարթլիի տարածքին տիրող Արտանուջի թագավորությունը, ինչպես 395 թ-ին Հռոմեական կայսրությունը, փաստացի կիսվեց է երկու մասի: Արդյունքում առաջացան է իր բոլոր հատկանիշներով հայկական Արտանուջի և իր բոլոր հատկանիշներով վրացական Քարթլիի թագավորությունները: Ընդ որում վերջինս ընդգրկում էր նաև Աբխազական թագավորության տարածքը: Սակայն X դարի վերջին` Դավիթ II Մեծի կենդանության օրոք, սա բացարձակապես որևէ նշանակություն չուներ, քանի որ Բագրատ I-ը Արտանուջի արքայի որդեգիրն էր, իսկ քաղաքականապես դեռևս թույլ Քարթլիի թագավորությունը լիովին գտնվում էր Դավիթ II Մեծի ազդեցության ոլորտում, որի փաստացի տիրապետության տակ էր հայտնվել նաև նախկին Աբխազական թագավորության տարածքը: գ) 1000 թ. – Դավիթ II Մեծը մահանում է, նրա թագավորության տարածքը անցնում է Բյուզանդիային, իսկ տիտղոսը որդեգրին` <<թագավոր Աբխազաց և Վրաց>> Բագրատ I-ին, որը դրանից հետո սկսում է կրել <<թագավոր Աբխազաց, Վրաց և Հայոց>> տիտղոսը: Սրանով Արտանուջի թագավորությունը, ի դեմս արքայական տիտղոսի նոր կրողի, դե-յուրե միացավ Քարթլիի թագավորությանը, սակայն դե-ֆակտո կործանվեց, քանի որ նրա տարածքը անցավ Բյուզանդիային: Նույն կերպ 476 թ-ից հետո Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը դե-յուրե միացավ Բյուզանդիային, քանի որ Հռոմեական կայսեր տիտղոսի միակ կրողը մնաց Բյուզանդիայի կայսրը, սակայն դե-ֆակտո կործանվեց, քանի որ նրա տարածքը անցավ գերմանական վարձկանների առաջնորդ Օդոակրի (476-490) ստեղծած պետությանը, իսկ 490 թ-ից` Օստգոթերի թագավորությանը: դ) XI դարի առաջին քառորդ – Կորցնելով իր բնօրրանը հանդիսացած տարածքների մի մասը` արդեն միայն դե-յուրե գոյություն ունեցող Արտանուջի թագավորությունը միայն էթնիկ տեսանկյունից չէ, որ սկսեց ձեռք բերել վրացական նկարագիր: Ի տարբերություն նախկինի, երբ վերջինիս տարածքի մեծ մասը կազմում էին հայկական հողերը և միայն փոքր մասը` վրացականը, այժմ նաև տարածքային ընդգրկման տեսանկյունից այս թագավորությունում վրացական, աբխազական և ծանարական տարածքները սկսեցին գերակշռել, իսկ հայկական հողերը կազմեցին թագավորության տարածքի շատ փոքր մասը: Իր հերթին կորցնելով հոծ հայաբնակ նահանգները` Բարձր Հայքի հյուսիսը, Տայքը և Գուգարքի արևմտյան գավառները, <<թագավոր Վրաց, Աբխազաց և Հայոց>> Բագրատ I-ը և նրա հետնորդները փաստորեն սկսեցին տիրել մի թագավորությունում, որի բնակչության մեծամասնությունը կազմում էր վրաց, ինչպես նաև արդեն գրեթե լրիվ վրացականացած աբխազա-ծանարական էթնոամբողջությունը: Նույն կերպ դե-յուրե Հռոմեական կայսրությունը, սակայն դե-ֆակտո միայն Բյուզանդիան, այն բանից հետո, երբ 476 թ-ին կորցրեց Ապենինյան թերակղզին, իր կազմում սկսեց ընդգրկել հիմնականում հունաբնակ տարածքները, որի արդյունքում հունական տարրը հռոմեականի նկատմամբ վերջնականապես ձեռք բերեց գերակշռություն` էթնոմշակութային տեսանկյունից վերջնականապես ստեղծելով հունական մի պետություն, որը այնուհանդերձ ժամանակակիցների կողմից այն շարունակվում էր ընկալվել որպես <<Հռոմեական կայսրություն>>: դ) XI դարի կես – Քարթլիի թագավորության արքաները, որոնց նախորդները` Արտանուջի թագավորության արքաները, միայն ձևականորեն էին <<թագավոր Վրաց>> և այդ կոչումը կրում էին միայն Վրաստանի տարածքի նկատմամբ իրենց հավակնությունները հիմնավորելու նպատակով, աստիճանաբար վրացականացան ու դարձան վրացիների թագավորներ, քանի որ սկսեցին իշխել մի պետությունում, որի մեծ մասը կազմված էր վրացական տարածքից և իրենց տիրապետության տակ ունենալ հպատակների մի ամբողջություն, որի մեծ մասը վրացի էր: Վերջում նշենք, որ թեև հայկական տարրը հայտնվեց երկրորդ տեղում, այնուհանդերձ այն շարունակեց և մինչև մեր օրերն էլ շարունակում է պահպանել իր ծանրակշիռ տեղն ու դերը Վրացական պետության պետական կառույցներում և ազգագրական ընդհանուր կառուցվածքում: ВНИМАНИЕ! Если кто небудь граматно и без смиславого изменения переводит все это на русский и вставить на форуме/форумах, такой человек сделает большое дело для арменоведения и лично для меня…

Про Киевскую Русь в армянской исторографии есть отрывочные сведения. В обшем их можно обобщить как сведение о народе, который нехорошо известен, всегда сталкиваетса с нашым хрестянским соседем /Византия/ и склоенен к грабительским нашествиям. Особенно примечательны сообщения Мовсеса Каханкатваци о походе "руз"-ов на Паратв в первой полавине 10-ого века... Так-же у Степаноса Асохика есть сведения о наемной русской пехоте в армии Василия 2-ого в время его похода на Тайк в 1000-ом году... Вообшем Киевская Русь в армянской исторографии фигурирует эпизодично и некаких системных сведении нет.

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1>>-ից Արատտան, որը տնօրինում էր Միջագետքի ճակատագիրը... 2200 – Նիպպուրի ճ-մ (Եփրատի ձախ ափին, Պարսից ծոցից մոտ 160 կմ հյուսիս-արևմուտք) <<Տապալելով աքքադական բռնապետությունը և իրենց գերիշխանությունը տարածելով Առաջավոր Ասիայի մեծ մասի վրա` նոր տիրակալները ոչ միայն չստեղծեցին նմանատիպ իշխանություն, այլև սկսեցին արմատախիլ անել սեմական բռնապետության օրոք հաստատված ռեժիմի մնացորդներն ու հետևանքները>>Ա. Մովսիսյան Նարամ-Սուենի արտաքին քաղաքականությունը վաղուց սպառնալիք էր դարձել իր բոլոր հարևանների համար, իսկ բռնատիրական ներքին քաղաքականությունը երկրում առաջացրել էր խորը դժգոհություն: Այն բանից հետո, երբ նա, գրավելով Նիպպուրը իրեն աստված հռչակեց, կատարելով չլսված սրբապղծություն, արդեն իսկ անտանելի պայմաններում գտնվող Միջագետքի քաղաքները ապստամբեցին և օգնություն խնդրեցին Արատտայից: Այդ ընթացքում Արատտայում արդեն որոշ ժամանակից ի վեր սկսել էին վարժեցնել վայրի ձիերին և օգտագործել ռազմական նպատակներով: Աշխարհում առաջին անգամ ստեղծվել էր հեծելազոր զորատեսակը: Իր հերթին Արատտային ևս պետք էր վաղեմի թշնամու տապալումը, դրա համար էլ առիթը բաց չթողնվեց: Հայկական բանակը (մոտ 50.000, որից մոտ 20.000 հեծյալ)` Էնրիդապիզիրի գլխավորությամբ, չհանդիպելով էական դիմադրության, սրընթաց երթով հասավ Միջագետքի հարավ: Տեղեկանալով այդ մասին` Նարամ-Սուենը Նիպպուր քաղաքում կենտրոնացրեց իր բանակը (մոտ 120.000) և Հայկական բանակի մոտենալուն պես այն մարտակարգի բերեց: Քանակական առավելությունը պատկանում էր աքքադացիներին, բայց որակական գերակշռությունը գտնվում էր Հայկական բանակի կողմում:I փուլ – Հայկական հեծելազորը անցավ հարձակման և պարտության մատնեց թշնամուն, որը, շփոթվելով և չդիմանալով, դիմեց փախուստի: II փուլ – Հայկական հեծելազորը հետապնդեց և գլխովին ջախջախեց թշնամուն:Հայերը կորցին մոտ 1.000, թշնամին` մոտ 70.000 զինվոր: Նարամ-Սուենը սպանվեց: Թշնամու բանակի մնացորդները հավաքվեցին Պարսից ծոցի հյուսիս-արևելյան ափին:Միջագետքը ընկավ Արատտայի գերիշխանության տակ: Ստեղծվեց Հայկական Առաջին համաշխարհային գերիշխանությունը, որը տևեց 91 տարի 40 օր:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 2>>-ից Արմենիի, Արարատի, Հայայի, Միտանիի և Կիլիկիայի թագավորությունների մասին: Մոռացված Հնգյակը: 1111 – Մանազկերտի ճ-մ (Տուրուբերան, Հարք գավառ)Ասորեստանյան բանակը (մոտ 73.000, 600 մարտակառք)` Թիգլաթպալասար I-ի գլխավորությամբ, ենթարկվելով Հայայի արքա Արսենի գլխավորած Արմենիի, Արարատի և Հայայի միացյալ Հայկական բանակի (մոտ 30.000, 300 մարտակառք), պարտիզանական հարվածներին, հասավ Հարք:I փուլ – Հայկական բանակի առաջապահը կազմող 23 իշխանությունների միացյալ ջոկատը (մոտ 15.000, 150 մարտակառք) հարձակվեց ասորեստանյան բանակի առաջապահի վրա, սակայն չհասնելով էական հաջողությունների, նահանջեց: Հայերը կորցրին 120 մարտակառք: II փուլ – 60 իշխանությունների ուժերից կազմված Հայկական հիմնական բանակը հարձակվեց թշնամու հիմնական բանակի վրա, սակայն տեղի ունեցած համառ մարտում Հայկական բանակը պարտություն կրեց, իսկ բանակի առաջնորդները գերվեցին:Հայերը կորցրին մոտ 15.000 զինվոր, ուղիղ 120 մարտակառք, թշնամին` մոտ 10.000 զինվոր: Արսենը գերվեց, սակայն հետագայում ազատվեց:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 3>>-ից Հայկ աստծո հաղթարշավը: Արքաներ, որոնք փառաբանում էին հաղթող աստծոն... 857 հուլիս – Սիփան լեռան ճ-մ (Տուրուբերան նահանգ, Բզնունիք գավառ, Վանա լճի հյուսիսային ափից մոտ 10 կմ հյուսիս) <<…Մենք բռնությունից Если Вы видите это сообщение, значит кто то пытался Вас оскорбить. Просьба сообщить нам об этом http://forum.hayastan.com/index.php?act=report&t=34878ս էինք տալիս` Բեղուն դաշտերին գերադասելով լեռները քարոտ. Իսկ մեզ ոտնակոխ հետապնդողին դիտապաստ անում Եվ դրանով անուն ստանում` Կոչելով մեզ Հայկ…>> Պ. ՍևակԴեպի լեռը նահանջած Արմենիի և Արարատյան թագավորության Հայկական բանակը (մոտ 40.000, 400 մարտակառք)` Արամ II-ի գլխավորությամբ, բնական ամրություններով հարուստ մի վայրում ամուր պաշտպանական դիրք գրավեց` այն շրջապատելով 2 շարք հողաթմբերով ու ցցապարիսպներով: Առաջին շարքում դիրքեր գրավեց հայկական թեթև` տեգավորները և նետաձիգները, իսկ երկրորդում` ծանր հետևազորը: Հեծելազորը մնաց երրորդ գծում: Ասորեստանյան բանակը (մոտ 90.000, 900 մարտակառք)` Սալմանասար III-ի գլխավորությամբ, մոտեցավ հայկական դիրքերին: I փուլ – Թշնամին անցավ հարձակման և ծանր կորուստներով հաղթահարեց հայկական առաջին գծի դիմադրությունը, որի մնացորդները նահանջեցին և ամրացան երկրորդ գծում: II փուլ – Հայկական երկրորդ գիծը ետ մղեց թշնամու բոլոր գրոհները` ծանր կորուստներ պատճառելով նրան: III փուլ – Օգտվելով թշնամու կրած ծանր կորուստներից ու շփոթից` Հայկական բանակը անցավ հարձակման և, շեշտակի հարվածով ջարդելով թշնամուն, շպրտեց նրան ելման դիրքեր, որից հետո կրկին խուսափելով հարթ տարածությունում մարտից, ետ նահանջեց ամրացված շրջան: IV փուլ – Մինչև օրվա վերջ թշնամու բոլոր գրոհները ետ մղվեցին: Գիշերն ընդհատեց մարտը: Հայերը կորցրին 3.400, թշնամին` 4.000 գերի, մոտ 20.000 սպանված և վիրավոր ռազմիկ: Ասորեստանյան բանակը, ենթարկվելով Հայկական բանակի պարտիզանական հարվածներին, Վասպուրական-Կորճայք երթուղով նահանջելով և կորցնելով ևս մոտ 5.000 զինվոր, հեռացավ Հայաստանի սահմաններից` օկուպացված պահելով Հայոց Միջագետքը:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 4>>-ից Արիական Եռադաշինքը, Ալեքսանդր Մակեդոնացին և Հայաստանը: Ալիկը Հայաստան չի մտել, չէ? վստահ եք? Իսկ ինչ կասեք, եթե իմանաք, որ Դարեհի դեմ արշավող հունամակեդոնական բանակը անցել է Կիլիկիայով, Հայոց Միջագետքով և Մծբինով... 331 հոկտեմբերի 1 – Գավգամելայի ճ-մ (Հյուսիսային Միջագետք)Համալրված հունա-մակեդոնական բանակը (մոտ 210.000)` Ալեքսանդր III Մեծի գլխավորությամբ, լուրջ պատրաստությունից հետո շարունակեց առաջխաղացումը դեպի արևելք: Արշավելով Ասորիք-Մծբին (վերջինը` Հայոց Միջագետք, Արվաստան գավառ, Խաբուր գետի Ջախջախ վտակի ափին) -Միջագետք երթուղով ու անարգել անցնելով Տիգրիսը հակառակորդի գլխավոր հրամանատար Մազզեյի մեղքով` այն շարժվեց Բաբելոնի ուղղությամբ: Դարեհ III-ի գլխավորած պարսկական (140.000, այդ թվում 9.000 բակտրիացիներ, 2.000 շոշեցիներ, 2.000 արաքոսցիներ, 2.000 մասագետներ, 1.000 դահեր, ինչպես նաև մոտ 5.000 հույներ, մոտ 1.000-ական օքսեր, սակեր, □անհայտ ցեղեր□, հնդիկներ, լեռնային հնդիկներ, կարմիրծովցիներ, արեյներ, պարսեր, սոգդեր, կասպեր, հյուրկաններ, տապուրներ, 150 մանգաղակիր մարտակառք, 15 փիղ), Մեծ Հայքի Վահե արքայի, Երվանդ սպարապետի, հեծելազորի հրամանատար Աշոտ Արծրունու, նրա տեղակալ Վահագն Քաջ Հայկազնի գլխավորած Մեծ Հայքի Հայկական (մոտ 50.000, որից մոտ 8.000 հեծյալ ինչպես նաև Մարդպետական գունդը և 50 մանգաղակիր մարտակառք) ու նրան ենթակա կովկասյան և արևմտակասպիական ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական կատիշներ, կապադովկիացիներ, ասորիներ, ատրպատականցիներ, աղվաններ, կովկասցիներ, սարմատներ, սկյութեր) կազմված բանակը, ինչպես նաև սատրապ Միթրդատի գլխավորած XIII սատրապության Հայկական (մոտ 10.000` որից մոտ 2.000 հեծյալ) ու նրան ենթակա ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական փռյուգացիներ, կատաոններ, կարիացիներ, հորտուացիներ, բաբելացիներ, բելիտներ, սիտակեններ, պարթևներ) կազմված բանակը շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Ալեքսանդրի բանակն էլ իր հերթին անշտապ մոտեցավ հակառակորդին և մարտակարգ ընդունեց: Հունա-մակեդոնական բանակի աջը կազմում էր ծանր հեծելազորը, կենտրոնը` ֆալանգը, իսկ ձախը` դաշնակից հեծելազորը և հետևակը: Մինչ ճակատամարտը Ալեքսանդրին հաջողվել էր իր կողմը գրավել Դարեհի բանակի գլխավոր հրամանատար Մազզեյին: Վերջինիս մեղքով չէր վերցվել հսկողության տակ կարևոր նշանակություն ունեցող մի բարձունք, որը իր հերթին անմիջապես նվաճեց թշնամին` այնտեղից իրականացնելով ճակատամարտի ղեկավարումը: Դարեհի բանակի ձախը կազմված էր բակտրիացիներից և նրանց ենթակա ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 70.000, ուղիղ 100 մանգաղակիր մարտակառք)` սատրապ Բեսի, իսկ կենտրոնը` պարսիկների բանակից ու նրանց ենթակա ցեղերի ռազմիկերից (մոտ 70.000, ուղիղ 50 մանգաղակիր մարտակառք, 15 փիղ)` Դարեհի գլխավորությամբ: Արիական բանակի աջը (մոտ 76.000, ուղիղ 50 մանգաղակիր մարտակառք) կազմված էր երկու շարասյուններից, որի ձախը կազմում էր Փոքր Հայքի, իսկ աջը` Մեծ Հայքի բանակը և նրանց ենթակա դաշնակից զորքը: I փուլ – Հունա-մակեդոնական բանակը իր աջ տեղաշարժեց ավելի աջ: Դարեհին թվաց, թե այն ձգտում է դուրս գալ մարտակառքերի գործողության համար հատուկ նախատեսված տեղանքից և դա թույլ չտալու համար նրա ուղին փակելու ուղարկեց բակտրիական հեծելազորը, որն ուժեղացված էր սակական հեծելազորով: Սկսվեց կատաղի բախում թշնամու ձգված աջ թևի հետ: Միաժամանակ արիական բանակի աջում ճակատային գծով գրոհող հետևակը և մարտակառքերը ու թևերից շրջանցող հեծելազորը սկսեցին նեղել և աստիճանաբար պարտության մատնել թշնամուն, չնայած նրան, որ այստեղ վերջինիս ի վերջո հաջողվեց վնասազերծել մարտակառքերը` նիզակներով վահաններին հարվածելով ու աղմուկ ստեղծելու միջոցով մարտակառքերի ձիերի մի մասին վախեցնելով: II փուլ – Արիական բանակի ձախում հարձակման գնացին մարտակառքերը, որոնք որոշակի կորուստներ պատճառեցին թշնամու ռազմիկներին, բայց ի վերջո վերջիններս կարողացան իրենց շարքերում ճանապարհ բացելու միջոցով պայքարել դրանց դեմ, ոչնչացնել մարտակառքերի մեծ մասն ու վերականգնել շարքերը:III փուլ – Դարեհը ձախի հետևակի մեծ մասը հարձակման նետեց թշնամու աջի վրա, որի հետ այստեղ մարտը ավելի թեժացավ: Միաժամանակ, հակասելով իր իսկ այս որոշմանը, նա, իր բանակի թիկունքում և ծայր աջում խորը շրջանցում կատարելով, իր ձախի բակտրիացիներին ու սակերին նետեց թշնամու ձախի թիկունքում գտնվող գումակի վրա:IV փուլ – Ալեքսանդրի գլխավորած աջի հեծելազորը և կենտրոնի ֆալանգը, օգտվելով հակառակորդի ձախի հանկարծակի թուլացումից, կտրուկ հարձակման անցան և, ջարդելով հակառակորդին, արյունահեղ ու համառ մարտում ցրեցին այն, ինչպես նաև կենտրոնը, որոնց ռազմիկները, հետապնդվելով թշնամու կողմից, դիմեցին փախուստի: Միաժամանակ թեսալական հեծելազորը ուղարկվեց ձախին օգնության:V փուլ – Այս ընթացքում արիական բանակը իր աջում ճակատային հարձակումով խիստ ծանր իրավիճակ էր ստեղծել հակառակորդի համար, իսկ թևից շրջանցած Հայկական, բակտրիական, սակական ու կատիշական հեծելազորը` Աշոտ Արծրունու և Վահագն Քաջ Հայկազնի գլխավորությամբ, չնայած թեսալական հեծելազորի ժամանելուն, ներխուժել էր նրա գումակ:VI փուլ – Ստանալով իր ձախի օրհասական վիճակի մասին տեղեկություն` Ալեքսանդրը դադարեցրեց հետապնդումը և ողջ բանակով շարժվեց թշնամու աջի վրա, որը այդ ընթացքում գրեթե ոչնչացրել էր իր հակառակորդին: Սակայն վերջին պահին հունա-մակեդոնական բանակի խոշոր ուժերի մոտենալու մասին նախապես տեղեկացված բակտրիական ու սակական հեծելազորը թողեց մարտը և հեռացավ, իսկ Դարեհին արդեն բացահայտ դավաճանած Մազզեյի գլխավորած զորքը` Ատրոպետ սատրապի հրամանատարությամբ, թիկունքից հարվածեց Հայկական և նրա դաշնակիցների միացյալ բանակին: Դավաճանների հետ բռնկված անակնկալ այս մարտում թեև վերջիններս պարտություն կրեցին ու ցրվեցին, սակայն զոհվեց Վահե արքան: VII փուլ – Զգալով, որ շուտով տեղ կհասնեն հակառակորդի հսկայական ուժեր և, որ մարտը ընդհանուր առմամբ տանուլ է տրված` Երվանդ սպարապետը շրջեց խորը դասավորություն ունեցող իր հեծելազորը ու, ետ շպրտելով թիկունքից մոտեցող թշնամուն, ապահովեց իր հետևակի և դաշնակիցների զորքի արագ մարտից դուրս գալը:VIII փուլ – Պահպանելով կարգը` Հայկական և նրա դաշնակիցների միացյալ բանակը սկսեց արագ երթով նահանջել` միաժամանակ մարտ մղելով հետապնդող հակառակորդի հետ: Արդյունքում այն ի վերջո պոկվեց թշամուց և վերադարձավ Հայրենիք: Հայերը կորցրին մոտ 20.000, դաշնակիցները` մոտ 100.000, թշնամին` մոտ 20.000 զինվոր: Մարտում զոհվեց նաև Մեծ Հայքի Վահե արքան, որով Հայկազունիների տոհմի արական ուղիղ գիծն ընդհատվեց, իսկ Աշոտ Արծրունին և Վահագն Հայկազնը գերվեցին: Հետագայում Աշոտ Արծրունին տարբեր պաշտոններ զբաղեցրեց Պտղոմեոս զորավարի մոտ, իսկ Վահագն Քաջ Հայկազնը ծառայության անցավ Ալեքսանդրի թիկնապահ զորամասում:Հունա-մակեդոնական բանակը վճռական հաղթանակ տարավ: Հույն-Պարսկական II պատերազմը ավարտվեց Արիական Եռադաշինքի կործանումով, որը փլուզվեց և այլևս երբեք չվերականգնվեց: Աքեմենյան Պարսկաստանը ոչնչացավ, իսկ մարերն ու պարսիկները ընկան նվաճողների տիրապետության տակ: Ալեքսանդրը շարունակեց իր նվաճումները և ստեղծեց մի հսկայական տերություն, որը, սակայն, խիստ կարճ կյանք ունեցավ: Մեծ Հայքի թագավորությունը պահպանեց իր անկախությունն ու տիրապետությունը Հայաստանի 16 նահանգներում, Փոքր Հայքում ստեղծվեց անկախ թագավորություն և միայն Կիլիկիան էր, որ մնաց Ալեքսանդրի ու նրա հետնորդների իշխանության տակ, թեև այն էլ հաճախ վայելում էր փաստացի անկախություն:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 5>>-իցՎաղարշակ I-ի ու նրա հաջորդների մասին: Այն, ինչը համարվում էր հեքիաթ, իրականում պատմում է Հայոց պետականության մոռացված, սակայն փառահեղ էջերի մասին: 245 – Կոլոնիայի ճ-մ (Փոքր Հայք, Կոլոնիա գավառ) <<Վաղարշակը, քաջ և խոհեմ մարդ լինելով, անկախորեն տիրեց իր սահմաններում>>Մովսես ԽորենացիՄեծ Հայքի թագավորության գահին նոր բազմած Հայ Արշակունիների տոհմի առաջին ներկայացուցիչ Վաղարշակ I-ը սկսեց արագորեն իրականացնել տնտեսական, կազմակերպչական և ռազմական բարենորոգումներ՝ նպատակ ունենալով ավելացնել Մեծ Հայքի թագավորության հզորությունը: Մասնավորապես բանակի կազմում հատկապես ավելացվեց հեծելազորի թիվը, որի կազմում իր հետագա զարգացումը ստացավ նախկինում գոյություն ունեցած ծանր հեծելազորը: Այն այժմ ավելի կազմակերպված էր, թվով ավելի շատ, ի վիճակի էր հասցնել մեծամասշտաբ տակտիկական հարվածներ և, որը հատկապես կարևոր էր, իրականացնել հակառակորդի ֆալանգի ճեղքում: Իր հերթին, չցանկանալով թույլ տալ Մեծ Հայքի հզորանալը, սակայն Պտղոմյանների թագավորության հետ բռնկված պատերազմի պայմաններում ի վիճակի չլինելով անմիջական լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ իրականացնել, Սելևկյանների թագավորությունը Կոլխիդայի, Պոնտոսի, Գալաթիայի ու Կապադովկիայի կիսաանկախ թագավորություններից ստեղծեց մի դաշինք և, ռազմական օժանդակություն ցույց տալով նրան, դրդեց մարտական գործողություններ սկսել Փոքր Հայքի, իսկ դրանից հետո նաև Մեծ Հայքի թագավորությունների դեմ: Թշնամու բանակը (մոտ 70.000, այդ թվում մոտ 10.000 հոպլիտ)՝ Մարփյուղակեսի գլխավորությամբ, ներխուժեց Փոքր Հայք: Տեղի բանակը նահանջեց դեպի Ծոփք, իսկ առաջխաղացումը շարունակած թշնամին հասավ Կոլոնիա գավառ և ճամբարեց համանուն բերդի մոտ` դաշտային ամրություններով պաշտպանված ճամբարում: Սրան ի պատասխան Մեծ Հայքի բանակը (70.000)` Վաղարշակ I-ի, սպարապետ, թագադիր ասպետ Բագրատ Բագրատունու, արքայական դրոշակակիր Կյուրոս Քաջանուն Արծրունու, մաղխազ Մաղխազ Խորխոռունու, մարդպետ Հայր Մարդպետունու և սենեկապետ Ձեռես Գնթունու գլխավորությամբ, իր կազմում ունենալով Ոստանիկ (40.000), ինչպես նաև Առան Սյունու գլխավորած Արևելյան (10.000), Գուգարքցիների գլխավորած Հյուսիս-արևելյան (մոտ 3.000), Բագրատունիների գլխավորած Հյուսիս-արևմտյան (մոտ 2.000), Կադմեացիների գլխավորած Հարավ-արևելյան (10.000) և Շարաշան Սասունցու գլխավորած Հարավ-արևմտյան (մոտ 5.000) կուսակալությունների բանակները, շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Մոտենալով վերջինիս` Հայկական բանակը ճամբարեց դաշտային ամրություններով պաշտպանված բանակատեղիում` սպասելով Փոքր Հայքի (մոտ 10.000), Ծոփքի (մոտ 10.000)` Սամվելի, ինչպես նաև Մեծ Հայքի Արևմտյան կուսակալության (մոտ 10.000)՝ Տորք Անգեղացու գլխավորությամբ, միացյալ բանակի ժամանելուն, որը տեղ հասավ մի քանի օրից:Դրանից հետո հենց հաջորդ օրը առավոտյան Հայկական բանակը դուրս եկավ իր բանակատեղիից, մոտեցավ թշնամուն և մարտակարգ ընդունեց: I-ին շարքում տեղավորվեց թեթև հեծելազորը (մոտ 35.000), II-ում՝ հետևակը (մոտ 44.000), ընդ որում II շարքի առաջին գիծը զբաղեցրեց ծանր հետևակը, իսկ երկրորդը՝ նետաձիգները: Ծանր հեծելազորը` (մոտ 15.000)` Շարաշան Սասունցու, Կյուրոս Քաջանուն Արծրունու և Գին Գնունու, Մաղխազական հեծյալ գունդը (մոտ 5.000)` Մաղխազ Խորխոռունու և Մարդպետական հեծյալ գունդը (մոտ 1.000)՝ Հայր Մարդպետունու գլխավորությամբ, թողնվեց պահեստազորում: Թշնամու բանակի կենտրոնում տեղավորվեց հոպլիտների ֆալանգը, որի թևերում տեղաբաշխվեց հեծելազորը, իսկ առջևում` մնացած հետևակը:Տեղյակ լինելովը անշարժ դիրքում ֆալանգի պաշտպանական մեծ ուժի մասին` Հայկական բանակի հրամանատարությունը ընդունեց մարտի վարման հատուկ ծրագիր:I փուլ – Տեսնելով, որ մարտակարգ ընդունած Հայկական բանակը մտադիր չէ առաջինը սկսել մարտը՝ Մորփյուղակեսն առաջինը իր ողջ ուժերով անցավ հարձակման և հարվածեց Հայկական I շարքին, որը որոշակի դիմադրությունից հետո սկսեց նախապես ծրագրված կեղծ նահանջ իրականացնել դեպի II շարք: Թշնամին սկսեց հետապնդել նահանջողներին, որի արդյունքում Հայկական թեթև հեծելազորը պոկվեց թշնամուց և արագորեն հեռացավ մարտադաշտից, իսկ վերջինս կորցրեց մարտակարգը և խառնեց իր ֆալանգի կուռ դասավորությունը: II փուլ – Չնայած այս ամենին` հարձակումը շարունակող թշնամուն այնուամենայնիվ հաջողվեց խորը մխրճվել Հայկական կենտրոնի II շարքի դասավորության մեջ, որից հետո Մարփյուղակեսը, անձամբ գլխավորելով հոպլիտներին, տարավ նրանց վճռական հարձակման` փորձելով հզոր հարվածով վերջնականապես ճեղքել Հայկական բանակի դասավորությունը և պարտության մատնել նրան: Համառ և արյունահեղ մարտ մղելով Հայկական II շարքի հետևակի հետ՝ Մարփյուղակեսին, թեև ծանր կորուստներով, այնուհանդերձ հաջողվեց ճեղքել վերջինիս դասավորությունը և հասնել Հայկական պահեստազորին, որից հետո, ընդհուպ մոտենալով Վաղարշակ I-ին, նա նետեց իր տեգը, սակայն Մեծ Հայքի արքան հաջողությամբ խուսափեց դրանից: III փուլ – Այս վճռական պահին մարտի մեջ մտավ պահեստազորում գտնվող Հայկական ծանր հեծելազորը, Մաղխազական և Մարդպետական գունդը, ինչպես նաև մարտադաշտ վերադարձած թեթև հեծելազորը: Նրանք ջախջախիչ հարված հասցրեցին թշնամուն, ծանր կորուստներ պատճառեցին նրան, պարտություն մատնեցին և հարկադրեցին դիմել խուճապահար փախուստի: Այս ժամանակ էլ հենց, խոցվելով հայկական նիզակներից, ընկավ քաջաբար մարտնչող Մարփյուղակեսը:IV փուլ – Հայկական բանակը հետապնդեց և ոչնչացրեց թշնամուն մնացորդներին` դուրս շպրտելով նրան Փոքր Հայքի տարածքից:Հայերը կորցրին մոտ 10.000, թշնամին՝ մոտ 50.000 զինվոր: Արդյունքում Փոքր Հայքի ինքնիշխանությունը լիովին վերականգնվեց, Հայոց Միջագետքը միացվեց Մեծ Հայքի թագավորությանը, իսկ Սելևկյանների թագավորությունը բավականին երկար ժամանակով հրաժարվեց Հայկական թագավորությունների նկատմամբ ոտնձգություններից: Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 6>>-ից Արտաշեսի թագավորության իրական պատմությունը, կամ ինչ էր փնտրում Հայկական բանակը Սև ծովի Հյուսիսային ափին: 184 – Կուրի ճ-մ (Ուտիք և Աղվանքի Կամբեճան գավառ, Կուր գետի աջ ու ձախ ափերին) <<Ինձ հաճելի է պատմել քաջարի Սմբատի մասին, քանզի նրա մասին լեգենդը այնքան էլ հեռու չէ ճշմարտությունից>>Մովսես Խորենացի Մեծ Հայքի բանակը (մոտ 100.000, որից մոտ 45.000 հեծյալ)` Արտաշես I-ի և սպարապետ, Հարավային զորավարության հրամանատար Սմբատ Քաջ Բագրատունու գլխավորությամբ, շարժվեց ճամբարած միացյալ սարմատների ալան ցեղի գլխավորած սարմատների, լեզգիների, պեչենեգների, ջիքերի, դուրձուկների և դիդոների (մոտ 90.000)` եղբայրներ Բազուկի ու Անբազուկի, ինչպես նաև Իբերիայի (մոտ 30.000)` Միհրան I-ի գլխավորությամբ, բանակի դեմ: Մինչև մարտը Սմբատ Քաջ Բագրատունին առաջարկեց թշնամուն ազատել գերիներին և ավարով հեռանալ, սակայն Բազուկը վիրավորական տոնով մերժեց նրան, մարտահրավեր նետեց, որից հետո իր բանակով կրկին գետանցեց Կուրը ու մտավ Հայաստանի տարածք: Հայկական բանակը արդեն կեսօրին մոտեցավ թշնամուն և մարտակարգ ընդունեց: I շարքում տեղավորվեց հետևակը, ընդ որում I շարքի առաջին գիծը զբաղեցրեց ծանր հետևակը, իսկ երկրորդը` նետաձիգները: II շարքում տեղավորվեց հեծելազորը` Սմբատ Քաջ Բագրատունու գլխավորությամբ: Ճակատամարտից առաջ Սմբատը մենամարտեց իրեն մարտի հրավիրած Բազուկի հետ, հեծյալ նիզակամարտում միջանցիկ նիզակահարելով սպանեց նրան ու, վերցնելով նիզակի վրա, տապալեց ձիուց: Դրանից անմիջապես հետո նա մենամարտեց հարձակման անցած Անբազուկի հետ, որին կրկին նիզակով միջաթափանց խոցեց, վերցրեց նիզակի վրա և տապալեց ձիուց:I փուլ – Տեսնելով իր առաջնորդների մահը` թշնամու բանակը արդեն 15:00-ի մոտակայքում անցավ կատաղի հարձակման: Սակայն I շարքի առաջին գծում մարտնչող Հայկական ծանր հետևակը` ձեռնամարտում, և երկրորդ գծում մարտնչող նետաձիգները` աղեղնամարտում, կարողացան կասեցնել թշնամու ընտիր հեծելազորի հարձակումը, ծանր կորուստներ պատճառել վերջինիս ու ետ շպրտել: II փուլ – Արդեն երեկոյան կողմ, հարմար պահը որսալով, Հայկական հեծելազորն անցավ հարձակման և, պարտության մատնելով ու ծանր կորուստներ պատճառելով ետ շպրտված թշնամուն, շպրտեց նրան գետի մյուս ափը: Ընդ որում Արտաշես արքան մենամարտում գերեց ալանների երիտասարդ արքայազնին: Երբ մարտնչող բանակները մի պահ կտրվեցին իրարից և բանակեցին գետի հակադիր ափերին, ալանների արքայադուստր Սաթենիկը փորձեց բանակցել Արտաշեսի հետ, նպատակ ունենալով համոզել վերջինիս, որ նա ազատ արձակի իր եղբորը: Սակայն Արտաշեսը, հեծնելով իր ձին, արագորեն անցավ գետի մյուս ափը և, գերելով ափին մոտեցած Սաթենիկին, նույնպիսի արագությամբ հասցրեց նրան Հայկական բանակ:II փուլ – Հայկական բանակը, առաջին շարքում արդեն ունենալով հեծելազորը, անցավ գետը և կրկին հարձակվեց մարտակարգը վերականգնած թշնամու վրա: Բռնկվեց և մինչև երեկոյան 21:00-ն շարունակվեց համառ հանդիպակաց մարտը, որի արդյունքում թշնամին ի վերջո ջախջախիչ պարտություն կրեց:III փուլ – Հայկական բանակը, ողջ օրը մարտնչած և մի քանի տեղից վիրավոր Սմբատ Քաջ Բագրատունու անձնական ղեկավարությամբ, սկսեց թշնամու նահանջող մնացորդների հետապնդումը և անխնա ջարդը: Հատկապես ծանր կորուստներ կրեցին իբերների դաշնակիցները` փախուստի վայրերին ծանոթ չլինելու պատճառով:Հայերը կորցրին մոտ 20.000, թշնամին` մոտ 80.000 զինվոր:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7>>-իցՊոմպեոսը երբեք էլ Մեծ Հայք չի մտել, իսկ Տիգրանն էլ նրա ճամբարում թագը չի հանել: Չեք հավատում?? Կարդացեք Խորենացուն, համ էլ վայելեք այս ճակատամարտը... 68 սեպտեմբերի 15 – Արածանիի ճ-մ (Արարատ, Բագրևանդ գավառ, Արածանի գետի 3 ակունքային վտակների միավորման տեղից մի քանի կմ արևելք, արևելյան ակունքային վտակի հյուսիսային ափին) <<... Թշնամիները որևէ վնաս չկրեցին, այլ նրանք ետ դառնալով և հետապնդողներին նետահարելով, շատերին իսկույն սպանեցին, իսկ շատ շատերին էլ վիրավորեցին: Ու վերքերը ծանր էին և դժվար բուժելի, քանզի հայերը օգտագործում էին երկծայր նետեր և ծայրերը այնպես էին իրար ագուցված, որ նետերը թե մարմնի որևէ մասում մնալու և թե դուրս քաշվելու դեպքում, արագորեն սպանում էին, որովհետև երկաթյա ծայրերից մեկը, որը չէր ամրացված, մնում էր վերքի մեջ>>Դիոն ԿասսիոսԾանր արշավանքից հետո հռոմեական բանակին (մոտ 100.000)` Լուկոլլոսի գլխավորությամբ, սեպտեմբերի 14-ին այնուամենայնիվ հաջողվեց հասնել Արածանի գետի ակունքներին, որի հետևանքով ուղղակի սպառնալիք կախվեց Արտաշատի (Արարատ, Ոստան Հայոց գավառ, Արաքսի և Մեծամորի միախառնման վայրում) վրա: Երկրի երկրորդ քաղաքի վրա կախված վտանգը հեռացնելու համար արդեն Արածանիի ակունքներում թշնամուն դիմավորեց միացյալ Մեծ Հայքի (մոտ 40.000, որից 23.000 ծանր հեծյալ, այդ թվում Մաղխազական գունդը (6.000), 17.000 թեթև հեծյալ, այդ թվում Մարդպետական գունդը (մոտ 10.000)), Ատրպատականի (մոտ 8.000) և Իբերիայի (մոտ 7.000) հեծելազորային բանակը` Տիգրան II Մեծի գլխավորությամբ: Հայոց արքան իր հետևազորը (70.000) թողել էր թիկունքում` Արտաշատի շրջակայքում, քանի որ նախատեսել էր կիրառել մարտավարման սկյութական ձևը և թշնամուն ջախջախել միայն հեծելազորային ուժերով: Սեպտեմբերի 15-ի առավոտյան հռոմեական բանակը, մարտադաշտում Հայկական բանակի բացակայության պայմաններում, դուրս եկավ իր ամրացված ճամբարից և ընդունեց հետևյալ մարտակարգը: Աջում և կենտրոնում տեղավորվեցին լեգեոներները` շախմատաձև դասավորված կահորտներից կազմված երեք իրար հաջորդող շարքերով, ձախի առաջին շարքում` գալաթական, թրակիական և բյութանիական հեծելազորը` Դեյոտարոս I Գալաթացու գլխավորությամբ, իսկ ձախի երկրորդ շարքում` դաշնակիցների հետևազորը: I փուլ – Մարդպետական գնդի, ինչպես նաև իբերական և ատրպատականական թեթև հեծյալ նետաձիգները, դուրս գալով բլուրների հետևից, հարձակվեցին թշնամու կենտրոնի լեգեոներների, ինչպես նաև ձախում տեղավորված գալաթական, թրակիական և բյութանիական հեծելազորի վրա: Սակայն կարճատև մարտից հետո, իբր չդիմանալով թշնամու հետևակի և հեծելազորի համակցված հարվածին, Մեծ Հայքի թեթև հեծելազորը, ճակատից աջ և ձախ ուղղությամբ ցրվելով, սկսեց կանխամտածված փախուստ իրականացնել` իր հետևից հրապուրելով թշնամու հեծելազորին և միաժամանակ բացելով ճակատային հանդիպակացը: Խանդավառված իր այս կեղծ հաջողությունից` հռոմեական հեծելազորը սկսեց հետապնդել նահանջողներին և շուտով հեռացավ ու կտրվեց իր հիմնական բանակից: II փուլ – Հաղթականորեն արշավող թշնամու հեծելազորի դեմ-դիմաց` ազատված տարածության վրա, իր 72-ամյա արքա-զորապետ Տիգրանի անձնական ղեկավարությամբ, հայտնվեց Հայկական ծանր հեծելազորը, որը սեպաձև-խոյընթաց հատու հարվածով ջախջախեց թշնամուն և լիովին ոչնչացրեց նրան:III փուլ – Հռոմեական լեգեոնները փորձեցին օգնության հասնել իրենց ջախջախվող հեծելազորին, սակայն, մինչ նրանք կհասնեին ընդհարման վայր, վերջինս, որպես մարտավարական որակ, արդեն դադարեց գոյություն ունենալ: Դրանից հետո Հայոց ծանր հեծյալները, թողնելով նիզակները, թրերն ու տապարները և անցնելով նետ ու աղեղի, շեղընթաց գրոհ սկսեցին նոր վայրում դիրքավորված լեգեոնների վրա, որի ընթացքում նրանց միացավ նաև մարտադաշտ վերադարձած ողջ թեթև հեծելազորը: Մեծ Հայքի բանակի հեծյալները սկսեցին շեղընթաց սուրալ թշնամու առջևից` նետերի տարափ տեղալով նրա վրա: Ընդ որում թշնամու հոծ շարքերի առկայությունը հնարավորություն չէր թողնում վրիպելու և թշնամուն չէր փրկում նույնիսկ հզոր վահանափակը, քանի որ նետերը հաճախ միջնաթափանց ծակում էին վահաններն ու զրահները: Բացի այդ արձակված նետերը թեքված ճանկերով էին և թունավոր, որի հետևանքով նույնիսկ վիրավորները, թեև մի քիչ ուշ, սակայն անխուսափելի մահանում էին: Իր հերթին հեծելազորի լիակատար բացակայությունը թշնամուն հնարավորություն չէր թողնում որևէ ակտիվ դիմադրություն կազմակերպել և լեգեոներներին փաստորեն ոչինչ չէր մնում անելու, քան, պասիվ դիմադրելով ու աստիճանաբար նահանջելով, վերադառնալ սեփական ճամբարը: Այս նահանջի ընթացքում Տիգրան Մեծի հեծելազորը բազմիցս կրկնեց իր շեղընթացը և, այն բանից հետո, երբ թշնամին պատսպարվեց իր ճամբարում, հեռացավ մարտադաշտից:Մեծ Հայքի բանակը կորցրեց մոտ 500, դաշնակիցները` մոտ 100, թշնամին` մոտ 20.000 զինվոր:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 8>>-ից Ինչ գիտեք հայպարթևա-հռոմեական պատերազմների մասին: Ահագին բան? Իսկ այս ճակատամարտի մասին լսել էիք?? 47 գարուն – Ապամեայի ճ-մ (Ասորիք, Հալեպից մոտ 98 կմ հարավ-արևմուտք)Քաղաքում տեղակայված հռոմեական բանակի (մոտ 10.000) շարքերում խիստ սրվեցին քաղաքական երկու տարբեր խմբավորումների միջև եղած հակասությունները: I փուլ – Սկսված ընդհարումների պայմաններում հռոմեական բանակի մի մասը պաշարեց մյուսին:II փուլ – Օգտվելով դրանից` Ասորիք ներխուժած միացյալ պարթևական (մոտ 20.000), ինչպես նաև Մեծ Հայքի (մոտ 10.000) և Հայոց Միջագետքի (մոտ 1.000) հեծելազորը` Բակուր արքայազնի գլխավորությամբ, անակնկալ հարձակումով ջախջախեց պաշարողներին ու, ազատելով պաշարյալներին, նրանց հետ միասին նահանջեց` թողնելով քաղաքը թշնամուն: Հայերը կորցրին մոտ 500, դաշնակիցը` մոտ 1.000, թշնամին` մոտ 3.000 զինվոր: Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 9>>-ից Հռոմեական <<ասպետներ>>-ի ևս մի ջախջախում: Ինչը չէր ցանկանում վերհիշել Տակիտոսը կամ ինչու Դիմաքսյան նահապետը չէր սիրում հռոմեացիներին... 58 գարուն – Կարին գավառի ճ-մ <<... բարբարոսները իրենց պահում էին չափազանց անփույթ և կարծես հնարավորություն կար հաջող մարտական գործողությունների համար...: Եվ այն բանից հետո, երբ Պակցիուսին մոտեցան մի քանի հեծյալ ջոկատներ և, լինելով անփորձ, պահանջեցին մարտ տալ, վերջինս խախտեց հրամանը, ճակատեց հակառակորդի դեմ և պարտություն կրեց: Իր հերթին Պակցիուսին օգնության շտապող օժանդակ ուժերը ահաբեկվեցին նրա ջախջախումից և իրենք էլ դիմեցին փախուստի...>>ՏակիտոսՄեծ Հայքի թագավորության գահին Տրդատ I-ի հաստատվելը խորը անհանգստություն առաջացրեց Հռոմում, որը, չկարողանալով իրավիճակը փոխել □դաշնակից և բարեկամ□-ների ուժերով, դիմեց ավելի լուրջ միջոցների: Արդյունքում հռոմեական բանակը (95.000)՝ Կորբուլոնի գլխավորությամբ, Մելիտե-Եփրատի հունով Դաստարակ բերդ-Նիկոպոլիս-Սատաղ-Դերջան երթուղով ներխուժեց Մեծ Հայքի թագավորության տարածք և, ենթարկվելով նահանջող Հայկական բանակի (մոտ 30.000, այդ թվում Մարդպետական գունդը) պարտիզանական հարվածներին, ճամբարեց Կարինի սարահարթում: Արդեն այստեղ ուժերը միավորած Մեծ Հայքի բանակի հեծելազորը (մոտ 30.000)՝ Տրդատ I-ի գլխավորությամբ, մոտեցավ թշնամու ճամբարին:I փուլ – Հայկական թեթև հեծելազորը հարձակվեց ճամբարում տեղակայված հակառակորդի հետևակի վրա և սկսեց նետահարել՝ կորուստներ պատճառելով վերջինիս: II փուլ – Իրավիճակը փրկելու համար հռոմեական հետևակը և հեծելազորը դուրս եկան սեփական ճամբարից և հարձակվեցին հայկական թեթև հեծելազորի վրա, որը չմտնելով լուրջ մարտի մեջ ու իբր չդիմանալով թշնամու հետևակի և հեծելազորի համակցված հարվածին, ճակատից աջ ու ձախ ուղղությամբ ցրվելով, սկսեց կանխամտածված փախուստ իրականացնել՝ իր հետևից հրապուրելով թշնամու հեծելազորին և միաժամանակ բացելով ճակատային հանդիպակացը: Խանդավառված իր այս կեղծ հաջողությունից՝ հռոմեական հեծելազորը սկսեց հետապնդել նահանջողներին և շուտով հեռացավ ու կտրվեց իր հիմնական բանակից:III փուլ – Հաղթականորեն արշավող թշնամու հեծելազորի դեմ-դիմաց՝ ազատված տարածության վրա, Տրդատ I-ի անձնական ղեկավարությամբ, հայտնվեց Հայկական ծանր հեծելազորը, որը սեպաձև-խոյընթաց հատու հարվածով ջախջախեց թշնամուն և լիովին ոչնչացրեց նրան:IV փուլ – Հռոմեական լեգեոնները, զգուշանալով առաջ շարժվել և օգնության հասնել սեփական հեծելազորին, արագորեն վերադարձան սեփական ճամբար:Հայերը կորցրին մոտ 1.000, թշնամին՝ մոտ 5.000 զինվոր:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 11>>-ից Հայկական վերջին համաշխարհային գերիշխանությունը կամ այն մասին, թե ինչու Ձիրավի ճակատամարտը 371 թ-ին ամենևին էլ վերջինը չեղավ... 217 ապրիլի 9-11 – Մծբինի ճ-մ <<Սակայն հայերը չհանդուրժեցին Կարակալլային, այլ դիմեցին զենքի...>>Դիոն ԿասսիոսՀռոմեական բանակը (մոտ 140.000)՝ Կարակալլա կայսեր գլխավորությամբ, որը հրամայել էր սպանել որպես դեսպաններ ուղարկված պարթև ազնվականներին, արշավելով Եդեսիա-Խառան-Մծբին երթուղով, պատրաստվեց ներխուժել Պարթևական թագավորության տարածք: Սրան ի պատասխան միացյալ պարթևական (մոտ 80.000) և Մեծ Հայքի (մոտ 100.000) բանակը՝ Արտավան V-ի և Տրդատ արքայազնի գլխավորությամբ, արշավանք սկսեց հռոմեական բանակի դեմ ու սկսեց մոտենալ հակառակորդին: Սակայն ստացվեց այնպես, որ ճակատամարտի նախորդ օրը լեգեոներները սպանեցին Կարակալլային, որից հետո, արդեն թշնամական բանակի անմիջական հարևանությամբ, կայսր հռչակեցին Մակրինոսին:Հաջորդ օրը կողմերը մարտակարգ ընդունեցին: Պարթևական և Հայկական բանակի առաջին շարքում տեղավորեց հեծելազորը, երկրորդում՝ հետևակը: Հռոմեական բանակի մարտակարգի առաջին շարքում և թևերում տեղավորվեց հեծելազորը, երկրորդ շարքի առաջին գծում՝ ծանր հետևակը, իսկ երկրորդում՝ նետաձիգները: Մարտաշարքի հետևում տեղադրվեցին կատապուլտեր, իսկ թևերում՝ պոլիբոլներ և աղեղնային կատապուլտեր:I փուլ – Ապրիլի 9-ին հռոմեական բանակին մոտեցած միացյալ պարթևական և Մեծ Հայքի բանակը անցավ հարձակման, սակայն ողջ օրը տևած համառ մարտը ոչ մի կողմին առավելություն չտվեց:II փուլ – Ապրիլի 10-ին կրկին բռնկվեցին հանդիպակաց մարտեր, որը հակառակորդներից որևէ մեկին առավելություն չտվեց:III փուլ – Ապրիլի 11-ին միացյալ պարթևական և Մեծ Հայքի բանակը, գերազանցելով հակառակորդին հատկապես հեծելազորի թվով, կրկին անցավ հարձակման ու փորձեց թևանցել հռոմեական ֆալանգը: Սրան ի պատասխան հռոմեական բանակը ձգեց այն և արդյունքում բռնկված ու ողջ օրը տևած համառ և արյունահեղ մարտը կրկին առավելություն չտվեց կողմերից ոչ մեկին: Երեկոյան ծանր կորուստներ կրած հակառակորդները նահանջեցին ելման դիրքեր: Հայերը կորցրին մոտ 25.000, դաշնակիցը` մոտ 25.000, թշնամին՝ մոտ 50.000 զինվոր: Ճակատամարտի չորրորդ օրը Մակրինոսը առաջարկեց հաշտություն կնքել` ազատ արձակելով Խոսորով I Քաջին և նրա կնոջը ու վերջիններիս միջոցով տեղեկացնելով պարթևներին և հայերին, որ Կարակալլան արդեն սպանված է: Շնորհիվ դրա կնքվեց հաշտություն և վերջացավ Հայպարթևա-Հռոմեական V պատերազմը, որի արդյունքում Մեծ Հայքի գահին կրկին հաստատվեց Խոսրով I Քաջը, Մծբին քաղաքը, ինչպես նաև Ծավդեք և Արվաստան գավառները անցան Մեծ Հայքին, իսկ Հայոց Միջագետքի թագավորության, ինչպես նաև նրանից հարավ ընկած տարածքները` Մծբինից մոտ 15 կմ արևմուտք-Կիրկեսիոն ուղիղ գծից արևմուտք, մնացին Հռոմի գերիշխանության տակ:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14>>-ից Մոռացված ապստամբությունների դարաշրջան: Բոլորդ գիտեք 481-485-ի մասին, չէ...? իսկ գիտեիք, որ 491-499-ին բռնկվել ու ընթացել է իր մեծությամբ նախորդին ամենևին էլ չզիջող մի ապստամբություն ևս... 491 – Դարպակ քաղաքի ճ-մ (Կախեթի, Մծխեթից արևելք, Իորա գետի ափին)Պարսկական տիրապետության դեմ բռնկված Վախթանգ I Գորգասալի ապստամբությունը ճնշելու համար պարսկական մի խոշոր բանակ (74.000, մոտ 15 փիղ)՝ Կավատ I-ի գլխավորությամբ, պատրաստվեց ներխուժել Իբերիա: Այդ ընթացքում ապստամբություն բռնկվեց նաև Մարզպանական Հայաստանում, որից հետո Հայկական բանակը (մոտ 30.000)՝ մարզպան Վահան Մամիկոնյանի և սպարապետ Վարդ Մամիկոնյանի գլխավորությամբ, շարժվեց Իբերիա ու միացավ իբերական բանակին (20.000): Դրանից հետո միացյալ իբերական և Հայկական բանակը, շարժվելով Կուր գետի հուն-Կամբեճան-Իորա գետի հուն երթուղով ասպատակելով արշավող պարսկական բանակի դեմ, Դարպակ քաղաքի մոտ ամուր դիրքեր գրավեց ու սկսեց սպասել թշնամուն` նախատեսելով պաշտպանական մարտում ուժասպառ անել վերջինիս և դրանից հետո վճռական հարձակումով ջախջախել նրան:Մի քանի օր անց քաղաքին մոտեցավ նաև պարսկական բանակը: Կողմերը պատրաստվեցին մարտի:I փուլ – Պարսկական բանակը անցավ հարձակման, սակայն եռօրյա համառ մարտերի արդյունքում միացյալ իբերական և Հայկական բանակին ի վերջո հաջողվեց ետ շպրտել թշնամուն ելման դիրքեր՝ մեծ կորուստներ պատճառելով նրան:II փուլ – Չորրորդ օրը միացյալ իբերական և Հայկական բանակը պատրաստվեց վճռական հարձակման: Այդ նպատակով Հայկական բանակը զբաղեցրեց թևերից մեկը, իբերական հետևակը՝ մյուսը, իսկ կենտրոնում տեղավորվեց իբերական հեծելազորը: Պարսկական բանակը անցավ հարձակման, սակայն միացյալ իբերական ու Հայկական բանակը, Վախթանգ I Գորգասալի, ինչպես նաև Վահան և Վարդ Մամիկոնյանների անձնական ղեկավարությամբ, անցավ շեշտակի հակագրոհի և, ջախջախելով ու փախուստի մատնելով թշնամու կենտրոնը, ներխուժեց վերջինիս ճամբար: Այստեղ արքայական վրանների մոտ բռնկված մարտում Վախթանգը մենամարտում սպանեց Կավատի որդուն, իսկ ինքը՝ Կավատը, դիմեց փախուստի և հազիվ փրկվեց: Սակայն նույն տեղում էլ Իբերիայի արքան մահացու նետահար եղավ: III փուլ – Միացյալ իբերական և Հայկական բանակը որոշ տարածություն հետապնդեց թշնամուն, սակայն մարտից Վախթանգի դուրս գալու պատճառով իբերական բանակը շուտով դադարեցրեց այն, որից հետո նույնը ստիպված եղավ անել նաև Հայկական բանակը: Այնուհետև միացյալ իբերական և Հայկական բանակը նահանջեց ու ամրացավ Կախեթիում: Հայերը կորցրին մոտ 3.000, դաշնակիցը՝ 2.800, թշնամին՝ 13.000 զինվոր: Շուտով Վախթանգը մահացավ, իսկ թշնամու ուժերը կենտրոնացան Արմազի քաղաքում: Այս պայմաններում Հայկական բանակը վերադարձավ Մարզպանական Հայաստան և պատրաստվեց դիմագրավել թշնամու նոր հարձակումներին:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 21>>-ից Արձնի ճակատամարտը չի ընթացել դասական սցենարով: Արաբական տիրապետության ժամանակի անհայտ էջերը: 775 ապրիլի 24 – Արձն գյուղի ճ-մ (Բագրևանդ, Արածանիի ափին) <<- Քաջարի ռազմիկներ, անձնատուր եղեք: - Զիբիլ քեզ…>>Կամբրոն, Վաթեռլո 1815Կարինի մոտ գտնվող և նախորդ պարտությունից հետո ուժերը միավորած Հայկական բանակը (5.000 հեծյալ)` Մուշեղ Քաջ Մամիկոնյանի ու վերջինիս որդի Շապուհի, Սամվել Մամիկոնյանի ու նրա որդի Շապուհի, Հայոց իշխան ու սպարապետ Սմբատ Բագրատունու, վերջինիս որդիներ Աշոտի և Շապուհի, եղբայր Վասակի, եղբայրներ Համազասպ ու Սահակ Արծրունիների, ինչպես նաև Սահակ Բագրատունու և Վահան Դաշույն Գնունու գլխավորությամբ, դադարեցրեց քաղաքի պաշարումը ու Կարին-Բասեն-Բագրևանդ երթուղով շարժվեց Ապահունիք-Բագրևանդ երթուղով առաջխաղացող արաբական բանակի (մոտ 29.800 հեծյալ) դեմ: Վերջինս հասավ Արձն գյուղին և ճամբարեց գյուղի միջով հոսող Արածանի գետի հարավային ափին:Հաշվի առնելով թշնամու թվական վեցապատիկ գերակշռությունը և այն, որ վերջինիս բանակը ամբողջովին կազմված է հեծելազորից, որի հետ նման պայմաններում անհնար է բաց դաշտում կանոնավոր մարտ տալը, Հայկական բանակի հրամանատարությունը որոշվեց վաղ առավոտյան անակնկալ հարձակում գործել ճամբարած թշնամու վրա: Այդ նպատակով Հայ հեծյալները, թողնելով ձիերը գյուղից մոտ 300 մետր հեռավորության վրա, հետևակ վիճակում մոտեցան թշնամու ճամբարին: I փուլ – Վաղ լուսաբացին Հայկական բանակը անցավ գետը և անակնկալ հարձակվեց թշնամու վրա, որը խուճապի մատնվելով ու կորուստներ տալով դիմեց փախուստի:II փուլ – Շուտով պարզվեց, որ թշնամու ռազմիկները այնքան շատ են, որ Հայկական բանակի ուժերը հազիվ են հերիքում ճամբարում գտնվող թշնամու ռազմիկներին ոչնչացնելու համար: Այդ պատճառով ճամբարից մարտի սկզբում փախուստի դիմած թշնամու ռազմիկները, օգտվելով անմիջական հետապնդման բացակայությունից, կենտրոնացրին ուժերը և, ետ վերադառնալով, հարվածեցին Հայկական բանակին: Դա ոգևորեց նաև անմիջականորեն ճամբարում գտնվող թշնամու ռազմիկներին: Բռնկվեց համառ մարտ, որի արդյունքում Հայկական բանակի մի մասին (2.500) հաջողվեց հեռանալ ճամբարից դեպի ոչ հեռու գտնվող ձիերը և պոկվել թշնամուց: III փուլ – Արաբական բանակը շրջապատեց Հայկական բանակի մյուս մասին (1.000) և առաջարկեց հանձնվել:IV փուլ – Հայկական բանակը մերժեց թշնամու առաջարկը և անցավ հարձակման` փորձելով ճեղքել շրջապատման օղակը: Սկսվեց համառ ու կատաղի, սակայն խիստ անհավասար մի մարտ, որի արդյունքում, կռվելով մինչև վերջ, ի վերջո ընկան Մուշեղ և Սամվել Մամիկոնյանները, Սմբատ և Սահակ Բագրատունիները, Վահան Դաշույն Գնունին, ինչպես նաև զոհվեցին նրանց գրեթե բոլոր ռազմիկները:Հայերը կորցրին 3.000, թշնամին` մոտ 7.000 զինվոր:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 24>>-ից Բագրատունիների համակովկասյան գերիշխանությունը կամ այն մասին, թե ինչպես էր Հայկական բանակը պայքարում քանակապես գերակշռող արաբական բանակների դեմ... 894 – Դողսի ճ-մ (Արարատ, Արագածոտն գավառ, Վաղարշապատից մոտ 15 կմ հյուսիս)<<Այնտեղ մերկ սուսերներով քաջ տղամարդիկ և լայնալիճ աղեղնավորները շատ մեծ վախ ու կոտորած են հասցնում իսմայելյան գնդին>>Հովհաննես ԴրասխանակերտցիՆախիջևանից արշավանքը դեպի հյուսիս-արևմուտք շարունակող Սաջյանների և Հերի էմիրությունների բանակը (մոտ 87.000)` Մուհամմեդ ալ-Ավշինի գլխավորությամբ, առանց մարտերի մտավ երկրաշարժից ավերված Դվին: Այդ ընթացքում Սմբատ I Նվաճողը հասցրեց կենտրոնացնել Անիի թագավորության բանակի մի մասը (մոտ 50.000) և, հյուսիսից մոտանալով թշնամուն, փակել նրա ճանապարհը: Հայկական բանակը ճամբարեց Դողս գյուղի մոտ գտնվող մի բարձրադիր վայրում` դաշտային ամրությունների միջոցով ավելի ամրապնդելով իր դիրքերը: Հաշվի առնելով թշնամու թվական գերազանցությունը և այն, որ վերջինիս հեծելազորը լեռնային պայմաններում կդժվարանա մարտնչել ամուր դիրքեր գրաված Հայկական բանակի դեմ` Հայոց արքան պատրաստվեց վարել պաշտպանողական մարտ: Սակայն մինչ այդ Սմբատ I-ի և Մուհամմեդ ալ-Ավշինի միջև սկսվեցին բանակցություններ, որոնց անհաջող ավարտից հետո թշնամու բանակը մոտեցավ Հայկական բանակին և տեղակայվեց վերջինիս անմիջական հարևանությամբ` հայկական դիրքերից ներքև գտնվող դաշտավայրում:I փուլ – Երեք օր անց Մուհամմեդ ալ-Ավշինի բանակը անցավ հարձակման` փորձելով գրավել Հայկական բանակի դիրքերը: Սակայն Հայկական հեծյալ և հետևակ նետաձիգների, ինչպես նաև տեգավորների ու պարսատիկավորների խիստ արդյունավետ գործունեության արդյունքում թշնամու բոլոր գրոհները ետ մղվեցին` ծանր կորուստներ պատճառելով նրան: Ընդ որում Հայկական ծանր հետևակի, ինչպես նաև հետևակ վիճակում մարտնչող Հայկական ծանր հեծելազորի ռազմիկները կարողացան մերձամարտում արդյունավետ ապահովել սեփական թեթև հետևակի պաշտպանությունը վերջինիս չափազանց մոտեցած և ձեռնամարտի ձգտող թշնամու մանր ջոկատներից կամ առանձին ռազմիկներից:II փուլ – Թշնամու բանակի վերջին և ամենաուժեղ հարձակում ետ մղվեց նրա համար ծանր կորուստներով: III փուլ – Հետևակ վիճակում մարտնչող հայ հեծյալները արագորեն հեծնեցին սեփական նժույգները և, օգտվելով հակառակորդի շարքերում առաջացած շփոթից ու խուճապից, ինչպես նաև օգտագործելով բարձունքից արշավող ծանր հեծելազորի հարվածային հզոր թափը, հուժկու հարվածով ջախջախեցին հակառակորդի ռազմիկներին:IV փուլ – Հայոց այրուձին, ծանր կորուստներ պատճառելով թշնամու բանակին, ստիպեց վերջինիս պատսպարվել սեփական ճամբարում: Սակայն ուժերի դեռևս պահպանվող անհավասարության պայմաններում Հայոց այրուձին, չցանկանալով սկսել հակառակորդի ամրացված ճամբարի գրոհը, նահանջեց ելման դիրքեր:Ծանր կորուստներ կրած Մուհամմեդ ալ-Ավշինը չհամարձակվեց շարունակել մարտական գործողությունները: Կրկին սկսվեցին բանակցություններ, որոնց արդյունքում վերջինս համաձայնեց ստանալ դրամական փոխհատուցում ու նահանջել:Հայերը կորցրին մոտ 8.000, թշնամին` մոտ 30.000 զինվոր:

Освобождение Шуши К весне 1992 года уже сложилась ситуация, которая настоятельно требовала освободить Шуши, так как из Шуши, который на тот момент был опорной базой азербайджанской армии, из тяжелых орудий методично и постоянно обстреливался Степанакерт, а также близлежащие армянские села. Кроме того, освобождение Шуши создало бы предпосылки для восстановления сухопутного сообщения Арцаха с республикой Армения. Город, который во все времена был крепостью, находился на труднодоступной скале, подход к которой имелся лишь с одной стороны. В самом городе азербайджанская армия имела 2.300 солдат и офицеров, 1 бомбардировщик Су-25, 1 вертолет Ми-24, 2 СЗО «Град», 4 танка Т-72, 9 БМП, 12 БТР, 8 гаубиц, 20 минометов, 3 20-тимиллиметровых и 1 30-тимиллиметровое зенитное орудие, 6 автоматических гранатометов, 5 РПЗС «Стрела». Гарнизону Шуши могли также содействовать орудия, которые находились на линии Шуши-Лачин (к западу от города). В городе также находилось огромное количество боеприпасов. Непосредственно для освобождения Шуши армянская армия выставила группировку в составе 2.800 солдат и офицеров, 1 СЗО «Град», 3 танка Т-72, 8 БМП, 6 гаубиц, 9 минометов. И несмотря на то, что при ведения наступательного боя и особенно в горных условиях обязательно надо было иметь минимум трехкратное превосходство, армянское командование все таки решилось штурмовать город... Командовал операцией полковник Аркадий Тер-Тадевосян (бывшый начальник опер. отдела штаба ОКВ СССР в Афганистане, ныне генерал-майор), генерал-майор Гурген Далибалтаян (ныне генерал-полковник), полковник Самвел Бабаян (ныне генерал-лейтенант), полковник Сейран Оганян (ныне генерал-полковник, министр обороны Республики Армения).I этап. Начиная с 22 апреля до 5 мая армянская артиллерия вела успешную контрбатарейную подготовку, в результате которой были выведены из строя основные огневые точки врага на подступах к Шуши.II этап. В ночь с 29 на 30 апреля для отвлечения сил врага были предприняты боевые действия к северу и к югу от города. В результате уже 8 мая 6-ая рота батальона (650 солдат) Валерия Чтчяна освободила села Кусалар и Гайбалу, а 9 мая - село Джанасан.III этап. В ночь с 8 на 9 мая в промежутке 02:30-03:10 в направления Шуши был нанесен сильный удар артиллерии, после чего начался собственно штурм города. С самой опасной стороны - со стороны села Шош к Шуши начал наступление батальон (400 солдат) полковника (ныне генерал-майор) Аркадия Карапетяна. С северо-восточной стороны же в атаку пошла 1-ая рота Ашота (Асколка) Гуляна. Причем на этом направлении Ашот первым приблизился к древней крепостной стене города и, бросая ручные гранаты, освободил крепостную стену от вражеских солдат. С востока атаку начала 1-ая диверсионная рота афганского ветерана, ныне покойного Душмана Вардана, который с своими солдатами уже к утру занял окрестности города. С юга наступали рота афганских ветеранов Нвера Чахояна, батальоны Жирайра Сефиляна и Ашота Хачатряна. В то же время отдельный ударный отряд (400 солдат) под личным руководством полковника Сейрана Оганяна обогнул город и продвинулся в направлении на юго-запад, освобождая села Кусалар, Башкенд, Джавадлар, а также 17 других сел. В ходе этого отряд Артура Аракеляна (100 солдат) осободил село Нижний Зарислу, а отряд Альберта Алавердяна - Верхний Зарислу. Уже к утру к ним присоединился батальон Валерия Чтчяна, который в своем составе имел основную боевую технику армянской группировки – 3 Т-72 и 5 БМП. 4-ой роте этого батальона выпала честь первой войти в город.IV этап. Уже к утру армянская армия со всех сторон пошла на одновременый штурм. Притом, чтоб не подтолкнуть противника к отчаянному сопротивлению, в случае чего сил могло не хватить, армянская армия оставила открытой западную сторону города в направлении Лачина. Первым в город вошел и на его окраине сразу же был подбит переданный 4-ой роте Т-72 Гагика Авшаряна, двое из экипажа которого погибли (этот подбитий танк ныне стал памятником и стоит на постаменте сразу у въезда в город). Несмотря на это, 4-ая рота продолжила наступление, в ходе этого в числе прочего подбив 1 БТР.V этап. Уже к середине дня в результате ударов армянской армии, город был взят. Враг, понеся огромные потери, в панике бежал из города в западном направлении.С крыши армянской церкви Св. Казанчи (которую враг использовал как склад боеприпасов, зная что армяне не откроют огонь по церкви) был сброшен азербайджанский флаг, а епископ Арцахский Паргев, который находился в рядах наступающих солдат, оставил в стороне свой ПК... и в только что освобожденной церкви начал службу для армянских бойцов. Ныне есть кадры этой первой за почти 90 лет службы в церкви Казанчи. Многие бойцы, которые видели жестокости войны и которых было трудно вывести из себя, на этой пленке... просто рыдают, рыдают от радости момента и одержанной великой победы...В ходе боя Армянская армия потеряла 60 человек убитыми и 250 ранеными, а также 1 Т-72. Враг потерял 300 убитыми и 700 ранеными. Как трофей, армянской армии досталась вся артиллерия врага, а также огромное количество боеприпасов... П.С. Вспоминает генерал-полковник Гурген Далибалтаян: «К 10:00 я вышел из командного пункта, чтоб немного подышать воздуха. Тут подбежал мой адъютант и радостно обратился ко мне: «Поздравляю с Днем Победы, товарищ генерал-майор». И тут я впервые понял, что за этот день армяне имеют... уже две Великие победы...»

Привет! Дорогие друзья, рад сообшить Вам, что вышли в свет новые книги из серии “Военная летопись армянского народа”. Все более нарастаюшее полажителное отношение моих соотечественников к прежним книгам из серии дали мне возможность увеличить темп моей работы: в результате одновреманно появились на свет сразу 10 книг. 1. Книга Двадцатьчетвертая (885-909) 2. Книга Двадцатьпятая (909-929) 3. Книга Двадцатьшестая (929-953) 4. Книга Двадцатьседмая (953-976) 5. Книга Двадцатьвосьмая (976-991) 6. Книга Двадцатьдевятая (991-1020) 7. Книга Тридцатая (1020-1044) 8. Книга Тридцатьпервая (1044-1064) 9. Книга Тридцатьвторая (1064-1071) 10. Книга Тридцатьтретая (1071-1097) В книгах обсуждаютса сложное и навеянное крайнее интересними развитиями эпоха, которая охватывает период от востанавления Армянскго царства Анийскох Багратуни до кануна Крестовых походов. В частности: 1. В Двадцатьчетвертой книге изложены I Саджидская война (892-901), а также показана борьба Анийского царства против соседних гос. оборозовании. С комплексним анализом и охватом военно-политической ситуации региона анализирована в частностьи военная история Артануджского царства, история которого в отчественной литературе даетса впервые, показана то эвалуция, которая эту армянскую гос. образаванию за 150 лет в конце концов де-юре превратила в Грузинское царство, обоснована армянская суть этого царства. Анализирована также тактика армянской армии в борбе с превасхадяшими ему по численности исламскими армиями, в частности впервые подробно изложенаы ходы Дохской битвы и битвы на поле Гино... Обсуждени также другие вопросы. 2. В Двадцатьпятой книге изложены II Саджидская война (909-929), XI востание Сатрапской Армении (923), начальный этап IX Арабо-Византийская войны (910-975), а также внутреполотическая борьба внутри Анийского царства. Особо тшательно подвергся анализу II Саджидская война, судбаносная война, которая в отечественной литературе получила незаслуженно поверхностный анализ, и война, победа в которой обсепечила далнейшое сушествование Анийского царства. 3. В Двадцатьшестой книге изложены Гиланская война (936), I Саларидская война (950-952), а также продолжение IX Арабо-Византийская войны (910-975). Систематически изложены составные части упамянутых войн, по ходу изложения описани несклько незаслуженно забытих бытв и даже войн. 4. В Двадцатьседьмой книге изложены II Саларидская война (966), а также последний период IX Арабо-Византийская войны (910-975). На основе имеюшееся информации особенно подробно показан участие армянских солдат в союзнических войнах в рядах армии Византии. 5. В Двадцатьвосмой книге изложены XII востание Сатрапской Армении (Востание Варда СЕсли Вы видите это сообщение, значит кто то пытался Вас оскорбить. Просьба сообщить нам об этом http://forum.hayastan.com/index.php?act=report&t=34878а) (976-979), X Арабо-Византийская война (981-985), I Равадидская война (982), XIII востание Сатрапской Армении (Востание Варды Фоки) (987-991), II Равадидская война (987), а также III Равадидская война (990). Особо тшательно подвергся анализу участие армянских воинов в востаниях, которые потрясли Византию, показаны доселее малоизвестные бытви Анийской армии против юго-восточных эмиратств и тд. 6. В Двадцатьдевятой книге изложены XI Арабо-Византийская война (981-985), III Армяно-Византийская война (992-993), а также IV Равадидская война (997-998). На фоне опысываемих событии показана стратегический план равадидской армии, который он, для разгрома Анийского царства, попыталса исползовать несколько раз и который так и не принес ему успеха. Но основе имеюшихса данных продолжен показ тактики армянской армии в борьбе с превосхадяшими по численностями врагами. 7. В Тридцатой книге изложены V Равадидская война (1021), XIV востание Сатрапской Армении (Востание Варды Фоки) (1021-1022), XV востание Сатрапской Армении (1022), Грузино-Византийская война (1026), XII Арабо-Византийская война (1029-1037), Шададидская война (1041), IV Армяно-Византийская война (1041-1044), а также внутренная борьба Анийского царства. В книге показан процесс поэтапного продвижение селджукской армии к передной Азии. Особому анализу подвергнены приеми боевого применения в обшем пехоты и в частности лучников в армянской армии, обсуждены также другие вопросы. Анализирован внутреный процесс, развернутое в Картлинском царстве, а также геезис политических взглядов армян, подданых этого царства. 8. В Тридцатьпервой книге изложены I Селджуко-Византийская война (1044-1049), Востание Торника (1047), I Печенежская война (1049-1052), XVI востание Сатрапской Армении (1051), XVII востание Сатрапской Армении (1057), а также начальный этап II Селджуко-Византийской войны (1053-1071). В книге в системном виде показаны поэтапные успехи Селджукидского султаната против Византии, борьба армянских царств против селджуков, историческая судба Карадурского княжества, Таронского княжества и тд. 9. В Тридцатьвторой книге продолжен изложение II Селджуко-Византийской войны (1053-1071), судбаносной войны, который безвозвратно изменил судби передноазиатских народов и привел к громадным переменам. Особо тшательно анализирована судбаносное Маназкертское сражение, сражение, которое, несмотря на свои огромные последствия, в военной литературе пока не получило достойноое описание. 10. В Тридцатьтретей книге изложены XVIII востание Сатрапской Армении (1071), XIX востание Сатрапской Армении (1071), III Селджуко-Византийская война (1071-1081), I Селджука-Грузинская война (1073-1088), XX востание Сатрапской Армении (1080-1081), Норманская война (1081-1085), а также II Печенежская война (1086-1091). В книге в частности обусждена суть понятия <<Военное государство>>, дан их список, список их правителей, изложена их политическая судба. В книгах, отражени союзнические войны армянских солдат, в частности их участие в в бытвах в составе византийской армии в Африке, в Фракии, в деле зашиты Костантинаполя, в составе Фатимидской и Грузинской армии и тд. Важно однако отметить, что, начиная с 1071-ого года, количевственый состав армянских солдат в имперской армии резко упал, в связи с потерей Империей основных територии Армении. … Уважаемый читатели – книги можно приобрести 1. в книжном магазине на улице Маштоца (бывший “Букинист”), 2. в книжных магазинах на площаде Республика, 3. в книжном магазине у медучилиша, 4. в книжном магазине в Юго-западном районе Еревана (“Бангладеш”) напротив новой церкви, 5. в кнжнем магазине ЕрГУ, у главного входа. Дорогие друзя, уже знаете, что я нахожусь в Ереване. Ереванцы могут послать мне маил по адресу [email protected], после чего они смогут получить книги и от автора, естественно с авторским автографом. Книги доступны и для зарубежного читателя: Для этого желающие могут просто послать мне маил по адресу [email protected], после чего я по почте пришлю им желанные экземпляры. По этом способу я уже отправил книги на многие концы света … ... Иногда свою книгу я в шуточной форме именую <<Книга забытых солдат>>. В книге можно найти уникальние сведения, которые не известны широкой публике. Сохранить эти факты от забвения, одным из главных предназначении книги я считаю именно это... Вообшем такие дела... Я уже прошел болше полавины пути. Даст мне бох сыл и здоровя закончить мое дело. Сыл и здоровья желаю также Вам... С Уважением Мгер Акопян